Pod redakcją Piotra Śniguckiego i Piotra Krajewskiego

Konferencja Naukowa z okazji

25-lecia Ślężańskiego Parku Krajobrazowego

Istniejące i potencjalne zagrożenia funkcjonowania

parków krajobrazowych w Polsce

Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych Wrocław 2013

2

Redakcja: mgr inż. Piotr Śnigucki – Dyrektor Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych we Wrocławiu dr inż. Piotr Krajewski – Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej Autorzy artykułów: W. Radecki, A. Habuda – Instytut Nauk Prawnych PAN, Zakład Prawa Ochrony Środowiska K. Świerkosz – Uniwersytet Wrocławski, Muzeum Przyrodnicze we Wrocławiu B. Raszka – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej A. Majerowicz – Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych L. Biały – Uniwersytet Wrocławski, Biblioteka Uniwersytecka W. Fabisiak – Muzeum Ślężańskie w Sobótce A. Limisiewicz – Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii, AKME Zdzisław Wiśniewski R. Mruczek – Politechnika Wrocławska, Instytut Historii Architektury, Sztuki i Techniki, AKME

Zdzisław Wiśniewski T. Kastek – Politechnika Wrocławska – Studium Doktoranckie, AKME Zdzisław Wiśniewski D. Zięba, M. Halicka-Borucka – Instytut Rozwoju Terytorialnego we Wrocławiu A. Konieczny – Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury P. Krajewski – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej R. Tarka, S. Buczyński, T. Olichwer – Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych D. Kasowska – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Botaniki i Ekologii Roślin J. Jastrzębska – Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, SKN Gleboznawstwa i Ochrony

Środowiska R. Kryza – Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych Wydawca: © Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu ul. Puszczykowska 10, 50-559 Wrocław wroclaw@dzpk.pl ISBN: 978-83-63166-08-3 Fotografia na okładce: Masyw Ślęży, fot. Piotr Śnigucki Projekt graficzny okładki: Jędrzej Gajowiak Skład i druk: Firma Poligraficzno – Introligatorska „Udziałowiec” 42-256 Olsztyn, ul. Narcyzowa 2

3

Spis treści

Wstęp...................................................................................................................... 4

1. Wojciech Radecki, Adam Habuda – Wpływ planów ochrony parków krajobrazowych na planowanie przestrzenne w gminie………………………….

5

2. Dariusz Zięba, Marzenna Halicka-Borucka – Wpływ polityki przestrzennej samorządu województwa na przemiany krajobrazu we Wrocławskim Obszarze Metropolitalnym…………………………………………………………...

19

3. Alfred Majerowicz, Lucyna Biały – Góra Ślęża – obiekt wielotematycznych badań istotnych dla wiedzy oraz relaksu współczesnego człowieka (dwugłos geologiczno-humianistyczny)………………………………………………………..

29

4. Ryszard Kryza – Ofiolit Ślęży – fragment dna oceanu sprzed 400 mln lat……. 44

5. Wojciech Fabisiak – Zarys dziejów osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego w Masywie Ślęży i okolicach ………………………

54

6. Beata Raszka – Świadczenia ekosystemów na terenie gmin w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego………………………………………………

63

7. Krzysztof Świerkosz – Zagrożenia antropogeniczne dla wartościowych siedlisk przyrodniczych na terenie Masywu Ślęży…………………………………

73

8. Piotr Krajewski – Zmiany krajobrazu w granicach gminy Sobótka na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego……………………………………

82

9. Robert Tarka, Tomasz Olichwer, Sebastian Buczyński – Źródła Masywu Ślęży jako walory przyrodnicze i wskaźniki antropopresji środowiska………..

92

10. Andrzej Konieczny – Zmiany struktur funkcjonalno-przestrzennych wsi w strefie oddziaływania parków krajobrazowych…………………………………

104

11. Aleksander Limisiewicz, Roland Mruczek, Tomasz Kastek – Architektura szczytu góry Ślęży w świetle najnowszych badań archeologicznych……………

110

12. Dorota Kasowska, Joanna Jastrzębska – Przemiany i zagrożenia szaty roślinnej w rezerwacie przyrody „Góra Radunia” w Ślężańskim Parku Krajobrazowym………………………………………………………………………..

131

82

Analiza dotychczasowych i planowanych zmian krajobrazu na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego w granicach gminy Sobótka

Analysis of the current and planned changes of the landscape in Ślężański Landscape Park within Sobótka commune

Piotr Krajewski

Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Katedra Gospodarki Przestrzennej,

ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wrocław, e-mail: piotr.krajewski@up.wroc.pl

Abstrakt:

W artykule przedstawiono problematykę przekształceń krajobrazu obszarów chronionych na przykładzie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego w granicach gminy Sobótka wynikających z dotychczasowych przemian społeczno – gospodarczych oraz prowadzonej polityki przestrzennej władz gminy. Dyskusja na temat kształtowania przestrzeni jest szczególnie istotna w odniesieniu do obszarów o dużych walorach krajobrazowych (część gminy znajduje się w granicach Ślężańskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny), gdzie zachodzą silne procesy urbanizacyjne. Przeprowadzone badania pozwoliły określić poziom zmian krajobrazu oraz wskaźnik synantropizacji krajobrazu. Porównanie wyników badań z zapisami studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy pozwoliło natomiast wskazać obszary, gdzie zagrożenie degradacją walorów krajobrazowych jest największe. Jest to rezultatem błędnych decyzji planistycznych, wynikających ze zbyt małej świadomości lokalnej społeczności oraz władz samorządowych dotyczącej skutków, jakie powoduje przekształcanie struktury przestrzennej w historycznie ukształtowanym krajobrazie.

Słowa kluczowe: krajobraz, zmienność krajobrazu, obszary podmiejskie, planowanie przestrzenne

Abstract: The article presents a problem of landscape planning of protected areas on the example of Ślężański

Landscape Park within Sobotka commune resulting from the socio - economic changes and spatial policy of the municipal authority. Discussion of creating the space is particularly important in relation to areas with large natural beauty (part of the municipality is located within Ślężański Landscape Park and buffer zone), where there are strong processes of urbanization. The result of the study is to determine the level of landscape change and synanthropisation. Comparing the results of the study with conditions and directions of spatial management helped to identify the areas where the threat of degradation of landscape values is greatest. It is the effect of bad planning decisions, resulting from too little awareness of the local community and local authorities of the effects that cause changing spatial structure in a historical landscape.

Key words: landscape, changeability of landscape, suburban area, spatial planning

Wstęp

Odwiedzając różne miejsca, często zachwycamy się pięknem krajobrazu, jaki nas

otacza. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, jak wiele czynników złożyło się na jego dzisiejszy

kształt, jaki wpływ na krajobraz miały przemiany społeczne czy polityczne? Czy zmiany

krajobrazu były w jakiś sposób kontrolowane i planowane? Jakim przekształceniom ulegnie

ten krajobraz w najbliższych latach? Czy nadal będzie tak atrakcyjny?

Przez wiele lat badanie przekształceń krajobrazu było zupełnie pomijane. Nadal wiele

osób uważa, że krajobraz jest dobrem nieograniczonym, z którego każdy może korzystać

83

w sposób, jaki uważa za najbardziej odpowiedni. Jest to przyczyną ciągłych zmian, dlatego

krajobraz pozostawiony bez opieki traci swój indywidualny charakter. Wiedza na temat zmian

krajobrazu jest szczególnie ważna tam, gdzie często zmienia się przeznaczenie i funkcja

poszczególnych terenów, co jest wynikiem konieczności dostosowania przestrzeni

do aktualnych potrzeb. Silnej presji inwestycyjnej, wskutek której może nastąpić utrata

walorów krajobrazowych, podlegają obszary podmiejskie. Położenie w bliskiej odległości

od dużego miasta sprawia, że stanowią one atrakcyjne miejsca lokalizacji zabudowy

mieszkaniowej. Zagrożone są szczególnie tereny atrakcyjne pod względem wizualnym, często

objęte obszarowymi formami ochrony przyrody z definicji chroniącymi krajobraz, ale

pozostającymi w gospodarczym użytkowaniu jak obszar Ślężańskiego Parku

Krajobrazowego, a zwłaszcza jego fragment w granicach gminy Sobótka. Z racji położenia

w bliskiej odległości od Wrocławia oraz atrakcyjności krajobrazowej badany obszar jest

atrakcyjnym miejscem dla inwestorów, co niesie ze sobą wiele zagrożeń dla krajobrazu.

Charakterystyka uwarunkowań planistycznych na obszarze badań

Obecny stan krajobrazu na obszarze Ślężańskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny

może budzić wiele obaw, w szczególności, gdy pod uwagę weźmiemy obszar gminy Sobótka,

znajdujący się w granicach Parku (ryc. 1). Całkowita powierzchnia chronionego obszaru

wynosi obecnie 15640 ha, z czego park zajmuje 8190 ha, a otulina 7450 ha. W granicach

gminy Sobótka znajduje się ponad połowa powierzchni parku – 4260 ha.

Ryc. 1. Ślężański Park Krajobrazowy wraz z otuliną na obszarze gminy Sobótka

(źródło: opracowanie własne) Fig. 1 Ślężaśski Landscape Park and the buffer zone on territory of Sobótka commune

(made by authors)

84

Park został utworzony 8 czerwca 1988 r. na podstawie uchwały nr XXIV/155/88

Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu w sprawie utworzenia Ślężańskiego Parku

Krajobrazowego wraz z otuliną (Dz. Urz. Woj. Wroc. nr 13, poz. 185). Rozporządzenie

w sprawie Parku było jeszcze 6 krotnie zmieniane, w tym obowiązującym do dnia

dzisiejszego rozporządzeniem Wojewody Dolnośląskiego z dnia 4 kwietnia 2007 r. w sprawie

Ślężańskiego Parku Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. z 2007 r. Nr 94, poz. 1105) wraz

z jego późniejszą zmianą z 2008 r. Określono w nim szczególne cele ochrony, którymi jest

m.in. zachowanie krajobrazu Masywu Ślęży, w tym zachowanie lokalnego charakteru i skali

zabudowy w historycznie ukształtowanych jednostkach osadniczych oraz niezabudowanych

przestrzeni w otwartym krajobrazie leśno-polno-łąkowym. W 2010 roku został opracowany

plan ochrony Ślężańskiego Parku Krajobrazowego, obowiązujący od 20.12.2011 r., który

został uchwalony uchwałą nr XVI/331/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27

października 2011r. w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Ślężańskiego Parku

Krajobrazowego (Dz. Urz. Woj. Doln. 2011.251.4508). Jest aktem prawa miejscowego

opracowanym na najbliższe 20 lat. Zawiera część tekstową oraz mapę działań ochronnych.

W ramach prac nad planem ochrony opracowano szereg operatów dotyczących m.in. flory,

fauny, zasobów kulturowych, przyrody nieożywionej, zagospodarowania przestrzennego

i zagospodarowania turystycznego. Wprowadza on zalecenia dotyczące ochrony litosfery,

zasobów i ekosystemów wodnych, zbiorowisk roślinnych, roślin, grzybów, zwierząt

i krajobrazów w postaci konkretnych działań skierowanych do różnych instytucji oraz

wytycznych do dokumentów planistycznych obowiązujących na terenie gmin wchodzących

w skład Parku.

Z drugiej strony na analizowanym obszarze obowiązuje studium uwarunkowań

i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalone przez Radę Miasta i Gminy

Sobótka w kwietniu 2010 r. Każdy z analizowanych obrębów ma także obowiązujący

miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Główne założenia badań

Brak analiz krajobrazowych w procedurze planistycznej nie pozwala wskazać

historycznie ukształtowanych fragmentów oraz podstawowych kierunków przekształceń

krajobrazu, ani prawidłowo przewidzieć i ocenić skutków, jakie spowodują planowane

przekształcenia struktury przestrzennej. Nie można zapominać, że dla mieszkańców każdy

element w krajobrazie ma swoją historię i znaczenie historyczne, przez co stanowi istotną

wartość symboliczną. Dopiero pełen zasób informacji dotyczący właściwości krajobrazu

85

i procesów, jakie go ukształtowały powinny stanowić podstawę do podejmowania decyzji

planistycznych i formułowania wytycznych dotyczących zasad gospodarowania krajobrazem.

Przyjęto zatem założenie, że krajobraz stanowi fizjonomiczne odzwierciedlenie i syntezę

zmian, które do dziś zachodziły w strukturze przestrzennej. Dlatego analizując aktualny stan

krajobrazu i planowane zmiany należy uwzględniać w badaniach czynnik czasu i w pierwszej

kolejności dokonać analizy dotychczasowych przekształceń krajobrazu. Należy bowiem

pamiętać, że stan, jaki aktualnie obserwujemy jest tylko jednym – dziś ostatnim – ogniwem

łańcucha przeobrażeń, jakie miały miejsce na danym obszarze (Myga-Piątek 2005).

Ponadto przyjęto, że spośród elementów tworzących krajobraz najsilniej na jego

zmiany wpływa pokrycie terenu. Można je uznać za wskaźnik organizacji przestrzeni, która

jest odzwierciedleniem przekształceń krajobrazu w wyniku całokształtu działalności

człowieka na danym obszarze w określonych warunkach przyrodniczych. Kartowanie

współczesnego pokrycia terenu, chociaż mówi wiele o przemianach spowodowanych

antropopresją, często wymaga szerszych badań w postaci analizy przemian. Daje to

możliwość, przy porównaniu kilku okresów, określenia zmienności krajobrazu w czasie.

Przyjęte założenia pozwoliły sformułować cel badań, którym było określenie

zmienności krajobrazu części gminy Sobótka znajdującej się w obrębie Ślężańskiego Parku

Krajobrazowego oraz jego otuliny, na podstawie analizy pokrycia terenu w różnych

przekrojach czasowych. Aby wyodrębnić historycznie ukształtowane fragmenty oraz

zaobserwować zmiany, jakie zachodziły w krajobrazie przyjęto jak największy, możliwy

zakres czasowy. W pierwszej kolejności przeanalizowano analizę materiałów

kartograficznych dotyczących okresu od 1938 r. – pierwsze dostępne mapy topograficzne, do

roku 2009 – najnowsza ortofotomapa. Za podstawową jednostkę przestrzenną analiz

kartograficznych uznano te obręby geodezyjne, których powierzchnia w ponad 50% znajduje

się w granicach parku krajobrazowego lub jego otuliny. Na potrzeby badań stworzono bazę

danych źródłowych dotyczących powierzchni 5 typów pokrycia terenu, które były możliwe

do odczytania na każdej z map: lasów i zagajników, łąk i pastwisk, zbiorników wodnych,

gruntów ornych i nieużytków oraz terenów zabudowanych. Uzyskano dane dla każdego

z przekrojów czasowych – 1938 r., 1977 r., 2009 r. na podstawie powierzchniowej analizy

ilościowej archiwalnych i współczesnych map topograficznych oraz ortofotomapy.

Aby określić wskaźnik zmian krajobrazu na badanym obszarze w pierwszej kolejności

wyliczono udział danego typu pokrycia w ogólnej powierzchni obrębu, a następnie

porównywano wartości badane (okres późniejszy) z inną wartością będącą kryterium

odniesienia (okres wcześniejszy). Na tej podstawie określono stopień odchylenia powierzchni

86

poszczególnych typów pokrycia, pomiędzy stanem wyjściowym, a następnym przedziałem

czasowym, przy założeniu, że powierzchnia danego typu pokrycia terenu dla kryterium

odniesienia = 0, a zmiana wartości względem wartości początkowej o 1%, w odniesieniu do

całej powierzchni obrębu równa jest odchyleniu +1 lub -1. W ten sposób uzyskano bazę

danych zmian dla dwóch przedziałów czasowych: 1938 – 1977r. oraz 1977r. – 2009r.

Kolejnym etapem analiz było zsumowanie wartości bezwzględnych odchyleń poszczególnych

typów pokrycia terenu w każdym obrębie. Założono, że na zmienność krajobrazu wpływa

zarówno przyrost jak i ubytek wartości. Uzyskano w ten sposób nowy wskaźnik świadczący o

zmianach krajobrazu w danym obrębie, obliczony na podstawie analizy zmian pokrycia

terenu w 3 przekrojach czasowych.

Ostatnim etapem badań była analiza planowanych zmian krajobrazu, która pozwoliła

ocenić i zinterpretować zmiany, jakie spowoduje realizacja polityki przestrzennej gminy

zawartej w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

W badaniach w skali obrębu, analiza zmian powierzchni wszystkich elementów struktury

przestrzennej (określenie poziomu wzrostu wskaźnika synantropizacji krajobrazu – WSK)

w najlepszy sposób pokazuje poziom planowanych zmian krajobrazu. Ocena ta nie jest jednak

pozbawiona wad, wynikających z istoty samego krajobrazu, tworzonego przez niezliczoną

ilość elementów wzajemnie na siebie oddziałujących. Badanie krajobrazu w takim ujęciu jest

pozbawione trzeciego wymiaru, jednak pozwala na ocenę stopnia przekształcenia krajobrazu

wynikającego z zapisów zawartych w dokumentach planistycznych.

Istotą analizy jest porównanie danych dotyczących współczesnej struktury przestrzennej

(powierzchni poszczególnych elementów tworzących strukturę przestrzenną) odtworzonej

na podstawie aktualnej ortofotomapy oraz danych o planowanym przeznaczeniu terenu

uzyskanych na podstawie analizy aktualnie obowiązującego studium uwarunkowań

i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Efektem tego etapu badań będzie obliczenie

i porównanie ze sobą wskaźnika synantropizacji krajobrazu dla poszczególnych obrębów,

uzyskanego na podstawie analizy współczesnej struktury przestrzennej oraz na podstawie

danych zawartych na rysunku studium uwarunkowań, przy wykorzystaniu wzoru

stosowanego przez Solona (2005), a następnie przez Degórską i Deręgowską (2008),

zmodyfikowanego dla 5 elementów tworzących strukturę przestrzenną:

yxkWSK i

in 5

87

gdzie:

ki – waga synantropizacji roślinności dla danego elementu struktury przestrzennej (1 – 5);

xi – powierzchnia elementu struktury przestrzennej;

y – powierzchnia analizowanego obrębu.

Na podstawie literatury (Degórska, Deręgowska 2008) przyjęto w obliczeniach

następujące wagi synantropizacji (k) dla poszczególnych elementów struktury przestrzennej:

1) Lasy i zagajniki – k=1

2) Łąki i pastwiska – k=2

3) Grunty orne – k=3

4) Tereny zabudowy wiejskiej – k=4

5) Tereny zabudowy miejskiej (w granicach miast) – k=5

Na podstawie otrzymanego wskaźnika synantropizacji krajobrazu, dla każdego

z obrębów należy obliczyć różnicę pomiędzy wartością uzyskaną na podstawie analizy

rysunku studium uwarunkowań a wartością uzyskaną na podstawie analizy współczesnej

struktury przestrzennej. Im większa dodatnia wartość, tym większe prawdopodobieństwo

powstania negatywnych zmian w krajobrazie. Pozwoli to wskazać obszary (obręby), gdzie

realizacja zapisów studium uwarunkowań może spowodować silne przekształcenia

krajobrazu. Będą to obszary priorytetowe pod względem określenia pojemności krajobrazu.

Zmiany krajobrazu w okresie 1938 – 2009 r.

Każdy z elementów tworzących krajobraz podlega zmianom. Aby określić zmienność

wyliczono udział 5 typów pokrycia terenu w ogólnej powierzchni analizowanych obrębów dla

3 przyjętych przekrojów czasowych, a następnie określono stopień odchylenia dla dwóch

przedziałów czasowych 1938 – 1977 r. (zestawienie dla 3 obrębów przedstawia tabela nr 2)

i 1977 – 2009 r.

Tabela 2. Wskaźnik zmian pokrycia terenu w 3 analizowanych obrębach w okresie 1938 – 1977r. Table 2. Indicator of land cover change in the 3 analyzed areas during the period 1938 - 1977

L.p. Nazwa obrębu Elementy przyrodnicze Elementy antropogeniczne

Lasy i zagajniki

Łąki i pastwiska

Zbiorniki wodne Grunty orne

Tereny zabudowane

1. Ślęża 0,72 -0,75 0,00 0,00 0,03 2. Górka 0,66 34,97 0,00 -42,74 7,11 3. Strzeblów 1,16 6,44 0,99 -13,33 4,74

źródło: opracowanie własne

88

W okresie od 1938 do 1977 r. w większości obrębów zanotowano dodatni wskaźnik

zmienności powierzchni lasów i zagajników. Tylko w 3 analizowanych obrębach Sobótka,

Księginice Małe oraz Sulistrowiczki wskaźnik był ujemny. Największy dodatni wskaźnik

wystąpił w obrębach Będkowice i Strachów. W przypadku łąk i pastwisk we wszystkich

obrębach, oprócz Ślęży i Świątnik również zanotowano dodatni wskaźnik zmienności.

Największe zmiany dotyczyły gruntów ornych oraz terenów zabudowanych. Zdecydowanie

najwięcej gruntów ornych ubyło w obrębie Górka, Sobótka i Strzeblów. W przypadku

zbiorników wodnych wskaźnik zmienności jest niewielki. Wzrost powierzchni wynikał z

budowy sztucznych zbiorników (Sulistrowice) lub zalania nieczynnych kamieniołomów

(Strzeblów).

Największą zmiennością pokrycia terenu w okresie 1938 – 1977 r. charakteryzuje się

zdecydowanie obręb Górka, gdzie duża część gruntów ornych została przekształcona w łąki

i pastwiska oraz tereny zabudowane. Duża zmienność występowała także w obrębach

Sobótka, Strzeblów, Sulistrowiczki (duży przyrost obszarów zabudowanych) oraz Strachów

i Kunów, gdzie duża część gruntów ornych została przekształcona w łąki i pastwiska.

W okresie od 1977 do 2009 r. można zauważyć większy wzrost udziału powierzchni

lasów i zagajników niż w poprzednim okresie. Są obręby, w których przyrost ten był znaczny

– Sulistrowice, Górka, Kunów oraz takie, gdzie zanotowano niewielkie spadki –

Strzegomiany. Ubytek powierzchni łąk i pastwisk nastąpił w większości obrębów. Największy

w obrębach Przezdrowice i Kunów. Na drugim biegunie znajdują się obręby Sulistrowice

i Sulistrowiczki, gdzie nastąpił przyrost powierzchni. W przypadku gruntów ornych

zdecydowanie największe ujemne wartości zanotowano w obrębach Górka, Sulistrowice

Sulistrowiczki. W większości tereny te zostały przeznaczone pod zabudowę – w tych

obrębach oraz w Sobótce był największy przyrost powierzchni terenów zabudowanych.

Największą zmienność pokrycia terenu w drugim badanym przedziale czasowym znów

zanotowano w obrębie Górka, a także w obrębach Sulistrowice i Sulistrowiczki, gdzie grunty

orne zostały przekształcone w tereny zabudowane. Najmniejszymi zmianami pokrycia terenu

w badanym okresie charakteryzuje się obręb Ślęża, Księginice Małe, a także Strachów

i Będkowice.

Wartość wskaźnika zmienności krajobrazu obliczono sumując bezwzględne wartości

wskaźników zmienności powierzchni wszystkich typów pokrycia terenu, dla każdego obrębu,

w obu analizowanych okresach. Pozwoliło to uzyskać jedną wartość liczbową

charakteryzującą intensywność przemian krajobrazu. Dla poszczególnych obrębów wskaźnik

osiągnął wartość: Górka – 140,47; Sobótka – 49,01; Sulistrowiczki – 46,67; Sulistrowice –

89

44,19; Strzeblów – 37,28; Kunów – 31,29; Strachów – 28,89; Przezdrowice – 19,75;

Strzegomiany – 19,30; Będkowice – 14,09; Księginice Małe – 13,84; Świątniki – 11,05; Ślęża

– 2,86;

Analiza planowanych zmian krajobrazu

W związku z zastosowanym w studium gminy Sobótka nietypowym podziałem

przestrzeni dla potrzeb badań przyporządkowano je do przyjętych 5 głównych typów pokrycia

terenu:

lasy i zagajniki – obszary oznaczone w studium symbolem ZL – obszary funkcjonalne –

leśne, ZP – obszary funkcjonalne zieleni;

łąki i pastwiska – obszary oznaczone w studium symbolami ZK – obszary funkcjonalne

przyrodniczo – krajobrazowe oraz UK – obszary funkcjonalne usługowo –

krajobrazowe (przeznaczone w większości jako łąki i pastwiska, jednak dopuszcza się

tu także lokalizację zabudowy o niskiej intensywności);

zbiorniki wodne – obszary oznaczone w studium symbolem WS – wody

powierzchniowe;

grunty orne – obszary oznaczone w studium symbolem R – obszary funkcjonalne

rolnicze;

Tereny zabudowy – obszary oznaczone w studium symbolami MN – obszary

funkcjonalne mieszkaniowe, MNL – obszary funkcjonalne zabudowy letniskowej, U –

obszary funkcjonalne koncentracji usług, P – obszary funkcjonalne aktywności

gospodarczej, ZC – obszary funkcjonalne kulturowe, T – obszary funkcjonalne

infrastruktury technicznej.

Tabela 3. Powierzchnia elementów struktury przestrzennej w skali całej gminy

Table 3. Area of element of spatial structure in Sobótka commune Element struktury

przestrzennej 2009r [ha]

Studium [ha]

Lasy i zagajniki 3036,3 3128,5 Zbiorniki wodne 14,9 14,0 Łąki i pastwiska 951,3 1337,5

Grunty orne 8441,4 5909,5 Tereny zabudowy 1091,2 3145,5

(opracowanie własne na podstawie analizy mapy struktury przestrzennej oraz studium)

Porównując dane dla całej gminy z 2009 roku oraz dane uzyskane z analizy rysunku

studium (tab. 11) można zauważyć gwałtowane zmniejszenie powierzchni gruntów ornych o

90

ponad 2500 ha, które w większości zostały przeznaczone do pełnienia funkcji

mieszkaniowych, usługowych i przemysłowych. Wzrost ten nie wynika jednak

z zapotrzebowania społecznego. Potwierdzają to dane zawarte w tekście studium, dotyczące

przewidywanej liczby ludności w 2020 r. dla całego obszaru gminy – 13000. Studium zakłada

wzrost w porównaniu z 2010 r. o niecałe 350 osób (liczba ludności wg danych GUS wynosiła

w czerwcu 2010 r. 12677 osób).

W celu wyodrębnienia obszarów o największych zagrożeniach związanych z realizacją

zapisów studium wyliczono wskaźnik synatropizacji krajobrazu dla każdego obrębu

geodezyjnego, dla danych z 2009 r. oraz dla danych uzyskanych na podstawie analizy rysunku

studium (tab. 12). Tabela 4. Wskaźnik synantropizacji krajobrazu w analizowanych obrębach

Table 4. Landscape synathropisation index in analyzed areas Obręb WSK 2009r. WSK studium Różnica

Strzeblów 3,47 4,45 0,98 Sobótka 3,6 4,12 0,52

Strzegomiany 2,99 3,47 0,48 Przezdrowice 2,89 3,25 0,36 Sulistrowice 2,78 3,1 0,32

Księginice Małe 2,5 2,63 0,13 Będkowice 2,12 2,23 0,11

Górka 3,28 3,35 0,07 Świątniki 2,9 2,93 0,03

Ślęża 1,02 1,01 -0,01 Strachów 2,79 2,72 -0,05

Sulistrowiczki 2,38 2,28 -0,1 Kunów 2,69 2,52 -0,17

(opracowanie własne)

Analiza wykazała, że realizacja zapisów zawartych w studium uwarunkowań spowoduje

w 9 obrębach zwiększenie stopnia synantropizacji krajobrazu, w tym w 6 powyżej wartości

0,1 – najwięcej w obrębach wchodzących w skład miasta Sobótka – obrębach Strzeblów

i Sobótka, a także w obrębach Strzegomiany, Przezdrowice i Sulistrowice. W pozostałych 4

obrębach nastąpiło zmniejszenie wartości wskaźnika, jednak tylko w przypadku 1 obrębu –

Kunowa – powyżej wartości 0,1. Należy tu zaznaczyć, że obszarom oznaczonym w studium

symbolem UK – obszary usługowo – krajobrazowe (głównie tereny w granicach Ślężańskiego

Parku Krajobrazowego lub jego otuliny w obrębach Sulistrowice, Sobótka, Sulistrowiczki,

Księginice Małe), gdzie dopuszczalna jest także zabudowa o niskiej intensywności została

przypisana waga synantropizacji równa 2 (są to głównie obszary dzisiejszych łąk

91

i pastwisk w sąsiedztwie miejscowości). W przypadku potraktowania tych obszarów jako

tereny osadnicze wskaźnik synantropizacji byłby jeszcze wyższy, co wskazuje na jeszcze

większe zagrożenie dewastacją krajobrazu chronionego.

Podsumowanie

Jak wykazały przeprowadzone badania krajobraz okolic Ślęży w okresie powojennym

ulegał silnym przekształceniom w wyniku silnego uprzemysłowienia i zmian w gospodarce

zmiany były coraz bardziej intensywne. Przekształcenia po 1977 r. były przyczyną kolejnych

zmian, powodowanych głównie lokalizacją nowej zabudowy, zwłaszcza letniskowej. Do

najważniejszych współcześnie zagrożeń można zaliczyć znaczne zwiększenie planowanej

powierzchni zabudowy, znaczne rozmiary inwestycji oraz brak analiz wpływu zmian, jakie

mogą powodować w krajobrazie modyfikacje dokumentów planistycznych oraz nowe

inwestycje.

Określenie wskaźnika zmienności krajobrazu oraz wskaźnika synantropizacji krajobrazu

na podstawie analizy materiałów kartograficznych z różnych okresów i dokumentów

planistycznych pozwala wskazać krajobrazy, które od kilkudziesięciu lat nie ulegały dużym

przekształceniom oraz tereny, gdzie zmiany krajobrazu były dość znaczne, jak również tereny,

gdzie planowane zmiany mogą przyczynić się do zmniejszenia wartości krajobrazu.

Określenie wskaźnika zmienności może być przydatnym narzędziem w procesie planowania

przestrzennego. W obrębach takich jak Górka, Sulistrowice i Sulistrowiczki można

zaobserwować silny rozwój zabudowy i zmianę pierwotnej funkcji wsi z rolniczej na

wypoczynkową, zwłaszcza w okresie po 1977 r. Dla obszarów o wysokiej zmienności

krajobrazu w pierwszej kolejności należy podjąć działania zmierzające do określenia zasad

zarządzania krajobrazem oraz możliwości jego dalszych przekształceń poprzez analizę

wrażliwości i pojemności krajobrazu.

Literatura:

1. Bogdanowski J. i in., 1981 Architektura krajobrazu, Warszawa – Kraków, s. 6-7 2. Chmielewski T.J., 2001, System planowania przestrzennego harmonizującego przyrodę i gospodarkę,

Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 3. Degórska B., Deręgowska A., 2008, Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na

przełomie XX i XXI wieku, Atlas Warszawy. Z.10., Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.

4. Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja 2000 5. Myga-Piątek U., 2005 b, Historia, metody i źródła badań krajobrazu kulturowego, [w:] Problemy

Ekologii Krajobrazu, tom XVII, Wrocław, s. 71-77. 6. Solon J., 2005, Landscape diversity, [w:] Gutry-Korycka M. (red.), Urban sprawl. Warsaw

Aglomeration, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, s. 256-298.