ISSN 2146-1759 - Tyb Akademi

D. Mehmet Doan
Yaz leri Müdürü/Editorial Director Mustafa Ekici
ngilizce Editör/Editor for English Dr. Beyazt Akman
Bu Saynn Editörü /Volume editör Prof. Dr. Abdurreit Celil Karluk
Yayn Kurulu/Members of Editorial Board brahim Arpac, Burcu Bayer, Süleyman Elik (Dr.), Murat Erol, Ali Erturul (Doç.Dr.),
Cengiz Karata (Dr.), Mehmet Kurtolu, Atilla Mülayim, Said Okumu, amil Öçal (Doç.Dr.), Osman Özbahçe, ahban Yldrmer (Dr.)
Yayn Danma Kurulu/Publication Board of Overseers brahim Ulvi Yavuz, Muhsin Mete, Nazif Öztürk, Fatih Gökda,
Mehmet Nezir Gül, Tarkan Zengin
Dergi Sekretaryas/Sekretariat of the Journal Dilâra Çokun
Enes Da
Yönetim yeri/Administration address Millî Müdafaa Cad. 10/13 Kzlay-Ankara
0.312 417 34 72 - 417 45 70 - 232 05 71 www.tybakademi.com
[email protected]
Bask ve Tasarm/Publishing and Design mtr medya tasarm - Göktu Ofset
Fiyat 20 TL
IBAN: TR34 0001 5001 5800 7297 391004
Ziraat Bankas Bakent b. IBAN: TR23 0001 0016 8350 1199 485001
TYB AKADEM hakemli bir dergidir. TÜBTAK ULAKBM’de taranmaktadr. Dört ayda bir yaymlanr. Dergide yaymlanan yazlarn sorumluluu yazarlarna aittir. Yazlar yayncnn izni olmadan
ksmen veya tamamen, baslamaz, çoaltlamaz ve elektronik ortama tanamaz. Yazlarn yaymlanp, yaymlanmamasndan yayn kurulu sorumludur.
Bilim Kurulu Scientific Board
Prof. Dr. Musa Kazm Arcan Prof. Dr. Hicabi Krlangç Prof. Dr. Abdullah Soysal
Prof. Dr. Adnan Karaismailolu Prof. Dr. Ali Rza Abay
Prof. Dr. Arif Bilgin Prof. Dr. Beril Dedeolu
Prof. Dr. Birol Akgün Prof. Dr. Cevat Özyurt
Prof. Dr. Hüseyin Çnar Prof. Dr. Kenan Çaan Prof. Dr. Mustafa Çevik Prof. Dr. Mustafa Çufal
Prof. Dr. Mehmet Karaka Prof. Dr. Muhittin Ataman
Prof. Dr. Musa Yldz Prof. Dr. Mustafa Orçan
Prof. Dr. Recep Klç Prof. Dr. Salih Ylmaz
Prof. Dr. Zülfikar Güngör
Bu Saynn Hakemleri Jury for this volume
Prof. Dr. Abdürreit Celil Karluk, (AYBÜ, TBF, Sosyoloji Bölümü) Prof. Dr. Fahri Bayrolu (AYBÜ, Tp Fakültesi)
Prof. Dr. Frat Purta, (Gazi Üniversitesi, BF Uluslararas likiler Bölümü) Prof. Dr. brahim Mara, (Ankara Üniversitesi lahiyat Fakültesi)
Prof. Dr. Musa Kazm Arcan, (AYBÜ, TBF, Felsefe Bölümü) Prof. Dr. Salih Ylmaz (AYBÜ, TBF, Tarih Bölümü)
Prof. Dr. Seyfullah Oktay Arslan (AYBÜ, Tp Fakültesi) Prof. Dr. Yonca Anzerliolu, (Hacettepe Üniversitesi BF Uluslararas likiler Bölümü Bakan)
Doç. Dr. Ali Erturul (Düzce Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi) Doç. Dr. Fatih Tokta (Dokuz Eylül Üniversitesi, lahiyat Fakültesi)
Doç. Dr. Mehmet Hakk Suçin (Gazi Üniversitesi, Yabanc Diller Eitimi, Arap Dili Eitimi) Yrd. Doç. Dr. Rahim Ay (AYBÜ, slami limler Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr. Selçuk Erincik (Ankara Üniversitesi, lahiyat Fakültesi) Dr. Nazif Öztürk
Dr. Özlem Zerrin Keyvan (Hacettepe Üniversitesi - ANKASAM)
çindekiler/Contents
D. Mehmet Doan 7-8 Sunu:Uzaktaki Yakn Komu Çin
Abdürreit C. Karluk 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman Milliyetler Religion Structure and Muslim Nationalities in the People Republic of China
Elvida Ünal 49-68 Çin Tarz slam: Konfüçyanist Müslümanlk (Hui-Ru) Chinese Style Islam: Confucant Islam and Muslims (Hu-Ru)
Muhammet Enes Kala 69-95 Kadim Çin Ahlak Felsefesinin Kurucu Çerçevesi-Konfüçyüs-Laozi-Mozi The Constitutive Framework Of Ancient Chinese Ethics -Confucius-Lao Tzu-Mo Tzu
Umut Ergunsü 97-124 pek Yolu’nun Yeniden Canlandrlmas ve Türkiye - Çin Halk Cumhuriyeti birliine Etkileri Reviving the Silk Road and Its Effects on Turkey – People’s Republic of China Cooperation
Nimetcan Mehmet 125-137 Çin’de HIV/AIDS Epidemiyolojisi HIV/AIDS Epidemiology in China
Nilgün Eliküçük 139-162 Çin Tehdidi Retoriine Kar bir Barçl Benlik Üretimi: Ahenkli Dünya ve Çin Rüyas A Peaceful Self-Production Against China Threat Rhetoric: Harmonious World and Chinese Dream
Haluk Karada 163-177 Çin Kurtulu Ordusu (PLA) ve Çin’in Askeri Gücü Üzerine Bir Deerlendirme People’s Liberation Army (PLA) and an Assessment on Chnese Military Power Giray Fidan 179-190 Kang Youwei’in Gözünden 1908 stanbul’u 1908’s stanbul According to Kang Youwei
Söylei Abdürreit Celil Karluk / Söylei (Konuan: Dilâra Cokun) 193-204
Sunu
Uzaktaki Yakn Komu Çin Çin dünyann en kalabalk nüfuslu ülkesi deil sadece. Ayn zamanda, gelecein dünyasn ekillendirebilecek güçler arasnda ad en çok zikir edilen bir ülke. Ekonomisi sürekli geliiyor, on ylda bir iktisadî varl ikiye katlanyor.
Dünya Çin’in gelimesini hayretle ve belki de dehetle izliyor. Mao’nun komünist Çin’i, kapitalizmin kurallar içinde dünyaya meydan okuyacak bir ekonomik gelime gösteriyor. Komünizmin sembolleri pek sk olmasa da hâlâ görülebiliyor. Mao’nun resmi Çin parasnn üstünde durmaya devam ediyor. Urumçi’de göremediimiz heykellerinden biri Türk-slam medeniyetinin dou kalesi Kagar’da devasa boyutlarda karmza çkyor.
Dünya siyasetinde Çin istese de istemese de var. Bu konum, onun dünya siyasetini takip etmesini zorunlu hale getiriyor. Son yllara kadar dünyaya aldrmaz nazarlarla bakar görünen Çin’in artk eskisi kadar bu tavrn sürdüremeyecei anlalyor.
Sovyet-Rus blou çözüldüünde, paralel bir gelime Çin’den de beklendi. Beklenen olmad ama Çin de olduu gibi kalmad. 1989’da patlak veren Tiananmen Meydan olaylar hatrlardadr. Bu meydanda ortaya çkan sivil protestolar tanklarla bastrld. O günden bu güne benzer olaylar Çin anakarasnda yaanmazken 14 Mart 2008’de Tibet’in bakenti Lhasa’da, 5 Temmuz 2009’da Ürümçi’de daha kanl bir ekilde yaanmtr. Artk komünist Çin otoriter ve milliyetçi kapitalizm yolunda hzla ilerliyor.
Sovyet blounun çözülmesinden sonra ortaya atlan “Medeniyetler çatmas” tezi, slâm dünyas ile konfüçyan dünyann Bat’ya kar bir blok oluturmas fikri üzerine bina edilmiti. Belki de Bat siyaseti, bir süre bu yaknlamay önlemek üzerine kuruldu.
Çin Bat’y tedirgin etmeden siyasetini hayata geçirmeye çalyor olabilir mi? Ülkemizde Çin’le ilgili haberler ekseriya ülkenin batsndaki Dou Türkistan’daki uygulamalar ve bu uygulamalara kar ortaya çkan tepkiler dolaysyla gündemimize giriyor. Son yllarda özellikle belli bir kesimin ülkemizde Çin resmi söylemleri ile propagandasn yapmaya balamas da dikkat çekici.
Çin’in batsndaki Uygur Özerk Bölgesi, günümüzde her bakmdan ülkenin en az gelimi bölgesi. Geni bir corafyada az bir nüfus. Müslümanlarn büyük çounluk tekil ettii bölgede, zorunlu iskân siyaseti ile yarya yakn Çinli nüfus yerletirilmi durumda. Müslümanlar resmi verilere göre yine çounluk, ama bu çounluk halinin yeni “Modernleme” hamleleri ile bertaraf edilmeye baland görülmektedir.
Urumçi, yani ÇKP dönemi inciang Uygur bölgesinin bakenti (bölgenin tarihsel bakenti Kagardr), herhangi bir dünya ehri. Bu ehirde Türklerin ve Döngenlerin youn yaadklar baz yerlerde camiler var. Elbette onunla rekabet edebilecek baka dinî yap yok. Çünkü Çin artk dinî kurumlar üzerinden kimlik
ortaya koymuyor. Belki o Çin tarz modernizmle kendini kabullendirmek istiyor. Modernizm, büyük binalarla, geni caddelerle Urumçi’yi kendine ram ettikçe, Urumçi’nin bilerek, görünürlük salamak için iki katl yaplm camileri, bu camilerin mimarî açdan fonksiyonel olmayan yüksek kubbeleri ve minareleri ehrin manzarasnda eski durumunu koruyamyor. Modernlie kazanlan her ehir alan, camileri snrlyor ve görünürlüünü etkiliyor. Baz yeni modern yerleim birimlerinde youn Müslüman nüfusa ramen yeni mescidler yaplmamas bu tarz “modernlik”le açklanabilir belki.
Urumçi’den sonra Kagar’da ayn tarz bir ehir planlamasnn yürürlüe konulduu anlalyor. Tasarlanan ehir, eski Kagar’, tamamen yok etmiyor. Fakat artk kimlik belirtici bir unsur olmaktan çkarlyor.
Çin’in Bat’ya doru corafî bir atlm yapmas, Türkleri (ve slâm dünyasn) yakndan ilgilendiriyor. Çünkü Uygur bölgesi bu atlmn üssü olmak durumunda. Komular Pakistan, Afganistan, Tacikistan, Özbekistan, Krgzistan ve Kazakistan olan bir bölgeden söz ediyoruz. Çin’in Orta Asya (veya Bat Türkistan) hamlesi bu ülkelerle birlikte, uzaktaki yakn ülke Türkiye’yi de ilgilendiriyor.
Çin’in Uygur bölgesine, Kagar’a yatrm, bu bölgeyi orta Asya Türk cumhuriyetleri nezdinde bir câzibe merkezi yapmaya yönelik olabilir mi? “Böyle olmas kaçnlmaz”, diyebiliriz. Kagar ve civarndaki kültürel-manevî miras bütün Türk dünyasn yakndan ilgilendiriyor. Bu ayn zamanda slâm dünyasnn da ilgisini hak eden bir miras elbette.
Çin’in Dou Türkistan’ câzibe merkezi yapma hamlesi iki türlü olabilir. Birincisi, sadece modernlik üzerinden yaplr ve geleneksel kültür çenisi kabilinden kullanlr ve sadece ekil olarak deerlendirilebilir. kincisi ise, bölgenin Türk ve Müslüman halkna hareket alan açarak çok daha etkileyici bir hamle yaplabilir.
Görünen o ki günümüzde birinci türden bir hamle ile kar karyayz. Bu hamlenin ksa vadeli ve baarszla mahkûm bir siyaset olduunu söyleyebiliriz. Ayn zamanda Türk Dünyas bata olmak üzere slâm dünyas ile özellikle enerji, hammadde ve pazar açsndan iyi ilikiler gelitirmek zorunda olan Çin için ibu birinci hamlenin yanl olduu, ikinci türden hamlenin daha mantkl ve kalc olaca aikârdr.
slamiyet öncesi Türk tarihinin Çin olmakszn anlatlmas mümkün deil. Eski komuluk ilikilerinin pek lehte seyretmediini Orhun yaztlarnda Bilge Kaan’n ifadelerinden çkarabiliyoruz. Bu güçlü yerleik medeniyete kar slâm fetihlerinin Türkistan’a ulamasna kadar verdiimiz cevaplarn çok da müessir olmad anlalabiliyor.
Türklerin Bat’ya doru seyreden yürüyüü Avrupa ortalarna kadar sürdü. Bu kadar geni corafyada var olabilmek kolay i deil. Türkiye bat kanadn kaybetmi olarak 21. yüzylda bir güç olmaya doru yürürken, dünya gücü Çin hakknda yeterli bilgiye sahip olduu söylenemez. Bu noksan bir nebze olsun giderebilmek maksadyla bu saymz Çin’e tahsis ettik. Abdürreid Celil Karluk’un editörlüünde hazrlanan bu saymzdaki deerli akademisyen ve aratrmaclarn yazlarnn ilgiyle okunacan umuyoruz.
D. Mehmet Doan
TY B
A K
A D
E M
/ 2017 / 20: 9-48 Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman Milliyetler
9
Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yap ve Müslüman Milliyetler
Religion Structures and Muslim Nationalities in the People Republic of China
Abdürreit C. KARLUK*
Çin Halk Cumhuriyeti, çok uluslu ve çok inançl Mançu Çing imparatorluunun ana snrlar üzerinde kurulmu bir sosyalist halk cumhuriyetidir. ÇKP yönetimi sosyalist ideolojisine uygun olarak ülkedeki etnik, kültürel ve dini farkllklar kabul ettiini yasalaryla belirtmitir. Fakat Çin bürokrasi gelenei farkllklarn genelde Çin dili ve kültürü eksenin erimesini salar. Günümüzde Çin’de 56 milliyet ve çok çeitli dini inanç gruplar olduu bilinse de ülkedeki tek partili rejim farkllklarn sürekli yaayarak gelimesini politik uygulamalar ile kstlamaya balamtr. Son yllarda uygulamaya koyduu tek dillilik ve tek kültürlülük politikalar ile ülkedeki farkllklarn Çin kültürü içinde erimesi sürecini hzlandr- mtr.
Bu makalede Çin Halk Cumhuriyetindeki dini yap üzerinde durularak, Çin’de Müslümanlk ve Çin’deki 10 Müslüman milliyet hakknda genel bilgiler verilecek- tir. Ayrca, Çin’deki Müslüman milliyetlerin kültürlerini yaatma sürecinde kar- latklar sorunlara da deinilecektir.
Anahtar Kelime: Çin, Dinler, Müslüman Milletler, Aznlk, slamiyet.
Abstract
The People’s Republic of China is a socialist people’s republic founded on the main borders of the multi-national and multi-faith Manchu Qing empire. The administration of CCP has stated in its laws that it accepts ethnic, cultural and religious differences in the country in accordance with its socialist ideology. But the tradi- tion of the Chinese bureaucracy in generally provides the melt down of differences in the axis of Chinese language and culture. Today, it is known that there are 56
* Prof. Dr.,Ankara Yldrm Beyazt Üniversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Sosyoloji Bölümü Öretim üyesi, [email protected]
Gönderi Tarihi: 25.03.2017 / Kabul Tarihi: 20.04.2017
10
20 : 9
-4 8
nationalities and various religious belief groups in China, but the single party regime in the country has begun to restrict the development of differences by con- tinuous living with its political practices. The monolinguals and monoculturally policy that it has put forth in recent years have accelerated the process of dissemi- nation of differences in the country into Chinese culture.
n this article, it would be given general information about 10 Muslim nationalities who believe in Islam by focusing on the religious structure of the People’s Republic of China. However, it would be addressed the problems encountered by the Muslim nationalities in the process of protecting their cultures in China.
Key Words: China, Religions, Muslim Nationalities, Minority, slam
Giri
Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) corafi olarak Asya ktasnn dousunda bulunan kadim Çin medeniyetinin ortaya çkt ve yaygnlat topraklar üzerinde kurulmu, günümüzde Çin tarz sosyalist ideoloji ile yönetilen bir ülkedir. Günümüzde Çin, dünyada öncelikle Bat’ya ve bütün dünyaya ucuz mal üreten, fakat Bat’nn lüks tüketim ürünlerini de tüketen, Bat’ya çok sayda turist ve uluslararas örenci gönderen ülke olarak da bilinir. Ayn zamanda Çin, Asya ve Afrika’dan çok sayda hammadde alan, bu bölgelere en çok sanayi ürünleri satan, en çok altyap ihalelerini üstlenen ülke olarak da bilinmektedir. Bata Afrika ktas olmak üzere Türkistan cumhuriyetleri üzerindeki emellerinden ötürü yeni sömürgecilik kavramlar ile sfatlanmaya balad1 ise bilinen bir dier önemli noktadr.
Uzun süren yar sömürge ve yar feodal süreci kanl savalarla sonlandran Çinliler, 1949 ylnda Çin Komünist Partisinin (ÇKP) efsanevi lideri Mao Zedong’un önderliinde milliyetçi Çinlileri malubiyete uratarak Çin Anakarasna hâkim olmutur. Sosyalist rejim, Mao’un ölümüne (1976) dek ülkede çeitli devrimleri gerçekletirerek aslndan çok farkllaan yeni bir toplumun temellerini atmtr. Mao’un ölümünden sonra ÇKP lideri olarak sahneye çkacak olan Deng iaoping, Çin’i bahsi geçen temeller üzerinden yeni bir döneme hazrlamtr.
ÇKP, Deng iaoping önderliinde 1979 ylnda “Reform ve Da Açlma” politikas ve stratejisini uygulamaya koyarak ülkenin ky ve sahil bölgelerinde kademeli/bölgesel kalknma programlarn ihtiyatl fakat cesur admlarla uygulamaya koymutur2. Bu program Çin’deki Aznlk milliyet ile egemen milliyet konumundaki Han Çinlileri arasnda daha sonralar ortaya çkacak olan bata ekonomik olmak üzere sosyal, kültürel, eitim ve dier alanlardaki keskin kutuplamann tohumunu da atm
1 Lumumba-Kasongo ve Tukumbi, “China-Africa relations: A neo-imperialism or a neo-colonialism? A reflection”, African and Asian Studies, 2011, 10.2-3: ss.234-266.
2 Abdürreit Celil, “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Sosyo-Ekonomik Kalknma Giriimleri ve Reformlar”, Kök Aratrmalar, Kök Sosyal ve Stratejik Aratrmalar, Cilt I, Say III, 2001, Ankara. ss. 265-283.
TY B
A K
A D
E M
11
bulunuyordu. Özellikle Çin’deki aznlk statüsündeki milliyetlerin youn olarak yaad orta ve bat bölgeler bu süreçte göz ard edilmi veya kalknmada öncelik tannmamtr3.
ÇHC anayasasnn giri bölümünde “Çin Halk Cumhuriyeti, ülkedeki bütün milliyetlerin ortaklaa katlm ile ina edilen çok milliyetli ülkedir/ ”eklinde belirtildii gibi Çin ülkesi çok milliyetli ülkedir4. Çin’de resmi olarak (yasalarca) kabul edilmi 56 farkl milliyet vardr5. Çounluk konumundaki baskn grup Han milliyeti hariç 55 milliyet aznlk olarak kabul edilmitir6 .
Çin’de bir topluluun bamsz bir milliyet olabilmesi için belirlenmi veya ÇKP yönetimi tarafndan kabul edilmi önemli ölçütler bulunmaktadr. Buna göre Milliyet kavramn Çince’deki karl olan Minzu/7 aslnda Stalin tarafndan tanmlanm bir terimdir. bu tanmlamaya göre, Çin’de belirli bir grubun bamsz milliyet olabilmesi için “dört ortak özellie” sahip olmas gerekiyordu. Stalin tarafndan yaplm bu tanmlamaya göre8, bir grubun ayr bir milliyet olabilmesi için ortak bir iletiim diline,
3 Quan Yi (), “Çin deneyimi ve Çin Modeli zerine/”, Fujian Forumu/
, 2011/1. 4 http://www.gov.cn/gongbao/content/2004/content_62714.htm, Eriim: 17.03.2017 5 Wai Yip Ho, “Mobilizing the Muslim Minority for China’s Development: Hui Muslims, Ethnic Relations
and Sino-Arab Connections”, Journal of Comparative Asian Development, 2012, 12:1, ss. 87. 6 Gu Yoush ve Luo Shujie ( ve ), Çin Etnografyas/, Heilongjiang Yaynevi/
, 2003, ss.2. 7 ngilizcedeki “Nation” veya “Nationality” kavramlarnn karl olarak kullanlan “Minzu/”
kavram 2000’l yllardan sonra Çin düünce dünyasnda özellikle aznlklar sosyolojisi ve milliyetler ilikileri uzmanlarnca tartmaya açlmtr. Bu durum aslnda küreselleme sürecindeki etkileimler ve baskn grubun kültürel asimilasyonlarna kar seslerini yükseltmeye balayan Uygur, Tibetli ve Mool benzeri tarihsel köklerinde devlet kurmu milliyetlerin anayasa ve özerk bölge yasalarnca tannm fakat bir türlü verilmemi haklarn ulusal ve uluslararas düzeyde dile getirmeye balamas ile yakndan ilikilidir. Elbette souk sava sonrasnda gelien konjonktür ve SSCB’nin parçalanmas durumu Çinli uzmanlarn ve siyasetçilerin bu durumdan ders çkartmasn zorunlu klmtr. Bu balamda Çin’deki aznlklarn “Minzu/” deil, “Zu qun-” yani etnik grup olarak tanmlanmasnn ülke çkarlar açsndan doru olaca özellikle devletin milliyetler politikasnda etkili olan aydnlarca savunulmutur. Bu balamda Pekin Üniversitesi sosyoloji bölümünün Döngen kökenli öretim üyesi Ma Rong’un () görülerinin ar bast ve ciddiye alnd bilinmektedir. Ma Rong, Çin’de kullanlan “Milliyet/Minzu-Nationality” kavramnn politik içerii ve hak iddias tadn, kendisinin önerdii “Etnik Grup/Zu qun” kavramnn ise sadece kültürel özellik içerdiini, siyasi varlk ve özellik tamadn ileri sürmütür. Ona göre, Çin’deki aznlklar “Milliyet-Nationality” olarak deil “etnik grup” olarak adlandrmak en azndan iki yönden yararldr: 1) Uluslararas kurumlar ara etkileimde kolaylk salar. 2) Milliyetlerin politik bilincinin zayflatlmasna, milliyetler çatmas ve etnik bölücülüün yarataca yurtiçi politik istikrarszl önler (/Peng Hongyan, / Sun Qiuyun, 2005: 22-26). Ma Rong’un görüleri ülkedeki politik hassasiyetleri yüksek olan kurum kurulular tarafndan ciddiye alnm ve Ma Rong tarafndan önerilen “Zu qun” kavramnn ngilizcesi olan “ethnic group” Minzu kavramnn ngilizcesi olan “Nationality”ye tercih edilmitir. Ma Rong’un ilgili görüleri için u kaynaklara baklabilir: “Çin’in Aznlklar Sosyolojisi Aratrmas Üzerinde” / , Pekin Üniversitesi Dergisi /, 38, 5 /38.Cilt, 2001/5; “Milliyetler likisini Anlamann Yeni Düüncesi — Aznlklar Sorunun “Siyasisizletirmesi”/
—“” , Pekin Üniversitesi Dergisi /,41
/41.Cilt, 2004/6. s. 122-133; Etnik Sosyoloji—Sosyolojideki Etnik Gruplar likisi Aratrmalar/ —, Pekin Üniversitesi Yaynevi/, 2004, Pekin.
8 Stalin/, Maksizm ve Milliyetçilik/, Stalin Koleksiyonu/, II. Cilt/, Merkezi Tercüme Dairesi Neriyat/, 1913, ss.294.
12
youn olarak birlikte yaad ortak mekâna /corafyaya, ortak iktisadî yaama ve ortak kültür temelinde tekil etmi olan ortak psikolojik özelliklere sahip olmas gerekiyordu. Bu özellikler içinde dil en önemli özellik olarak kendini göstermitir. Fakat Çin’de Döngenlerin ayr bir milliyet olarak belirlenmesinde dil özelliinden ziyade dini kimliinin daha fazla dikkate alnd görülmütür. Elbette, milliyetleri belirleme sürecinde ibu tanmlamaya tamamen uyulduu söylenemez.
Çin’in resmî istatistik verilerine göre ülke nüfusunun %10’unu tekil eden aznlklarn yaad bölgeler, ülke toplam yüz ölçümünün %65’e yaknn tekil etmekte ve Çin literatüründe “Aznlk Milliyetler Bölgeleri” olarak adlandrlmaktadr9. Bu bölgeler kültürel, dini ve etnik farkllklarn rengarenk olduu bölgelerdir. Ayn zamanda Han Çinli bölgesinden yaplan youn Çinli göçü ile birlikte ibu farkllklarn hzla azald veya yok olduu sürecin de birlikte yaanld, Tibet ve Uygur Türk bölgelerinde baskn olan yerli kültürlerin bu sürece kar direnmesi ile etnik ve dini çatmalarn da yaanld bölgelerdir.
ÇHC’de Dini Yap
ÇHC, bir Asya imparatorluu olan Mançu-Çing imparatorluunun ana snrlar üzerinde kurulmutur. Bundan dolay, snrlar içinde çok sayda gayri Çinli milliyet ve topluluklar bulunmaktayd. Mevcut topraklarnn neredeyse 2/3’sinde Çinli olmayan, çok farkl inanç ve kültürlere sahip milliyetler yaamaktadr. ÇHC’de din ilerinden sorumlu resmi kurum olan Devlet Din leri daresinin () resmi a sayfasndaki “Çin’de Dini Durum/” belgesinde aadaki bilgiler yer almaktadr10:
“Çin, çok (dini) inançl ülkedir. Çin’deki inanç sahiplerinin inand dinler unlardan ibarettir: Budizm, Taoizm, slam dini, Katolik dini ve Hristiyan dinidir. Çin’de vatandalarn kendi inancn seçmek, belirtmek ve dini kimliini ifade etmek özgürlüü vardr. statistikler Çin’de mevcut dine inananlarn saylarnn 100 milyon kiiden fazla olduunu, resmî olarak izin verilen ibadet mekânlarnn 139 bin civarnda olduunu, din görevlilerinin saylarnn ise 360 bin kii olduunu göstermektedir. Ayrca, 5500 dini kurulu mevcuttur, bu gruplarn din görevlisi yetitirmek üzere kurduu resmi dini okullarnn saylar 100 civarndadr”.
Fakat 2014 ylna ait “2014 Uluslararas Dini Özgürlükler Raporu”nun Çin bölümünde11 verilen bilgiler ise u ekildedir:
9 Abdureit Jelil Karluk, “Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Milliyetlerin Dalm ve Etno-Demografik Özel- likleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Dergisi, 2009 Güz (11), ss.67.
10 Çin Din leri daresi Resmi A Sayfas, Çin’de Dini Durum/ http://www.sara.gov.cn/ zwgk/17839.htm, Eriim: 06.3.2017.
11 2014http://chinese.usembassy-china.org.cn/irf2014.html, Eriim: 06.3.2017.
TY B
A K
A D
E M
13
“ABD hükumetinin istatistiklerine göre, Çin’in toplam nüfusu 1,4 milyar (Temmuz 2014 tahmini) civarndadr. Ekim 2013 tarihinde Çin’in Birlemi Milletler nsan Haklar Konseyine verdii raporunda, Çin Hükumeti Çin’de 100 milyon küsur dine inanlarn olduunu, 360 bin din görevlisi, 140 bin ibadet mekânlar ve 5500 dini kuruluun olduunu belirtmitir. Dine inanlarn says hakknda rakamlar birbirinden farkldr. Çin’in Huadong Pedagoji Üniversitesi tarafndan 2007 ylnda yaplan bir aratrmada, 16 yandan büyük Çin vatandalarnn %31,4’nün, yani 300 milyondan fazla insann dine inandn ortaya koymutur. Ayn aratrma Çin’deki Budist, Taoist ve yerel inançlara sahip inanlarn saysnn tahmini olarak 200 milyon olduunu yazmtr. Çin’in resmi makamlar Müslümanlarn saysn 21 milyon olarak verirken gayri resmi rakamlar ise 50 milyon olarak vermektedir. Ayrca, devlet tarafndan 1999 ylnda yasaklanan Falun tarikat mensuplarnn saylarnn ise 70 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir.”
ÇKP sahip olduu ideolojisi gerei dine bak ve tavr Marksist olmakla birlikte geleneklerinden gelen güvenlik algsndan dolay dinlere hep mesafeli, zaman zaman hasmane ve tehditkâr ekilde olmutur. ÇKP döneminde devletin bütün eitim kurumlarnda ateizm eitimi verilmekte, hatta bata Uygur Türk bölgesi olmak üzere aznlk bölgelerinde yaygn olan inançlarn eitimi ve aktarm olabildiince kstlanmaktadr. Bundan dolay Çin’de dini gruplar ve inanlar ile ilgili resmi istatistii verilerin güvenilirlii hep sorgulanmtr.
Çin Devlet Din leri daresinin verdii Resmi Bilgilere göre Çin’de yaayan dinlerle ilgili resmi bilgiler aadaki gibidir:
Budizm: Çin’deki be büyük din içinde tarihi nispeten uzun, etkisi nispeten derin olan dindir. Çin’de 2000 yllk geçmii olan Budizm’in Çin’e tam olarak ne zaman ve nasl girdii bilinmiyor. Hindistan’dan geldii kesin olarak bilinir.
Çin’deki Budizm yaylma ve yerleme sürecinde üç ana kola ayrlmtr: Han Çinlileri arasnda yaygn olan ve ibadet dili genellikle Çince olan Çin Budizm’i; Tibetlilerin milletçe inand ve ibadet dilinin Tibetçe olduu Moollar, Sar Uygurlar ve Dier Kuzey milliyetlerinin inand Tibet Budizm’i ve Güney Çin’de özellikle Yunnan eyaletindeki Dai, Bulang, Achang ve Wa milliyetleri arasnda yaygn olan Güney Budizm’idir.
Çin Budizm’i: Budizm, Çin’e girdikten sonra Çinliler arasnda yaylma imkân bulmutur. Özellikle, Güney-Kuzey Sülaleler döneminde (420-581) hzla yaylm, Sui Sülalesi (581-618) ve Tang Sülalesi (618- 907) döneminde zirveye ulamtr. Song (960-1279) ve Yuan (1271-1368) dönemlerinde Budizm ile Çin kültürü çatmadan kaynamaya yönelmi ve tedricen Çin tarz Budizm’i ekillendirmitir. Böylelikle Çin Budizm’inin merkezi de Çin’e tanm oldu. Çin’de Budizm Tang öncesinde genellikle yaylma ve gelime aamasnda bulunduysa, Song döneminden itibaren
14
özellikle Ming (1368-1644) ve Çing (1644-1911) dönemlerinde zayflama ve yerel inançlar, Konfüçyanizm ve Taoizm ile uzlama yönünde gelime seyretmitir.
Günümüzde Çin Budizm’ine ait 10 binlerce tapnak, 50,000 civarnda rahip ve rahibe din görevlisi vardr.
Tibet Budizm’i: Çin Budizm’inden sonra en geni alan ve kitlelere ulam olan bir Buda dini mezhebidir. Budizm 7.yüzylda Çin’den ve Hindistan’dan olmak üzere iki yoldan Tibet’e girmitir. Budizm, Tibet’e girdikten sonra bölgenin özel corafi konumu ve yerel kültürün de etkisiyle zamanla yerel özellii olan bölgesel milli bir dine dönümütür. Daha sonraki gelime evresinde Nyingma/(eski adyla kzl din), Sakya/ (Yaygn adyla Çiçek Din), Gelug/(Yaygn adyla Ak din) gibi mezheplere ayrlmtr. Tibet bölgesinin dnda özellikle Moollar arasnda yaylmtr. 18. Yüzylda gelime ve yaylmann zirvesine çkmtr.
Günümüzde, Tibet Budizm’inin yayld bölgeler bata bütün Tibet bölgesi olmak üzere, Schuan, Yunnan ve Gansu Eyaletinin önemli bir bölümü, Çinghai (Köknur) eyaletinin büyük bir bölümü, ç Moolistan, Uygur Özerk Bölgesindeki Moollarn yaad bölgeler; Moolistan, Rusya’nn Buryat Özerk Cumhuriyeti, Tuva Cumhuriyeti ile Nepal, Butan gibi ülke ve bölgelerde yaygndr.
Çin’de Tibet Budizm’ine inan milliyetler unlardr: Tibetli, Mool, Tu, Sar Uygur, Menba, Luoba, Çiang, ibe, Nu ve Nai milliyetleridir. Günümüzde Çin’de toplam 3000 küsur Tibet Budizm’i tapna, 140 bin Rahip ve rahibe din görevlisi, 2000 Buda/tulku vardr.
Güney Budizm’i: Güney Theravada Budizm’i veya Pali Dilliler Budizm’i olarak da adlandrlr. Dier adyla Hinayana Budizm’idir. 6. Yüzylda günümüzdeki Yunnan eyaletine bal i Shuangbanna bölgesine girmitir. Bu bölgede yaayan yerel milletlerin inançlar ile kaynaarak ekillenmitir.
Budizm’in bu mezhebine günümüzde Çin’in Yunnan eyaletine bal iShuangbanna Dai (Milliyeti) özerk oblast, Dehong Dai-Jingpo özerk oblastnda yaayan çou aznlk milliyet mensuplar ile Smao, Lincang, Baoshan bölgelerindeki Dai, Bulang, Achang ve Wa milliyetlerinin büyük çounluu bu mezhebe tapmaktadrlar. Günümüzde bu mezhebe tapanlarn toplam nüfuslar tahminen bir milyon 300 binden fazla olup toplam 1700 tapna, 2000’den fazla rahip ve 6000’e yakn Sramaeras bulunmaktadr.
Taoizm: Çin’in yerli dinidir, 2. Yüzylda ekillenmi olup 1700 yllk tarihi vardr. Taoizm çok geni içerikleri olan, Çin’in eski ruhlara tapnma temelinde Çinlilerin efsanevi atas Huang12 Aksakal’n düüncelerine
12 Huang di/(dorudan tercümesi: Sar mparator), Çinlilere göre Huaxia olarak adlandrlan Çin
TY B
A K
A D
E M
15
dayanlarak Güz-lk Bahar (M. Ö. 770- M.Ö. 476) ve Muharip Beylikler (M.Ö. 476-M.Ö. 221) döneminde gelien ölümsüzlük, simya gibi inançlarla birleerek ekillenmitir. Taoistler için Laoz dinin kurucusu, Daodejing/ 13 ise esas kitabdr.
Çin’de yerel bir inanç olarak Taoizm, Dou Han Sülalesinin (25-220) sonlarna doru bir inanç sistemi olarak ortaya çktktan sonra özellikle Han Çinliler arasnda yaygnlamtr. Kuzey-Güney Sülaleler döneminde (960-1279) geçirdii birçok reformlardan sonra Budizm ile eit düzeyde Çin dini olarak belirmitir. Daha sonraki süreçte kimi yöneticiler Budizm’e arlk vermi, kimisi ise Taoizm’e önem vermitir. Örnein Tang ve Song döneminde Taoizm yönetici snfn önem verdii din olmu ve gelierek çeitli mezhepleri oluturmutur. Ming Sülalesi döneminde ise Taoizm gerilemeye yüz tutmutur. Çing dönemine gelindiinde yönetici snf oluturan Mançular Tibet Budizm’ine ilgi göstermi ve Taoizm’e yönelik kstlayc tedbirleri almasyla sürekli gerilemi ve halk katnda varln sürdüren din olarak kalmas durumu ortaya çkmtr. ÇKP öncesi Taoizm Çin’deki en zayf dine dönümüken, 1980 sonrasnda hzla devlet destei ile tekrar güçlenmeye balad görülmütür.
Günümüzde, Taoistlerin 9000 tapna ve 50 binden fazla din görevlileri bulunmaktadr. Taoistler Çin hariç Tayvan, Hongkong, Makao gibi bölgelerde çok güçlüdürler. Ayrca, Avrupa, Amerika, Afrika ve Avusturalya gibi Çinlilerin yaad bütün kta veya ülkelerde Taoizm farkl ekillerde yaatlmaktadr.
slamiyet: Çin’in slamiyet ile sahabeler döneminde tant bilinir. Fakat slamiyet’in nüfusça kalabalk olmas ve Çin’de statü kazanmas ancak Moollarn Çin’i fethetmesi ile mümkün olmutur. Günümüz Çin snrlar içinde kalan Uygur bölgesinde kurulmu olan Karahanllar devletinde slamiyet yaylm ve 10. yüzylda devlet dini olmutur.
Günümüzde ÇHC snrlar içindeki Müslümanlar Tacikler hariç tamam Sünni olup onlar Uygur, Kazak, Krgz, Özbek, Tatar ve Salur olmak üzere Türk kökenli Müslümanlar Hui/Döngen, Dongiang, Bao’an olmak üzere Çin dilli Müslümanlardan olumaktadr. Toplam nüfuslar resmi olarak
milletinin atasdr. MÖ 2697~2599 tarihleri arasnda yaadna inanlr. Huang Aksakal, yaad dö- nemde Çinlileri takvim, astronomi, Yin, Yang, 12 burç, yaz yazma, resim çizme, kitap yazma, müzik, çalg aleti, tp, ilaç, ibadet, düün, cenaze, tabut, mezar, sunak, mabet, falclk gibi konularda eitmi- tir. Günümüzde çou Taoist rahibin sar renkli elbise giymesinin nedeni de kendilerinin Huang-di’nin takipçisi olarak görmelerindendir.
13 Dao-de Jing (), Türkçe kaynaklarda Tao Te King veya Tao Te Ching, Yol ve Erdem Kitab, Yol ve Faziletler Kitab gibi adlarla anlr, Lao-zi’nin yazd sanlan bir kitaptr. Bütün kitap Dao/ Yol bölümü ve De/Erdem bölümü diye ikiye ayrlm, Dao bölümünde 37 balk, De bölümünde 44 balk, toplam 81 balk olan bir kitaptr. Bu kitab gerçekten Lao-zi’nin yazp yazmad konusunda Çinli aratrmaclar arasnda fikir birlii yoktur. Detayl Bilgi için baknz: Bumeryem Abdulkerim, Çin Kaynaklarna Göre Taoizm, Yaynlanmam doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, Ankara.
16
21 milyondan fazladr. inciang Uygur Özerk Bölgesi (UÖB)14, Ningia Hui/Döngen Özerk Bölgesinin hemen hemen tamam, Gansu, Çinghai, Yunnan, Shandong eyaletlerinin önemli bölgelerinde Müslümanlar yaamaktadrlar. Çin genelinde slami eitim ve öretim yapan 10 fakülte bulunmaktadr.
Katolik Dini15: Tang döneminde Çin’e girdii bilinir. Fakat en çok yaygnlat dönem ise Mool dönemidir. Moollarn egemenlie son veren Ming sülalesi Çin’deki Katolik dinini de silmitir. 16. Yüzyldan sonra Bat sömürgeciliine paralel olarak Katolik dini tekrar Çin’e girmeye balamtr. Özellikle, Afyon Savalarndan sonra Çin’in yar sömürge ülkeye dönümesiyle Katolik misyonerlerin çalmalar ile yaylma imkân bulmutur.
Misyonerlerin kurduklar okul, hastane ve yetimhaneler sayesinde Katolik olan Çinlilerin saylar hzla çoalmtr. 1840-1949 yllar arasnda say giderek artm ve 3 milyon kiiye ulamtr. Çin Katolik cemiyeti ve din görevlilerinin Batl güçler tarafndan sürekli kullanld görülmütür. ÇKP iktidar sonrasnda Katoliklerin yönetim ile ciddi sorunlar yaad biliniyor.
Çin Katoliklerinin 97 bölgesi, 60 küsur Piskopos, 2000 küsur rahip ve 5000 rahibesi vardr. 5 milyon 500 bin inanlar ve 6000’e yakn kilisesi, 8 dini okulu vardr.
Hristiyan dini: 19. yüzylda Çin’e ngilizler tarafndan sokulmutur. Sömürgecilik döneminde girdiinden dolay balangçta “Ecnebi dini/ ” olarak isimlendirilmi ve 1949 ylna gelindiinde sadece 700 bin inanan vard. 1980 sonrasndaki “Reform ve Açlma” sürecinde hzla çoalmaya balamtr.
Günümüzde Protestan dinine inananlarn toplam saylar 23 milyonu geçmitir. Kilise ve faaliyet mekânlarnn says 50 bin civarndadr. 4000 Papaz, 37 bin din görevlisi, 150 bin gönüllü çalan vardr. Çin genelinde toplam 20 adet din fakültesi veya enstitüsü olup Hristiyanl sistemli bir ekilde öretmektedir.
Yukarda resmî kurumlar tarafndan verilen bilgiler Çin’de be büyük dinin bulunduunu göstermektedir. Bu be büyük din haricinde çeitli
14 Çincesi Xinjiang/genel olarak “=yeni =hudut” anlamn tayor ise de Çincenin yaz özel- liklerinden hareket edenler ibu yer adnn gayri resmî olarak “silah gücü ile ele geçirilen yeni toprak” anlamn sakladn dile getirirler. bu yer ad 1884’te Çinlilerce resmi olarak kullanlmaya balan- dysa da bölgenin esas yerli ahalisi olan Türkler tarafndan yaygn ve zorunlu olarak kullanlmaya balanmas ancak ÇKP dönemi (1955) sonrasnda mümkün olmutur. Çince olmasndan dolay, Çinceye vakf olmayan bir Türk genellikle bozuk (örn.: ncang) telaffuz ederler. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Türkiye Cumhuriyetindeki baarl diplomatik ve psikolojik giriimleri sonucunda, daha önceleri genellikle “Dou Türkistan” olarak adlandrlan ibu bölge ad için artk “SNCAN” söyleminin yaygn- latrld bilinmektedir. Daha geni açklamalar için baknz: Erkin Türkler, “Sincan: Çin’in baarl alg operasyonu”, Türk Yurdu, Say 331, Mart 2015, ss. 27-28.
15 Çin’de Katoliklik bir mezhep olmasna karn Katolik dini anlamna gelen “/Tianzhu Jiao” eklinde isimlendirilir.
TY B
A K
A D
E M
17
doa dinleri ve birbirinden deiik yerel inançlar da bulunmaktadr. Resmi bilgilerden de anlalaca üzere, slamiyet hariç dier dinlerin özellikle eitim-öretim kurumlarnn göreceli olarak fazla olduu anlalmaktadr.
ekil 1: Çin Halk Cumhuriyetindeki Yaygn Dinler
ekil 1’deki haritada Çin’de yaygn olan dinler farkl renkler ile iaretlenmi olup ülkenin Kuzey ve Batsnda slamiyet, Güneybats ile orta ve Güneyinde Budizm, Kuzeydou ile Ortadou’sunda Hristiyanln yaygn olduu göze çarpar. Küreselleme süreci ile birlikte Çin’de hzla yaylan din ise Hristiyanlk olmutur. Bat’nn popüler kültürü ile birlikte Çin’de yaylma frsat bulan Hristiyanlk özellikle Koreli ve Batl misyonerlerin bata ngilizce eitim kurumlar olmak üzere çeitli inisiyatifler kanalyla yayld görülmütür. Buna ilave olarak Batl büyük ülke liderlerinin Çin ziyaretlerinde Hristiyan kiliselerini ziyaret etmesi de Çin’deki misyonerlik açsndan önem arz etmitir.
Çizelge 1’de görüldüü gibi Çin’deki aznlklarn dinî inançlar, konutuklar dil ve kullandklar yazlar birbirinden çeitlidir ve farkldr. slâm, Hristiyanlk, Budizm gibi büyük dinlerin yan sra amanizm ve dier doa dinlerin de bulunduu görülmektedir.
Ülkenin batsnda yaayan Türk kökenli milliyetler ile Döngenlerin slamiyet’i tercih ettikleri anlalmaktadr. Buna göre, Uygur, Döngen, Kazak, Krgz, Tatar, Tacik, Özbek, Salur, Bao’an, Dongiang olmak üzere 10 aznlk statüsündeki milliyet slam dinine inanmaktadr. Budda dinine inanan milliyetler bata Tibetliler ve Moollar olmak üzere Daur, Tu,
18
Menba, Luoba, Achang, Dai gibi milliyetlerden olumaktadr. Onlarn büyük çounluu Tibet Budizm’ine taparken az bir ksm ise Budizm’in deiik mezheplerine tapmaktadrlar. Hristiyanlk (Katolik ve Protestan olmak üzere) Rus, Koreli, Miao, Yi, Lagu, Dulong, Jngpo, Nu, Nai gibi milliyetlerin ya tamam ya da bir ksmnda yaygndr. Hristiyanlk daha çok sömürgecilik dönemlerinde Çin’e girmi olmasna ramen günümüzde de aznlk bölgelerinde (Müslüman bölgeler dâhil) Hristiyan misyonerlerin çok güçlü ve verimli çalt bilinmektedir. amanizm özellikle Altayistik milletler arasnda yaygndr. Buna göre, ibe, Evenke, Elunçun, Daur, Sar Uygur gibi milliyetlerin bir ksm veya mutlak çounluu amanist inancna sahiptirler. amanist inanca sahip olan milliyetlerin mutlak çounluu Çin’deki snflandrmaya göre, tamamna yakn kuzey milliyetleri veya göçebedirler.
Çizelge 1: Aznlklarn Daldklar Bölgeler, Kullandklar Dil-Yazlar ve Dinî nançlar16
Milliyetler Daldklar Bölgeler Kullandklar Dil ve Yaz Dinî nanc
Zhuang Guang i, Yunnan, Guangdong Zhuang dili-yazs, Çin dili ve yazs
Mançu Liaoning, Hebei, Heilongjiang, Jilin, ç Moolistan Bei jing
Çin dili ve yazs Az bir ksm amanist
Döngen Ningia, Gansu, Henan, inciang, Çinghai, Yunnan Hebei, Shandong, Anhui, Liaoning, Beijing, Moolistan, Tianjin, Hei longjiang, Shani, Guizhou Jilin, Jiangsu, Sichuan
Çin dili ve yazs slam dini
Miao Guizhou, Hunan, Yunnan, Schuan, Guangi, Hubei, Hainan
Miao dili ve yazs Katolik, Hristiyan
Uygur inciang, Hunan Uygur Türkçesi ve yazs slam dini
Mool ç Mo., Liaoning, Jilin, Heilongjiang, inciang, Çinghai, Gansu
Mool dili ve yazs Tibet Budizm’i
Tibet Tibet, Schuan, Çinghai, Gansu, Tibet dili ve yazs Tibet Budizm’i
Yi Yunnan, Schuan, Guizhou Yi dili ve yazs Tao, Hristiyan, Katolik
Buyi Gui zhou, Yun nan Buyi dili ve yazs, Çin dili ve yazs
Koreli Ji lin, Hei longjiang Ji lin, ç Moolistan, Bei jing
Kore dili ve yazs Budizm, Hristiyan
Dong Guizhou, Hunan, Hubei, Guang i Dong dili ve yazs
Yao Guang i, Hu nan, Yun nan, Guang dong, Guizhou
Yao dili, Çin Yazs
16 Wu Shmin (), Milliyetler Teorisi ve Milliyetler Politikas, Çin Sosyal Bi- limler Yaynevi/, 1985, ss.196-204.
TY B
A K
A D
E M
19
Bai Yun nan, Gui zhou, Hu nan Bai dili, Çin yazs Tao, Budizm, Hristiyan., Katolik
Tujia Hu nan, Hu bei, S chuan, Gui zhou Tujia dili, çounluk Çin dili ve yazs
Az bir ksm Katolik
Kazak inciang, Gan su Kazak Türkçesi ve yazs slam dini
Dai Yun nan Tai dili ve yazs Budizm
Li Hai nan, Gui zhou Li dili ve yazs
Lisu Yun nan, S chuan Lisu dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Wa Yun nan Va dili ve yazs
She Fujian, Zhejiang, Jiangi, Guandong She dili, Çin yazs
Gaoshan Tai wan, Fu jian Gaoshan dili
Lagu Yun nan Lagu dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Shui Gui zhou, Guang i Shuy dili
Dongiang Gan su, inciang Dongianca ve Çin Yazs slâm Din
Nai Yun nan Nai dili ve yazs Budizm, Hristiyan
Jingpo Yun nan Jingpo dili ve yazs Hristiyan, Katolik
Krgz inciang Krgz Türkçesi ve yazs slam dini
Tu Çing hai, Gansu Tu dili, Çin yazs Tibet Budizm’i
Daur ç Moolistan, Hei longjiang Daur dili, Mool ve Çin yazs Bir ksm amanist
Mulao Guang i Mulao dili, Çin yazs
Çiang S chuan Çiang dili, Çin dili, yazs
Bulang Yun nan Bulang dili, Tai dili ve yazs Budizm
Salur Çing hai, Gan su Salur Türkçesi, Çin yazs slam dini
Maonan Guang i Maonan dili, Çin yazs
Gelao Gui zhou Gelao dili, Çin yazs
ibe Liao ning, inciang ibe dili ve yazs, Çin dili ve yazs
amanizm
Pumi Yun nan Pumi dili, Çin yazs Tibet Budizm’i
Tajik inciang Tacik dili, Uygurca Türkçesi ve yazs
slam dini
Nu Yun nan Nu dili, Çin yazs Hristiyan., Katolik, Tibet Budizm’i
Özbek inciang Uygurca ve Kazakça, Özbek yazs
slam dini
20
aman, Bud., Ortodoks
De’ang Yunnan De’ang dili, Çin dili ve yazs
Bao’an Gansu Bao’an dili, Çin yazs slam dini
Sar Uygur
Gansu Dou ve Bat Sar Uygurca, Çin dili ve yazs
Tibet Budizm’i
Tatar inciang Tatarca, Uygurca ve Kazakça slam dini
Dulong Yunnan Dulong dili Hristiyan, Katolik
Elunchun Hei longjiang, ç Moolistan Elunçun dili, Çin yazs amanizm
Heci Hei longjiang Heji dili, Çin dili ve yazs amanizm
Menba Tibet Menba dili, Tibet dili ve yazs Tibet Budizm’i
Loba Tibet Loba dili
Jino Yunnan Jino dili
Çin’de slamiyet ve Müslümanlk
Çin’deki resmi görü17 ve slamiyet aratrmalar yapan en önemli Döngen kökenli bilim adamlarndan Bai Shouyi’ye’ye göre18, Üçüncü halife Hz. Osman tarafndan Çin’e gönderilen elçiler heyetinin 25 Austos 651 tarihinde (dönemin Çin bakenti) Chang’an’a ulamas ve Tang imparatoru ile görümesiyle Arap-Çin ilikilerinin köprüsü ina edilmitir. Bu tarihten itibaren Arap Müslümanlarn deniz ve kara yollarn kullanarak Çin’e ticaret için gelmeye balamas ve kimilerinin kalc olarak ikamet etmesiyle Çin’de Müslümanlk yava yava ortaya çkmtr. Tang ve Song sülaleri
17 Çin’de din ilerinden sorumlu Çin Devlet Din leri daresi () hükumet ve devletin din politikalar ve resmi söylemlerini gelitiren veya gelitirilen politikalar uygulayan, tavsiye eden kurumdur. Bu kuruma bal Çin slam Dini Cemiyeti () ülke snrlar içindeki Müslüman toplumlar ile ilgili resmi ilerin yürütüldüü kurumdur. bu kurum Temmuz 1952 tarihinde Burhan ehidi, Seyfettin Azizi gibi Türk kökenli üst düzey Uygur politikaclar tarafndan kurulmasna ramen, daha sonraki süreçte kurumun kadrolarnn tamamna yakn Döngenlerden olumutur. Çin’in slam politikasnn belirlenmesinde, ülke içi ve dndaki Müslüman toplumlarla olan resmi ilikilerde Döngenler hem nicelik hem nitelik bakmn baskn ve belirleyici olmulardr. Oysa ülke snrlar içindeki Türk ve Döngen nüfusu kyaslandnda Türk kökenlilerin daha fazla olduu görülür. Fakat temsil edilme yönünde ise Türk kökenliler Çin’deki Müslümanlk snflandrlmasnda daha az “güvenilir” ve daha “az Çinli” olmasndan ötürü (Wai, 2012: 93) Döngenlerin tamamen gölgesinde kalmtr. bu kurumun resmi a sayfasnda (http://www.chinaislam.net.cn) kurumun mevcut yöneticileri hakknda resmi bilgi verilmi olup Cemiyet Bakan Döngendir ve 20 kiilik bakan yardmclar içinde sadece 5 kiinin Türk kökenli olduu anlalmaktadr. bu a sayfasnda Çin’in resmi söylemleri ile ilgili bilgiler yer almaktadr. Burada atfta bulunduumuz ünlü Döngen aydn Bai Shouyi’ye/ ait olan “Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks” balkl makalesinin ana metni hiç referans gösterilmeksizin ibu a sayfada verilmitir. Dier bir deyile, Bai Shouyi’nin makalesi resmi söylemi temsil etmitir. Baknz: Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks/, http:// www.chinaislam.net.cn/cms/whyj/yslgk/201205/21-56.html, Eriim: 20.03.2017.
18 Bai Shouyi (), “Çinli Müslümanlarn Tarihi Katks/”, Döngen Edebiya- t/2007/4, ss.65.
TY B
A K
A D
E M
21
döneminde Çin’e ticaret, sefaret ve misyonerlik için gelen Arap, Fars kökenli Müslümanlarn Çin’in Guangzhou/Kanton, Çuanzhou, Yangzhou, Chang’an ve Kaifeng ehirlerinde kalc ikametgâhlar tekil etmeye balad, baz Çinlilerin de slam dinini kabul ettii tarihi kaynaklardan anlalmaktadr. Bu farkl kitle Çinlilerce “Fanke/” yani “Muhacir” olarak adlandrlmtr. bu Muhacirler daha sonra yerlilerle kaynanca yerli halkn bir parças olarak görülmeye balanmtr19.
Çin’de Moollar dönemi olarak bilinen Yuan sülalesi döneminde slamiyet’in daha geni alanlara yaylma ve genileme frsat olmutur. Cengizhan’n Türk-Mool ordular 1279 ylnda Güney Song devletini yok ederek Çin’i fethetmesi akabinde Kubilay Han idaresinde Çin tarihinde Yuan sülalesi olarak adlandrlan dönem resmen balamtr20. Kubilay Han idare ettii snrlar içindeki insanlar dört tabakaya ayrmtr. Buna göre dört tabakal tebaa sistemi srasyla Moollar, Renkliler, Han Çinliler ve Güneylilerden olumutur21. Bu tabakal sistemin en tepesinde Moollar, ikinci tabakasnda Renkliler (Çin literatüründe “Semuren/ ” olarak adlandrlm olan bu insanlar bata Uygurlar olmak üzere Türkistanllar, Ortadoulular ve Dou Avrupallar ile Tibetlilerden oluuyordu), üçüncü tabakada Han Çinlileri (Kidanlar/Kara Hitaylar- , Jurjanlar- ve Kuzey Çinlileri), dördüncü tabakada ise Güney Song devletinde yaayan Çinliler vard22.
Moollarn snflandrmasnda ikinci tabakada bulunan Renklilerin büyük çounluunu Müslüman Türkler ve Arap-Fars benzeri Müslüman halklarn oluturduu, Moollar ile birlikte Çin’i idare ettii bilinmektedir. Bundan dolay Müslüman gruplarn Yuan sülalesi döneminde çok geni haklara sahip olduu, slamiyet’in bu dönemde (Çin’de) iyice kök sald biliniyor 23.
Moollarn Çin’deki yönetimine son veren (1368) Han Çinlilerce kurulan Ming hanedanl döneminde, kurucu unsur olan Han Çinliler kontrol ettii snrlar içindeki farkllklara kar hogörüsüz siyaset güderek ülkesinin sosyo-kültürel açdan homojen (Han Çinli) yapya dönümesi için istikrarl uygulamalara bavurmutur. Bundan dolay Müslümanlar, Çin’e “Yabanc millet-” ve Moollarn ibirlikçisi eklinde etiketlenmitir. Çinliler etnik ve kültürel farkn ortadan kaldrlmas için asimilasyoncu oven
19 Hu Zhenhua (), Çin slami Milli kültürleri/, Merkezi Milliyetler Üniver- sitesi Dergisi/, 2002 /5, ss.42.
20 Quan Chunhua (), Yuan Sülalesinin “Dört Tabaka Sistemi” üzerine /“”, Shi- jiqiao/, 2008/8, ss.70.
21 Qi Liang (), Çin Medeniyet Tarihi/(II/) , Kanton/: Huazcheng Neriyat/
, 2001, ss.315. 22 Song Lian (), Yuan Tarihi/, Pekin Çin Kitap daresi Neri/, ss.45. 23 Ma Qicheng (), Döngen Tarihi ve Kültürel hem Etnolojik Aratrmalar/
, Merkezi Milliyetler Üniversitesi Yaynevi/, 2006, ss.241.
22
politika gütmütür. Ming Hanedann mehur padiah Zhu Yuanzhang/ 1372 ylnda yaymlam olduu fermannda u hususlara yer vermitir: “Mool Renklileri Çin’de yayorlar, Çinliler ile evlenmelerine müsaade edilir, kendi milliyeti/türündekilerle karlkl evlenmeleri men edilmitir/ , , ”24. Ayrca, Müslümanlarn kendi dillerinde konumalar, kendi yazsnn kullanmalar ve kendi dini ve milli kyafetlerini giymeleri, slami ad ve soyadlarn kullanmalar külliyen yasaklanmt.25
Ming döneminde balayan Müslüman milletlere yönelik Çinliletirme süreci daha sonraki süreçlerde çeitli ekillerde devam etmi ve nihayetinde genel ad “Huihui-” olan Çin dili ve yazsn benimsemi, Çinliler gibi ad ve soyad kullanan, slam inancn farkl düzeylerde korumu bir kitle Çin’de olumutur26. Osmanl tebaas iken 1878 ylnda Mançu Çing ordular tarafndan tamamen igal edilen Türkistan’n dousu (1884 ylnda) “Xinjiang-inciang” adyla politik ve corafi olarak Çin’e resmen balanmas sonucu Çin’de iki çeit Müslümanlk ortaya çkmtr. Bu iki tür Müslümanln ilki, Çin dili ve kültürünün baskn olduu “Çin/iç Müslümanl”dr ve yaklak yedi asrlk süreç içinde olumutur. kincisi ise Türkistan Müslümanl veya Çin’deki resmi söylem itibariyle “inciang Müslümanl”dr27. Çin Müslümanl aslnda Ming dönemindeki asimilasyoncu uygulamalar sonucunda kendi dili ve kültüründen vaz geçerek Çinlilemek durumunda kalan Türk, Arap ve Fars kökenli Müslümanlarn kendi aralarnda ve çevresindeki Çinlilerle kaynamas sonucunda zorunlu olarak ortaya çkmtr. Günümüz Çin literatüründe Çin’deki Müslüman milletler aratrmasnda yaygn olarak “Çin Müslümanl-28” veya “Çin seddi içi Müslümanlk-
24 Orijinal tarihi belge için baknz: Büyük Ming Kanunlar/, &. Cilt/, “Mool Renklillerin Evlilik Maddeleri/”, Ayrca baknz: Zhou Jianxin (), Döngenlerin Oluumunda Kark Evlilikler/, Merkezi Milliyetler üniversitesi Dergisi/, 2001/3, ss.54
25 Daha geni bilgi için baknz: Ma Mingda (), Zhu Yuanzhang’n Renklilere Ayrmcl/
, Döngen Aratrmalar/, 2006/1. 26 Günümüzdeki Hui/Döngen milliyetinin oluumu ve kökenleri hakknda daha geni bilgileri için u
kaynaklara müracaat edilebilir: Ma Qicheng (), ,
, 2006; Yang Wanquan (), , : , 1985/2, ss.19-31. Gladney, D. (1987). Muslim Tombs and Ethnic Folklore: Charters for Hui Identity. The Journal of Asian Studies, 46(3), ss.495-532.
Ha Zhengli (), “Döngenlerin Etnik Mene Rivayetlerinin Temel Yaplar zerine/
”, Edebiyat-Tarih-Felsefe/, 2006/2. 27 Ma Qicheng, A.g.e, ss:236. 28 Çin literatüründe ve günlük konuma dilinde sklkla telaffuz edilen “Neidi/” kavram çok deiik
anlam ve mana yüklemeleri vardr. Dorudan tercümesi “ç bölge/yer” anlamna gelse de çou zaman Çin Seddi içinde kalan esas Çin’i kast eder. Uygur, Tibet ve Moolistan hatta Mançurya bölgelerine nazaran söylenir. Çin’in kültürel snrlarna henüz dahil olmam bölgeler “Neidi/” dnda kalr. Aslnda ibu makalemizde geçen “Neidi/” kavramnn karl Kültürel Çin’dir. Bat literatüründe genellikle “ç Çin-nner China” eklinde tercüme edilir. Bundan dolay makalemizde “Neidi/” için “ç Çin” demek yerine dorudan Çin demeyi uygun bulduk. Çünkü kavramn kontekstteki anlam
TY B
A K
A D
E M
23
” kavramlar sklkla kullanlmaktadr. Çin’in politik ve corafi snrlarna 1884 sonrasnda eklemlenen Türkistan’n dousundaki Müslümanlk için “inciang Müslümanl- ” veya “Çin Seddi d Müslümanlk ” kavramlarn kullanrlar29. Bazen de “Çin slamiyet’i- ”, “Çin Seddi içi slamiyet-”, “inciang slamiyet’i- ” ve “Çin Seddi d slamiyet” gibi kavramlar da kullanlr.
Bu ayrma göre, Çin seddi snrlar içinde kalan Çin dili ve kültürünü tamamen özümsemi, Çince konuup, Çince düünen ve Çin kültüründen beslenen bata Döngenler olmak üzere, Mool kökenli milliyetlerden Bao’an ve Dongianglar ile Türk kökenli Salurlar “Çin Müslümanlar”n olutururken Çin Seddi dnda kalan Müslüman milliyetler ise bata en kalabalk olan Uygur Türkleri olmak üzere, Kazak, Krgz, Özbek ve Tatar Türkleri ile Taciklerden olumaktadr.
Çin’de Müslüman Milliyetler
Çin’deki Müslümanlar ÇKP’nin benimsedii Marksist Milliyet anlay ile Çin tarz ötekilere bak temelinde parçalanarak30 farkl milliyet adlar ile 10 gruba veya milliyete ayrlmtr. Buna göre Çin yasalarnca tannm Müslüman milliyetler nüfus younluu srasna göre unlardan ibarettir: Döngen, Uygur, Kazak, Krgz, Dongiang, Salur, Tacik, Özbek, Bao’an ve Tatar milliyetleridir.
“Kültürel Çin”i kastetmektedir. Çin medeniyeti geleneine bakldnda “Çinlilik” aslnda bir nevi “kültürel Çinli”lemeye atfta bulunur.
29 Ding Hong () ve Zhang Guojie (), 20. Yüzylda Çin Müslümanlar /,
, 2002, ss: 1-2. 30 Aslnda ÇKP hem Ruslarn milliyetleri belirleme geleneine sadk kalm hem de kendi realitesine
uygun olarak baz yenilikleri eklemitir. Örnein, Türk dilli halklarn tannmasnda tamamen Rus snflandrmasn olduu gibi kabul etmi ve ayn dil ve kültürü paylaan Türkleri Uygur, Kazak, Krgz, Özbek, Tatar gibi adlar ile ayr ayr milletlere ayrmtr. Dier taraftan baz gruplarn kendilerini ayr millet olarak görmesini resmi olarak kabul etmemi ve zoraki belirli bir milliyete tabi klnmtr. 1953 ylnda Çin’de yaplan ilk nüfus saymnda 400’den fazla birbirinden farkl milliyetler kaydedilmitir. Fakat yönetim bunlarn sadece 41’ini ilk olarak tanmtr (Song-Chen/-, 2001: 248). 1964 nüfus saymna 53 farkl milliyet dâhil edilmiken 1982, 1990 ve 2000 saymlarnda ise 56 farkl milliyet resmi olarak tannm ve nüfuslar saylmtr. Geri kalan 350’ye yakn farkl grubun durumu ya belirsizdir ya da çoktan bata Han Çinliler olmak üzere baka milletlere dâhil edilmitir. 2000 saymlarna göre, 734,438 kii hâlâ kimliksizdir ve tannmay beklemektedir (Yue& Sheng, 2013: 684- 685).
24
20 : 9
-4 8
ekil 2: Çin’de Yaayan Müslüman Milliyetlerin Nüfusu ve Yaadklar Bölgeler31
Milliyetler Yaad Bölgeler 2000 2010
Döngen (Hui zu-)
Ningia (%19), Gansu (%12), Henan (%9.7), inciang(%8.6), Çinghai (%7.7), Yunnan (%6.6) Hebei (%5.5), Shandong (%5.1) Bu sekiz eyalet/özerk bölgede Döngenlerin %74’ü yayorlar.
9,816,805 10,586,087
Kazak (Hasake zu-) inciang (%99.6) 1,250,458 1,462,588
Dongiang (Dongiang zu- )
inciang (%98.7) 160,823 186,708
Gansu (%11.3)
inciang (%3.6)
104,503 130,607
Çinghai (%3.8)
inciang (%3.5)
16,505 20,074
Toplam Nüfusu 20,320,580 23,142,104
ekil 2’de görüldüü gibi Müslüman milletlerin mutlak çounluu (%74,2) Çin’in Kuzeybatsnda bulunan Ningia Döngen Özerk Bölgesi, Gansu eyalet, Çinghai eyaleti ve inciang Uygur Özerk Bölgesinde yayorlar. Çin’de Müslüman nüfusun en youn olduu bölge Uygur Özerk Bölgesidir. 2000 nüfus saymna göre Çin’de yaayan Müslüman nüfusun yaklak %53 ‘ü Uygur Özerk Bölgesinde yaamaktadr (Meng 2004: 80- 81). 2000 ylnda yaplan nüfus saymna göre, Çin’deki Müslümanlarn toplam says 20,320,580 kii olup, aznlk milliyetler toplamnn %19,5’ini
31 2000 ve 2010 ylnda yaplm Nüfus Saym statistiki verilerinde yararlanlarak tarafmzca oluturulmutur. Online resmi veri: Çin statistik Dairesi resmi a sayfas: Çin 2010 Nüfus Saym statistik Verileri/2010http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/indexch. htm, Eriim: 01.03.2017.10
TY B
A K
A D
E M
25
olutururken, ülke toplam nüfusundaki oran ise tahminen %1,65’ini tekil etmitir. 2010 ylnda ülke genelinde yaplan resmi nüfus saymnda Müslümanlarn toplam nüfusu 23 milyonu geçmitir. Son saymda Uygur nüfusunun art Döngen nüfusunun yllk ortalama artnn çok üstünde olmas dikkat çekicidir.
ekil 3: Her 100 Kii çinde Yüksek Okul Üzeri Eitim Görenlerin Oran ve Ülkedeki 56 Milliyet çindeki Sralamas32
Tatar Özbek Döngen Kazak Krgz Uygur Tacik Salur Bao’an Dongiang
Kii says 12.94 9.55 3.71 3.70 2.86 2.45 1.99 1.43 1.34 0.32
Sralamas 1 5 15 16 21 23 29 35 37 56
ekil 3’te Çin’deki Müslüman milliyetlerin eitim seviyeleri hakknda baz bilgiler verilmitir. bu tablodan da görülecei üzere toplam saylar çok fazla olmayan fakat kentlerde yaayan Tatar ve Özbek Türklerinin eitim seviyelerinin ortalamann çok fazla üstünde olduu görülürken, Bao’an, Salur ve Dongiang milliyetlerinde bu durumun tam tersi halde olduu anlalmaktadr. Bunun nedenleri ise büyük olaslkla Bao’an, Salur ve Dongiang milliyetlerinin kendilerine ait dilleri olmakla birlikte eitim kurumlarnn tamamen Çince olmas, daha çok krsal ve geri kalm bölgelerde yayor olmas gibi somut nedenlerdir. Döngenler, Kazaklar ve Krgzlarn durumlarnn Çin’deki ortalamann üstünde olduu gözlemlenmektedir.
ekil 4: 2010 Ylndaki Nüfus Saymna Göre 6 Ya Üstü Müslümanlarn Eitim Durumlar33
Milliyetler 6 Ya üstü nüfus
lkokul Lise Üniversite Lisansüstü
Bao’an 17,517 10,442 1,202 291 10
32 Meng Hang (), “Çin’deki Müslüman Nüfusun Dalm Durumu Üzerine nceleme/
”, Kuzeybat Milliyetler Aratrmalar/, 2004/4, ss.95. 33 Online resmi veri: Çin statistik Dairesi resmi a sayfas: Çin 2010 Nüfus Saym statistik Verileri/
2010http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/indexch.htm, Eriim: 01.03.2017.
Özbek 9,596 2,809 1,692 919 44
Tatar 3,244 710 643 433 19
ekil 4’te, 2010 ylnda Çin genelinde yaplan 6. Ulusal Nüfus Saymnda elde edilen Müslüman milliyetlerin eitim durumlar ile ilgili veriler bulunmaktadr. Bu veriler dikkatlice incelendiinde Müslüman nüfusun eitim durumlarnn çok iyi olmad ortaya çkacaktr. Özellikle toplam nüfuslar hemen hemen ayn seviyede olan Döngenler ile Uygur Türkleri arasndaki fark çarpc ekilde dikkat çeker. Yani ilkokul mezunlarnn oran Uygurlarda daha yüksek iken, lise ve yükseköretimde Döngenlerin Uygurlardan neredeyse iki kat daha fazla olduu, lisansüstünde ise 7 kat daha fazla olduu anlalmaktadr.
Bu durum aslnda iki ekilde izah edilebilir. lki, Uygurlarn 2003 ylna kadar kendi dili ve yazs ile eitim-öretim haklarn nispi olarak kullanmas, Çinceyi daha sonra örenmeleri gibi somut nedenlerle birlikte Uygur dilli lise mezunlar için ayrlan üniversite kontenjanlarnn çok snrl oluu; ikinci bir neden ise, Uygurlarn 9 yllk zorunlu eitim sürecinden sonra liseye devam etmemeleridir. Liseye devam etmemesinde ise esas olarak iki neden vardr: liselerin paral oluu, lise mezunlarnn üniversiteye giriinin çok zorluu ve üniversitede okumann çok pahal oluudur. Bir dier önemli etken ise Uygur üniversite mezunlarndaki ar derecedeki isizlik sorunudur. Döngenlerin dilinin Çince oluu ve bütün eitim sürecini Çinliler ile ayn kurumda veya sistemde tamamlam olmalar ve ekonomik olarak Uygurlardan daha iyi durumda olmalar gibi somut nedenler, onlarn göreceli olarak daha iyi artlarda olmas durumunu da ortaya çkartmtr. Müslüman Çinlilere yönelik kontenjan kstlamasnn olmamas ise bir dier önemli etkendir.
ekil 5. Çin’deki Müslüman Nüfusun Krsal ve Kentlerdeki Oranlar34
Döngen Uygur Kazak Dongiang Krgz Salur Tacik Özbek Bao’an Tatar
Krsal Nüfus
6,279,340 6,756,858 957,314 494,217 131,030 93,539 34,255 3563 14,432 2,128
Kent Nüfusu
3,406,986 1,573,526 287,290 17,155 29,397 9,933 6,733 8,535 1,941 2,700
ekil 5’te Çin’deki Müslüman milliyetlerin yaadklar bölgeler istatistiki veriler verilmitir. Buna göre Tatar ve Özbek nüfusunun yarsndan fazlasnn kentlerde yaad anlalr iken, Dongiang ve Salurlarda bu orann %10’un altnda olduu görülmektedir. Çin’deki en büyük iki Müslüman grup olan Döngenler ile Uygurlarda ise durum daha
34 Meng Hang, A.g.e. ss: 92.
TY B
A K
A D
E M
27
da farkldr. Kentlerde yaayan Döngenlerin oran tahminen %35 iken bu durum Uygur Türklerinde ise tahmini olarak %18 civarndadr.
1) Döngenler Huizu/
Döngenler veya Tunganlar, bugün Çin’deki resmi ad ile Hui milliyetidir (-Huizu, Hui Milliyeti; -Hui Çincede “dönmek” anlamna gelir). Hui’ler ile baz bölgelerde iç-içe yaayan Uygur Türkleri bata olmak üzere Türkistan Türkleri onlar Tungan/Tung’gan/Dungan eklinde adlandrrlar. Hui’ler ekil 2’de görüldüü gibi Çin’in her tarafna yaylm bir halk olmakla birlikte youn olarak Ningia Hui Özerk Bölgesinde, Gansu, Çinghai, Yunnan ve inciang Uygur Özerk Bölgesinin baz bölgelerinde youn olarak yaamaktadrlar. 2010 ylnda ülke genelinde yaplan resmi nüfus saymnda Döngenlerin toplam nüfusu 10,586,100 kii olup Çin’deki 56 millet içinde üçüncü srada ve aznlklar içinde ise ikinci sradadr35. Yurt dnda ise Bat Türkistan’da özellikle Krgzistan, Kazakistan ve az bir ksmi Özbekistan’da yayorlar. Bu Cumhuriyetlerde yaayanlarn says tam olarak bilinmemekle birlikte toplam nüfuslarnn 100 bin civarnda olduu tahmin edilir36.
Döngenlerin Türkistan topraklarna göç edileri Mançu-Çin ordularnn bu bölgelere yapt istilas akabindeki iskân politikalar ile balamtr. Daha sonralar ise 1862-1873 yllar arasnda meydana gelen Mançu-Çing imparatorluundaki mehur Döngen isyanlarnn Mançu-Çin ordularnca kanl bir ekilde bastrlmasyla ilikilidir. Yani isyanclarn bir bölümü Türkistan’a snmasyla Dou ve Bat Türkistan’da 19. Yüzyln sonlarna doru “Dungan/Tungan” adnda bir halk ortaya çkmtr.
Döngenlerin ecdatlar Çin tarihinde genellikle “Huihui-” veya ksaltlarak “Huimin-” eklinde geçer (Gu&Luo, 2003: 544). Onlarn tarihî kökenleri hakknda Çin’deki Döngen uzmanlar ve akademisyenler genellikle u kanaati paylarlar (Ma, 2006: 125-129): “Döngenler Çin’in uzun tarihi geçmiinde daha geç ortaya çkm, genç bir millettir. Bunun
35 Ma Jinwei () ve Ma Lijuan (), “1982-2010 yllar arasnda Çin Döngenlerinde Demogra- fik Deiim Aratrmas/1982—2010 ”, Northwest Population, 2016/3, ss.47.
36 Ding Hong (), Döngen Kültürü Aratrmalar/Merkezi milliyetler üniversitesi yaynevi/, 1999. Ss.79. Daha geni bilgi için u kaynaklara baklabilir: Filiz Klç, “Krgzistan’daki Dunganlar: Tarihleri, Göçleri, Yaamlar, Dil Durumlar”. Türkbilig/Türkoloji Aratrmalar Dergisi, 2013/14(26), 1-26.; Alle`s, E., “The Chinese-speaking Muslims (Dungans) of Central Asia: a case of multiple identities in a changing context”. Asian Ethnicities, 2005/6 (2); Dyer, S. R. K,. “Soviet Dungan kolkhozes in the Kirghiz SSR and the Kazakh SSR”, Australian National University;, 1979/25; Dyer, S. R. K., “Muslim life in Soviet Russia: the case of the Dungans”. Institute of Muslim Minority Affairs. Journal, 1980, 2(2), ss.42-54.; Dyer, S. R. K., Tsibuzgin, V., & Shmakov, A. “Karakunuz: An Early Settlement of the Chinese Muslims in Russia”. Asian Folklore Studies, 1992, ss.243-278.
28
20 : 9
-4 8
nedeni Döngenlerin eski Çin’de var olan belirli bir boy veya airetler temelinde kaynaarak gelimi olmamasdr. Aksine farkl tarihlerde farkl ülkelerden Çin’e gelen farkl dil ve kültüre mensup insanlar ile Çin’in yerli milliyetlerine mensup insanlarn karmas sonucunda tamamen farkl bir millet olarak ortaya çkm olmasdr. Bu yabanc- yerli karm çok farkl periyodlarda farkl ekillerde gerçeklemitir. Bundan dolay Döngenlerin ecdatlar Tang ve Song döneminde “Fanke/ ” diye adlandrlan muhacirler ile Kubilay Han döneminde Çin’i fethetmek için gelip yerleen bata Türkler olmak üzere dier Müslüman gruplardr”.
Bugünkü Döngen milletinin ortaya çknda en önemli unsur Cengizhan ordularyla birlikte Çin’i fethetmek için gelen ve Moollarla birlikte Çin corafyasnda Yuan sülalesini kuran Müslümanlardr. Müslümanlar, Moollar dönemindeki özel statülerini Yuan sülalesini ykan Han Çinliler tarafndan kurulan Ming döneminde kaybetmitir. Ming sülalesinin yöneticileri, Müslümanlar, Çin’deki yabanclar veya Moollarn ibirlikçileri olarak görmütür. Bu tutum onlarn sürekli olarak dlanmasna ve kültürel olarak sürekli Çinliletirilmesi durumunu ortaya çkartmtr. Müslümanlar, Ming döneminden itibaren Çin dili ve kültürünü mecburi benimseyerek aslnda var olan ana dillerinden ve kültürlerinden kopmu ve Çin’e özgü Müslüman kültürel (etnik) grup olarak modern çaa ulamlardr. Çinli Müslümanlarn 1860’l yllarda yönetime kar balatt bakaldrsnn çok kanl bir ekilde bastrlmasyla, slamî medrese eitimi ve düünce tarzndan syrlarak Konfüçyüs düünce ve eitim sisteminin temelli bir ekilde benimsemek zorunda kalmlardr. Bundan dolay Döngenlerde slami felsefe ve düünce egemen konumda olmam, aydnlarnn deyimiyle “slami nanç Çinlilemitir” veya “Konfüçyüs düüncesi ile yorumlanmtr” 37. Artk Döngenlerin Müslümanl dier slami kavimlerden farkllaarak bir nevi Çin tarz slam olmutur. Bu tarz slami anlay Çin’de “Huiru slami/ ” adyla anlmtr. Günümüzde özellikle baz Konfüçyanist bilginler, Çin’deki Müslümanlk üzerine uzmanlam baz kimseler bu kavram güncelletirmeye çalt bilinmektedir. Döngen kökenli baz aydnlarn, siyasetçilerin; yükselen Çin milliyetçiliine paralel olarak ekillenen Müslüman kartlnn dorudan Uygur Türklerine yönlendirilmesi maksadyla, Döngen Müslümanlarnn daha yerli ve Çinli bir halk olduu, Konfüçyanist zihniyet ile asla sorunlarnn olmad, kendi yurtlarnda slami devlet kurma ve Çin’den ayrlma gayelerinin bulunmad gibi vurgularla “Hui-Ru” anlayn her an gündemde tutmaya çalmalar, bir nevi politik strateji olarak görülebilir. Çünkü Müslüman Çinliler, Han Çinli toplumunda hayatta kalmay en iyi bilen bir halktr.
37 Abdurreit Celil Karluk, “Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Milliyetlerin Dalm ve Etno-Demografik Özellikleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Aratrmalar Dergisi, 2009 Güz (11), ss. 65.
TY B
A K
A D
E M
29
Döngenler Hanzu (Çinli) dili ve yazsn erken dönemlerden itibaren özümsediklerinden dolay egemen toplum ile dier Müslüman milliyetlere nazaran daha kolay iletiim kurabilmitir. Döngenlerin daha youn olarak yaad bölgelerde kendilerine özgü Çin lehçesini de yaratt görülmütür. Özellikle dini kavramlarn Çince telaffuzu ile kullandklar bilinmektedir. Örnein, “Anla/” (Allah),“Gulan/” (Kur’an), “Dunya/” (Dünya), “Yinsan/” ( nsan), “Asiman/” (Gök), “Duositi/ ” (Dost), “Duiman/” (Düsman).
Ming dönemindeki yasaklardan sonra slami ad ve soyad yerine Çince ad ve soyad aynen kullanmaya balamtr. En çok kullandklar Soyad ise “Ma-” soyaddr. Günümüzde Döngenlerin resmi kimlik ve evraklarda tamamen Çince ad ve soyad kullanmaktadrlar. slami isimler; sadece dinî inanc nispeten koyu olanlarn hafzalarnda sakldr, günlük iletiim ve resmî belgelerde yer almamaktadr. Yemek kültüründe ise sadece domuz eti veya haram olarak kabul edilenler dnda çou Çinlilerle ayndr.
Günümüzde Döngen nüfusunun büyük çounluu tarm ile urarlar. Fakat döngenler geleneksel olarak esnaflk ve ticarete önem verirler. Özellikle ticaret Döngenlerde ecdat meslei olarak bilinir ve ticarete yatknlar. Günümüzde Çin’in Arap dünyas ile ticaret yapt önemli merkezlerde, örnein Yiwu gibi kentlerde, youn Döngen nüfusu ve gençlerin bata araclk, tercümanlk olmak üzere, hizmet sektöründe çok aktif olduu, hatta çok büyük sermayeli Döngen holdinglerinin Çin ve Türk Cumhuriyetleri ile Ortadou arasnda i yapt biliniyor. Çin’de Döngenlerin, inaat, gda sektöründe baarlar elde ettii özellikle süt ürünleri, helal gda ileme gibi alanlarda etkin olduu bilinmektedir38.
1979 sonrasnda balayan “Reform ve Açlma”, “Çin Tarz Sosyalist Piyasa Ekonomisi” ve “Baty Kalkndma Projesi” sürecinde, Döngenler sadece Çin’deki Müslüman milliyetler içinde deil bütün aznlklar içinde en çok frsat elde eden, sosyal, kültürel, politik ve ekonomik alanda gerçek manada kalknma ve ilerleme salayabilen ender aznlklardan saylr. Dier taraftan, Döngen aydnlar, siyasetçilerinin engin Çin birikimi, Çin ile çok iyi ilikileri olan Arap ve Fars ülkelerinin Çin’deki Müslümanlar ile olan ilgisinin genellikle Döngenler ve Döngen bölgesine yönelik olmasn salamtr. Bundan dolay devlet destei veya kar tarafn salad burs imkanlar ile Arap dünyas ve ran’a okumaya giden örenciler hep Döngenlerden olmutur. lgili ülkelerin Döngen bölgelerindeki eitim, salk ve dier alanlara salad destek veya balar dier Müslüman bölgelerine özellikle Türk Müslümanlarn bölgelerine yaplmamtr.
38 Geni bilgi için baknz: RABALLAND, Gaël; ANDRÉSY, Agnès. Why should trade between Central Asia and China continue to expand?. Asia Europe Journal, 2007, 5.2, ss. 235-252; HO, Wai-Yip. Mobilizing the Muslim minority for China’s development: Hui Muslims, ethnic relations and Sino- Arab connections. Journal of Comparative Asian Development, 2013, 12.1, ss.84-112.
30
2) Uygur TürkleriWeiuerzu/: Günümüzde Uygur adyla milletletirilen veya bu ad ile anlan Türkler aslnda, Türkistan corafyasnda en erken yerleik hayata geçerek Türk medeniyetinin temellerini atan Tanrda Türklerinin devamdr. Onlarn ecdad tarihte ilk Türk slam devleti olan Karahanllar kurmu ve Türklerin slam ile müerref olmasn salamtr. Günümüzde Uygur ad ile adlandrlan Türkler aslnda Kagar, li ve Fergana vadisinde yaayan bata Karluklar olmak üzere Türke/Türgi, Yama, Yalakar, Çiil gibi Türk boylar ile birlikte Turfan vadisinde yaayan Uygurlarn toplamnn addr.
Çin’deki 2010 ylna ait resmi istatistik verilere göre, Uygur Türklerinin Çin’deki toplam nüfusu 10,069,347 kii olup Çin’in toplam nüfusunun 0.7555% tekil eder, nüfus büyüklüü itibari ile Çin’deki beinci büyük milliyettir. Mutlak çounluu resmi adyla inciang Uygur Özerk Bölgesi olarak adlandrlan Dou Türkistan’da, az bir bölümü ise Hunan eyaleti39 bata olmak üzere Çin’in deiik kentlerinde yaarlar. ÇKP’nin Çin’de hâkim olmas ve Türkistan’n dou bölgesini Sovyetlerin yardm ile “savasz” bir ekilde (Çin) snrlarna resmen dahil etmesiyle SSCB ile kesin snr hatlar çizilmitir. Çizilen snrlar ile birlikte Uygur Türklerinin önemli bir bölümü SSCB snrlar içinde kalmtr. Çin dnda yaayan Uygurlarn en kalabal Kazakistan bata olmak üzere Krgzistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da yaamaktadr. Türk Cumhuriyetleri dnda en kalabalk Uygur nüfusu ise Türkiye ve Suudi Arabistan’da yaamaktadrlar. 1990 sonrasndaki basklarn artmasyla Uygurlarn yurtdna göçleri balam, özellikle eitimli olanlar Bat’y ve Avusturalya’y tercih etmilerdir. Günümüzde bata Almanya olmak üzere, Belçika, Hollanda, Norveç, ngiltere, Fransa, ABD, Kanada ve Avusturalya’da Uygur diasporas ekillenmi bulunmaktadr.
Uygurlar sadeletirilmi ve Türkçenin fonetik özelliklerine uydurulmu Arap alfabesini kullanrlar. Uygur yazs, Uygurlarn eitim, öretim ve günlük yaamnda çok yaygn olarak kullanlyordu. 2003 ylnda alnan sözde “çift dilli eitim” özde ise “Çin dilli eitim” modelinin istikrarl ve zorunlu olarak dayatlmasyla (mevcut yürürlükteki Çin yasalarndaki ilgili maddeler çinenerek) tek dilli (Çince) ve tek kültürlü (Çin kültürü) politika Uygur Türk toplumunun bütün katmanlarnda uygulanmaya konmutur. Bunun neticesinde Uygur Türkçesinin kullanm alan hzla daralmaya yüz
39 Hunan Eyaletinin Bakenti Changsha ehrine bal Changde lçesinin Taoyuan köyünde Mool Dö- neminde Çin’i fethetmek için gelen komutan Hall Sü Ba’nn evlatlar yaamaktadrlar. Aile ecere- sinden ecdadn çok iyi bilen fakat çoktan Çin dili ve kültürünü benimsemi olan Jian soyadn tayan Müslümanlar 1953 ylndaki milliyetleri belirleme sürecinde kendilerinin Uygur olduunu belirterek kimliklerindeki Milliyeti bölümüne “Uygur” olarak yazdrmtr. Elbette bu süreçte Taoyuan köyün- den olan dönemin en ünlü Tarihçisi, Pekin Üniversitesinin Profesörü Jian Bozan’n yazm olduu “Benim Yurdum ve Milliyetim” adl mehur makalesi ve onun kimliini açkça “Uygur” olarak deklare etmesi de çok etkili olmutur. Günümüzde Taoyuan köyü Özerk Köy statüsünde olup toplam Uygur nüfusu yaklak 15 bin kii civarndadr.
TY B
A K
A D
E M
31
tutmutur40.
Uygurlarn youn olarak yaad Uygur Özerk Bölgesi, ÇKP iktidar sonras Çin’deki en fazla göç alan eyalet veya Özerk bölgelerden biri olmutur. bu göç bir devlet politikas olarak icra edildiinden dolay istikrar arz etmitir. Bundan dolay bölgede önceleri sadece Han Çinlilerin yaayaca suni veya uydu kentler Bingtuan/41 bünyesinde ina edildi ise 1980 sonrasnda Çinli göçünün geleneksel Türk yerleim birimlerine yöneldii, kentsel dönüüm ad altnda onlara hem istihdam hem yerleim mekânlar oluturulduu bilinmektedir. 60 yllk Çinli göçü bölgenin etno-demografik yapsnda çok belirgin deiimin yaanmasna neden olmutur. 1940-1982 yllar arasndaki Han Çinlilerin nüfusu %2500 artmtr42. Resmi istatistiklerde 1945 ylnda bölgedeki Han Çinli nüfusu sadece %6.2 dolaynda iken bu rakam 1982 ylna geldiinde %40.45’lere ulam, 2008 ylnda ise %39.2 olarak verilmitir. Ayn dönem içinde Uygur nüfusu dramatik ekilde %82.7’den %46.1’e gerilemitir43. Bahsi geçen istatistik verilerdeki Çinli nüfusa bölgedeki Bingtuan yaplanmas içindeki 3 milyondan fazla Çinli nüfus dâhil deildir. Eer Bingtuan nüfusu bölge nüfusuna dâhil edilirse, bölgedeki Çinli nüfusunun oran yerli halk toplamn geçer. Bölgeye yönelik Çinli göçü Çin’in “Baty Kalkndrma” ve “Yeni pekyolu” projeleri balamnda günümüzde artarak devam etmektedir.
40 Bu konuda daha geni bilgi için baknz: Arienne. M Dwyer, “The Xinjiang Conflict: Uyghur identity, language policy, and political discourse”, Policy Studies, 2005.; Beckett, G. H., & Postiglione, G. A. (Eds.), China’s Assimilationist Language Policy: The Impact on Indigenous/minority Literacy and Social Harmony , 2015, vol. 9. Routledge.
41 Çin Kurtulu Ordusu (ÇKO) tarafndan 1954 ylnda Uygur Türk bölgesinde kurulan yar askeri yar sivil görünümlü bir yapdr. inciang Uygur Özerk Bölgesi Hükümeti’nden tamamen bamsz olarak dorudan merkezî hükûmete kar sorumlu olan Bingtuan, bu nitelii ile Çin Halk Cumhuriyeti’nde benzeri olmayan bir teekküldür. 1954’ten bu yana kontrolünde bulundurduu topraklar genileterek büyüten Bingtuan’n yüz ölçümü 2013 yl itibari ile 70.600 kilometrekaredir. Bünyesinde 14 tümen, 176 alay vardr. Bürokratik yetkilerinin de artmasyla günümüzde “devlet içinde devlet” olarak nitelendirilebilecek bir yapya evrilmitir. Resmi makamlarn verdii istatistik verilere göre, 1954’teki nüfusu 175.000 olan Bingtuan’n nüfusu, günümüzde yaklak 3 milyon kiiye ulam ve onlara istihdam olana salamaktadr. Bu i gücünün mutlak çounluunu Han Çinlileri oluturmaktadr. Bkz.: www.china.org.cn/e-white/20030526/9.htm , eriim: 25.12.2016.
Mao döneminden 20. yüzyln sonlarna kadar Sovyet igali ve etnik ayaklanmalara kar emniyet supab ilevi gören Bingtuan, Çin’in ekonomik atlm yapt 1990’l yllardan itibaren bölgedeki Han Çinli nüfusun sosyo-ekonomik üstünlü&

Documents

ISSN 2146-1759 - Tyb Akademi