ISELJAVANJE BOSNJAKA IZ DRUSTVA-MATICE U DRUSTVO …iis.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/09/Historijska-traganja-17-MuhidinPelesić.pdfOriginal scientific paper Muhidin Pelesic University

Original scientific paper

Muhidin Pelesic University of Sarajevo- lnstitute for history Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

UDK: 325.25 ( 497.6) "1878/1914"

ISELJAVANJE BOSNJAKA IZ DRUSTVA-MATICE U DRUSTVO-UTOCISTA

(lmena i brojevi)

Apstrakt: Stнdija је zamisljena i realiziгana tako da ponнdi vaгijacijн na temu povezivanja historiografije sa historijskom demografi-jom. Povezivanje ovih znanosti, njihovih vrijednosti i metodologija, rezultirat се foпniranjem integralnog, naprednog sistema istraiiva-nja, posebno manje poznatih i ћistorijski kompliciranil1 demograf-skjh ргоЫеmа. Ostvarenjem ovog сјЈја оЬје znanosti Ьiсе na doЬitlш: historiografija се posebno dobiti razvojnj potjcaj k.гoz memoriranje пovill iskнstava нnutar demografske historjje, kao legitimnog dijela prosirenog i poboljsanog sjstema l1jstorjografskil1 znanosti. Iпtegr·iranje spomeпutiћ znanosti i njiћoviћ derivata na reaJjzaciji zahtjevnih projekata Ьitno poboljsava kvalitete i trajnost rezultata istrazivanja, njilюvu znanstvenu i drustvenн primjenjivost. То је tek uvod и pro-vjere razvojnih шogucnosti Nove napredne histoгiografije (Nnh) u jednom segmentн inter-regjonalnih, evroazijskih, шigracjja Bosnjaka u Osmansko carstvo za vrijeme austrougarske okupacije ј uprave nad Bosnom ј Hercegovinom.

Кljucne rijeci: Bosnjacki muhadZiJ·i, iseljenici, Bosna i Hercego-vina, bosaпski jezik u dnt.Stvu-matici i drustvu-utocistu, Osmansko carstvo, Austгo-Ugш-ska, bajke о b1·ojevima: milionmanije, efekat migJ'acijske p1·acke

Abstract: Tl1e stнdy has been conceivcd and implcmented jn а man-nel· that will c1·eate variations on liнkiпg l1istoгiogгapl1y and ћistorical demograpl1y. Linking tl1ese two scjeпces, as well as their values апd

Нistorical Searches 1 Historijska traganja 149

Historical Searches 17 12018

methodology, will result in the fonnation of an integral and advanced systeш of research, especially in the case of lesser known апd histori-cally complex demographic issнes. With the fнlfilшent of this goal, both sciences will have certain benefits: l1istoriography \Vill now fea-tнre а development incentive through acqнiring апd obtaining new experiences within the demographic history, as а legitimate part of an expanded and improved system of l1istoriographic sciences. Inte-grating the aforementioned sciences and Њеiг de1·ivatives dшing the iшplementation of demanding pюjects will greatly imp1·ove the qнality and duraЬility of researcћ, theiг scieпtific апd social applicaЬility. This is only an introdнction iп testing development opportunities of the New Advanced Нistoriography (NАН) in one segment dealing with the inter-regional and Eшoasian migration of Bosniaks in the Ottoman Empire dllring the Austro-Hungarian occupation and gov-emance of Bosnia and Herzegovina.

Keywords: Bosnian Mulzajinms, emigrants, Bosnia and Heгzegovina, Bosniaп laпguage in society in tће count1y ој oгigin and tће coun-tly of asylum, Ottoman Empi1·e, AustJ·o-Huпgarian, MisundeJ•stand-ing tће data: million mania, tl!e effect slippery slope ojtl1e migгation

Pristup temi

Sve ljudske osoЬine teku covjekoш, od sгса do uma, dvosшjeгno saЬiruci u nje-mu licnu i histoгiju njegove zajednice koje, skupa, upija jedinstvena, zajednicka, historija covjecanstva. Povjeгenje u v lastitu ljudskost uzdize i pojedince i za-jednice u neslucene visine plemenitosti i znanja. Sumnja u ljudskost, na dгugoj strani, unizava i pojedince i zajednice i ponistava njihove vrijednosti do kгajnjih atavistickih seЬicnosti, strahova, bestidnog nezпanja i inada. Kada se dode do te jvice, pocinju unutamji i vanjski sнkoЬi, zloc jni, razaranja, progoпi.

Slom otpora u bosanskoheicegovacko-aнstrougarskom ratt.1 1878. godine, okupacija zemlje i, ovdje posebno posmatrano, iseljavanje Bosnjaka uzrokovali su u historijj tog ј susjednih naroda ogromne promjene, cije se posljedice i danas osjecaju na balkanskom potkontjnentu. Hjstoгjogгafija nije ostavjla dovoljno kva-ijtetnjh rezultata istгazjvanja ove teme. Moze se kazati, da su preduzeta mjerenja i sondiranja historiografskog terena ј da jos tгаје kорапје temelja spomenute te-matske zgrade и hj storjografskom megalopolisu. N ij e nevaznim ni neprimjjece-njm na evroazijskom prostoru, tada njtj danas, ocijenjeno jseljavanje Bosnjaka. Radi se о malom, ali cvrstom, za svojtl zemlju do krajnjih gгanica jzdrzljivostj povezanom narodu. Takav, kakav је Ьiо, dao је Osmanskom carstvu u cetirj ј ро

150 Historical Searches 1 Historijska traganja

Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utotista !рр 149-171 Ј

stoljeca veliki broj graditelja i cиvara: ucenjaka, umjetnika, drzavnika, vojnika. 1 I jos vise ljиdi koji sи svojim radom na zemlji, и zanatstvu, graditeljstvu, trgovini i u drugim vaznim poslovima davali opskrbи naprijed spomenиtima. Bez njihovog rada i truda, zajednica i njeni uglednici ne Ьi ni nastali ni opstali. Njihova imena i rodovi manje sи isticaпi u historiografiji, ali nisи nepoznati ni zaboravljeni. Sacиvani dokumenti сиvаји price i о njihovim zivotima. Као svaki narod па svi-jetu, Bosnjaci su ostavili svoje tragove и historiji zemlje porijekla i u zemljama iseljenistva. Као svi narodi svijeta, Bosnjaci сиvаји naslijede vlastitog identiteta u zemlji porijekla i iza njenog lюrizonta.

Neka od prvih, od zaborava sacuvanih, imena iseljenika iz Bosne i Hercegovine 1878. godine

Dijelove okvira teme koju се predstaviti ovim radoш, aиtor је prepoznao и dva puЬlicirana teksta,2 ali tek poslije istrazivanja jednog, ranije nepoznatog, arhiv-skog fonda.3 Osmanski "cinovnici, oficiri i vojnici" Ыli su и velikoj neizvjesnosti sta се Ьiti sa вjima poslij e at1stroиgarske okupacije Bosne i Hercegovine. U to vrijeme, oktobra 1878. godine, "dosao је и Bosnи tшski pukovnik Omer-beg, da st·edi neka pitanja oko povratka Osmanlija".4 То nije Ьilo lahko organizirati и uvje-tima grubiћ austroиgarskih "netakticnosti i okrutnosti okupacijske vojske, vojnih vlasti i dijela najodgovornijih osoba". Za vrijeme иprave generala Filipovica

Dr Safvet-beg Basagic, Bosnjaci i He1·cegovci u islamskoj knjize1mosti. ћ'ilog kultumoj lli-stoгiji Bosne i Hercegovine; isti autor, Znameniti Hrvati, Bosnjaci i Heгcegovci u Тигskој Caгevini, Svjetlost, Sarajevo, 1986 (navedeni naslovi pubjciranj su u jednoj knjizi); Dr Hazim Sabanovic, Knjizevnost Muslimana BiH па ol·ijentalnimjezicima (ВioblЬ/iogгafija), SvjetJost, Sarajevo, Ј 973.

Rade Petrovjc, "Pokret otpora protiv austrougarske okupacjje 1878. godjпe u Bosnj ј Herce-govini" u: Naucni sl..:up Otpo1· austгougm·skoj okupaciji 1878. godine 11 Bosni i Heгcegovini [Sm·ajevo, 23. i 24. oktob1·a 1978). Zbomjk r·adova, Sarajevo: Akademjja nauka i umjetnostj Bosne ј Hercegovine, Posebna izdanja, Кnjjga XLIII, Odjeljenje drustvenjh nauka, Кnjiga 8, Sarajevo Ј 979, Ј 5-69; Edin Radusic, "Uspostavljanje austroнgarske vlastj н Bosnj i Hercego-vinj prema jzvjestajiшa brjtanskog konzнlata u SarajeVll" н: Met!unaгodna konfe,·штcija Bo-sna i He1·cegovina и okl,il'll Austгo-Ugm·ske 1878-1918. od1.Zana 11 Saгajevu, 30. i 31. mm·ta 2009, Zbomik radova, Sarajevo: Filozofskj fakultet u Sarajevu, Sarajevo 201 Ј . 33-53.

Нistorjjski arhjv Sarajevo (d.alje: НАS), ZЬirka Varia (1 829-1963], (dalje: ZV). Cinjenice su se poklopile ј umrezile jos 20 Ј 1. godjne. ALitor jh је evjdentjrao i arhivjrao, пastavljajtlcj druga j st.razjvaпja. Tako је ovaj tekst sedaш godjna cekao pr·j]jku ј vrjjeшe da bude napisaп ј puЬliciraп.

R. Petrovic, navedeno djelo, 66.

Historical Searches 1 Historijska traganja 151

Histu1 !cal SParches 17 12018

ukidane su osmanske upravne i sиdske institиcije, osmanski zvanicnici tjerani sи '-;cl njilюvih pozicija. То је posebno Ьila praksa и Bosni. Nasиprot Filipovicevom pгimjeru, geneгal Jovanovic је, spюvodeci smjenи osmanske vlasti, zadrzao и Hercegovini osmanske institucije i Cinovnike. Nisи koordinirano osnivane nove institucUe, da zamijene one koje sи bile nabrzinu ukidane. Nebriga i nemar za posljedice ne1·egиlamosti bili su, p1·ema britanskom konzulи u Sarajevu Edwaгdu Freemanи, "prateca pojava" Filipoviceve иprave. Као da sи svi odahпнli, kada је Filipovic napнstio Bosnи. U velikom dijelu okнpiraпe zemlje bio је prekiпнt kontinнitet vlasti. Ni krajem te, okнpacijske, godine pridosli aиstroиgarski civilпi cinovnici nisн иspijevali da se snadu u plimi nevolja i proЫema. Aнstrougarske vojne vlasti nisu im nimalo olaksale posao. Unistavani sн arhivi. Cak, prema izvjestaju britanskog konzula, "nakoп sto sи odmah ро okнpaciji Sarajeva svi tuгski vladini aгhivski dokнmenti pгodati pod stari papir, sada (civilni aиstroнgaгski cinovnici- ор. М.Р.) nemajи пista da im bude ириtа н njihovim obavezama". Opcenito, muslimani su osjecali nesigumost u uvjetima njihove potpнne izlo-zenosti na milost novim vlastima, cak i kada se postupanje prema njima pocelo postepeno nonnalizirati. 5

Sacиvana arhiva, iz prve polovine oktob1-a 1878. godine, pruza dгagocjene podatke о prvim zvanicnim mиslimanskim iseljenicima iz okнpiгane Воsпе i Hercegoviпe. Radi se о molЬama иpнcenim geпeгalu Filipovicu i "Gепегаl Ko-maпdi" za pomoc i iпterveпciju kod iseljavaпja u Osmaпsko carstvo. Dokнmenti pripadajн гukopisпoj aгhivskoj gradi i svjedoce, izmedн ostalog, о tadasпjim oЬlicima svakodпevne upotгebe bosanskog jezika. Zbog toga се, osim zbog nji-hovog tematskog sadrzaja, ovi dokнmenti Ьiti iscrpnije citirani. Neki od pisaгa i slнZЬeпika bili sн manje ili vise pismeпi i slicпo sиosjecajni prema patnji trazi-laca pomoci i ргаvа na iseljavanje, sto citaoci lahko mogu zapaziti i prepoznati.

Prvu od ovih pronadenih molЬi poslale sи sнpruge dvojice osmanskih kolasa (podmajoгa), jednog Ьimbase (majora) i dvojice jнzbasa (kapetaпa) 1. bataljona. ћеша slнzbenom uvodн и spomenuti dokиment, koji је napisaп сiгШсоm, one sн mo1ile, da im "se dade pripomoc jer ide zima, а one su s nejakom djecom( ... ) bez ikakviћ sredstava, јег sи im mнzevi kao otomanski oficiri, iпteгniraпi. Ne-volja ovih zепа је vгlo diгljivo opisaпa", komentiгao је nepozпati slнzbenik. Iz dokumenta, pisanim latinicnim klЋsnopisom, doznajemo, da sи sve ove zene Ьile iz "strani(h) pokraU)ina( ... )i н tudoj zemlji i medн nemilosrdnim tнdinstvom nalazeci se zalostne( ... )ne imajнci нtjehe". U strahи "па predveceriju сгnе zime (podvuceno и tekstu - ор. М.Р.) ( ... )manjka i hljeb svagdasnji( ... )sve ono drugo sto je( ... )nuzeno svakoj i najsiromasnijoj familiji( ... ) Dakle nalazece se mi brez

Е. Radusic, navedeno djelo, 40-44, 46.


Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utoCista [рр 149-171 Ј

lшсе паsе, brez ogrijeva а navlastito brez novaca( ... )u ovoj nevoUi docekali teze i zalosвije( ... )i da Bog sakloвi( ... )neviпa nasa djeca skapaju od giadi!" Ocito savjetovaпe od pisaгa, koji im је zapisao molЬu, nesгetne zene su najponizпije "smiгeno proseci da u ime Boga i Milostivoga Cesara i Кralja nasega Franc Josipa I uzevsi u( ... )kгiticni nas polozaj putem milostinje паша i nasoj siтotoj djeci( ... )smilujete se kojekakvu novcanu pl"ipomoc, tako da bi mogle s nasim nejakim( ... )zivu glavu iznijeti ostajuci u podpunoj nadi а kroz to( ... )stignut, hoce Milostivoga Cesa1-a amnestija (podvuceno u tekstu- ор. М.Р.) ро kojoj се se na bolje obшuti nase zivljeвje".

U dodatku molЬe је imeпik clanova porodica, "koje se nalaze u Sarajevu", peterice osmanskih oficil"a "inteшirani(ћ) u Atlstтo Ugarske Pokraine"

( ... )1. Said-Age Kolasa /pod Majora/( ... )iшa, Aisa zena i jedno dijete( ... ) 2. Маhпшd Efendije Bimbase( ... )Serifa zena, matimu i dvoje dijeti( ... ) З. Hamdi Beg, Kolas, pod Major( ... )ima, Мшаdа zena i tioje dijeti( ... ) 4. Omer Aga, Juzba-si( ... )ima: Nazu zeлu i jedno dUete( ... ) 5. Osrnaп Beg. Juzbasi р. Kapitaл( ... )ima Мејга zena i tioje dijeti".

Naglaseno је, da је to "Najponizпija Mo!Ьenica" kojom se spomenute zепе пadaju "da puteш шilostiпje dade iш se koja pripomoc u novcu za moc zivjeti".6

Druga molЬa варisапа је prema istoш obrascu. Ovdje је prilozem "imenik cetiri familije inteшirani(ћ) castпika tuгske vojske koje se sada nalaze u Saraje-vtt( ... ) l. Abdula(h) Ef. TabOI Imam l. Bataljona lovaca ima: Nefa zепа i dvoje dijet svega( ... ) 2. Emrula(h) Tt1fekcij.(a), puskaг (oruzaг - ор. М.Р.) l. Bataljo-na( ... )ima: Atiju, Mater i dijete svega З celjadi, З. Mehmed Тllfekcij. pнsk. 1. reg. 1. Batalj, ima: Rukija zena i dvoje dijet( ... ) 4. Sшaila Tufekcij pusk. 1. tabOia redife ima: Mejra zena i jedno dijete" . 1 ovom molЬom ocekivalo se od generala Filipovica da "odobгi pripomoc, da se prehrane" jer "nemaju nikakvih sredstava za zivot". Ocevidno, isti goie spomenuti sluzbenik koji је pisao cirilicom, ko-mentirao је: "Vrlo dirljiva molЬa".7

Nesto diukciji i, takodeг, tezak bio је slucaj gшре izbjeglica "iz Lovce t1 Bu-garskoj" koji su jos za "tuгsko-ruskoga rata ima vec godina i роЈ dапа izbjegli u Selaпik-lstambol i jos kojekuda tumaгasmo i dopгijesmo do ove zemlje dok ima vec З mjeseca da stanujemo u Sarajevu. Zazalivsi nase sirotno stanje i uzevsi( ... ) tezki nas polozaj turska bivsa vlada( ... )nam ро pol oka Uedna 6ka tezila је 1 ,28З kg- ор. М.Р.) hljeba na dan i na svaku glavu koje( ... )samo jedan mjesec jerbo zatece pobuna i zauzece ove zemlje( ... )tl koji cas nam bi p1·ekinнto davanje( ... )

HAS, kut. l , ZV-47. Saгajevo 7.10.1878.

HAS, kut. 1, ZV-48. Sarajevo 8.1 0.1878.

Historical Searches 1 Нistorijska traganja 153

Historical Searches 17 1 2018

Veoma dobro је poznato( ... )tuzno nase preЬivanje и tudinstvu nepoznajи6 jezika, nejmajи6 kuce nit kucista, neimajи6 novaca, podpora nit ruka pomoci( ... )nam nije nikako mogucno ovdj nadalje baviti se niti mocj zjvjeti, pak prisiljeni tim glavnim uzrocima( ... )odlucismo poci u lstambol( ... )i na siroшaski( ... )neimajиci mi( ... )pиtni trosak( ... )иticeшo se koljenopriklono( ... )u ime шilostinje( ... )nam koju ти drago pripoшoc novcanu kојош Ьi mogli preduzeti odluceno pиtovanje za lstaшbol". Мо!Ьа је bila иpucena и ime "16 ceUadi u 4 familjje", kako slije-di: " 1. Eder Beg (sa) sinovima: Alj ј Mehшed, kcet·j: Ilhrna i Illcet( ... ) 2. Ahшet Efendj - , шаtјшu Hatidja, sestra Alzdejan( ... ) З. Osшan-, zenaшu Ilajsa-, kci Sefkad( ... ) 4. Mustafa-, zenaшu АЬiЬа, sjn: Mehrned, kceri: Zelija i Zohra". Na kraju је navedeno, da је Eder-begu izdat pasos na osnovu usшenog " jzvjestaja g. kajmakaшa fojnickoga".8

Nurjja, supruga intemiranog tobdzijskog mнlazjma (artiljel'ijskog porucni-ka) Ahmeda, "imajuci dvoje djece, i dve nevjste; а nema odaklena tu familijи izranjtj, zelila bi otjci kod rodbinu и Carigradu sa svom familjjom. UmoUava Visokoslavna vlast, da Ьlagoizvoli odobritj putni trosak za svu familiju, i pиtnj Jjst za otici tamo н Carigradu".9 Slicno njoj, "Fejzulall Fehim, carskotшski ka-petan redifne (rezervne - ор. М. Р.) vojske rodom iz Piistine" molio је za рошос i pasos da, zajedno sa svojom zenom, napнstj Bosnи i "preko Metkovi6-Du-brovnika" otputuju "za Drac и A!Ьanjju, odakle шј је rodom zena i familija( ... ) prijateUi i pak isti lako се mi рошо6ј i familijи odpraviti za Monastir (Bitola u Makedoniji- ор. М.Р.) а ја cu za Istambol". Ovaj osmanski oficir moljo је od generala "Filipovica preporuku" da njega i suprllgи preveze bt'Od austrijskog Lloyda. 10 "Cщ·sko-turski" oficirj nekadasnjeg "1 tаЬога sarajevske zanda1'111erj-je" Sиlejman Jakubovjc jz Hercegovine i SmajiJ (na kraju dokumenta spominje se kao Ismail) Jakirlic iz Glamoca zamolilj su "kojekakvu novcanu pripomoc za moci otputovati i Istambul ј doticni pasos" јег su jm obнstavUena t-anUa pri-manja. Osjecali su se "kao smeteni" i nisн znali "kud kamo olпenuti se". Као vojnici nisu mogli prihvatiti svakakav posao, "ра u ovoj poшetnji neimajuci novaca" odlиcili su se otputovatj u Istanbиl ј tamo potraziti novu pгjJiku za pre-zivljavaпje. 11 1 na kraju ј е slucaj VehЬi-efendije, Ьivseg osmanskog kajmakama "pri prosloj turskoj vladi neimajпc jezjka bosaпskog пit na cemu ovdi zivjeti neotlozno odlucijo sam poCi za Istambol potrazitj onamo иhljebljenije( ... )stajati brez slиzbe ј place пюrао sam mucпo zivjeti( ... )nejmam na сеш иzdr:Zat( ... )put

10

11

HAS, kut. 1, ZV-49, Sarajcvo 10.10.1 878.

HAS, kut. 1, ZV-50, Sarajcvo 11.10.1 878.

НАS, kut. 1, ZV-51, Sarajcvo 12.10.1878.

HAS, kut. 1, ZV-53, Sarajcvo 14.10.1878.

154 Historical Searches 1 HistorUska traganja

Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utoCista !рр 149-171 Ј

trosak i neiшajuCi kud kamo uticem se( ... )gen. Filippovica i najuctivije moJjm da( ... )Ьlagoizvoli odredit mi koju sumu novaca, i uime putnog troska do Istam-bola i koje ako ima( ... )molim( ... )pasos". 12

Bili su to vidljivi znakovi nestanka osmanske Bosne. Osmanlije, ukljucнjuci medu njih i rezimske Bosnjake, koje su na Zapadu stereotipno posmatrali kao sirove, divlje, neobrazovane, bezosjecajne klipane, uctivo su molili surove, ba-hate, nemaгne i, uglavnom, u poznavanje Istoka neupucene austrougarske vojne i civilne duznosnike, za pravo na рошос i iseljavanje iz Bosne i Hercegovine. Cilj ovog odjeljka studije jeste: spasiti od zaborava 1878. godine zaЬiljezeпa imena nekih od prvih muslimanskih iseljeпika iz tek okupirane Bosne i Hercegovine. Pracenje tragova njihovih i drugih iseljenickih prica pripada posebnoj temi i dru-gacijim istгazivanjima.

lseljenicke milionmanije: ponornice bajki о velikim brojevima malobrojnih naroda

Temeljna snaga svake nacije jeste u maticnom drustvн, па doшicilnoj teritoriji, makar na jednom njenom dijelu dovoljnom za opstanak i mogucnost, zbog objek-tjvnih teskih okolnosti, odredene mjere tlsporenog 1-azvoja, do boljib prilika. Ise-ljenistvo је dopunska snaga, koju razumne politike zrelih i odlucnih пасiја tretiraju sa postovanjem. One grade mostove suradnje izmedu drustava-matjca i drustava-utocista koja su iseljenici, silom prilika, jzabrali za svoj novi dom. Tako drustva-шatice pomafu seЬi, svojim iseljenicima ј njihovim drustvima-utocistima.

Formu\jranje i propagiranje bajki о velikim, preuvelicanim, brojevima pri-padnika nekih balkanskЉ nacija u istocnoj i zapadnoj djjaspori (ili u objema) kre-iгa propagandnu mag\u politicko-intei"esne stvamosti. То је alarm koji svjedoci о namjeгi cjeline, ili dijela vodstva pojedine nacionalne, jJi vjet-ske, zajednice и poduhvatu instaliranja dodatnog elementa osjguгanja zbog realne, ili шanipulirane, predstave о opasnosti ро njen opstanak. U osnovi, iseljenicke milionmanije su pogodna SJ·edstva za nacionalne/nacionaljsticke budnice i uspavanke, zavisno od historij skog n·enutka ј ofanzivnЉ ili defanzivniЬ potreba i namjeгa aktuehlih vlasti i njilюvih ideologija. Kako је na, kгizama i ratovima, uzdrmanom Balkanu i Bliskom istoku precesto jnteгes dominii"ajuca ideologija - realistjcnj pesiшizam је domicilnj ekvivalent шnjel'enom optimizшu u nekom dшgom, miшijem i sret-nijem, dijelн svijeta.

12 НАS, kut. 1, ZV-54, Saгajevo 15.10.1878.



Radi se о proizvodnji ilиzija sigurnosti иnиtar malih nacija, koje zive u sиsjedstvu, takoder, malih ili tek nesto brojnijih nacija koje se, isto tako, hrane i brane vlastitim iseljenickimmilionmanijama. Ти sи, и sklop nacionalistickih ide-ologija, dodati mitovi о drevnom porijeklи, Ьlistavim postignиcima srednjovje-kovnih drzavnosti, porazima, osиjecenom historijskom napretku i propaganda, navodne, шjsije da se, и vlastjtu korjst, unjsti jli potCini prisutnost drugih religija, da se pasivizirajи i nacionalizirajи preostali djjelovi brojcano manjih, sиsjednih, nacija i prisvoje njihove teritorije i resursi. Kada tome dodamo vanjske faktore, od dekadentnih, operetnih do zaista ozbiljniћ ј opasniћ velikih i srednje veljkih sjla, dobjjemo hladnim interesima i vrelim emocijama natopljene pozare kriza i ratova koji, u duzem trajanjи, funkcioпirajи kao destniktivni sistem, otvoren za sve veci broj иcesnika. Bio је to kratki opis tek nekih od aksioma za definiranje fonnнla izracнna efekata historija Balkana i Вliskog istoka, н drevnim inteпegjonalnim, kolonjjalnjm jnterkoпtinentalnim i н modernjш, globalnjm odnosjma.

Povrsno citanje historija Balkana ј Bliskog istoka navodi па zakljнcak, da tamo, navodno, nista nije пemoguce i da је, gotovo, sve moguce. ProЫemi Bal-kana i Bliskog istoka cesto nastajн ј razvijajн se zapadnjje ј istocnije od tih regjja; na Balkanu ј na Bljskom jstoku oni se desavaju i eskaljгaju. Histoгijska glavnica odlazi iz tiћ regija kojima ostaje otplata duga i kamata. Сiјепа је veliko, sistem-sko, zaostajanje: demogгafsko, ekonomsko, politicko, kulturno. Razvojne kom-ponente krizama i ratovjma pogodenih drustava, cesto veceg dijela spomenнtjb regija, gube korak sa vlastitim potrebama ј ne dopгinose ni seЬi, niti sirem okru-zenju koliko Ьi, realno, u mimjjem okruzenju, to mogli biti u stanju. Demogi-af-sko opadanje jednog naroda, нtice, ne samo, na njegovo destaЬiliziranje, kao i njegove maticne zemlje, nego, najmanje, i na sиsjedne zemlje i tamosnje narode. То dokazuje iseljavanje Bosnjaka.

U hronologiji spominjanja broja iseljenika, odmah poslije austroиgarske okupacije Bosne i Hercegovine, postoje razlicita tumacenja istih podataka, cak i onih sadrzanih н istiш dokиmentima. R. Petrovic se и svome radи pozvao na izvjestaj britanskog konzula od 7.12.1878. godine, prema kojem ovaj zna za "oko 50.000 Bosanaca koji krecu prema Carigradи". 1 3 Trideset i dvije godine poslije Petrovica, Е. Radнsic је drugacije tumacio istu Freemanovн depesu. Prema nje-mu, britanski konzнl "komentirajuci vijest о planiranoj emigracijj 50.000 ljиdi( ... )iznosi misljenje da је broj iseljenika о kojem se prica rnnogo preuvelican". Radиsic је zastupao stav, da је "los tretmaп muslimana u pгvim mjesecima na-kon okupacije", jednim dijeloш, нticao "i na iseljavanje muslimana н Tшsku". 14

13

14

R. Petrovic, navedeno djelo, 65.

Е. Radнsic, navedeno djelo, 48.



Dvije godine prije Petrovica, Skender Rizaj puЬlicirao је svoju interpretaciju spo-menutog britanskog izvjestaja: "50.000 dusa iz Bosne је krenulo za Istanbul". Otad је, izgleda, zapoceto koгistenje ovog broja kao, navodne, cinjenice koja se desila. U stvamosti, radilo se о mogucnosti sa kojom se, ocevidno, racunalo da Ьi se, u tom oЬimu, mogla desiti. Rizaj se, u istom radu , pozvao na jedan francuski izvш od 3.1.1879. godine, о komeje informaciju pгeuzeo preko BШila N. ~im~iгa, da se "u Makedoniji( ... )nalazi 50-60.000 porodica muhadzira, sto iz Bugarske, а sto iz Bosne i Hercegovine, koji ne zele da pгedu и Anadoliju, vec se nadaju da се se vratiti sa oruzjeш u ruci na svoja ognjista". 15

15 Skender Rizaj, "О migracjonjm kгetanjjma na Balkanн (1877-1879)" н: Medunaюdni naucni skup povodom 100-godisnjice ustanaka u Bosni i Heгcegovini, dгugim ba/kanskim zem/jama i istocnoj kt·izi 1875-1878. godine. (Tom П), [Saгajevo - llidza, 1-3. оk1оЬга 1975.). Zbomik гadova, Saгajevo: Akademjja nauka ј нmjetnostj Bosne ј Hercegovine , Posebna izdaвja, Kпjiga ХХХ, Odjeljenje drustvenjl1 nauka, Knjiga 4, Sarajevo 1977, 194.

Vec drugo stoljece tгaju nepoznaпice о Ьгојеvјша, роsеЬпо bosпjackjh, jseljeпjka jz bal-kaпskj]I zemalja. Zadnje dvije deceпije prisнtпa је гереtјсјја poznatoga uz dodatke, jz toga jzvedenjh jпvalidnil1 doшisljaпja. То sн posljedice masovne montaze tekstova bez нvida н dostнpne arhivske fondove, koji su Ьitni teшelji za ћistoriografsko rekonstrujranje histoгijske stvarnosti. Repetic ijoш velikog broja tudih znaпstvenih rezнltata (citatomanijoш), spojenih i maskiranjh u, navodno, novi rad ne stice se dobra znanstvena reputacija. То је balon tгanzicijske sapнnice. Zпanost i zajednica пешајu kшisti od takvog pristupa. Glavnj guЬitnik је javnost, нskЈасепа za edukaciju cinjenicama i razvojno-poticajnim, pristupacniш metodima njilюve javne, znanstvene pгovjeгljivosti.

Sve brojnije koшpilacije postale su, па zalost, tо\егјгапа vгsta plagijata. Та parazitska puЬiicisticka podvrsta, koja odavпo destruira i poпizava domacн i 1·egionalne l1istoriografije, egzistira na istrazivaпjiшa drugiћ. Autor·i kompilacija пешајн OJ"igiпalne k.J·eativne potencija\e. Овi SLI, ustvari, шontazeri пjihovih licniћ fatamorgana, koje ilнzionisticki pгenose dijelu povod\jive, teшatski ranjive, puЬ\ike. Njihovo prisustvo ujavпostj svjedoci о znanstveпom i kulturnom za-stoju, cak пazadovanju, prije svega, akademske, medijske, а onda, i cje \jne dп1stvene zajedпice.

Zпanstvenjcj jst1·azuju zbog sebe, radecj u korjst covjecanstva. Njilюv se нcinak гazmatra oшjerima pokнsaja, proшasaja i uspjeћa, uz strogн analizн kvaliteta znanstvenog ј dn1stvenog dometa origjnalniћ dopгiпosa aнtorskog rada. Sve dn1go је interesna, k!ijentelisticka, propa-ganda osrednjostj koja jzbjegava dijalog, debatl.1 i boji se kritike. Zato su osrednjost i njen, nerazvijeniji, rodak jspodp1·osjecnost agiesivno prjsutni kod lobiranja и kн\oarima i н javniш, aнtopropagandвjm nastнpima н kontroliranom ok.J1.1zenju. Traпzicijska akadeшska anomalija eskalirala је н patoloskj оЬЈјk, koj i је sada tesko odstraniti jz zahvacenih dijelova akademske zajednice. Historicarj н tJ"anzicijskiш dшstvima morajн dovrsiti veliki podнl1vat шodemizacije l1istш·iografije. Prema оvош autoш, glavni сјЈј је transfonпacjja histOl"iografije н napred-пjj i, vazniji i kDl"isniji dio znaпstveaih temelja covjecaпstva. То се, posljedicпo, Ьlagotvoгno нticatj ј па drнge zпanosti koje koriste rezultate ћjstoriografskog rada. Znanstveni ј dшstveпj proЬiemi се se efikasnije 1jesavati i nece se nastavjtj goшj\ati. ( Анtогоv licni historjografski arhjv - Sш-ajevo [ALHA], Fondovj: Rukopisi, Stнdija н progresu "Mнhadziri i jseljenjcj"; Nova парrеdла historiografija- eksperiп1entalna, teorijska, рrјшјјепјеnа [Nпh])



Radimo sa onim cime raspolazemo: dijelovima sacuvanih i dostupnih ar-hivskih fondova, zvanicnim statistikama, procjenama, svjedocenjima iseljenika, puЬliciranim radovima zainteresiranih suvremenika. Posebna podrucja predstav-ljaju strucna i populama literatura, puna sиprotstavljenih misljenja i tematskih konstrukcija. Medиtim, i и ovako ogt-anicenom izvoru provjerljivih informacija, vijesti i cinjenica vidljiv је njihov kvantitativni i kvalitativni porast. То је, poseb-no, vazno zbog povecanih mogucnosti нsporedbe i kontekstualizacije sadrzaja i znacenja и povezivanjн hemisfere znanstveno poznatog sa hemisferom manje po-znatog, koja је и procesи istrazivanja, provjere i valorizacije. О ovom dijelи rada pokazacemo neke od novih nacina razmatranja dimenzUa poznatog i poznatog, н odnosи na politicko-pиЬlicisticke fantazije.

Proslo је dosta vremena, otkada se, и znanstvenoj literaturi, posunmjalo и namjere nastanka i sadrzaj aиstroиgarske povjerljive arhive о iseljavanjи doma-6eg stanovnistva iz Bosne i Hercegovine. Pro domo klasificirani dokumenti nisи bili namijenjeni javnosti. V. Bogicevic је primijetio, da sи drzani и tajnosti zbog mogиce stete ро interese Aиstro-Ugarske и domacoj i inozemnoj javnosti. 16 Me-dнtim, on i nastavljaci nisи ozЬiljno иzimali и obzir, da је osnovna svrha takvih dokumenata da se koriste i cirkulirajи и instituciji nastanka. Izlazak sadrzaja tih dokumenata и javnost nije Ьiо planiran. Povjerljivi dokumenti koristeni Sll za intemo informiranje i edиciranje cinovnika i za njihovu ироtrеЬн и formuliranjи i vodenjи povjerljivih poslova aиstroиgarske иprave. Као takve, nije ih moguce zanemarivati, niti иmanjivati njilюv znacaj.

Na drugoj strani, znanost је imala slican proЬlem sa prihvatanjem ili nepri-hvatanjem vЩednosti osmanskih popisa, statistika i dokumenata, koji sи, tako-der, Ьili namijenjeni za intemи ироtrеЬи. Posto, kao ni aиstroиgarski, nisи Ьili namijenjeni pиЬliciranjи, danas se smatra da sи, sadrzajno, osmanski dokиmenti vecinom izbjegli negativne propagandne нticaje. Као vlast na svojoj teritoriji, osmanska drzava "је jedina bila и prilici da prebroji mиskarce". Zbog toga se nmogi historicari sve "vise oslanjaju na cifte koje pruzajи osmanski popisi", za-drzavajuci slobodи aиtorskog tumacenja. 17

То је, svakako, znacajan napredak, u odnosи na ranije vise prisиtnи odboj-nost prema koristenjи osmanskih statistika. Sta god ko mislio о tim carstvima, bez aиstroиgarskil1 i osmanskih dokumenata velika tema balkanskih, regionalnih

Ј б

Ј ?

Vojislav Bogicevic, "Emigracije muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878.-1918. god.", Нistorijski zbomik, Povijesno dn1stvo Hrvatske/Skol-ska knjiga, Zagreb, 1950, br. l-4, 175-176.

Fransoa Zorzon, "Pos\ednji trzaji ( 1878-1908)" u: lstorija Osmanskog carstva (pr. Rober Mantmn), Clio, Beograd, 2002, 656.

158 Historical Searches 1 Historuska traganja

Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utotista (рр 149-1711

i interregionalnih, migracija bila Ьi nepovezan skup lokalnih, provincijskih, jos vise antagoniziranih historiografija.

Prema slиzbenim aиstroиgarskim izvjestajima, od 1878. do 1918. godine, iz Bosne i Hercegovine iselio se 61.141 mиsliman. Prvih pet godina okupacije nije vodena iseljenicka statistika, а vlasti sи и izvjestajи za 1905. godinи oznacile svo-je evidencije kao "prilicno poиzdane". Usporedиjиci broj mиslimana iz vremena okupacije sa njihovim brojem na popisи stanovnistva iz 1910. godine; zatim иsporedиjиci "za navedeno IazdoЬ!je piiгast mиslimana sa prirastom stanovnistva ostalih konfesija", Bogicevic је tvrdio, daje njihov "prirast( ... )bio za 122.522lica manji, koliko Ьi otprilike otpalo na emigгacijи". IstraZиjиci daUe, zakljиcio је, da је broj mиslimanskill "iseljenika morao pгemasiti i 150.000". 18 М. HadZijahic se, и osnovi, slozio sa Bogicevicem, smatrajиci da је stvarni bioj iseljenih mиslimana oko 150.000.19 Е>. Pejanovic је prihvatio Bogicevicev nacin demografskih ra-cиnica, ali је mislio da se kako pise, Mиsliшana, od 1878. do 1914. godine, iseblo "oko 140.000 dнsa".20 А. Feifalikje zakljнcio, da se izmedнl881. i 1912. godine iz Bosne ј Hercegovine iselio "63.471 Мнs1јmап". Ovoj temi pi"jdruzio se I. Had-ziЬegovic drzeci, da је "najrealnija pietpostavka" ргеmа kojoj se "broj iseljenika iz Bosne i Heicegovine za vrijeme aиstroнgarske vladavine kretao jzmedн 120 ј 130.000 osoba". Bogiceviceve i Pejanoviceve procjene smatrao је pretjeranim ali

18

19

20

У. Bogicevic, пavedeno djelo, 181-182.

Na 181. strani pogresno је naveden Ьгој od ''Likupno 61.114 1ica". Radilo se о pogresnom zbiru ili о stamparskoj gresci. Tako se ova greska, nekoliko generacija, neopazena prov1acila kroz ћistoriografsku i drugu 1iteraturu.

Izvan sumnje је, da је broj ise1jenika (nшslimana, pravos1avnih i drugih) bio veci od njihovog zbira iz s1uzbenih austrougarskih izvjestaja. Kako vidimo, dije1ovi hrono1ogije austrougarske uprave Bosnom i Hercegovinom uopce nisu bili tematski dokurnentirani. Ne mozemo re-konstruirati ni bjekstva, niti i1egalno ise1javaпje posebno muslimanskih, kao ni pravos1avnih stanovnika Bosne i Hercegovine.

Muhamed Hadzijahic, Uz prilog prof. Yojislava Bogicevica, Нisto1·ijski zbomik, ostalo kao u nарошепi 16, 191.

N. Malco1m pogresno пavodi, da М. Hadzijal1ic "inzistira па broju 300.000" iseljenika. Usput kazano, Malcolm pise: "Cini se da bi mnogo vjerodostojniji bio broj od oko 100.000 osoba, alije i opet rijec о pukom nagadanju". Оп podsjeca, "da se nisu iseljavali sanю mus1imani". U Srbiju se iseljavalo pravoslavno stanovnistvo. (Noe1 Ma1colm, Povijest Bosne kmt/...i pregled, Erasmus Gilda!Novi Liber/Dani, Zagreb-Sarajevo 1995, 191 , vidjeti napomene Ј З i 15).

U stvamosti, М. Hadzijahic је napisao: "Мnogo se inace pretjerivalo н broju ovih nasih isc-ljenika (spomiпjao sc dapace broj od 300.000. jamacno dvostruk od stvarnog broja)". (М. Hadzijahic, navedeпo djclo, 191)

Dorde Pejanovic, Stanovпi.Њю BoSIIe i Hш·cegoviпe, Srpska akademUa nauka, РоsеЬпа izdanja, Кnjiga CCXXDC, Odeljenje drustvenih nauka, Nova serija, Кnjiga 12, Beograd, 1955, 43, 50.



је, mehanicki, prihvatio pogresan Bogicevicev zbir iseljenih mt1sliшana. 21 Рrеша dosad navedeпim stavovima spomenutiћ autora, broj od 122.522 iseljena Bosnja-ka, и vrijeme austrougarske uprave, izgleda kao umjerena pt·ocjena.

Istraiivaпje i posredno zakljиCivanje nastavice se na primjeru исеsса Bos-njaka u balkanskim ratovima, 1912.-1913. godine, и sastavu Istocne i Zapadпe osmanske armije. Austroиgarske vlasti su procijenile, daje "na fiontu oko 20.000 bosanskohercegovackih iseljenika". U dvije spomenute aпnije borilo se 285.000 osmanskih vojnika. Udio Bosnjaka Ьiо је znacajan. Vojni historicar Р. Tomac puЬlicirao је podatke о broju stanovnika Osmanskog carstva: "Evгopska Tuгska iша1а је 1912. пesto preko 6 шiliona staпovnika od kojil1 2 miliona mиslimana. Azijska Turska imala је 17 шiliona. , gde је musliшanski elemeпat Ьiо u velikoj vecini, ali Turaka је Ьilo samo 7 miliona".22

Ako broj od 20.000 mobiliziranih i vojno angaziranih Bosnjaka posmatl-amo kao model gotovo potpune nюbilizacije vojno sposobnog muskog stanovnistva (sto tada nije Ьiо slt1caj), broj ukupпe bosпjacke populacije, kao dijela osmanske moЬilizacijske baze, mo:ldaje Ьiо veci od рrосUепјепiћ 122.522 do 150.000. То је, takoder, moguce cak ako su osmanske vојпе vlasti moЬilizirale dio odraslijiћ djecaka i zdravijih staraca da rade и komori, na utvrdivanju polozaja i u dгugim pomocnim sluzbama.

U cetrdeset godiпa (1878.-1918.), "prema sluzbenim osmanskim statistika-ma" Balkaпsko polиostrvo пapustio је milion i ро iseljenika. Takoder, veliki broj iseljenika ilegalno је presao preko osmanske gгanice.23 Drugi istl-azivac potvгdt1je ttl Ьгојnи migiaciju "sa Balkanskog poluostrva и Aпadoliju", jedino sto је posma-

Zl

22

Dr Iljas HadZiЬegovic, Postanak mdnicke klase 11 Bosni i Heгcego1'i11i i пјеп 1·azvoj do 1914. godine, Svjetlost, Sarajevo, 1980, 120, 133.

D. Pejanovic, navedeno dje1o, 43; Petar Tomac, Racovi i aгmije XIX veka, Vojnoizdavacki zavod, Beograd, 1968, 749, 751-752; Toтjslav Кraljacic, "Povr·atak пшsljmanskih jseljenjka jz Bosne i Her·cegoviпe tr toku Prvog balkanskog rata", u: Migгacije i Bosna i He1·cegovina (Mateгijali s nrmcпog skupa Migгacioпi pгocesi i Bosna i Heгcegoviпa od гапоg s1·edпjeg vijeka do пajnovijill с/mш- пjilюv uticaj i posljedice па demogгqfska k1-etaпja i рготјепе 11 паsој zem/ji, odгiaпog и SCII·ajevu 26. i 27. oktobгa 1989. godiпe), Zbomjk гadova, Institut za jstorjju/lпstjtut za proucavanje nacjonalnjh odnosa, Sarajevo, 1990. 152.

Prvi орсј popis stanovnistva, ukljucujucj ј zene, otpoceo је \88 1. ј zavгSeп је 1893. godj-ne. Zbog propusta, broj stanovnjka Osmaпskog caгstva procijenjeп је па 17.400.000. Nekj historjcarj mjsle, da је broj stanovnjka Carstva Ьјо jzmedu 19 ј 20 mjl jona. Drugi popjs Ьјо је jzvгseп 1905. ј 1906. godjпe. Osmaпsko carstvo imalo је tada 20.800.000 staпovnjka. (F. Zorzon, navedeпo djelo, 655)

Kemal Н. Karpat, "Gr·adanska prava musljmaпa Balkana", u: M11slimani Ва/kапа: "fstocпo pitanje" u ХХ: 11ijeku (р1: Fi/..тet Кш·сiс), Bcћram-begova mcdresa, Tuzla, 2001, 105.


Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utotista !рр 149-171 Ј

tra od 1876. godine.24 Specijalist za drustvenu historiju i hist01·Uskн demografiju posmatra sudbinu balkanskih muslimana kao "statistickt! prezentaciju katastro-fe". U zemljama koje је osvojila SrЬija, i naslijedila Jugoslavija, samo "46 % pгijeratnih muslimana је ostalo". Zakljucio је: "U tokt! Prvog svjetskog rata( ... ) cija је grozna smrtnost zaиvijek zapamcena na Zapadu, zaracene straпe su strasno patile, ali u toku 1-ata stanovnistvo Francиske је palo samo za 1 %, dok u Britaniji nije bilo opadanja broja stanovnistva. Muslimaпi osmaпlijske Evrope izguЬili su 27 % staпovnistva. То је, tvrdiш, znacajaп gиbitak i nije pretjerano to oznaciti kao katastrofu".25 Ти su, sigumo, ukljuceni i guЬici bosnjackil1 iseljenika.

Radi pronalaska шјеmЉ jedinica i naciпa izracuпavaпja demogt-afskih pio-porcija izmedu bosnjackih iseljenika i domaceg stanovnistva u turskoш drus-tvu-utocistu, praticemo obnavljaпje, kroz porast, njegovog stanovпistva. Кrajem 1938. godine u Turskoj Repиblici zivjelo је "17.829.214 dusa". Bio је to porast stanovnistva za oko tri miliona, u оdпоsи na 1928. godinu.26 Prema statistickom godisnjakt! za 1941.11942. godinu, stampanom и Ankari krajem 1943. godine, Tшska Republika iшalaje 18.500.000 stanovnika. Navedeno је, da godisпje useli u Tursku "5-8.000 poгodica sa 20-30.000 clanova". Oni su smatrani muhadzi-Iima koji su doЬijali drzavnu pomoc. Kako је navedeno, "kod zadnjeg popisa pucaпstva и Tшskoj Ьilo је muhadzira (rodenih и inozemstvu i doseljenih и Tur-skt!) kako siUedi( ... )iz Jugoslavije, u vil.(ajete) Izmir, Manisa, i Brиsa i Istanbul 158.000".27 I onda, jos podataka iz 1954. godine: "Ро Turskoj enciklopediji (Tiirk Ansiklopedisi) broj Bosnjaka koji su se iselili и islamski Oгijent, iznosi ravno 600.000 dusa. Oni su se u tanюsnjem stanovnistvu utopili". 28

Za raspravu је koliko i kako su se Bosnjaci prilagodili zivotu na Bliskom istokt!. Ovdje treba pronaci prihvatljiv, priЬiizan, omjer koliko је Bosnjaka od ovog, pietpostavljenog, broja, zivjelo u Tиrskoj RepuЬlici а koliko u Ьliskoistocnim, arapskim, zemljama. Uzecemo pola miliona dusa u Turskoj kao orijeпtalnu bosnjackt! maticu. U istt-azivanjima sam nailazio na kolonUe i grupe Bosnjaka u Siriji, Palestini, Saudijskoj AraЬiji, Kuvajtu, dшgiш zemljama Zaljeva, Sudanи ... Sшatiacemo, шakar privreшeno, da iћ је и ю-apskim zешlјаша Ьilo oko 100.000, mada шislimo da је to preuvelican broj.

26

27

2R

F. Zorion, navedeno djelo, 657.

Justin McCarthy, "Stanovnistvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada CЗJ-stva", Glasnik Rijaseta Islamske zajednice 11 Bosni i Hen:egovini, Sarajevo, septembar-oktobar 1999, Ьс 9-10, 982, 984.

"Staнovnistvo Turske", Mus/imanska Sl'ijest, br. 59, Sarajevo 2.5.1939, 4.

HAS, Fond: Ostavstiпa Semsudiнa Sarajlica. Tш·ska u brojkama, Zagreb 1944, kut. 6, f. 1 З.

Smail Balic, "Bosnjaci u inostranstvu. Pustolovi, iseljenici, prognanici", Glasnik Rijaseta Islamske zajednice и Bosni i Heгcegovini, Sarajevo, maj-juni 1999, br. 5-6, 461.

Historical Searches 1 HistorUska traganja 161


Pocetkom 1950-ih godina Turska RepuЫika imala је oko 20 miliona stanov-nika.29 Sada mozemo uci u rizicnu operaciju pokusaja racunanja omjera Bosnja-ka prema ukupnom broju stanovnika Turske. Kada postavimo 500.000 Bosnjaka naspram 20 miliona, to је 2,5 % od ukupnog broja stanovnika turske drzave. Ako ostanemo kod tog procenta ucesca Bosnjaka u stanovnistvu Turske, mozemo pra-titi njihov moguci rast, prateci rast stanovnistva drzave. Tako mozemo, recimo, saznati priЬlizan broj Bosnjaka u Turskoj, u veoma kriticnoj 1993. godini ро opstanak Bosnjaka i drzave Bosne i Hercegovine.30

Necemo dobiti preciznije podatke oslanjajuci se na neke zvanicne, cak inter-ne, dokumente iz vremena jugoslavenske republike. U sluzbenoj studiji о iselje-nicima u Turskoj, iz prve polovine 1970-ih godina, pise: "Prema dosad poznatim zvanicnim podacima turske statistike о broju turskih drzavljana, koji su prilikom popisa stanovnistva u Turskoj izjavili da su rodeni u Jugoslaviji, Ьilo је 1955. godine 121.219, а 1965. godine 240.469 na8ih iseUenika( ... )Nije, medutim, po-znato kako је glasilo pitanje na kojc је doЬijen odgovor о porijek1u. Pit;шje se sigurno nije odnosilo na sve ranije doseljene porodice sa podrucja danasnje SFR Jugoslavije". U tom zvanicnom dokumentu izrecenaje ozЬiljna sumnja u broj od 7 miliona iseljenika i njihovih potoшaka svih nacionalnosti, sa jugoslavenskog podrucja (slavenskog, alЬanskog, turskog, cerkeskog porijekla), "ne samo u po-sljednjih stotinu godina nego i u ranijim vreшenima". Autori studije smatrali su realnijim broj od 2 miliona iseljenika i njihovih potoшaka. Turska је tada imala oko 35 miliona stanovnika, а u lstanbulu је, navodno, zivjelo "oko 200.000 nasih iseljenika i njihovih potomaka".31 Podaci iz 1965. godine govorili su, daje u ista-nbulskoj regiji zivjela 91.000 useljenika, rodena u Jugoslavф.32

Pocetkom decembra 2015. godine, medunarodni televizijski medij prenio је vijest, da "turske vlasti koriste podatak, da u Turskoj danas zivi izmedu 6 i 1 О mi-liona ljudi, porijeklom sa Balkana".33 Medijima se prenose izjave najvisih turskih

Jl

32

33

Savremena Turska, Novinsko izdavacko preduzece udruZenja novinara Srbije, Beograd, bez godine izdanja, 49.

The Тimes Nш·odi Europe (р1: Felipe Fermi.ndez-Armesto), Nak\ada Zadro, Zagreb, 1997, 234. Turska Republika imala je 1993. godine 57.700.000 stanovnika, od kojih su 98% Ьili muslimani.

Nasi iseljenici и Turskoj. Mogucnosti saradnje matica iseljenika и Jugoslaviji sa пaSim ise-ljenicima i njihovim potomcima и Turskoj, Matica ise\jenika Bosne i Hercegovine (za intemu upotrebu), Sarajevo, oktobar 1974, 4-6, 27, 37-39.

Populations ој the Middle East and North Aft·ica. А Geograpblcal Approach (Edited Ьу Ј.!. Clarke and W.B. Fisher), University ofLondon Press Ltd, London, 1972, 64.

Al Jazeera Balkans, Kontekst, 15:30 - 16:00, 6.12.2015.

Historical Searches 1 Historijska traganja

Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utoCista (рр 149-171 Ј

zvanicnika, da Tиrska danas (sredinom 2018. godine) ima 80 miliona stanovnika. Zadrzimo li kao konstantu 2,5 % исеs6а Bosпjaka u stanovnistvu Turske RepиЫike, doЬi6emo 2 miliona ljиdi.34 Pitanje је proЬlem koji svako drustvo, svaka nacija koja ima dijaspoщ mora rijesiti: Kako u zajednickom dobru povezati ljиde koji sи otisli и drustvo-utociste sa onima koji sи ostali и drustvu- matici?

Kratki ogled о stanju balkanske demografske i historiografske statistike: aproksimacija = manipulacija

Zivimo и dоЬи ор6е banalizacije stvamosti. ldeologizacija i propaganda и ne-razvijenom dijelи svijeta ozЬiljno potkopavajи drustvene temelje i minimizirajи hиmanisticke vrijednosti. Hиmanisticke znanosti sи, takoder, postale posebno ciljane mete politickih i medijskih manipиlacija u korist raznih vladinih i nevla-dinih interesnih, klijentelistickih struktura i njilюvih mreza uticaja. Znanstvenici sи duzni odиprijeti se formiranju manipulativnih ilиzija о interesnoj stvamosti. Agresivno potkopavanje drustvenih vrijednosti иtice na smanjenje javnog intere-sa za ulogu znanosti. Manipиlativna, svakodnevna proizvodnja informacija иtice da ih javnost, bez dovoljno gustih filtera provjere kvaliteta, zamijeni za, navodne, vij esti а njih, posljedicno za, navodne, cinjenice. Slicno se, и spoгijem ritmu sa duЫjim i dпgotrajnijim posljedicama, dogada i u nesolidnim dijelovima akadem-skih zajednica. Kako cete istrazivati rijeku vremena, ako ne osje6ate suzu koja vam tece niz obraz?

Kada idete iskljиcivo tudim tragoviшa, zalиta6ete; prvo и znanosti, а onda izvan nje. Uvijek 6ete do6i na pocetak, ali ne svojih tragova. Osnovna svrha znanosti је tra2iti nepoznato i provjeravati poznatolpoznato. Tгaziti, pronaci i istraziti nepoznanice i tajne и vlastitoj i иniverzalnoj bazi podataka koji sи odиvijek tu, и nama i oko nas. Biti znanstvenik - istrazivac ј е Ьlize misiji nego sva-kodnevnom, rutin skom poslи. Onako kako se odnosite prema univerzalnom, hu-

3Ј "Statistika је tocan zbir kriviћ podataka", moglo se cuti Ll jednoj humoristicnoj seriji. (НRТ 2, Bitange i princeze, ер. 15, sez. З, 19:16- 19:57, 22. 10.20 15.)

Povrsno gledajuci na proЬiem, dodatak humora u dramu i tragediju шоzе uvjetovati nastanak nekog oЬiika farse ili tragikomedije. Autor smatra, da је i to razlog za nastavak istrazivanja razlicitosti ljudskog ponasanja i puЬliciranj a potvrdenih rezultata.

Potrebno је vi~e se koncentriгati па Efekat mig1·acijske pracke: Volja dru~tva-matice mora opustiti ruku koja cvrsto dгZi pгacku и polozaju spremnom za izbacaj , otpu~tanje, iseljenika iz domovine rodenja. Temeljne drustvene promjene zacinju se u urnu svakog pojedinca, voljnog da ucestvuje u njima.



manistickom, kodeksu vrijednosti, posljedicno se odnosite i prema znanstvenim vrUednostima. Ako ih postujete, rezultati rada su znacajniji, korisnjjj ј trajnijj. U suprotnom, to је samozadovoljna poljticka, medjjska i kvaziznanstvena estrada: troslojnj populizam.

Konkretno о brojevima: da Ьismo dostigli ranije spomenuti broj od 7 miljo-na, bosnjacke ј druge iseljenicke muslimanske majke Ьi, najkasnije od polovine 19. stoljeca nюrale do danas radati ро 10-ero zdrave djece. Od tih, pretpostavlje-no, desetero rodenih najmanje troje је шшlо u ranom djetinjstvu; troje ili cetvero odraslijil1 i doraslil1 za udaju i pusku pokosile su epidemije, glad, pobune i ratovi. Neki od zadnjih spomenutih ostavili su iza sebe nejako potomstvo, а drugi nisu imali vakta da ga steknu. То su faktori realnog usporavanja rasta populacije u tur-bulentnom 19-om i u razomoj prvoj polovini 20-og stoljeca na Balkanu i anado-lijskoj evroazijskoj 6uprijj. Sa nestankom ljudske Ьiomase, nestajao је dio snage obnove i napretka zajednice. Drиstvo је nazadovalo, segmentirano, i kao cjelina. Cak, da sи navedeni uzroci realnog smanjenja i usporavanja obnavljanja i rasta popиlacije nanjjeli nesto manji gиbitak, kod ono desetero rodene djece, do njiho-ve Ьioloski reproduktivne faze, gore spomenиti, izmastani, broj od 7 miliona mu-slimanskih iseljenika i njihovil1 potomaka tesko da Ьi Ьiо dostignut. Ne smije se zaboraviti, da u modemo doba, naroCito od d111ge polovine 20-og stoljeca, dolazi do postepenog usporavanja priгodnog prirastaja. То ima uzroke и postepenom rastu zivotnog staпdarda i, s tim u vezi, promjenom navika posebno u gradovima и matici i dijaspori; uprkos cinjenici porasta kvaliteta zdravstvene sluzbe koja је, potencijalno, omogucavala veci natalitet od mortaliteta.

Sumomih bajki о preuvelicanim brojevima balkanskih naroda и dUaspori nisи ostali postedeni ni narodi-sиgradani niti narodi-susjedi Bosnjaka и Bosni i Hercegovini, Sandzaku, Kosovи, Makedoniji, AЉaniji ... To је, kako izgleda, je-dan od mehanizama samozastite od potencijalnih prijetnji i strahova od "ponav-ljanja historije zla i genocida" nad vlastitom zajednicom i strahova od odmazde za ucinjena zla drugim zajednicama. Тај circulus vitiosus iшашо zahvaliti inte-lektualno besplodnoj nebrizi velikog broja znanstvenika i destruktivnom djelo-vanjи bucne, nacionalisticke, akademske manjine. Zbog toga је Ьitno uspoien prodor znanstveno i moralno provjerenih cinjenica о realnoj historiji balkanskih i Ьliskoistocnih naroda u javni prostor, prije svega u njihove skolske sisteme. Broj nije samo znak Ьivseg postojanja. Broj је potvгda zivota. Uve6avaju6i lazno brojeve иЬijenih, ranjenih, иnesrecenih, prognanih, iseUenih, ponizenih rugamo se zivotu i covjecnosti. Umanjujuci te brojeve uЬijamo vlastitu ljudskost i posta-jemo cиdovista. То је zlocin prema seЬi .


Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utocista !рр 149-171 Ј

Putovanje bosnjackih muhadzira, samih medu armUama35*

Prolog

Stoljetno neprijateljstvo Веса i Istanbula dovelo ih је, postepeno, do modemog doba. U njemu su reorganizirana Austro-Ugarska i dijelom reformirano Osman-sko carstvo dosli u polozaj opadajнcih regionalnih sila i nevoljnih saveznika. Poslije poraza н Prvom svjetskom ram, na humusu tih poЬijedenih i otpisanih multikonfesionalnih i multinacionalnih carstava nastala је nova slozena drzava - Кraljevina Srba, Hгvata i Slovenaca. Opterecene historijskim naslijedem, kttl-mmo l'aznolike, iznutra korumpirane politicke vlasti nisн bile u stanju pravedno i trajno rjesavati ni socijalna niti nacionalna pitanja. Neki su и domacim musli-manskim narodima, slavenskim i neslavenskim, vidjeli prijetnju i nezeljeni osta-tak srusenog Osmanskog carstva. Manje nego u vrijeme austrougarske uprave, Bosnjaci iz Bosne i Hercegovine, Sandzaka, Kosova i Makedonije opet su se po-celi iseljavati. Ovo је samo jedna od brojnih neispricanih muhadzirskih historija u osmansko/turskom p1·evratnickom i revolucionamom dobu. U njenom sгedistu su dva predstavnika bosnjacke familije, podijeljene гazlicitim odanostima.

Prvi cin36

Poslovna prilika u ratno doba, pravac Eskiseher

U sjecanju Abdurahmana Mesica, bosnjackog muhadZira iz Adapazara, 1920. Ьilaje godina "najstrasnije faze" grcko-m1·skog rata.(v: ... ) Oni koji, poput njega, nisu ucestvovali u ЬогЬаmа morali su, prema njegovom svjedocenjll, "pored svih opasnos6 zaradivati svagdanji hljeb, а Ьilo nas је koji smo morali poslovno i pu-tovati". S mgom је usporedivao ugodaj predratnih putovanja sa onima u "ratnoj i podivljaloj okolini", gdje је vidio "vjesanja, strijeljanja, pokolje" . Progonile Sll ga slike: "ispijena lica majki, koje su пюzdajosjucer gledale pokolj svoje nejake

JS

36

·Prva prezentacija novog historiografskog izraza, ilistoriografskog teatra kao dijela, и apstrak-tu spomenиte, Nnh-e pиЬlicirana je и formi historiografske tragedije: Muhidin Pelesic, "Boris na kraju риtа ili Herojstvo иsamljenika и gustom, previrucem procjepu vremena koji imenu-jemo covjekovim zivotom", Historijska u·aganja, !пstitt1t za istorijt1, Sarajevo, 201 О, br. 5, 245-261. Dnrgo uoЬlicavanje ovog izraza је historiografska bшleska, nasta1a 2017. godiпe, koja је dio teksta autor·ove disertacije. Ovo је treca realizacija l1istoгiografskog teatгa, sada kao historiografskc drame.

Abdurahman Mesic, "U tudem svijetu", Novi Ьећт·, Sarajevo, 15. marta 1933, br. 18, 240-241.



djecice". Izla:luCi i svoj zivot opasnosti, nastavio је pиtovanje voden svojom mиkom: "Raditi i zivjeti se mora". U to vrijeme bio је prekinut skoro svaki pиtnicki i robni saobracaj sa Istanbulom. Svega је nedostajalo. Ljиdi sи se odvikli "svakog luksиza". Zivjelo se "s onim, s Cimeje Bog obdario MaluAziju".

Mesic se bavio stampanjem dopisnica, novina, reklamnih materijala. Vladala је velika nestasica papira. PriЬlizavala se Nova godina. Ranije su kalendari do-lazili iz Istanbиla. Mesic је odlиcio pokusati, da ih on stampa. Uspio је saznati, da se "и podrиmu najvece radnje" nalazilo "nekoliko bala tankog papira, и kakav kod nas zamotavajи limиnove i narance". Vlasпik је Ьiо sretaп rijesiti se tog papira, zaboravljenog 20 godina poslije jedne neиspjele poslovne spekulacije. Mesic је odstampao novogodisnje kalendare. "lsli su kao halva", sjecao se kasпije. DoЬio је veliku narud:lbu iz Eskisehera, kоји је tamo otpremio zeljeznicom. Mesic se nadao skoroj naplati. "Eto cara", nadao se. Ali, kalendari nisи stigli do Eskisehera. Narucilac је nekoliko риtа reklaш.i.J:ao. Telefonske i telegrafske veze Ьile su pokidane zbog rata. Mesic је saznao broj teretnog vagona, kojiш је otisla пjegova roba. Odlиcio је pиtovati vozoш, raspitujиci se па svim иsputпim stani-cama: "Gdje sи kalendari zapeli?" Uz preporuku "komandanta 'narodne vojske' sjedoh и jedan teretni voz, koji је trebao ici do Eskisehera. U tom vagonи sи Ьili konji, izbjeglice i vojnici". Voz је isao "samo nоси i to s najvecim oprezoш, po-sto је cijela ta pruga Ьila и ratnoj zoni". Mesic nije pronasao spomenиti vagon, broj 12.674, " u koj emje", kako је kazao, Ьiо "шој tromjesecni trud i car". Put od Adapazara do Eskisehera, "koji normalпo traje 10 sati prevalismo za sest dana". Mesic је и Eskiseheru odsjeo kod svoga rodaka, koji se "vec шjesecima tamo sklonio od rata i pokolja". Odmah је izv~estio knji:lara, koji је porucio kalendare, "da se nema сети nadati".

Brzo sи osjetili, daje rat "postajao grozniji". Grcka vojska osvojilaje Biljed-zik. Kada stl shvatili, da se tu nece uspjeti odrzati, Gici "poklase sto se( ... )zivo zadesilo, grad iz teшelja sravnise sa zemljom а sve mostove na pruzi porusise. Vratise se na staгu linijи". Cиvsi, da su "и Adapazar piovalile pristase sиltana pod zapovjednistvom famoznog Cerkeza Anzavura37•", Mesic је mошо produ:liti svoj boravak и Eskiseheru. Iz toga је nastao zapis о njegovim zemljacima, koji sи se ranije doselili и taj dio Turske, ili su se od ratne nevolje tашо sklonili: "U Eskiseheru је poied starih tamosnjih muhadzira Ьilo mnogo Bosanaca, koji sи

37 'Cerkeski oficir, odan sнltanu i osmanskim vlastima, Ahrned AnzaVtlr borio se protiv tшskih nacionalista, cije је sjediste bilo tt Ankari. Mt1stafa Kemal , kasnije poznat kao Atati.irk, pгedvodio је "borbtt za nacionalnu neovisпost i civiliziranje zemlje prema zapadпom modelu". (Andrew Mango, Atatйl·k. Biografija utemeijiteija modeme Ћtrske, Goldeп marketiпg-Tehnicka knjiga, Zagreb, 2011, 265-273)

166 Historical Searches 1 Historijska tragaпja

Muhidin Pelesic, lseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utotista [рр 149-171 Ј

se iz raznih mjesta na vrijeme sarni dali evakuirati, а bilo ih је kao i ја, koji sи dosli poslom, i nisи mogli natrag. Bez razlike zasto је tko tu, sastajali smo se svakodnevno и jednoj kafani, igrali zandara i taЬlaneta i razgovarali 'Ьosanskim' jezikom( ... )ISli smo na pazar, na kojima vagonima psenice lezi nagornilano kao egipatske piramide, а da te otvorene gomile niko ne cиva( ... )Eto tako sи prolazili dani naseg drugog muhadzireta. Mi koji smo Ьili iz Adapazara, а koji smo slиcajno morali boraviti и Eskiseheru svakodnevno smo kovali planove, kako da se vratimo и nas kraj. Bili smo ga se mnogo zaieljeli. То mjesto је vise bosansko nego icije drugo, jer u njemи ima preko dvije hiljade bosanskih domova. Tamo bakal Turcin и Ьijeljinskoj ili tatarskoj mahali zna nas 'bosanski jezik', tamo Tale svake veceri cita pjesmaricи s pиnim lickim odиsevljenjem, tamo smo se ipak osjecali kao da smo и Bosni. Kako se ne Ьi osjecali, kada tamo imade i nasih pravih bosanskih sljivika, koje sи nasi iseljenici s najvecom paznjom prenijeli, presadili i иzgojili".

Devet Bosnjaka iz Adapazara pravilo је planove za povratak kuci. Bojali sи se, jer tamo је vladao "sиltanov miljenik, grcki placenik i neprijatelj vladajиceg naroda Anzavur". Mesic је tako stavio citaocima do znanja, da је on Ьiо pristalica turskih nacionalnih vlasti u Ankari. Jednog dana doЬili sи "radosnu ali nesigumи vijest", prema kojoj се "narodna vojska podиzeti ofanzivu i zauzeti Adapazar". Spomenиta deveterica Bosnjaka brzo su se okupila i odmah krenula и Geyvu, tamo sacekati oslobodenje njihovog grada. Odatle sи mogli za nekoliko sati stici pjeske do Adapazara.

Drugi cin38

Pustolovni povratak kuci, u Adapazar

Vozovi sи saobracali od Eskisehera do BiljedZika. Pиtnici sи se vozili besplatno na svoj rizik, "metnиvsi glavu и torbи". Vozovi nisи imali vozni red: "kretali sи kad se napиne, а stajali svugdje, gdje је tko htio. Saobracali sи samo zato, da narod vidi da masine hodaju i da se nema cega bojati. Mi smo ga prozvali voz strpljenja." Od Biljedzika do Akhisara "pruga, mostovi i ceste" Ьili sи razruseni. Deveterica Bosnjaka prebacili su se do Akhisara anadolskim fijakerima "jajiija-ma" i pjeske. Grad sи ranije unistili Grci. Jedini stanovnici koje sи zatekli и nje-mи Ьili sи kahvedzija i njegova zena. Pobjegli sи и sumи, hranili se "travom dok su Grci rusili, palili, potkivali ljиde i klali". Kada sи se Grci povukli, vratili sи se

38 А. Mesic, navedeno djelo, 241-243.



и Akhisar i zatekli "svoje dvoje nejake djecice naprosto zaklane". Saznavsi da је pruga do Geyve ispravna, Bosnjaci su odluCili krenuti niz nju pjeske.

Iduci niz prugu, vidjeli su da za njima "dolazi jedan vagonet" (vjerovatno drezina). Bio је natovaren sanducima municije, na kojima је sjedio vojnik. Za-molili su ga da i njih poveze. Pristao је uz dva uvjeta: morali su uzbrdo gurati vagonet i kilometar prije Geyve sici sa drezine. U neko doba pocela је padati jaka kisa. Padala је satima, ali Bosnjacima nije posebno smetala jer su graЬili prema Adapazaru. Kada је Ьiо najjaci pljusak, "Miralembeg је pjevao 'Zaplakala stara majka ... ' i davao snage onima", koji su Ьili na redu da gurajи drezinи uzbrdo. Geyva је Ьila "veliko i modemo grcko selo" koje је "od strane Turaka Ьilo srav-njeno sa zemljom а stanovnistvo је dozivilo istu sudЬinu, kоји sи dozivili okolni turski gradovi od strane Grka". Bile su sacuvane samo zeljeznicka stanica i ne-koliko drugih zgrada. Adapazarski Bosnjaci doЬili sи na raspolaganje jednu sobu и napustenoj zgradi. Skupili sи novac i kupili hasure, metlи, iЬrik, cajluk i karte za igranje. Uzasna vruCina ustedjela im је izdatak za pokrivace. Cekali su mjesec dana, da se "narodna vojska" pripremi za napad na Adapazar. Dobro sи se slagali sa oficirima, ра kad је Bosnjacima nestalo novca "oni nas upisase и vojnicki spi-sak i tako smo svaki dan doЬivali vojnicku vrlo ukusnu hranu".

Jednog dana zapovjednik је rekao, da ga zanima ko је iz Arifiye otpиtovao salonskim kolima u Adapazar. Dodao је, da Ьi nagradio onoga ko Ьi ти to uspio dojaviti. Mesic, koji se zazelio kuce i svoga posla, dobrovoljno se javio za taj rizicni zadatak. Uvecer је krenuo. Kada је stigao do Arifiye, vidio је da је zapo-sjednuta Anzavurovim snagama. Obmanuo је cerkeske strazare, govoreci im da је dosao nekirn poslom iz Adapazara. Kada је ugledao jedna natovarena kola, pogodio se sa seljakom da ga tajno, sakrivenog ispod lшkuruza, proveze do Ada-pazara. Tako је Mesic ')os toga jutra nakon dvomjesecnog lиtanja slatko zaspao u svom krevetu". Poslije nekoliko sati na vrata mu је zakucao policajac i rekao, da se odmah javi kajmakamи. "Netko me је morao primjetiti i odmah dojaviti", zakljucio је Mesic.

Pred kajmakamovim uredom Ьila је velika guZ.Va. Mesic је saznao da је kaj-makam Ьiо njegov blizi rodak, Hajrudiп-beg. Abdurahmanje razmisljao: "Dakle i jedпog Mesica zapalo је, da makar privremeno zavlada i pokaze svoju silu( ... )S jedne strane sam se veselio, da me taj rodak песе proganjati i poslati na vjesala, а s druge strane sam ga zalio, sto се se zamjeriti cijelom narodu, i Bosnjacima i Turkusama, jer је Ьiо и sluzЬi Aпzavura, koga је svak mrzio iz dna dиse". Pred роdпе Mesic se suoCio sa kajmakamom. Piije toga Ьilo је izreceno nekoliko smrtnih i drugЉ teskih kazпi. Hajгudin-beg se pravio da ne poznaje Abdurahma-na. Bio је okruzen tesko naoruzanim Cerkezima i Abazama. Jedan od njiћ vodio је zapisnik:



Kako se zoves?

Abdurahman bin Hamza.

Koliko ti је godina?

Dvadeset.

Protiv tebe је prijava da si veliki pristasa 'kuvayi milije" (narodne voj-ske) i da si tamo medu njima Ьiо nekoliko mjeseci, te da si sinoc tajno dosao u grad u svojstvu uhode. Sta velis na to?"

Mesic se branio, da је stгani drzavljanin, mada tada to nije Ьiо. Objasnio је, da је Ьiо poslom u Eskiseberu, da mu је zbog ratnih okolnosti trebalo toliko dugo vremena da se vrati kuci. Hajrudin-beg, ј dalje se praveci da ne poznaje Abdura-hmana, upitao ga је, da li moze ponuditi dokaz о svome stranom driavljanstvu. AbduraЬman је to potvrdio i data su mu tri sata da ga donese. Prije nego је kre-пuo, Abdural1man se zahvalio na turskom; Hajrudin-beg mu "toboze odgovori bosanski", samo kazavsi: "Donesi kakvo Ьilo cage Allaha ismarladik". Mesic је od kuce donio austrougarski pasos, kojim је njegova porodica iselila 1911. go-dine. Svi su se, opet, skupili oko stola iznad pasosa. Jedino је Hajrudin-beg "od tog groznog vijeca znao latirucu". Poslije, navodnog, detaljnog pregleda pasosa Hajrudin-begje presudio: "Slobodni ste". Kasnije је Abdurahman Mesic povjerio javnosti: "Ne dao Bog daje tada u Turskoj Ьilo prezimena, Cerkezi ј Abaze, koji su Ьili clanovi vijeca odmah Ьi vidjeli da smo ја i njihov kajmekam rod i ne Ьi se tako lako obmaruli s Hajrudinbeyovim trikom".

Sada је trebalo izvrsiti zadatak, kojeg se Mesic prihvatio od zapovjednika narodne vojske. Saznao је ime Anzavurovog pomocпika, koji је dva dana ranije doputovao u Adapazar. Pronasao је svog povjerljivog sнgradanina, kojega naziva "naseg Talu Licanina", i poslao ga u Geyvu da odnese tu vijest. Ali, istu vecer usla је narodna vojska u Adapazar. "Nas Tale" vratio se s pola puta, osmerica adapazarskih Bosnjaka dodose sutradan.

Svi su bili zadovoljni, "ali jedan је Bosanac stradao". Hajrudin-beg "је mo-rao sa zenom i djecorn bjezati sa Anzavurovim i grckim cetama, а i sada se po-vlaci i pati ро Grckoj( ... )Zao mi gaje. Nije prispio natrag u Bosnu, а u Tursku ne smije. Meni је doduse mnogo vaUao, ali је zato drнgima skodio".



Zakljucak

Profesionalci sи, takoder, ponekad skloni napraviti amaterske greske. U tome nema Ьitne razlike, da li ih је napravio neko u Sarajevu ili и Cambridgeи. U radи је dodimиto nekoliko takvih slиcajeva. Kada nedostajи provjerljive cinjenice, istrazivaci se moraju sиoCiti sa varijacijama demografskih procjena. Ponudeni sи novi иvidi i naCini priЫizavanja saznanju о mogucem broju Bosnjaka, iseljenih и Osmansko carstvo i Tиrsku RериЫikи. Napravljen је solidan kvalitativni pomak и istrazivanjи ove teme. Ponudeni rad је dio uvoda и znanstvena razmatranja, koja su u razvoju i иskoro slijede. Naprijed spomenuta imena i brojevi nisи ni razlozi, niti povodi, za samoljuЬivost i eиforijи najednoj i omrazu i frustraciju, na drugoj strani tematski zainteresirane regionalne javnosti. Oni sи vazni orijentiri и pиtovanju pojedinaca i zajednica kroz vrijeme koje im је poklonjeno.


Muhidin Pelesic, Jseijavanje Bosnjaka iz drustva-matice и drustvo-utoCista [рр 149-171 Ј

ТНЕ EMIGRATION OF BOSNIAKS FROM ТНЕ SOCIETY OF ТНЕ COUNTRY OF ORIGIN ТО ТНЕ COUNTRY OF ASYLUM

Summary

Professionals are, like everyone else, prone to making amateur mistakes at cer-tain moments. This can happen equally to someone from Sarajevo or Cambridge. In this paper, several these instances were inspected. When there is а case ofthe lack of verifiaЬle facts, researchers have to deal with varying demographic es-timates. New insights regarding tbe potential number of Bosniaks emigrating to the Ottoman Empire and the Turkish RepuЬlic were supplied. There is а reli-aЫe qualitative shift in the research of this topic. The paper represents а part of the introduction of the scientific researcћ which is currently being developed. Ensuing names and numbers are not the reasons, nor causes for self-love and euphoria on one, and hatred and frustration on the other side of that part of the regional puЬlic which is interested in this topic. Тhеу represent an important landmark of the individuals and communities who travel through time which is given to them.


Documents

ISELJAVANJE BOSNJAKA IZ DRUSTVA-MATICE U DRUSTVO …iis.unsa.ba/wp-content/uploads/2019/09/Historijska-traganja-17-MuhidinPelesić.pdfOriginal scientific paper Muhidin Pelesic University