psychologie magazine oKToBeR 2014 2524 psychologie magazine oKToBeR 2014

Het waren gruwelijke beelden: eerst de knielende James Foley, twee weken later de knielende

Steven Sotloff, alle twee kaal geschoren en in een oranje ‘gevangenispak’ gesto-ken, met naast zich een gemaskerde beul die hen de keel zal doorsnijden.

Beide journalisten werden onthoofd door jihadisten van de Islamitische Staat (IS). Meteen na Foleys dood vroe-gen nabestaanden om op internet toch vooral foto’s te delen van toen hij nog als journalist werkte, en niet dit beeld van de man die op zijn knieën was ge-dwongen. Die andere foto’s toonden namelijk hoe hij écht was – toen hij nog niet tot object was verklaard.

Voor sociaal psycholoog Jeroen Vaes is het duidelijk: IS heeft Foley met deze beelden doelbewust ontmenselijkt. ‘Ook uit hun uitspraken kun je opmaken dat IS-strijders iedereen die niet bij hun re-ligieuze groep hoort, aanduiden als minder menselijk,’ zegt Vaes, onder-zoeker aan de universiteit van Padua op het gebied van ontmenselijking. ‘Ze vergelijken andere religieuze groeperin-gen met honden en varkens.’ Maar, voegt hij toe, nieuw is dat niet. ‘Je ziet het mechanisme vaak in oorlogstijd.’

Is een mens dan alleen tot gruweldaden in staat als hij de ander als niet-menselijk ziet?

Sociaal psychologen denken dat dit

inderdaad noodzakelijk is. Wie de an-der niet als mens ziet, hoeft hem of haar immers ook niet menselijk te be-handelen. ‘Ik kan me niet voorstellen dat je iemand met een mes kunt ont-hoofden als je diegene als volwaardig mens ziet,’ zegt Jeroen Vaes hierover. ‘De geschiedenis wemelt van de voor-beelden van ontmenselijking die aan gruwelijkheden voorafgingen. De na-zi’s bestempelden Joden als ratten en virussen, de Hutu’s noemden Tutsi’s in de aanloop tot de genocide kakkerlak-ken. Blijkbaar hebben we het nodig de ander een flink stuk lager op de ladder te plaatsen om ook echt tot gruwelda-den te kunnen overgaan.’

De kern is dus dat de ander tot een lagere diersoort wordt verklaard?

Nee, niet per se. Soms beperkt het mechanisme zich ertoe dat we mensen van buiten onze groep – de outgroup – als net iets minder menselijk zien. Bij dit proces, door de Belgische sociaal

psycholoog Jacques-Philippe Leyens infrahumanisation genoemd, krijgen ‘de anderen’ minder diepe emoties toe-gedicht. We zien ze nog wel als wezens die pijn hebben, angstig en woedend kunnen zijn, maar tot ingewikkelder emoties als schaamte, spijt of schuldge-voel zien we ze niet meer in staat. We beschouwen ‘de anderen’ ook al snel als minder rationeel en intelligent. Dit mechanisme versterkt de groepsidenti-teit en helpt in het dagelijks leven om mensen in bepaalde categorieën in te delen – iets waaraan we blijkbaar be-hoefte hebben in het sociale verkeer.

Maar inderdaad, er doen zich gere-geld minder subtiele voorbeelden voor van ontmenselijking, waarbij iemand letterlijk als niet-menselijk wordt om-schreven. Vergelijkingen met dieren zijn dan populair – mensen uit een an-dere etnische groep zijn apen – maar ook het terugbrengen van een mens tot

een object of lichaamsdeel. Een vrouw is dan bijvoorbeeld niet meer dan haar borsten of billen – ‘Hé, lekker kontje!’

Wat is de functie van dat mechanisme?In oorlogstijd biedt het in ieder geval

voordeel voor frontsoldaten. Vaes: ‘Uit onderzoek onder soldaten die na zware conflictsituaties een posttraumatisch stresssyndroom opliepen, bleek dat het trauma niet zozeer ontstond door drei-gende situaties waarin ze hadden kun-nen sneuvelen, maar vooral doordat ze moeite hadden met het feit dat ze zelf een ander mens hadden gedood. Sol daten die hun tegenstander als minder mense-lijk zagen, hadden minder last van ptss.’

Ook personeel in gevangenissen heeft baat bij het vermogen tot ontmen-selijken. Uit een onderzoek van de Amerikaanse psycholoog Michael Osofksy naar gevangenispersoneel dat de doodstraf uitvoert, bleek dat zij de gevangenen bekijken als minder intelli-gent, emotioneel minder gevoelig, kort-om ánders dan zijzelf – en dat hen dat helpt om hun werk te doen.

Maar in het dagelijks leven ontmenselijken we anderen toch niet?

Toch wel. Jeroen Vaes: ‘Het is een natuurlijke neiging, die in ons allen zit. Zodra iemand niet bij onze sociale groep hoort, of lijkt te horen, doet het feno-meen ontmenselijking zich al voor.’

Onderzoek naar hoe we daklozen waarnemen, is hierbij veelzeggend. Amerikaanse psychologen en neuro-wetenschappers testten wat er in de hersenen gebeurt wanneer we anderen waarnemen. Een deel van de prefrontale cortex wordt normaal gesproken actief bij het herkennen van gezichten of

wanneer we ons in een ander verplaat-sen. Maar toen de onderzoekers proef-personen foto’s van daklozen lieten zien, lichtte bij hen dit hersengebied níet op. In plaats daarvan werden de hersenge-bieden actief die ook oplichten wanneer mensen naar objecten kijken. De daklozen werden simpelweg niet als menselijk herkend. Volgens de onder-zoekers had dat vooral te maken met het feit dat wij onze houding jegens anderen bepalen door hoe intelligent en aardig we denken dat die ander is. Eigenschappen die we blijkbaar vaak niet aan daklozen toekennen – waar-mee we ze ontmenselijken.

Maar misschien is hier nog wel wat anders aan de hand: door mensen die het slecht hebben getroffen als minder menselijk te zien, wordt het makkelij-ker om gewoon door te leven terwijl er een dakloze op de stoep ligt.

Al met al een bijzonder naar trekje, die neiging tot ontmenselijking.

Nou, niet helemaal, zo komt ook naar voren uit een onderzoek van Jeroen Vaes. Het helpt artsen en verpleegkun-digen namelijk hun werk te doen. Hij onderzocht dokters en ander zorg-personeel die ernstig zieke en terminale

patiënten behandelden en verpleegden. Wat bleek? ‘Artsen en verpleegkundigen die het lijden van patiënten in primaire emoties beschreven – angst, pijn – liepen minder risico op een burn-out dan de-genen die de patiënten als completere mensen zagen, met complexere emoties als schuldgevoelens en schaamte voor de situatie waarin ze verkeerden. Het deels ontmenselijken helpt zorgprofes-sionals dus om met deze groep zware patiënten te kunnen werken.

Er zijn ook aanwijzingen dat artsen die hun patiënten als minder menselijk zien, eerder noodzakelijke maar pijnlijke behandelingen voorschrijven. ‘Ik zou liever hebben dat mijn chirurg mij be-schouwt als een stuk vlees waarin hij zo goed mogelijk moet snijden dan als een mens die daardoor pijn lijdt,’ zegt Vaes daarover. ‘Ik denk dat een chirurg die pa tiënten op de operatietafel als een object ziet, zijn werk beter kan doen.’

Functionele ontmenselijking dus. Maar het mechanisme dat artsen helpt, is dus ook het mechanisme dat IS in staat stelt gruweldaden te verrichten. n

Is dit een mens?Weerloze gevangenen voor de camera onthoofden, hoe kúnnen IS-strijders het? Door hun slachtoffer niet meer als mens te zien, luidt het antwoord. Maar denk niet dat alleen jihadisten zoiets doen. Ontmenselijking is van alle tijden en culturen – en de dokter doet het ook.TekST: Mensje MelcHIor FOTO: Hollandse Hoogte

Bro

nne

n o.

a.: M

. Oso

fsky

e.a

., T

he r

ole

of m

ora

l dis

enga

gem

ent i

n th

e ex

ecut

ion

pro

cess

, Law

and

Hu

man

Beh

avio

r, 2

005

/ L

. Har

ris,

S. F

iske

, D

ehu

man

izin

g th

e lo

wes

t of t

he lo

w, P

sych

olog

ical

Sci

ence

, 20

06

/ A. M

cAli

ster

e.a

., M

echa

nis

ms

of m

ora

l dis

enga

gem

ent i

n su

ppo

rt o

f mil

itar

y fo

rce,

Jou

rnal

of S

ocia

l and

Cli

nica

l Psy

chol

ogy,

20

06

/ Hu

man

nes

s an

d D

ehu

man

izat

ion

, edi

ted

by P

. Bai

n e.

a., P

sych

olog

y Pr

ess,

201

4 / J

. Vae

s,

M. M

ura

tore

, Def

ensi

ve d

ehu

man

izat

ion

in th

e m

edic

al p

ract

ice,

Bri

tish

Jou

rnal

of S

ocia

l Psy

chol

ogy,

201

3 / O

. Haq

ue, A

. Way

tz,

Deh

um

aniz

atio

n in

med

icin

e, P

ersp

ecti

ves

on P

sych

olog

ical

Sci

ence

, 201

2

Soldaten die gedode tegenstanders als minder menselijk zien, krijgen minder last van trauma’s

actueel

De ander beschouwen als lager dan onszelf maakt het makkelijker om gruweldaden te begaan