Materialet i grumbulluan dhe i perpunuan

Prof.Dr. Sofranije Miladinoski & Prof.Dr. Ibish Mazreku

Dispence

METEDOLOGJIA

E

HULUMTIMIT SHKENCOR

Peje 2012

PERMBAJTJA

PJESA E PARE............................................................................................................................5HYRJE NË METODOLOGJINË E KËRKIMIT SHKENCOR..................................................5Bazat logjike të metodologjisë......................................................................................................8Bazat teknike të metodologjisë.....................................................................................................9KARAKTERISTIKAT BAZIKE TË NJOHURIVE SHKENCORE.........................................10Objektivitet.................................................................................................................................10Induksioni dhe deduksioni – sinteza e tyre.................................................................................11Asimptotiteti...............................................................................................................................12Shprehja kualitative dhe kuantitative..........................................................................................13Aplikativitet................................................................................................................................13FORMAT THEMELORE TË STUDIMIT SHKENCOR..........................................................14ZHVILLIMI I HULUMTIMEVE FUNDAMENTALE DHE OPERATIVE............................16Hulumtimet transversale dhe longitudinale................................................................................18Drejtimi kohorë për studimin apo hulumtimin...........................................................................18Metodat shkencore të veçanta të njohurive................................................................................20Analiza dhe sinteza.....................................................................................................................20ABSTRAKSIONI DHE  KONKRETIZIMI............................................................................25Përgjithësimi dhe specializimi....................................................................................................26Klasifikimi..................................................................................................................................27Induksioni dhe deduksioni si metoda shkencore........................................................................29Vërtetimi dhe mohimi.................................................................................................................32Metoda deskriptive.....................................................................................................................34Metoda kausale...........................................................................................................................36Pjesa e dytë.................................................................................................................................38HULUMTIMI SHKENCOR......................................................................................................38Proçesi i përgatitjes së hulumtimit shkencor..............................................................................38PROJEKTI I HULUMTIMIT IDEOR........................................................................................42PARAQITJA E PROJEKTIT HULUMUTUES........................................................................43FAZAT E PROQESIT HULUMTUES......................................................................................43Përzgjedhja dhe definimi i problemit për hulumtim...................................................................44Zgjedhja e lemive të analizës shkencore....................................................................................48Definimi i nocioneve dhe analiza e tyre.....................................................................................49Përcaktimi I qëllimeve të hulumtimit.........................................................................................51Përshkrime shkencore ose deskriptive........................................................................................52Klasifikime shkencore................................................................................................................52Shpjegime shkencore ose eksplanacion......................................................................................52Parashikimi shkencor apo prognozimi........................................................................................53Lënda e hulumtimit.....................................................................................................................54Parashtrimi I hipotezave.............................................................................................................54

II. Hipotezat sipas vendosjes logjike......................................................................................57III. Hipoteza sipas përgjithësimit............................................................................................58

Ligji shkencor.....................................................................................................................59Variablat- identifikimi,klasifikimi dhe operacionalizimi...........................................................63Kualifikim të varijablave............................................................................................................64

Varijablat kuantitative dhe kualitative................................................................................64

Varijablat e varura, të pavarura dhe relevante....................................................................65Llojet tjera te variablave.............................................................................................................66Operacionalizimi i variablave.....................................................................................................69Metoda për mbledhejen e të dhënave.........................................................................................70

Metodat, teknikat, instrumentet..............................................................................................70Karakteristika që duhet ti përmbaj instrumenti......................................................................71

Praktika dhe ekonomia...............................................................................................................74SISTEMI I KERKIMIT..............................................................................................................74ANKETA....................................................................................................................................76Gjatësia e listës anketuese..........................................................................................................81Stilizimi dhe renditja e pyetjeve.................................................................................................82INTERVISTA.............................................................................................................................83Llojet e intervistës.......................................................................................................................84Përgatitja për interviste...............................................................................................................86Rrjedha e intervistës...................................................................................................................86

Mënyra e intervistimit në shprehje te rrjedhës se intervistës..................................................87Protokoli i intervistes..................................................................................................................88TESTET......................................................................................................................................88ANALIZA E PËRBMAJTJES...................................................................................................92Analiza e përmbajtjes se dokumenteve.......................................................................................94EKSPERIMENTI.......................................................................................................................97Eksperimenti dhe nxitja e qëllimshme e dukurive; Ex-post- facto metoda..............................100Eksperimenti natyror dhe laboratorik.......................................................................................101Eliminimi i gabimeve në eksperiment......................................................................................102Format (modelet) e metodave eksperimentale..........................................................................102Modelet themelore....................................................................................................................103Format tjera te eksperimentit....................................................................................................103Mostra.......................................................................................................................................104Llojet e grupeve themelore.......................................................................................................105Mostra e thjeshte e rastesishme................................................................................................105Menyra e zgjedhejs se njesive në moster..................................................................................106Madhesia e mostres...................................................................................................................107Mostra sistematike....................................................................................................................107Mostra e stratifikuar..................................................................................................................108Mostra e grupeve......................................................................................................................108Mostra e qëllimshme.................................................................................................................108Konstruksioni financiar për realizimin e mundshem e aktiviteteve te parapara te projektit....109Puna në terren...........................................................................................................................109Përpunumi dhe rregullimi i të dhenave.....................................................................................111Organizimi dhe teknikat e rregullimit të të dhenave...............................................................112Përpunimi kuantitativ dhe kualitativ.........................................................................................114METODA KUANTITATIVE..................................................................................................114METODA KUALITATIVE.....................................................................................................114ANALIZA DHE INTERPRETIMI I TË DHËNAVE TË FITUARA......................................114Diskutimi dhe përfundimi.........................................................................................................116PËRFUNDIMI..........................................................................................................................117Shënimi i raportit për projektin shkencor.................................................................................118Funksioni i raportit...................................................................................................................119Përmbajtja e raportit.................................................................................................................119

PJESA E PARE

" Çdo shkencë shpreson se numri i pakufizuar i paraqitjeve mundet të koncentrohen

në numër të kufizuar termash" Thurstonë

HYRJE NË METODOLOGJINË E KËRKIMIT SHKENCOR

Metodologjia paraqet mësim sistematik dhe logjik dhe formulim të principeve dhe metodave

në drejtim kërkimesh fakte dhe të vërteta për paraqitjet e dhëna.

Duke nisur nga njohuritë e përgjithshme, metodologjia definohet si shkencë e përgjithshme për

zbatimin e procedurave të caktuara, formale dhe procesike, duke mbi ndërtuar metoda

specifike dhe grupe tjera të metodave me ndihmën e të cilave studiohen paraqitje dhe madhësi

të caktuara, kushtëzimi dhe lidhshmëria e ndërsjellët e tyre, e gjithë kjo e bazuar në situata të

supozuara.

Metodologjia mund të jetë shkencë e përgjithshme ose e kufizuar në një të veçantë, apo kërkim

specifik. Metodologjia niset nga format logjike të procesit të njohurive dhe nga mundësia e

zbatimit të tyre në shkencë të caktuar ose të një kërkimi të caktuar shkencor.

E gjithë kjo rrjedh nëpër më shumë procese:

proces i zbulimit të njohurive të reja përmes kërkimit;

proces i zbulimit shkencor;

proces i sistematizimit të procedurave përmes të cilave është arritur deri të zbulimete

reja shkencore;

proces i prezantimit të fakteve të arritura me përdorimin e metodave të dhëna.

Metodologjia përmban qasje teorike të sqarimit të principeve dhe supozimeve nga të cilat niset

një kërkim shkencor, por gjithashtu përmban edhe sqarim për rrjedhjen e zbatimeve të

metodave të caktuara përkundër paraqitjes që hulumtohet, kushtet në bazë të cilave është

zbatuar, si dhe rezultatet që janë fituar dhe interpretimi i tyre në drejtim te shkallës së

zbatueshmëris së tyre. Metodologjia i shqyrton edhe metodat specifike të cilat janë

karakteristike për shkenca të veçanta, për arsye se çdo shkencë ka metoda të veta specifike.

Metodologjia i shqyrton edhe kriteret për të vërteten në procesin e kërkimit shkencor. çdo

kërkim shkencor supozon ekzistim të caktuar të së vërtetës, përkatësisht ajo që përmban lënda

e kërkimit dhe rregullat e caktuara që mbizotërojnë në atë lëndë të kërkimit. Donë të thotë,

bëhet fjalë për determinizëm që çdo shkencë e pranon si supozim të sajë. Ky determinizëm

mund të determinohet në mënyrë klasike në formë të determinizmit absolut ose mënyrë më

fleksibile që ka baze dialektike dhe pranon një far papërcaktueshmërie të proceseve që

shqyrtohen.

Çdo shkencë patjetër të bazohet në metodologji të caktuar që të mund të paraqet shkencë,

përkatësisht kuptim të organizuar dhe sistematizua të një lënie të caktuar:shoqërore, natyrore

ose teknike. Me diferencimin e sistemit të njohurive dhe me zhvillimin e metodologjive të

veçanta janë ndarë edhe shkenca të veçanta. Megjithatë, për kundër diferenconit funksionon

sistemi i integracionit ndërmjet shkencave duke i respektuar metodat veçanta të cilat janë

specifike për çdonjërën nga ata. Një nga mënyrat për integracion, që është rruga në të cilën ec

e gjithë shkenca botërore ( multidisciplinimi dhe interdisciplinimi ), paraqet vendosje të një

qasje metodologjike për të gjitha shkencat me respekt të metodologjive specifike të njëjtave.

Kjo metodologji paraqet metodologji të përgjithshme, përkatësisht qasje të përgjithshme

metodologjike e cila shfrytëzohet në shkenca të ndryshme për hulumtime të caktuar shkencor.

Pikërisht kjo qasje e përgjithshme metodologjike e hulumtimit shkencor është lënda bazë i këtij

libri.

Metodologjia është mënyrë e hetueshmërisë së mjeteve dhe rrugëve me ndihmën e të cilave

shkencëtarët deri të njohuritë e caktuara. Pasi që bëhet fjalë për rrugë dhe mjetë të cilat janë të

patejkalueshme dhe patjetër të përdoren gjatë arritjeve të atyre njohurive, e qartë është se bëhet

fjalë për proces që mundëson të kuptohet logjika që i lidh në tërësi procedurat e veçanta të cilat

përdoren në lëminë shkencore, në procesin e realizimit të saj. Vetëm ai hetues që ka njohuri

përkatëse nga kjo lëmi mund të hyn në hulumtime shkencore, të përdor metoda dhe rrugë

përkatëse në hulumtimin, në atë të vendos diçka të veten dhe ti kumton dhe ti sqaron

procedurat dhe mjetet të cilat janë përdorur gjatë hulumtimit.

Shkenca nuk mund të bazohet vetëm në kumtesa që për procedurën e krijimit të njohurive i

ofrojnë ata të cilët kanë ardhur deri te të njëjtat, për shkak se në atë rast do të bëhej fjalë vetëm

për bartje elementare të përvojave hulumtuese, a me atë nuk mund të realizohet qëllimi bazë i

shkencës. Ajo do të ishte vetëm përpjekje serioze në atë drejtim që nuk është e mjaftueshme të

arrihet qëllimi. Pikërisht për atë ekziston metodologjia si disiplinë e cila sistematikisht do ta

studion anën krijuese të shkencës.

Duke kërkuar vendin e metodologjisë në sistemin e shkencave, shumë shkencëtarë mendojnë

se ajo është pjesë e sistemit të disiplinave logjike, me pohim se ajo, në bazë,është pjesë e

logjikës e cila në sferën e hulumtimit shkencor i kërkon suazat logjike të hulumtimit. E vërtetë

është se metodologjia e përgjithshme në vetë përmban shumë principe të logjikës. Shikuar nga

ky aspekt, ajo është pjesë e logjikës së përgjithshme, si shkencë mbi rregullat dhe rrugët e të

menduarit të drejtë. Por fakt është se metodologjia është zhvilluar,si dhe sot zhvillohet si

disiplinë e veçantë shkencore e cila është e pranuar dhe e njohur në sferën e shkencave dhe

është pjesë përbërëse e shkencës. Çdo kush që dëshiron të merret me shkencë duhet ditur se pa

e njohur metodologjinë nuk mund të arrin sukses në sferën e interesimit të tij.

Metoda është mënyrë e hulumtimit që zbatohet në ndonjë shkencë. Ajo është pjesë përbërëse

asaj shkence dhe nuk mund të ndahet nga lëmit e saj hulumtuese. Çdo shkencë ka metoda të

veta. Shkenca që nuk ka metoda të veta është shkencë e vdekur. Shkencat që kanë lëndë të

njëjtë të studimit, mund të dallohen mes veti vetëm në bazë të metodave të studimit të tyre.

Metodologjia në studimin e saj në princip në vete ngërthen këto probleme:

a) Sistemin shkencorë, që duhet ti përmban këta karakteristika: sistematizim të njohurisë

së arritur të shkencës së caktuar; konsekuencë; kumtim të njohurive të arritura;

verifikimin e fakteve,

b) Mjetet studiuese dhe teknike të cilat shkencës që hulumtohet I shërbejnë në

hulumtimin,

c) Mënyra e zhvillimit të shkencës që hulumtohet,

d) Libra të disiplinës së caktuar shkencore.

Metodologjia, e cila në bazë është disiplinë logjike dhe i studion metodat e veçanta, çdo herë

synon të sistematizon dhe të vlerëson përvojën hulumtuese të një shkence. Si e tillë

metodologjia e shikuar në bazë të lëmis hulumtuese është më e pavarur. Nëse nuk do të ishte

ashtu, ajo nuk do të mundej të kryej funksionin e saj bazë dhe primarë që përbëhet në kritikën

logjiko-epistemologjik të praktikës hulumtuese shkencore, e bazuar në të gjitha aspektet e saja

logjike, teknike, organizative dhe strategjike. Metodologjia nuk I studion vetëm rrugët dhe

mjetet me të cilat shkenca mundohet të I zgjidh problemet që ekzistojnë para sajë, ajo ka për

detyrë të studion gjithë problematikën që është në lidhshmëri me sistemin shkencorë,

përkatësisht mënyrën se si janë rregulluar dhe verifikuar njohuritë shkencore. Vetë sistemi

shkencorë ka rëndësi të madhe, për arsye se çdo lidhshmëri e drejtpërdrejtë e saj sjell në shumë

mundime në zbatimin e saj, që gjithashtu sjell në jokonsekuenca dhe kundërthënie, të cilat në

bazë nuk përgjigjen me realitetet që ekzistojnë në shoqëri dhe realitetin si tërësi. Ata në bazë

janë situata që dalin nga mungesa të ndryshme në lidhshmërinë e ndërsjellët të asaj që dihet për

vërtetësinë apo del nga kuptime të ndryshme dogmatike të qëndrimeve jo tërësisht të

vërtetuara ose qëndrime ku jo saktësia është e vërtetuar. Metodologjia nuk është e interesuar

për situatën aktuale të shkencës, por për shkencë si ndodhi, për shkencë si lëmi aktive me

qëllim saktësisht të caktuar që duhet të arrijnë përmes saj. Shkencë pa karakteristika tipike të

caktuara për esencën e saj edhe nuk ekziston. Ata karakteristika janë: Objektivitet,

Vërtetueshmëri, Precizitet, Sistematim.

Bazat logjike të metodologjisë

Në punën shkencore ekzistojnë tre grupe kryesore të problemeve: logjike, teknike dhe

shkencoro- strategjike. Çdo kuptim metodologjik patjetër të merret me këta tre grupe të

problemeve, edhe pse nga njëherë ndodhë që disa shkencëtarë mos ta studiojnë atë dhe për atë

hasin në probleme të ndryshme të cilat më vonë mund të jenë të patejkalueshëm.

Probleme logjike janë të gjithë ata procese që janë në lidhshmëri dhe kanë të bëjnë me

formulimin e termeve shkencore dhe mënyra e analizimit të përmbajtjes së tyre. Pasi që

shkenca në raste të ndryshme kryen disa përgjithësime ( Ligjshmëri) të caktuara të cilat patjetër

duhet të jenë në lidhshmëri mes veti me strukturë të caktuar logjike, krejtësisht është e qartë se

këtu bën pjesë edhe analizimi, përkatësisht studimi I strukturës logjike të gjithë përgjithësimet

shkencore si që janë ligjet, teoritë, sistemet teorike dhe të ngjashme. Në suaza të kësaj

shqyrtohet edhe struktura logjike dhe roli I hipotezave, si dhe studimi I problematikës lidhur

me studimin e mënyrave të verifikimit të njohurisë shkencore. Logjika si shkencë mbi principet

dhe rregullat e të menduarit I studion ligjet mbi mendimin e vërtetë dhe ligjet mbi përdorimin e

formave logjike, andaj në logjikë dallojmë dy pjesë: mësim mbi format logjike të menduarit

dhe mësim mbi mënyrat e formave logjike të menduarit.

mësimi mbi format logjike të menduarit quhet edhe si logjikë formale ose

elementare. Logjika formale ose elementare përbën edhe pjesën teorike të logjikës

si shkencë, ndërsa punon në shpërndarjen e formave logjike të cilat I përdorim në të

menduarit, si në atë shkencorë ashtu edhe të thjeshtë, të përditshëm.

mësimi mbi mënyrat e zbatimit të formave logjike të menduarit është proces I

njohurisë që quhet metodologji, ndërsa paraqet pjesën praktike të logjikës ku

studiohen mundësitë dhe rregullshmëria në zbatimin e formave logjike në të

menduarit , veçanërisht në raste të hulumtimeve shkencore.

Metodologjia mund të deklarohet edhe si shkencë mbi metodat e cila përdoret në proceset e

njohurive përkatësisht në procesin e hulumtimit shkencorë dhe në parashtrimin e rezultateve

nga hulumtimi shkencorë, ndërsa mund të definohet si shkencë mbi metodat dhe procedurat që

zbatohen gjatë procesit edukativ, në të cilin rezultatet nga hulumtimet e tilla, në mënyrë të

veçantë, u parashtrohen atyre që nuk janë të njoftuar me ato rezultate.

Metodologjia përmbledh dhe nënkupton:

a) arsyetim teorik të principeve dhe supozimeve; si punohet me logjikën dialektike, e

cila në metodologjinë logjike sqarohet me principet dhe supozimet metodave

dialektike, ata I studiojnë ligjet për përdorimin e tyre, që të arrihet në rezultate të

vërteta dhe valide,

b) përpunim të metodave të veçanta shkencore karakteristike për shkenca të caktuara,

për arsye se çdo shkencë ka dhe metodën e saj specifike,

c) përpunim i kriterit të vërtetësisë së kriterit për procesin e njohurisë shkencore,

përkatësisht hulumtimit shkencorë; pyetja për të vërtetën është një nga pyetjet më

delikate filozofike që nga zanafilla e filozofisë dhe nuk është lehtë të caktohen

kriteret e të vërtetës.

Metodologjia është pjesë përbërëse e logjikës, ku studiohet zbatimi I saktë I formave të të

menduarit. Në një anë, logjika paraqet teori, ndërsa në anën tjetër – metodë, nuk është asgjë

tjetër veç se teori zbatuese, pasi që çdo teori, me zbatimin e principeve dhe procedurave të

caktuara, mund të tejkalon në metodë. Çdo teori sqarohet në formë të rregullave, principeve

dhe qëndrimeve bazore, ku pastaj caktohen edhe modalitetet e përdorimit dhe zbatimit të saj.

Në ardhmëri çdo teori do të përbëhet nga tërësia e përmbajtjes së qëndrimeve dhe principeve,

kjo donë të thotë se, kur është dhënë teoria , ajo lehtë mund të përdoret edhe si metodë. Çdo

qëndrim I një teorie të caktuar, nëse përdoret si qëndrim teorik, duhet dhe mundet të bëhet

princip, përkatësisht strategji. Ligjet e logjikës, të cilat nuk janë ashtu të thjeshta, mund

gjithashtu të përdoren si princip metodologjik, ndërsa logjika formale, si logjikë elementare,

merret me fushë veprimin dhe përmbajtjen e termeve, gjygjeve, konkludimeve dhe

përfundimeve. Si shkencë mbi metodat, logjika formale merret me rrugët dhe kushtet e

njohurisë shkencore. Në bazë të teorisë dhe qëndrimeve teorike, formohen metodat,

përkatësisht parimet dhe principet metodologjike.

Bazat teknike të metodologjisë

Bazat teknike përbëjnë të gjitha procedurat që janë në lidhshmëri me realizimin e teknikës

shkencoro--hulumtuese. Para së gjithash, këtu hyjnë gjitha mjetet me të cilat çdo shkencë

përdoret në procesin e përgatitjes së materialit shkencorë, përmbledhja e atyre të dhënave që

janë të patjetërsueshme për hulumtimin shkencorë. Bazat teknike I përbëjnë të gjitha

procedurat dhe mjetet që një shkencë I përdor rregullimin dhe përpunimin e fakteve të tubuara,

si dhe të gjitha rregullat teknike që kanë të bëjnë me llojet dhe mënyrën e organizimit të

formave të ndryshme të hulumtimit.

Metodologjia është ajo që duhet dhe e ka për detyrë të ndihmon në zgjidhjen e mjeteve me

ndihmën e të cilëve mundet më lehtë të realizohen qëllimet e shkencës dhe përcaktimet e saja

strategjike.

KARAKTERISTIKAT BAZIKE TË NJOHURIVE SHKENCORE

Njohuria shkencore nuk është vetëm gjendje, e cila shihet në një varg të caktuar informatash,

por edhe vet ajo është akt veprues për arritjen e tyre, përkatësisht aktivitet rezultat i së cilës

është – njohuria shkencore.

Edhe njohuria si proces edhe dituria si rezultat I saj janë të udhëhequr dhe të renditura nga

logjika, përkatësisht të menduarit e drejtë që bazohet mbi themelet e qëndrimeve. Njohuria në

shkencë nënkupton zbatim të principeve të përgjithshme logjike të të menduarit të cilat në

shkencë marrin formë të rregullave epistemologjike.

Ata janë të rregulluara në formë të veçantë të përfitimit të diturive, procedurave, protokolleve

dhe teknikave. Qëndrimet shkencore të procesit të njohur, tregohen në terme, klasifikime,

përmbyllje.

Objektivitet

Dituria e vërtetë shkencore nuk ka karakter të personifikuar, edhe pse karakteristikat e

individualitetit të shkencëtarit janë cilësi të domosdoshme të cilat ndikojnë në krijimtarinë e tij.

Nga talenti, ndjeshmëria, temperamenti I shkencëtarit varen edhe rezultatet shkencore.

Përkundrazi, shkenca nënkupton pavarësi interpersonale të diturisë shkencore, d.m.th. ndarje të

shkencës nga vetitë shqiso-intelektuale të personalitetit të shkencëtarit.

Objektiviteti I njohjes shkencore nuk ka të bëjë me dukjen e cilësive të personalitetit të

shkencëtarit, por me largimin e subjektivitetit të qëllimtë, e cila mund të jetë e vetëdijshme por

mund të inkuadron edhe dëshira dhe motive të nënvetëdijshme. Me objektivitet të njohurisë

shkencore nënkuptohet mungesë të anshmërisë (përkrahje pa të drejtë), por edhe përpjekje që e

vërteta të vërtetohet ashtu si relativistë edhe është. Në këtë kuptim nuk do të duhej objektiviteti

të bjer në pasivitetin e shkencëtarit ndaj botës që I shpaloset pa asnjë far mundi. Bëhet fjalë

pikërisht për sjellje aktive të shkencëtarit, por edhe për disiplinë në procedurat e tija që ka të

bëjë si me shqisat e vështrimit, ashtu edhe me të menduarit. Procedura për rigorozitet në

kontrollin e shqisave dhe të menduarit është kusht me rëndësi I objektivitetit. Nënkuptohet se

atë mund ta kryejnë jo vetëm shkencëtarë që arrijnë deri në rezultate të caktuara, por dhe të

tjerë që disponojnë me rregulla të njëjta. Objektiviteti I njohjes shkencore tregon për nevojën

që në fondin e njohurive të hyjnë të gjitha faktet relevante të cilat janë me rëndësi për punën

shkencore. Të gjitha të dhënat relevante dhe ata me të cilat disponojmë janë të patjetërsueshme

që të vërtetohet paanësia .Shkencëtari e ka për obligim të jetë I hapur ndaj çdo lloj përvoje, nga

përvojat e mendjes së shëndoshë deri të ato shkencoret, duke nisur nga ai që të krijon

paradigmën e njohjes së re. Objektiviteti ka dy aspekte: I pari ka të bëjë me çiltërsinë ndaj

fakteve të llojllojshme të cilët janë të patjetërsueshme për qëndrimet shkencore, ndërsa I dyti

me eliminimin e anshmërisë duke përdorur rregullat e objektivitetit

Induksioni dhe deduksioni – sinteza e tyre

Nga qëndrimi I përgjithshëm për induksionin dhe deduksionin arrihet në rregullat bazore si që

vijojnë nga lidhshmëria e tyre e ndërsjellët dhe ndjeshmëria:

1. Induksioni dhe deduksioni kanë lëndë të përbashkëta bazore: ajo është ndjeshmëri

dialektike e ndarë – veçantë – përgjithshme.

2. Megjithatë induksioni dhe deduksioni dallohen në shumë raste, edhe atë:

a) Induksioni është proces fillestarë në njohurinë ndërsa deduksioni

përfundues.

b) Induksioni dhe deduksioni janë metoda të kundërta nga lënda e tyre e

veçantë dhe qëllimit të veçantë të njohurisë.

c) Qarkullimi I mendimeve, përkatësisht drejtimi I procesit të të menduarit të

induksioni është I kundërt ndaj procesit të të menduarit, të deduksioni: tek I

pari fillohet nga më e thjeshta ndaj të përgjithshmes, ndërsa procesi I dytë nga

e përgjithshmja ndaj të veçantës dhe të thjeshtës.

3. Edhe përkrah asaj që dallohen dhe janë të kundërta në rastet e lartpërmendura,

induksioni dhe deduksioni janë njohuri të vetme të metodës: nga ajo se njëra nuk

mundet pa tjetrën; në procesin e njohurive nisen nga një relacion të njëjtë më e

thjeshta – e veçanta – e përgjithshmja vetëm se në kaheje të kundërta; ata janë të

ndërlidhtë mes veti nga ajo se në procesin e njohurisë pandërprerë tejkalojnë njëra në

tjetrën.

Konkludohet se rruga dialektike e njohurisë është induktivo – deduktive. Si që është e njohur

nga logjika, rruga induktive e njohurisë paraqet konkludim nga e veçanta ndaj të

përgjithshmes, ndërsa rruga deduktive paraqet ardhje në përfundim nga e përgjithshmja ndaj të

veçantës.

Induksioni, për shembull, në studimin e paraqitjeve të caktuara lajmërohet kur në bazë të një

numri të madh të paraqitjeve të njëjta të cilat I kemi hetuar në vende të ndryshme, bëjmë

gjeneralisim, përkatësisht me përgjithshmërinë gjejmë ligjshmërinë që është I përgjithshëm.

Induksioni mund të jetë: jo I plotë - kur në bazë të fakteve të njohura konkludohet edhe për të

pa njohurat ( për shembull, pyetën nxënësit e çdo të dhjetës shkollë fillore të një shteti, ndërsa

nga rezultatet e fituara konkludohet për nivelin e shkollimit të nxënësve të të gjitha shkollave

fillore të atij shteti); induksion I plotë – në rast se merret shembulli I lartpërmendur, do të

pyeteshin të gjithë nxënësit e të gjitha shkollave fillore të atij shteti. Megjithatë, më së shumti

shfrytëzohet, para së gjithash për arsye të ekonomitetit dhe nacionalitetit, induksioni jo I plotë,

I cili përgjigjet me metodën e mostrës në statistikë. Deduksioni paraqitet kur në bazë të

njohurive të ligjshmërive të përgjithshme konkludohet për ligjshmëritë e veçanta. Mill (Mil) në

veprën e tij “ Ndaj sistemit të logjikës deduktive dhe induktive” mendon se induksioni e merë

kuptimin e vet, me sintezën e tij me deduksionin.

Asimptotiteti

Rruga dialektike e njohurisë paraqet asimptotitetin në atë rrugë. Duke filluar nga principi I

lëvizjes së përhershme të gjithçka që ekziston, por edhe të njohurisë shkencore të shkencës, del

se ajo asnjëherë nuk do të vij në përfundimin e sa, të plotë, njohurisë absolute objektive. Për

këtë arsye edhe zhvillimi I deri tanishëm I metodologjisë, si dhe njohuritë e deri tanishme të

ligjshmërisë në lëmi të caktuara paraqet vetëm një etapë në zhvillimin konstant, që I kanë

paraprijë të më hershme më pak të përsosura, ndërsa do të pasojnë njohuri më të përsosura në

të ardhmen.

Asimptotiteti vjen në shprehje në raste të veçanta të një hulumtimi të dhënë shkencorë. Si një

nga shembujt e shumtë këtu përmendet vetëm fakti se në distribuimin normal të

karakteristikave të një paraqitjeje paraqet ligjshmëri në shumë paraqitje specifike, ndërsa një

nga karakteristikat kryesore të atij distribuomi është asimptotiteti ( ndryshueshmëria ose

mospërputhshmëria ).

Shprehja kualitative dhe kuantitative

Çdo paraqitje ka aspektet e saja kualitative dhe kuantitative. Paraqitjet që studiohen në shkenca

të ndryshme mund të vlerësohen në aspekt kualitativ ( cilat paraqitje? ) dhe në aspekt

kuantitativ ( në çfarë mase? ). Donë të thotë këtu ekziston qasje kualitative ( I përshkruar) dhe

kuantitative ( numërues, vlerësues). Pasi që bëhet fjalë për metodën eksperimentale, atëherë

kemi matje kuantitative ( më shumë herë). Por, ekzistojnë metoda që bazohen në përshkrime

kualitative, për shembull, hulumtimet historike ose hulumtimet komparative.

Mund të konkludohet se:

a) Gjatë qasjes shkencore të çdo paraqitjeje të hulumtuar në bazë ka mundësi si qasja

kualitative ashtu edhe qasja kuantitative. Shpeshherë është e nevojshme sinteza e atyre

dy qasjeve, ndërsa me atë rritet kualiteti shkencorë I hulumtimit.

b) Megjithatë, ekzistojnë dhe lajmërohen një numër I madh I paraqitjeve në të cilat, gjatë

qasjes shkencore, mbizotëron njëri apo tjetri aspekt, përkatësisht në sintezën e qasjes

kualitative dhe kuantitative njëri nga ato luan rol më kryesorë por edhe vendimmarrës.

Duhet pasur llogari për, si që vijon: Vendimin për atë se në çfarë mase do ta shfrytëzojmë

qasjen kualitative, ndërsa në çfarë mase qasjen kuantitative në hulumtim, varet nga

karakteristikat e paraqitjes që hulumtohet. Mirëpo, edhe për krah kësaj, varësia paraqitet në

lidhje me kahjen e vet hulumtuesit. Ky kundërshtim mund të thyhet me zbatimin e hulumtimit

ekipor.

Aplikativitet

Çdo hulumtues duhet të jetë I vetëdijshëm se për një të dhënë të vërtetuar shkencore nga një

lëmi shkencore të caktuar mund të llogaritet vetëm ajo që është e vërtetuar me praktikë dhe

përvojë. Edhe atë jo përvojë të rastit, por përvojë të përgjithshme ( të gjeneralizuar ). Nga kjo

del se qasja dialektike e paraqitjes së hulumtuar është shumë më I komplikuar, se sa ajo

metafizike. Ajo kërkon më shumë mund, durim dhe inkomodacion të vazhdueshëm me punën

në teren, duke llogaritur jo të mjaftueshme punën në biro dhe të menduarit në fotele. Kjo në

vete ngërthen rrezikun persona, edhe pse pjesëtarë të materializmit dialektik, duke shkuar nga

pikëpamja e mundit më të vogël, të hyjnë në metafizikë, (V. Munjiq, 1986). Karakteristika e

anës dialektike të njohurive, ndaj së cilës praktika është kriter I të vërtetës, na sqaron edhe në

aspektet tjera të lidhjes së ngushtë ndërmjet teorisë dhe praktikës. Në çdo shkencë duhet të

ekziston tendencë për përparim shkencorë, ndaj së cilës në praktikë mbetet ajo bazë, e cila më

shumë herë përcakton drejtimin dhe zhvillimin e njohurisë njerëzore.

FORMAT THEMELORE TË STUDIMIT SHKENCOR

Ekzistojnë forma të llojllojshme të studimit shkencor, të cilat paraqesin edhe vështirësi për

klasifikimin e tyre. Ndarja e përgjithshme e pranuar e studimit shkencor sipas natyrës së saj

është teorike dhe empirike. Kjo do të thotë se duhet të dihet se nuk ka ndonjë kufi të prerë mes

hulumtimit teorik dhe atij empirik. Por, nëse problemi është i karakterit teorik dhe dëshmitë

gjatë hulumtimit tregojnë se janë teorike, ndarja në teorike ose empirike nuk mund të jetë

përfundimtare.

Një ndarje tjetër e pranuar e hulumtimit sipas qëllimit të studimit është në hulumtimin

fundamental ose bazik dhe në hulumtimin praktik. Hulumtimet fundamentale përdoren për të

fituar njohuri të reja dhe për zgjerimin e kufijve të sistemit ekzistues të njohurive të ndonjë

lëmi. Me hulumtimet fundamentale arrijmë njohuri më të mëdha, për dallim nga njohuritë e

fituara nga hulumtimet praktike. Përparimi arrihet me hulumtime fundamentale, ndërsa

përparimi vijon nga hulumtime praktike.

Përveç ndarjeve themelore, gjejmë edhe ndarje të hulumtimit eksplorativ që përdoren

për t’i vërtetuar hipotezat. Hulumtimi eksplorativ merret me studime fillestare të ndonjë lëmi

që përmban gjendje të shumta të panjohura. Ky lloj hulumtimi merret me probleme të

paidentifikuara, me qëllim që ashtu t’u jepet përgjigje pyetjeve rreth problemit. Kur do ta

identifikojnë, atëherë qartë do t’i qasen problemit. Shkencëtarët gjurmojnë në bazë të

mundësive të vendimeve të njohura të atij problemi. Me domosdoshmëri që ato vendime të

vërtetohen. Hulumtimet për të vërtetuar hipotezat e paraqitura kanë skena formale te prera për

dallim nga ato të hulumtimit eksplorativ.

Merton flet për kujtimin e funksionimit të hulumtimit që mbështetet në mënyrë pasive

në vërtetimin hipotezave, gjegjësisht të teorisë duke vërtetuar se hulumtimi ka rol aktiv dhe i

ka katër funksione që ndihmojnë në formësimin dhe zhvillimin e teorisë.

SCOTT dhe NJERTHEIMER që me kohë i ka dalluar tre lloje themelore të hulumtimit:

(1)hulumtime që insistojnë të zgjidhin probleme kryesisht të natyrës praktike, (2)hulumtime

për zhvillimin e teorisë dhe (3) hulumtime për vërtetimin e teorisë.

Një klasifikim të rëndësishëm preferon edhe Helmstadter. Ai bazohet në tre kritere:

gjerësia e ndryshimit të konstatimeve,…niveli i të dhënave dhe shkalla e kontrollimit. Sipas

gjerësisë së konstatimeve, ai i dallon katër lloje të hulumtimit,

a). hulumtime themelore, fundamentale

b). hulumtime zbatuese

c). hulumtime shërbyese

d)hulumtime aksionare.

Ndërkaq sipas shkallës së të dhënave, dallojmë hulumtime:

a). të dhëna deskriptive të cilat përgjigjen në pyetjet “çka?” ,”si?” 

b). të dhëna predikative, që anticipojnë në të ardhmen.

c). në mënyrë të diagnozës i përgjigjen pyetjes “pse”

Sipas shkallës së kontrollit hulumtimet i ndajmë në:

a) studime laboratorike

b) studime “të fushës” në kushte jetësore dhe

c) studime biblioteke.

Hulumtimi shkencor është i organizuar sistematikisht si një proces i harmonizuar për

të fituar njohuri të reja shkencore ose për të arritur një nivel të ri të njohurive shkencore,

brenda për brenda të strukturuara prej sistemeve që janë në përputhshmëri me njohuria

shkencore ekzistuese, me proceset mendore, veprimet teknike e rutinore dhe me procese që

ndërlidhen me atë që është paramenduar, me të vetmin qëllim që të arrihen njohuri shkencore.

Ai është i ndërtuar nga sistemi dialektik nëpërmjet lidhjeve fundamentale dhe raporteve

mes realitetit dhe njohurisë shkencore, në të cilin roli i njohurisë është realiteti, gjegjësisht që

praktika njerëzore ndryshohet.

Hulumtimi nuk është vetën një sistemi i të menduarit, por një kompleks komplet i

veprimtarive reale, intelektuale, manuale dhe të kombinuara, krijuese, rutinore dhe teknike.

Maundin mendor shkencor e trajtojmë si veprim intelektual-krijues.

Organizimi është një cilësi e rëndësishme për çdo hulumtim të suksesshëm. Domosdoshmëria e

trajtimit sistematik të lëndës së hulumtuar nënkupton kontinuitet, lidhje të harmonizuar, kohë

të aktivitetit dhe veprim sipas të gjitha të dhënave të të gjithë pjesëmarrësve në hulumtim që

kërkojnë organizim, udhëzim koordinim, sinkronizim dhe vlerësim të veprimit të përgjithshëm

hulumtues.

ZHVILLIMI I HULUMTIMEVE FUNDAMENTALE DHE OPERATIVE

Hulumtimet fundamentale themelore duhet të jenë të orientuara kah qëllimi që ndihmon në

zhvillimin e studimit të teorisë ose filtrimit të teorisë. Ky lloj i studimit në veçanti interesohet

për njohuritë, sqarimin dhe parashikimin e zhvillimit të fenomeneve të ndara. Ato fillojnë me

teori dhe prandaj këtu ngandonjëherë quhen edhe hulumtime teorike, principe themelore të

gjeneralisimit. Në hulumtimet fundamentale teoria mund, por nuk është e domosdoshme, të

ketë edhe përkrahjen empirike .Nëse teoria është e qëndrueshme dhe mbështetet me hulumtim,

atëherë mund të quhet ligj shkencor. Një veçori tjetër e hulumtimit fundamental është edhe

abstraktja e cila në esencën e saj është cilësi e shkencës, pjesë e forcës së shkencës. Rezultatet

e hulumtimit fundamental ndërlidhen me hulumtimet paraprake brenda shkencës. Disa autorë

theksojnë se hulumtimet fundamentale asnjëherë nuk planifikojnë të bëjnë zgjidhjen e

problemeve shoqërore të njerëzve për të dhënë vendime ose për të marrë një aksion.

Për t’u bërë kjo, nevojitet orvatje dhe përpjekje e cila nga shkalla e të menduarit abstrakt do të

hidhet në nivelin e të menduarit konkret dhe specifik. Një rikthim i këtillë konsiderohet se nuk

mund të kryhet në suaza të një hulumtimi.

Hulumtimet fundamentale mund të kenë ndikim indirekt ndaj mënyrës së të menduarit. Nga

ana tjetër, hulumtimet fundamentale i përparojnë kërkesat e ardhshme shkencore, në mënyrë

direkt e përparojnë edhe metodologjinë, ndërsa në mënyrë indirekte, metodologjinë e

hulumtimeve operative. Ato kontribuojnë për identifikimin e teorive që duhet të testohen nga

hulumtimet zbatuese. Fushat në të cilat mund të përdoren hulumtimet praktike mund të jenë të

ndryshme (turizëm, doganë, sigurim, psikologji, ekonomi, medicinë etj.).

Hulumtimet operative (praktike) përdoren në fusha të praktikës së përbashkët. Qëllimi i tyre

është të fitojnë njohuri që do të ndihmojnë në zgjidhjen e ndonjë problemi të përgjithshëm

apo parcial nga jeta praktike. Njohuritë që merren me anë të hulumtimit praktik thjesht

kufizohen në fusha të caktuara dhe nuk kanë karakter universal. Hulumtimet e këtilla kryesisht

janë të drejtuara në grumbullimin e fakteve empirike. Më vonë bëhet përpjekje që faktet të

sistematizohen dhe në fund të integrohen në teorinë e përgjithshme. Hulumtimet praktike në

mënyrë të caktuar mund të ndikojnë ndaj hulumtimeve fundamentale dhe të ndihmojnë në

zhvillimin e metodologjisë.

Sipas disa autorëve, ekziston vetëm lloji hulumtimit operativ, vetëm një ndryshim i hulumtimit

“nomotetik” d.m.th. krijimi i ligjeve.

Hulumtimi operativ esencën e tij e shfaq në ndryshimin e metodave dhe teknikave shkencore

në studimin e problemeve alternative të biznesit, administratës, ushtrisë etj. Qëllimi i tij është

të fitohet një kuptim kualitativ i elementeve thelbësore të operacionit sesi të merret një vendim

logjik. Atëherë kur hulumtimi operativ do të ndryshohet konkretisht, ashtu siç tregojnë

hulumtimet praktike, pikërisht atëherë mund të japë rezultate të rëndësishme.

Hulumtimet fundamentale dhe operative në përgjithësi duhet të mbikëqyren me vazhdimësi.

Në një skaj të vazhdimësisë është një lloj hulumtimi, ndërsa në skajin tjetër lloji i dytë i

hulumtimit. Ndërkaq mesi i kësaj vazhdimësie duhet të përfshihet në integrimin e këtyre dy

proceseve. Hulumtimi fundamental vë në spikamë rëndësinë e teorisë, kurse hulumtimi

operativ siguron njohuri që do të mbështesin, fshijnë ose do të bëjnë revidimin e teorisë së

caktuar. Rrallëherë ndodhë që vendimet për shumë çështje të mos bihen në bazë të hulumtimit.

Dhe kjo, nisur nga fakti i praktikës së “kriterit për të vërtetën”. Në këtë rast është me

vend mendimi i VINERIT “Shkenca është një lule e njomë që nuk ritet për shkak të dashurisë

ndaj kopshtarit, i cili nuk ka shprehi që ta shohë se a zhvillohen si duhet.” Pra, kriteri kryesor

duhet të jetë objektiviteti gjatë hulumtimit dhe kualiteti ndaj ndryshimit të metodave

hulumtuese, proceseve dhe teknikave,si dhe grumbullimi i fakteve dhe informatave, se a janë

valide në bazë të asaj që formojnë vendime dhe përgjithësime.

Këto hulumtime janë të përafërta me hulumtimet operative në të cilat qëllim kryesor është

formimi dhe testimi i teorive., si dhe zhvillimi i produktit efektiv për shkak të shfrytëzimit të

institucionit arsimor/shkencor.

Këto procese dhe produkte për të cilat bëjmë fjalë kanë për qëllim që t’i përmbushin nevojat

specifike në pajtim me kërkesat e parashtruara hollësisht. Kur do të përfundojnë produktet,

ato do të testohen se ai plotësojnë kërkesat e parashtruara. Pasi që të kryhen këto produkte dhe

procese, do të arrihet qëllimi i qartë, i njohur mirë dhe i përcaktuar që në fillim të hulumtimit.

Qëllimi i hulumtimit është që të arrihet deri te rezultatet e menduara si hipoteza.

Ekzistojnë ngjashmëri të përcaktuara mes hulumtimeve historike dhe zhvilluese, sepse edhe të

parat edhe të dytat interesohen për ndodhitë që janë në zhvillim. Dallimet janë në atë

se hulumtimet zhvilluese i vënë në rend të parë sekuencat e punës dhe lëvizjes, kurse

hulumtimet historike e përfshijnë gjithë rrjedhën e ngjarjeve njerëzore dhe lëvizjet e

mëhershme të dokumentuara nga e kaluara. 

Hulumtimet transversale dhe longitudinale

Studimet transversale përfaqësojnë asisoj lloji të hulumtimeve me të cilat në të njëjtën kohë

mësohen disa dukuri, mirëpo në vende të ndryshme dhe institucione të ndryshme. Ky lloj

hulumtimi si koncept paraqitet nga fundi i shekullit të kaluar, mirëpo deri kah mesi i shekullit

XX nuk ka pasur përdorim të gjerë, d.m.th. është përdorë si hulumtim krahasues me kuptime të

ndryshme shkencore. Me afrimin e antropologjisë dhe shkencave të tjera, ky lloj i hulumtimit

gjeti një përdorim të gjerë, veçanërisht në hulumtimin e marrëdhënieve seksuale, alkoolit,

edukimit të fëmijëve dhe manifestimeve të tjera të individëve. Ky lloj i hulumtimit ka përparësi

në mbledhjen e të dhënave të sakta, sidomos në mënyrën e matjes. Teknika transversale kërkon

vetëm një matje për një individ brenda grupeve të veçanta. Tek hulumtimet transversale të

veçanta paraqiten vështirësi gjatë zgjedhjes së materialit ose shembullit dhe përdorimit të tij në

procedurat statistikore.

Hulumtimet longitudinale paraqesin asilloj të studimit te i cili dukuria hulumtuese ndiqet në

periudhë më të gjatë kohore. P.sh. ndiqet zhvillimi i gjendjes mendore te individët e njehtë

duke filluar që nga fëmijëria e tyre, në rini, periudha e pjekurisë, e plakjes dhe, në bazë të këtij

hulumtimi që ndiqet hap pas hapi, nxirren përfundimet përkatëse. Studimi është i

vazhdueshëm, në atë mënyrë që hulumtimi bëhet si studim biografik ose me të bëhet mbajtja e

një ditari për zhvillimin e dukurisë së dhënë. Kuptimi i hulumtimit në këtë mënyrë është në

vazhdimësi. Në një periudhë të gjatë ndiqen objekte ose subjekte të njëjta të

studimit. Hulumtimet longitudinale kërkojnë hapësirë kohore në një periudhë më të gjatë në të

cilën mund të paraqiten probleme të paparashikueshme që mund të ndikojnë në edhe

përkufizim ose në rezultat. Edhe vetë njeriu është krijesë me hapësirë kohore të caktuar. Për

shembull: ndodhë që ndonjë subjekt i angazhuar në studim të vdesë, tjetri të sëmuret dhe më

nuk mund të marrë pjesë në hulumtimin apo studim. Ndonjëherë vjen deri te zhvendosja e

familjeve që vijnë deri te përfundimi i procesit. Duke i marrë parasysh këto përkufizime,

studimet longitudinale sigurojnë një fotografi të rëndësishme në zhvillimin e subjekteve të

studimeve.

Drejtimi kohorë për studimin apo hulumtimin  

Drejtimi kohorë i studimit është lloji historik i cili është i rëndësishëm për vërtetimin e

identitetit të shkencave, rrugë e cila është e kaluar në konstituimin e saj dhe hapje e

perspektivës për zhvillimin e mëtutjeshëm. Me drejtimin kohorë të studimit përfitojmë një varg

të të dhënave të cilat mund të përdoren për praktikën e ardhme. Në shkencë është e njohur se

drejtimi kohorë i studimeve është shumë i komplikuar, sepse studiuesi në procesin hulumtues

kalon nëpër vështirësi të caktuara. Ky proces i studimit është punë e disa autorëve dhe mundë

të duket kështu:

1. Definimi i vështirësisë ose i përkufizimit në bazë të studimit;

2. Ndjekja e burimeve zhvilluese për unifikimin e tyre;

3. Evoluimi i vlerës, kuptimit dhe sigurisë së të dhënave të fituara nga burimet;

4. Organizimi i të dhënave për të siguruar sekret adekuat që do ta zbulojë lidhjen;

5. Formulimi dhe testimi i hipotezave që do të rregullohen gjatë përgjithësimit që është i

pranueshëm derisa ato nuk zhduken ose nuk përmbyllen.

Burimet e drejtimeve kohore të hulumtimeve mund të ndahen në dy grupe: burime primare dhe

burime sekondare.

Burimet primare të hulumtimit përmbajnë nene, ligje, vendime dhe disa dokumente interne në

një institucion të caktuar. Këto janë dokumente zyrtare, mirëpo përsëri duhet të jemi të

kujdesshëm që mos rastësisht të bëhet ndonjë gabim.

Ky studim më së shumti praktikohet te: letra, autobiografia, ditari, dokumentet zyrtare dhe

jozyrtare. Librat e vjetër të shkollave janë të dhëna nga të cilat nënkuptohet brendësia e tyre,

nëse në tekste ka prolog në të cilin autori i ka definuar qëllimet. Ky përfaqëson dokument,

sepse prologu është mesazh për lexuesit e ardhshëm dhe studiuesit që duhet të vërtetojnë

ekzistimin e burimeve. Ato mundë të ekzistojnë, por në atë masë sa studiuesi të mos jetë në

gjendje t’i përdorë.

Burimet sekondare përfaqësojnë informacione të dorës së dytë, siç janë librat referuese, për

shembull enciklopedia ose burime të afërta të atyre që vërtet kanë qenë pjesëmarrës në ngjarje.

Për drejtimin e përkohshëm të hulumtimit me rëndësi të veçantë është evaulimi i të dhënave.

Është e domosdoshme të përcaktohet autenticiteti i të dhënave dhe ato patjetër duhet të jenë të

sakta. Në vërtetimin autenticitetit të të dhënave disa autorë propozojnë të merren parasysh

faktorët e vijues: 

1. Njohuria dhe kompetenca e autorit. Duhet të vërtetohet se a është kompetent

personi që i ka shënuar të dhënat dhe a ka qenë në pozicion që të jetë i

informuar për atë që në të vërtetë ka ndodhur.

2. Distanca kohore. Është shumë me rëndësi të bëhet dallimi se sa kohë ka kaluar

ndërmjet paraqitjes së rastit dhe shënimit të fakteve.

3. Pasioni dhe motivet e autorit. Njerëzit shpesh lajmërojnë ose shënojnë

informacione jo të sakta. Problem serioz paraqitet kur informatori është i

motivuar që në mënyrë të vetëdijshme ose të pavetëdijshme t’i interpretojë

faktet.

4. Krahasimi i të dhënave. Secila pjesë e të dhënës duhet të krahasohet me të gjitha

pjesët e tjera që ashtu të përcaktohet shkalla pajtueshmërisë

Në evaulimin e të dhënave të grumbulluar veçanërisht insistohet në kritikat e brendshme.

Përmbajtja e kritikave të brendshme përbëhet nga vërtetimi i saktësisë. Kur hulumtuesi do ta

locojë burimin – autentitetin dhe saktësinë e tyre, atëherë çdo gjë është e përgatitur për të

filluar interpretimi i tyre.

Përfundimet dhe konkluzionet, të cilat bazohet në ato, gjithmonë janë lëndë për ndryshime në

pajtim me të dhënat e reja hulumtuese. Interpretimi kuptohet përkohësisht si arritje e

mundshme, sepse çdoherë mund të arrihet deri te faktet e reja.

Mbledhja e të dhënave historike nga hulumtuesi kërkon që të bëhet analizë logjike, sepse mund

të ndodh të hidhen të dhëna që nuk e mbështesin hipotezën e hulumtuesit. Hulumtuesi në

përcaktimin kohor gjithmonë ka punë me ngjarjet e kaluara.

Metodat shkencore të veçanta të njohurive

Analiza dhe sinteza

Analiza është ide teorike dhe praktike, ndarje apo bashkim i secilit element të pajtueshëm për

njohjen e fakteve të tyre, elemente plotësuese, segmente ose aspekte, përgjithësim i

elementeve të veçanta dhe plotësimi i pjesëve të tyre. Analiza njëkohësisht është një lidhje

kërkuese ndërmjet shkakut dhe pasojës dhe vendosjes së përfundimeve me ndihmën e ndarjeve

dhe bashkimit të të gjitha elementeve të tyre përbërëse.

Ekzistojnë disa lloje të analizave. Më karakteristike është ndarja e analizës sipas:

a) Funksionit gnoseologjik, i cili përmban: analizë formale apo deskriptive, ku bëhet

përshkrimi i elementeve të ndonjë qëllimi. Analiza eksplikative e shpjegon atë qëllim në

bazë të elementeve të tyre

b) Pajtueshmëria, e cila përmban:

1. Analizë elementare që i kërkon elementet e qëllimit

2. Analiza kauzale ose shkakore e cila e vërteton lidhjen shkak – pasojë.

3. Analiza funksionale e provon funksionin e elementeve të veçanta që hyjnë në

strukturën e qëllimit të paraqitur.

c) Konkretizimi:

1. Analiza materiale apo objektive punon në veçantinë e vetë elementit si një mjet

objektiv, ndërsa është e drejtuar kah elementi ose kuptimin e shenjës, konkretisht i

shenjave.

2. Analiza ideologjik ose subjektive punon në veçantinë e paraqitjes së elementit, ndërkaq

është e drejtuar kah idetë dhe konstruksionet.

d) Qëllimi:

1. Analiza strukturale vërteton strukturën e paraqitjes ose të elementit

2. Analiza gjenetike i zbulon ndryshimet dhe zhvillimet, si dhe vazhdimin dhe ndërprerjen

e paraqitjes

3. Analiza kooperative apo krahasuese i përpunon marrëdhëniet e një paraqitjeje ndaj

paraqitjes tjetër me përkujdesje nga elementet nga të cilat përbëhen.

e) Sipas lëmenjve shkencore në të cilën zbatohet.

Në bazë të analizave ekonomike, para së gjithash metodat vijuese:

a) metoda e analizës kuantitative e cila para së gjithash bën vërtetimin dhe hulumtimin e

fakteve ekonomike dhe dukurive, ndërsa pastaj me ndihmën e dukurive të ndryshme

ekonomike dhe marrëdhënieve të sasisë, ato fakte dhe dukuri jepen në sasi dhe në

numra, radhiten në bazë të kuptimit dhe interpretohen në kuptimin dhe veprimin e

deritanishëm. 

b) metoda e analizës kualitative e cila në bazë të studimit dhe vërtetimit të ligjeve

ekonomike dhe orvatjes që i veçon shkathtësitë kualitative në disa fakte të veçanta

ekonomike, ide, procese dhe marrëdhënie,

c) Mënyra e analizës makroekonomike, rruga në të cilën në veçanti studiohen dhe

ndërmjet tyre bëhet krahasimi global i madhësive ekonomike, strukturave dhe

parametrave në zhvillimin e ekonomizimit nacional dhe vërtetimin e lidhjeve

funksionale dhe ligjore midis tyre.

d) Mënyra analizës mikroekonomike është rruga në të cilën mblidhen, bëhet rregullimi

statistikor, studiohen, sqarohet dhe vërtetohet kualiteti dhe marrëdhënien ekonomike,

prirjet në bazë të subjekteve të veçanta ekonomike.

Me sintezë nënkuptojmë veprimin ideor në shoqërimin, integrimin dhe bashkimi nga

pjesët e varura ose segmentet në një qëllim të veçantë.

Ekzistojnë disa lloje te sintezave:

a) Sipas funksionit të tyre gneosologjik:

1. deskriptive - nënkupton shpjegimin dhe unifikimin e pjesëve të një qëllimi.

2. ekuivalente - nënkupton shpjegimin e veçantë dhe shpjegimin e lidhjes së të gjitha

elementeve të një dukurie

b) sipas pajtueshmërisë:

1) elementare

2) shkakore

3) funksionale

c) sipas qëllimit, përkatësisht përkufizimit.

1) gjenetike

2) strukturale

ç) Sipas natyrës të objekteve dhe dukurive që studiohen:

1. sinteza materiale – e drejtuar kah sintetizimi i objekteve materiale të pjesëve të tyre

2. sinteza ideore e drejtuar kah sintetizimi i ideve , gjegjësisht ideve elementare

d) sipas karakterit të veprimit

1) Sinteza reproduktive, e cila nënkupton mbledhje të thjeshtë dhe veçori të elementeve

ose pjesëve të lëndës së vërtetuar në analizë.

e) 2). Sinteza krijuese me të cilën arrihet deri te paraqitja e një lënde të re, dukurie ose

objekti.

f) Sipas lëmit shkencor me të cilin pranohet sinteza, ekzistojnë edhe çështje ekonomike,

psikologjike dhe matematikore.

Metoda e analizës dhe sintezës si pajtueshmëri, si veprim i veçantë ndërtues, në të cilin

pranohen në hulumtime shkencore, duhet të dallohen aktet e analizës nga aktet e sintezës, për

arsye se akti i analizë dhe sinteza megjithatë bashkërisht me veprimet tjera dhe operacionet e

përbëjnë metodën e analizës, gjegjësisht metodën e sintezës.

Përkundër sintezës logjistike-formale, rruga për ndarjen mendore të dukurive në elemente të

thjeshta ose në ndarje të lidhjeve të gjalla të cilat objektivisht ekzistojnë në brendinë e dukurive

dhe të cilat e ndërtojnë kuptimin e tyre duke e dobësuar dhe mundësuar njohjen e brendësisë së

interaksionit përmes atyre elementeve, lidhjeve dhe të dukurive në përgjithësi. Me analizë

dialektologjike në përgjithësi depërtohet në strukturën e vetë dukurisë, në të gjitha elementet e

saj, në marrëdhëniet e tyre të kushtëzuara, në shkaqet dhe në dukurinë si një qëllim. Lëmi i

analizës dialektologjike janë dukuritë e realitetit objektiv dhe njohja e përgjithshme e këtyre

dukurive dhe e rrethit që na rrethon.

Shënimet kryesore të analizës dialektore janë: 

a). Analiza dialektologjike asnjëherë nuk është pastër formale, ideore dhe e përkufizuar në

veçori të thjeshta të vetë dukurive; analiza dialektologjike është gjithmonë korrekte,l ind

nga kujtimet opservative të ideve, dukurive dhe lëmenjve. Analizohen në mënyrë

dialektike lëmenj, dukuri dhe gjendje të ndërlidhura në mënyrë objektive, si dhe objekte

të këtyre njohurive .

b). Mundësitë e analizës dialektologjike nuk janë të kufizuara me disa pasoja, si elemente

absolutisht të thjeshta, siç është tek analiza logjiko-formale; rruga e analizës

dialektologjike përmban gjithçka - qëllimin dhe pjesën e atij qëllimi të elementeve të

përbëra dhe dukurive, si dhe dialektologji të përbërë dhe bashkim dinamik të fakteve të

ndryshme, kushteve dhe shkaqeve

c). Dialektologjia nuk e shpjegon as lidhjen e as marrëdhënien e fakteve të ndonjë dukurie të

përgjithshme ose të veçantë, por përkundrazi, zbulimin e atyre fakteve, konkretisht llojet

dhe shënimet e disa dukurive i bën analiza dialektologjike e cila i vërteton shkaqet

ndërmjet tyre dhe shkaqet e fenomenit ose të dukurisë në përgjithësi.

d). Mënyra e analizës dialektore përbëhet nga marrja ose abstrahimi i disa vlerave kësaj

dukurie nga vlerat tjera të saj, nga parashikimi dhe njohuritë e të gjitha vlerave në të

gjitha ngjashmëritë, kundërthëniet dhe lidhjet.

e). Analiza dialektologjike - me përdorimin e instrumentit metodologjik, mundëson

shpjegimin e formave të mëparshme, lidhjet e mëparshme dhe zhvillimin dinamik të

dukurisë, lëmit dhe gjendjen prej realitetit objektiv deri në atë subjektiv .

f). Analiza dialektologjike përbëhet nga objektivitet i përgjithshme dhe nga kundërthëniet e

zhvillimit të caktuar në realitetin objektiv, ndërsa përdoret për zbulimin dhe njohjen e

ligjeve dialektore të atyre realiteteve dhe të vetë mendimeve.

g) Secila analizë sipas karakterit të saj është eksplikative dhe funksionale, sepse elementet

dhe pjesët e dukurisë i shpjegon dhe i kupton si funksion të qëllimshëm dhe si fakt të

bashkimit të lidhjeve të ndryshme dhe kundërthënieve .

Sinteza dialektologjike përfaqëson integrimin e llojit të tyre, të llojeve të ndryshme,

kundërthënieve dhe elementeve të kundërta të ndonjë dukurie në një qëllim të vetëm.

Përbërësit kryesorë të sintezës dialektore janë:

a) Sinteza dialektore e dukurisë së përberë nga elemente të thjeshta të cilat sipërfaqësisht dhe

mekanikisht ndërlidhen dhe mbyllen ne vete dhe elementet e izoluara si bashkim dialektik të

llojeve të ndryshme të cilat shpeshherë janë në kundërshtim. Megjithatë ndërmjet tyre

ka fakte ose elemente të cilat ndërtojnë një qëllim të caktuar dinamik.

b) Sinteza dialektore kuptohet si bashkim i llojeve të ndryshme, por të kundërta, pa fakte të

kundërta, përfundimisht me identitet kundërthënës të një lëmi të vetëm.

c) Sinteza dialektore është e vetmja e cila dukuritë dhe kategoritë i kupton si lëmenj dialektorë;

për shembull, në një lëmi dukuritë tashmë janë në fillim, ndërsa në lëmin tjetër, konkretisht

në shkakun që gjendet në fillim të pasojave, në dallimet e thjeshtësisë, në të përgjithshmen

ose në të veçantën etj.

d) Me atë gjithashtu dukuritë e përbëra kuptohen si bashkim dialektologjik në brendëinë e

dukurisë shkakore – të ndërlidhure me fakte; me sintezën dialektore në lidhje me analizën

dialektore do kuptohet dhe shpjegohet gjeneza edhe zhvillimi i dukurive të reja me të vjetrat

dhe ndërmjet dukurive të vjetra .

Analiza dialektore dhe sinteza dialektore janë dy dialekte të kundërta, mirëpo vetëm veprimi

metodologjik i një metode analitike – sintetike e thjeshtë ose e përbërë është njohuria e

dukurive dhe elementeve të tyre. Megjithatë përkundër kësaj, analiza dialektike dhe sinteza

dialektike absolutisht nuk dallohet, sepse ka:

a). Lëndë të përbashkët - realiteti objektiv, konkretisht bashkimi objektiv i qëllimeve të

lëndëve dhe dukurive, si dhe i pjesëve të tyre në përbërjen dinamike, në bashkimin, pjesët

kundërshtuese dhe në përgjithësim. Ose, në veçanti, i veçantë dhe i përgjithshëm etj.

b). Qëllimi i vetëm përfundimtar i hulumtimit. Njohja e realitetit objektiv, më saktësisht, njohja

e vetë fenomenit dhe lëndëve, proceseve dhe ideve, si bashkim i kundërshtimeve dhe llojeve të

ndryshme dhe si tërësi e përbërësve të kundërthënieve dhe dinamikës ose si dukuri.

Megjithatë në mes të analizës dhe sintezës si veprime metodologjike të veçanta ekzistojnë dhe

dallime, ashtu që analiza nënkuptohet si fillim, kurse sinteza si fazë përfundimtare e të

kuptuarit të tërësisë analitiko-sintetik në esencën e krijimtarisë objektive. Analiza zbërthehet

dhe i hulumton njohuritë e pjesërishme dhe shkaqet e kushteve të tyre, kurse sinteza e njeh të

përgjithshmen dhe arrin në përfundime.

Përveç saj, analiza dhe sinteza ndërmjet vete janë procese metodologjike të kundërta edhe nga

principi i të menduarit, sepse gjatë analizës, të menduarit niset nga e përgjithshmja kah e

pjesërishmja, kurse te sinteza prej të pjesërishmes kah e përgjithshmja. Analiza dhe sinteza

janë të kundërta edhe nga ajo se me anë të analizës zbulohen dhe njihen shumëllojshmëritë dhe

pjesët e lëndës, kurse sinteza e gjurmon unitetin e tyre dhe të përgjithshmen.

Analiza dhe sinteza qëndrojnë në një unitet dialektik, ndërmjet vete supozojnë gjegjësisht

kushtëzojnë. Analiza supozon dhe kërkon sintezën e fakteve të llojllojshme, elemente dhe

kushte në ndonjë lënde ose ndonjë dukuri në përgjithësi dhe si të përgjithshme. Pikërisht për

atë, analiza dhe sinteza supozojnë dhe plotësohen ndërmjet vete dhe kalojnë njëra në tjetrën.

Kështu analiza përmban elemente të sintezës dhe sinteza përmban elemente të analizës.

Analiza dialektike është një segment i veçantë i sintezës dialektike, kurse sinteza dialektike një

segment i unifikuar i segmenteve të analizës dialektike.

ABSTRAKSIONI DHE  KONKRETIZIMI  

Abstraksioni dhe konkretizimi paraqesin zbatim dhe shprehje në mënyrë metodologjike nga

analiza dhe sinteza ne  procesin nga e thjeshta dhe e veçanta.

Abstraksioni është proces mendor në  të cilin një  lëndë ose një shfaqje ndahet nga ajo që është

e aksidentuar, e krahasuar, e veçantë dhe jo kryesore, për shkak se është  e rëndësishme, e

thjeshtë dhe e përgjithshme. Abstraksioni është proces mendor me mendimet dhe shfaqjet

të pastruara nga elementet dhe informacionet, si dhe nga karakteristikat e ndryshueshme, nga 

qëllimi i parashikimeve dhe i njohurive, si dhe nga thelbi, përkatësisht nga shënimet

përfundimtare dhe nga aftësitë.  

Logjika dialektike e kupton abstraksionin si proces mendor i ndarë nga gjithçka, përkatësisht

si  ndarje  nga  e thjeshta  dhe   hedhje  në  të  veçantë ose si ndarje nga e  veçanta. Në këtë 

drejtim abstraksioni ka karakter  te dyanshëm të parashikimeve ose karakter mendor:

a. në abstraktim  të  përgjithshëm nga e  veçanta,

b. ne apstraktim nga e  veçanta dhe ndarja në të përgjithshmen.

Abstraksioni  duhet të  këtë karakter  te dyanshëm për shkak të mendimit që mund të anulohet 

nga karakteri i të përgjithshmes dhe të veçantës në një lëndë vetëm në të  dy  relacionet e

lartpërmendura. Edhe njëra   dhe tjetra procedurë përfaqësojnë abstraktimin për shkak se  e

përgjithshmja pa lidhje  me  te veçantën gjithashtu  është abstrakte si  e  veçanta e ndarë nga e

përgjithshmja.

Dallimi në mes së abstraksionit dhe analizës  është   se  analiza  paraqet vetëm ndarje në pjesë,

në  shfaqje të ndara në një ose me shumë fakte te ndryshme, përkatësisht elemente nga faktorë

të tjerë ose elemente të njëjta, që të  shikohen ngjashmëritë, dallimet ose  ngjashmëritë në  mes

tyre, ndërsa me abstraksion kuptojmë diçka më shumë, me atë kuptojmë ndarje të caktuar ose 

të veçantë, elemente të rëndësishme  ose te parëndësishëm nga tërësia e shfaqjes që të  arrijnë 

deri  te mendimi. Abstraksioni mbështetet në analizë, por  nga ana tjetër edhe secila analizë si

ndarje në pjesë përfaqëson ndarje, ashtu që edhe abstraksioni  paraqet ndarje në pjesët nga

tërësia e elementit.  

Konkretizimi paraqet procedurë mendore të drejtuar kah afërsia e së  vërtetës,  realitetit,

mendimit të kuptueshëm, konkretisht në element. Ai  është proces i kundërt  me procesin e

abstraksionit nga ndarja e përgjithshmes ose  e veçantës, nga konkretizimi i njërës apo  tjetrës.

Ai paraqitet dhe realizohet dy  kahe

a. si kuptim nga e përbashkëta nga abstraksioni i thjeshtë në të veçantë dhe i

bashkuar dhe

b. si  kuptim abstrakt – i veçantë me të  përgjithshmen  ne secilën lëndë ose

shfaqje.  

Konkretizimi është sintezë e abstraktuar – e përgjithshmja me te veçantën dhe e

ndarë ose me abstraktim me të përgjithshmen

Abstraksioni dhe konkretizimi, secili më vete, paraqesin procese  metodologjike te  veçanta

dhe këto përfaqësojnë shumë lidhje te veçanta në metodën  e njohurisë. Metoda e abstraktes

dhe metoda e konkretizimit kanë edhe  specializim dhe përgjithësim te veçantë metodologjik.  

Përgjithësimi dhe specializimi  

Përgjithësimi paraqet proces mendor përkatësisht proces mendor të vazhduar në  një mendim, i

cili nga  gradacioni (shkallëzim) i tij është  me i madh se mendimi i ndarë me saktësi se është i

madh. Përgjithësimi është proces i mendimit, i cili  ne analizë shfaq aftësitë, abstraksionin e

aftësive te përgjithshme dhe  sintezën  e ndarjes, përkatësisht abstraktimet e aftësive të

përgjithshme të shfaqjes, me ç’rast arrihet zgjidhja e përgjithshme.  

Përgjithësimi  para së gjithash  paraqet abstraksion - nga e përgjithshmja krahas të

rëndësishmes në disa  klasë, elemente ose  shfaqje. Ai është proces me i komplikuar se procesi

i abstraksionit. Këtu arrihet te diçka  e thjeshtë dhe gjithëpërfshirëse, ndërsa pastaj e thjeshta

bartet ne tërësinë, në klasën ose në grupin e elementeve ose të shfaqjeve. Ne procesin e 

përgjithësimit gjendet aftësia nga e veçanta deri te relacionet e thjeshta. Kështu  ndërtohet

edhe  gjykimet. Kështu  arrihet te ligjet dhe krijimi i teorive.

Specializimi paraqet kalim mendor nga  njohja e aftësive te thjeshta të elementeve, shfaqjeve

ose  ligjeve krahas aftësive të veçanta dhe të  thjeshta, përkatësisht kalim mendor nga e 

thjeshta  në të veçantën ose në aftësitë e veçanta të ligjeve.

Specializimi është në lidhje me përgjithësimin në proces të kundërt, ndërsa kërkohet  në lëvizje

me mendimin e aftësive të  njohura të thjeshta dhe shfaqjet e aftësive të veçanta. Specializimi

niset nga klauzola e thjeshtë ose nga ligjet që paraqiten nga tërë grupi i elementeve, fiseve ose

klasave te shfaqjes, ndërsa aty kërkohen iniciale te  veçanta ose me fjalë te tjera niset nga

aftësitë e përmbajtjes që i përkasin grupit ose atij fisi ose klase.

Specializimi është mendim i ndarjes në të thjesht dhe të veçantë, në konkretizim, ndërsa te

përgjithësimi ne konkrete kërkohet në abstrakt. Me metodën e  specializimit fitohet konkretja e

përgjithshme  dhe konkretja e  veçante.

Metodat e përgjithësimit dhe specializimit duhet të merren nga bashkimi i tyre. Në proceset e

të dhënave shkencore shpeshherë edhe ashtu pranohen, njëra bashkë me tjetrën, përkatësisht

përgjithësimi me specializimin dhe e kundërta. Kjo do të thotë se edhe këtu bëhet fjalë  për

marrëdhëniet e përgjithshme, të veçantës dhe të veçuarës, kurse idetë e përgjithshme, speciale

dhe të veçuara, janë dialektikisht të kushtëzuara dhe të përcaktuara. E përgjithshmja është e

ndarë nga e veçanta dhe e veçuara, e veçanta gjithashtu është e ndarë edhe në të veçantën edhe

me të përgjithshmen, si në realitetin objektiv, ashtu edhe në atë teorik, duke u nisur kështu nga

idetë e veçuara përfitohen idetë e përgjithshme.

Secila gjendje, secila dukuri dhe secila ndodhi përfaqëson bashkimin e lidhjeve të ndryshme.

Idetë që ndërtohen me anë të gjendjeve të proceseve dhe ndodhive si dukuri, gjithashtu

paraqesin bashkim të llojeve të ndryshme. Metodat e përgjithësimit dhe specializimit krijojnë

bashkim të vërtetë, si edhe llojet e veçanta dhe të përgjithshme ose dukuritë që ndërtojnë

bashkim në lëndën reale ose në dukuri.

Klasifikimi

Klasifikimi paraqet specializimin e lëndëve sendeve kuptimeve ose gjendjet të cilat me princit

të caktuar ndahen, në pjese sipas llojit ose ndahen në pjesë përbërëse të tyre. Klasifikimi është

përberë nga ndarja e pjesërishme dhe e plotë ose shpërbërje e plotë në një kuptoj të

përgjithshëm të kuptimeve të veçanta. Veprimi themelor i klasifikimit përbehet nga ndarja e

kuptimeve me kriteret e thjeshta dhe të ndërlikuara në kuptime me të ultë.

Mbi baze të njohurive gjendjet natyrore, klasifikimi paraqet përbërjen e grupit të lendeve ose

shpërbërjen e një numri të madh të dukurive. Shpërbërja në grupe, renditet mbi baze të ndonjë

shenje të përbashkët që kanë. Përcaktimi gjatë klasifikimit në grupe, klasa, gjini,lloje, tregon të

njohurit e veçantisë se shenjave të rëndësishme me numër të madh të shembujve ose rasteve të

veçanta. Kjo paraqet njohuri për një në shumë shembuj, në ketë mënyrë vija deri të futja e

rendit në gjendjet dhe dukuritë.

Klasifikimi me i thjeshtë, deri të të cilat vije me gjetjen e dy anëtarëve në kornizat e një

kuptimi të dhënë.

Në baze të karakteristikave të tyre, klasifikimi mund të jetë:

Formalisht-logjike dhe dialektike

Klasifikimi formalisht-logjik, përbëhet nga ndarja e kuptimeve të thjeshta me përfshirje të

ngushtë ose kuptime të cektë, të cilat ato kuptime të përgjithshme i merr sikur një lloj të ulet

ose kuptime të lindura. Klasifikimi dialektike paraqet lidhje të vërtet të gjithë anëtarëve të saj

në tërsin dialektike të llojllojshmërisë dhe në polarizimin dialektik ku secili anëtare i takon

anëtarit që i përgjigjet. Ky klasifikim për atë se i merr në shprehje rastet specifike më parë të

përmendura në krahasim me kategorinë dialektike, vetit e veçanta dhe të ngjashme të dukurisë,

për atë shkak nuk i përmbahet strikt rregullave formale nëse nuk adekuate të lëndës, janë në

pozitë t’i gjejnë dhe ti kalojnë mangësitë e rregullës formalisht logjike të klasifikimit dhe ta

shprehin tërësinë dominonte në të përgjithshëm dhe të veçantë. Klasifikimi behet në principet

të caktuara ato janë:

a) Principi në përcaktimin e ndarjes se lendes – me të cilin donë të thotë se kuptimi i

përgjithshëm i cili klasifikohet duhet patjetër të përcaktohet, ashtu si në baze të sasisë

ashtu edhe në baze të përmbajtjes.

b) Principi i bashkimit kundrejt ndarjes behet në baze të principit të caktuar, në klasifikim

ky princip quhet dioda princip, e nën kupton ndonjë veti karakteristike për klase të

dhënë të lëndëve ose dukurive, në baze të cilës klasifikimi kryhet.

c) Principi i veçantisë relative të secilit anëtarë të klasifikimit, në baze të cilës anëtaret e

ndarjes duhet mese veti të dallohen, dhe kanë vequri të caktuara brenda gjinisë ose

llojit të njëjtë.

d) Principi i bashkimit të anëtareve të veçantë në baze të cilës të gjithë anëtaret e veçantë

të klasifikohen, edhe pse të ndryshme ose të kundërta duhet të kenë ndonjë veti të

përmbajtjes se njejt dhe duhet të përbejnë bashkim dialektike me lenden dhe kuptimin.

e) Principi i ndarjes se tërësishme në baze të cilës klasifikimi i lendes se përgjithshme

përkatësisht kuptimi duhet të jetë i vrojtuar duhet të jetë adekuat dhe i plotë.

Nëse klasifikimi i kuptimit të përgjithshëm i përmbahet këtyre pese rregullave, ai është

sistematik konkret dhe dialektik.

Induksioni dhe deduksioni si metoda shkencore

Induksioni paraqet mënyre të veprimit të konkludimt prej të veçantës kah e përgjithshmja,

hulumtimin dhe kuptimin e vequrise të dukurive ose tipareve të dukurive dhe lendeve deri të

formimi i gjykimeve, konkuldime ose rregulla dhe principe të përgjithshme. Të vendosura nga

abstraktja edhe gjeneralisimi nga njohja deri te anëtaret e veçantë të ndonjë lloji ose veçorie të

veçantë të ndonjë dukurie kanë ndonjë veti të përbashkëte. Vijmë në përfundim se lloj përkatës

dukuria si tërësi e ka atë veti përkatësisht vequri.

Në tërësi hulumtuesi i suksesshëm shërbehet me metode të induksionit, paraqet ndonjë

njohuri , para secilës ka njohuri për mënyrën dhe veprimin për konkludimin induktive. Për atë

duhet të kemi njohuri të mjaftueshme për llojin, gjininë ose klasën në tërësi për të cilën vijmë

me konkludim dhe njohuri për vetitë dhe veçoritë e përgjithshme për secilin lloj gjini ose klase

të cilës i përket.

Mirëpo metoda induktive rralle përdoret si e veçuar nga metodat dhe veprimet e mbetura , e me

shpesh përdoret paralelisht me metodën deduktive.

Logjika e dallon induksionin në atë të plot dhe jo të plot. Me induksion të plotë nën kuptohet se

është i njohur numri i gjithë paragjykimeve të veçanta. Në baze të saj, njohuria e cila fitohet

nga metoda e induksionit të plotë paraqet njohuri për klasën në numrin përfundimtar të

anëtareve dhe elementeve, me atë të gjithë anëtaret i njohim ose mund të njohim. Induksioni jo

i plotë vjen nga konkludimet në baze të hulumtimeve të kufizuara ose numri i vogël i

argumenteve e ato konkludime në formë të ligjeve dhe rregullave shkencore kanë karakter

orientues – perspektiv përkatësisht karakter të ndryshueshëm. Kjo është ajo metode e cila është

e padyshimte e cila përcaktohet si induksion.

Eksitojnë kate etapa të induksioni jo të plotë:

a) Induksioni i drejtpërdrejtë – veprimi nga e cila konkludimet i ipen nga numri i caktuar i

vetive të rëndësishme për tere klasën ose për tere popullacionin.

b) Induksioni tipik e cila parasheh dhënjën e një konkludimi nga një pjese të njohur të klasës

ose dukurisë, përkatësisht konkludimin nga një pjese e njohur nga popullacionit me tjetrin,

pjesën e pa njohur të të njëjtit popullacion.

c) Induksioni në baze të analogjisë e cila paraqet veprimin e numërimit të thjeshtë ku që

konkludimin e përgjithshëm e sheh mbi baze të ngjashmërisë që gjendet në mese të anëtareve

të një klase ose dukurie ose në mese të pjesëve të asaj klase përkatësisht dukurie.

d) Induksioni universal – i cili mbi baze të numërimit jo të tërësishëm të vetive por anëtaret e

ndonjë klase të pakufizuar ose universale, paraqet induksion tipik të metodologjisë klasike. Me

anë të këtij tipi të induksionit është e kuptuar në mënyrë kritike, nga numri i caktuar i

qëndrimeve për dëshmitë e ndonjë klase të pakufizuar mundëson të dale konkludimi universal

hipotetike për të gjithë anëtaret e asaj klase ose për të gjithë klasën me numër shumë të madhe

pa kufi të anëtareve.

Kriteri për formimin e konkludimeve ka dal nga induksioni në baze të analogjisë dhe me

induksion jo të plotë janë mbi baze të këtyre parimeve:

a) Konkludimi induktiv është vendosje e besueshmërisë e cila mbështetet në me shume të

dhëna dhe ato të dhëna janë shume të llojllojshme për nga vetit tjera kohore ajo është

me e siguritë .

b) Pa dallim të rasteve të veçanta përkatësisht pa dallim i shembujve të marruar nga

induksioni jo i plotë konkludimi është nxjerrur nga kjo mënyrë, asnjëherë nuk është

kryesisht i besueshëm mirëpo i besueshëm me pak ose me shume.

c) Një rast i vetëm negativ në mese të vetive të marrura me induksion, mirëpo sa do që të

jetë numri i rasteve pozitive, e zhduke të vërtetën e konkludimit te induksionit

universal.

d) Konkludimi i nxjerrur në baze të induksionit jo të plotë me të cilin është me i sigurtë

për derisa parakushtet e përfshurura me induksion i bëjnë vetit kryesore të dukurisë e

cila njihet me ndihmën e induksionit.

Deduksioni paraqet konkludimin nga e përgjithshmja në të veçantën përkatësisht të njohurit e

të veçantës në baze të njohjes se tipareve të klasës, llojet, gjinisë dhe dukurisë se përgjithshme

e cila është e përcaktuar.

Kjo metode paraqet të njohurit e qëndrimit, principet e përgjithshme. Në baze të njohurive të

përgjithshme kuptohet e veçanta dhe e vetmja. Parakushtet e veçanta një numër të madhe të

rasteve janë qëndrime të përgjithshme dhe për atë deduksioni nga qëndrime të përgjithshme ka

rendësi të madhe shkencore sepse në të zhvillohet metoda shkencore e përgjithshme – metoda e

aksiomatizimit. Ajo metode përbehet në atë ashtu që përmbajtja tërësishme e teorive të

përcaktuara shkencore krijohet nga një numër i vogël i qëndrimeve themelore përkatësisht

postulatet të cilat shërbejnë si qëndrime fillestare të deduksionit të të gjitha qëndrimeve të

teorisë shkencore.

Përparësi të madhe të metodës askiometrike përbehet prej:

a) Në mundësitë e dukurisë se rrebët teorike të secilit qëndrim dhe secila teorim të teorisë

shkencore.

b) Në mundësitë e besueshmërisë teoretike-logjike në te cilën qëndrimet e teorisë në

kornizat e teorisë se përcaktuara shkencore ose jashtë tyre, në matateorinë e tyre dhe në

njohurit shkencore aksiometrike.

Metoda deduktive në kuptim të gjere në shkence përdoret për qëllimet e ndryshme, në mese

tyre : për shpjegimin e dëshmive dhe ligjeve, përshkrimin e ndodhive të shkuara për zbulimin e

dëshmive dhe ligjeve të reja, për vërtetimin e tezave që janë vendosur, për të provuar hipoteza,

dhe për paraqitjen e shkencës. Metodat e induksionit dhe e deduksionit janë kuptime të

ndërsjellat të bashkësisë dialektike.

Lidhshmëria mese veti dhe bashkimi i krahasimit të induksionit dhe deduksionit shihet në:

a) Lënda e përbashkët – e ajo është bashkësia dialektike – e vetme - e veçantë – e

përgjithshme sepse as me induksion nga e vetmja dhe e veçanta nuk njihet diçka e

pastër e përgjithshmes e as me deduksion nuk njihet e veçanta e pavarur nga e

përgjithshmja.

b) Në dallime:

1. sepse induksioni, siç është treguar me pare është fillestare, e deduksioni është

veprim përfundimtar i të njohurit.

2. sepse të njohurit fillon me të njohurit e të veçantës e përfundon me deduksion

dhe e veçanta mbi baze të përgjithshme.

3. sepse induksioni dhe deduksioni janë të kundërta të lëndës si tyre me qëllim të

veçantë.

4. sepse shtrirja e të menduarit përkatësisht vendndodhja e procesit të të menduarit

me deduksion është me kahje të kundërt me procesin e të menduarit me

deduksion.

c) Në bashkësi të kundërtat hulumtohen:

1. në të cilën njëra pa tejterën janë të pa mundshme dhe që lënda e tyre bën

relacionë të ndryshme – e veçantë – e ndryshme – e përgjithshme e lendeve ose

dukurive.

2. në të cilën induksioni dhe deduksioni lëvizin me korniza të njëjta – e vetme – e

veçantë – e përgjithshme, por në vendosje të ndryshme.

3. pas asaj që induksioni dhe deduksioni që janë mes veti të ndërlidhura ashtu që

në procesin e të njohurit pandërprerë kalojnë njëra me tjetrën ashtu si njohurit e

njeriut vazhdimisht kalojnë nga e veçanta në të përgjithshmen dhe në të

kundërtën, veçanërisht konkluzionet e induksionet bëhen para kushte të

njohurive të të deduksionit.

Vërtetimi dhe mohimi

Vërtetimi paraqet veprimin e të menduarit – përmbajtjes në të cilën qëllimi mbi baze të faktit

ose mbi baze të principeve të vërteta teorike të vërtetuara në pare, të vërtetohet e vërteta e

qëndrimeve të vetme përkatësisht nga faktet, lidhje të tyre mese veti të vërtetohen dëshmitë për

saksinë e ndonjë njohurie. Procesi i dëshmimit është njëra nder proceset me të ndërlikuara të të

menduarit. Për gjatë dëshmimit pranohen të gjitha veprimet metodologjike të gjitha formate e

të menduarit, të kuptuarit, gjykimit dhe konkludimt. Në format me të ndërlikuara të dëshmimit

janë të kyçura të gjitha operacionet e të menduarit dhe të gjitha veprimet metodologjike.

Kur diçka dëshirohet, atëherë e vërteta e një gjykimi del nga ndonjë gjykim tjetër, por merr

parasysh në atë se qfar është natyra në ato gjykimet e tija, në të cilat behtë fjale për gjykime,

fakte, apo për diçka tjetër. Procesi i vazhdimit i krahasuar në procesin e konkludimit.

Dallimi në mes procesit të dëshmimit dhe procesit të konkludimit është ajo që dëshmia shkon

në rendë të kundërt, në orientimet nga parakushtet shkon kah konkludimet ose nga ligjësitë kah

parakushtet.

Dëshmimi ashtu sikur secilin konkludim mund të përdoren në rruge induktive ose deduktive.

Dëshmimi induktive niset nga një qëndrim i veçante ndërsa ai deduktive niset nga një qëndrim

i përgjithshëm. Dëshmimi për nga karakteri i tije mund të jetë teorik ose eksperimental.

Dëshmia për nga struktura e tije është e përbëre nga tezat, principet, argumentet dhe

demonstrimet.

Teza është qëndrim i përgjithshëm i cili dëshmohet mund të jetë nga karakteri i përgjithshëm, i

veçante dhe i vetëm. Teza bazohet në fakte ose i gjeneralizim që del nga faktet. Teza mund të

paraqet ndonjë qëndrim të përgjithshëm nga e cila ka ardhe deri në zhvillim të njohurime

shkencore.

Secili dëshmim është mbi baze të principeve të caktuara. Atë janë logjikisht ligje mbi të cilat

veprimet e dëshmimit nuk do të ishin në rregull.

Argumentet paraqesin fakte, qëndrime dhe gjykime dhe në cilën do shkalle të përgjithshmes,

me të cilën dëshmohet teza e dhënë. Si argument munde të shfrytëzohet të gjitha llojet e

qëndrimeve dhe gjykimeve të vetme ose të përgjithshme të përcaktuara ose universale.

Në demonstrimet mbështetemi mbi baze të principeve në të cilat vendoset lidhje në mese të

argumenteve dhe tezave. Ashtu që vije deri te vlerat e kënaqshme të tezes e cila dëshmohet .

Prezantimi i të menduarit argumentuarit është demonstrim. E vërteta ose besueshmëria në teze

ose qëndrim të caktuar mund të dëshmohet vetëm nëse ju përmbahet principe. Ato janë:

a) teza e vendosur dhe me të, qëndrimet e përfshira duhet të kenë kuptim dhe rendësi të

caktuar për njohurit, e kuptimi dhe njohuria të eksitojnë.

1. Nëse teza ka ndonjë baze në njohurit e vërtetuara me herët.

2. Nëse teza e vendosur paraqet paragjykim të ndërlikua për sqarim të plotë dhe të

thelle në mase të caktuar për dukurit e njohura dhe të sqaruara

3. Nëse teza e vendosur parasheh sqarimin e fakteve të reja të cilat e kundërvihen

teze të vjetra, në ketë raste teza nuk ka kuptim e as rendësi nëse beht fjale për

nje qëndrim i cili tash është deshmuar me të vërtetat veidente, përkatsishtë kur

flitet për qëndrime themelore ose absurde.

b) Teza duhet të jetë qart e përcaktuar dhe në forme precize.

c) Argumentet me të cilat teza dëshmohet duhet ma anë të përmbajtjes se tyre të jenë të

qarta, të kenë forma pricize, të vërteta ose të besueshme, përkatsishtë të mjaftueshme

për të deshmura tezen.

d) Argumente me të cilat dshmohen tezat e vendosura duhet të jenë të pavarura nga

qëndrimet e vete tezes.

e) Veprimi i prurjes se dëshmive duhete të jetë e argementuar në baze të regullave të

dëshmimit në përberje të caktuar logjike dhe sa me e rept.

f) Në vaszhdimsi të veprimit deshmues teza themelor duhet të jetë e pandryshuare.

Llojet themelore të dëshmisë janë analitite dhe sintetike, induktive dhe deduktive, të drejt dhe

jo të drejta.

Nuk eksistojnë njohuri të mjaftueshme të cilat nuk duhen të dëshmohen. Në ketë njohuri binë:

p.sh. gjykimet për faktet.Për veq asaj eksistoj disa qëndrime sipas rregules me karakter të

përgjithshem të madhe, të cilat duhen të dëshmohen. Ato janë, p.sh. veprimi i të menduarit ,

përkatesishte principet dhe zakonët e caktuara logjike.

Mohimi si proces i kundert i dëshmimit përbehet nga dëshmimi i gabimit të tezes. Në vend se

të dëshmohet teza ajo hudhet poshtë si e gabueshme.

Mohimi mund të kaloj në rruge të drejt dhe të zhdrejt.

Mohimi drejt i tezes përdoret atëherë kur veprimi i teresishem i ndrrimit të kahjes se tertezes,

pa u përzier me kundershtim e saje përkatësisht anlizen. Me ketë veprim të mohimit,

dëshmohen mangësit e tezes se vendosur i cili ka argumentin të gabuara.

Mohimi jo i drejt i tezes përdoret kur mendimi nuk orjentohet kahe teza por kahe qëndrimi i

kundert, në krahasin me tezen kur dëshmimi i antitezes i drejt , sepse me atë mohohet teza e

cila i kundershtohet atij mendimi. Ashtu që mohimi i tezes dëshmohet me të pavërteten e tezes

se vendosur.

a) Mohimi i sakt i tezes.

b) Dëshmimi i sakt i antitezes.

c) Vërtetimi i pasojave apsurde të mundshem,të paragjykuara me të vërteten e tezes se

vendosur.

Veprimi i të menduarit logjik për mohimi është e ngjajshme me atë përdëshmim. Dallimi është

në qëllimin, të dëshmimi qëllimi është teza të dëshmohet ndersa të mohimi qëllimi është teza të

mohohet.

Metoda deskriptive

Si dhe vetë kuptimi tregon metodat deskriptive përbehet në përshkrimin e dukurive. Me

përshkrimin e saj i njohin karakteristikat e dukurive të tyre dhe në atë menyre mundë të

kalojme për të menduar për varshmeritë në mese veti të dukurive. Për mes asaje mundësohet

lejimi i karakeristikave të atyre dukurive të cilat paraqesin qëllim themelor në se cilin

hulumtim shkencor, përsosjen e praktikes.

Diskripcion në hulumtimin shkencor është orjentuar kah shfrytëzimi i rrezulltateve në njohurit

shkencore. E kjo do të thotë se është orjentuar kah gjenëralizimi, kah gjetja e karakteristikave

të rëndësishme dhe të përbashketa të dukurive.

Aktivitetet deskriptive ndahen vetëm për përshkrimin e gjendjes se vërtete, nuk mjaftojnë

zgjedhja dhe rregullimi i të dhenave, mirepo përfshirja dhe renditja si dhe vlersimi i inpretimit

të të dhenave.

Specifika e projektit deskriptiv

Përdorimi i metodes deskriptive kerkon që në projektin hulumtues që të vendoset disa të dhena

specifike në lidhje me përshkrimin me të afert të metodologjise. Projekti i dukurive duhet të

përmbaje përgjigjje për këto pytje vijuese:

1. Qka do të përshkruaj ?

2. Kur do të përshkurhet ? dhe

3. Si do të përshkruhet ?

Përgjijet:

1. Dukuria përcaktohet në menyr precize e cila do të jetë lenden e diskritcionit.Gjatë

kesaje nuk është në lidhje të mjaftueshem me ato pyetje por me vetëm disa përcaktime

të përgjithshme, mirepo me afer duhet të përcaktohet dukurija.

2. Në lidhje me faktorim e kohes se kur do të përshkruhet duhtë shpesh të dallohet:

a) Koha kur kryhet diskriptcioni

b) Koha në të cilën sillet diskriptcioni

Dallimi në mes a) dhe b) paraqitet posaqërishtë të hulumtimet historike, sepse dukurit të cilat

përshkurhehjen nuk janë prezente, nuk zhvillohen në të njejtën kohen kur behet përshkrimi i

tyre, mirepo kan ndodhur në të kaluarën.

3. Pyetja në lidhje me menyren e përshkrimit e meriton nje përgjigjje kuptim gjere. Ajo

sillet si në veprimet të cilat planëfikohen të përdoren (kerkime sistematike, interviste,

hulumtim me shkrim i të hulumtuarve ose analiza e dukumentacionit) ashtu si dhe në

instrumentet e peshkrimit (protokolet, listat e anketave, testet,etj) gjithashtu dhe në

përpunim statistikor të të dhenave aty ku është e nëvojshe. Nuk e eksiston hulumtim në

të cilën nuk përdoret metoda diskriptive. Eksiston mundësi të përdorimi i metodes të

kryhet pa metoden kausale, mirepo nuk është mundëshme të kerkohet lidhshmerija

kausale nëse nuk jemi të poseduar me diskripticion të dukurisë të e cila hulumtojnë

lidhshmerinë kausale. Diskripcioni është e kuptuar si metode shkencore e cila përfshinë

mledhjen, përpunimin edhe prezentimin të dhenave si dhe interpretimin e tyre. Nxerrja

e përfundimeve në vende të ndryshme duke kyqur menyren e tregimit ashtu mbi bazen

të atyre rrezulltateve të jetë e mundur përsosshmerija e praktikes.Me anë të kesaj nuk

është e mundëshme të përcaktohet kufiri i saktë në mes të përdorimit të metodes

diskriptive dhe kausale.

Hulumtimet deskriptive e përpunojnë shkencen në atë menyre që mundësojnë përshkrim

me të thelle të natyres se lendes që është në punë, ajo qka ndoshta mundohemi të mesojme

në menyre tjetër. Menyre tjetër në të cilën metoda deskriptive që e përpunojnë shkencen

është që në formimin e shume mjeteve që përdoren në hulumtime. Veqanërishte i përket

instrumenteve të cilat përdoren për hulumitme cilesore. Ato lloje të instrumenteve janë ato

të cilat mledhin të dhena. Hulumtimi deskriptive që në zhvillim e tyre në dy menyra

- 1. krijim për shfrytëzim direket për to

- 2. duke dhenë normativen, duke i starndantizuar veprimet ndihmijnë

për ti zbuluar shkallen të notimiti.

Metoda kausale

Që të njihemi teresishte me të zakonshmenë e të hulumtuarit të dukurisë duhet të shkohet larg

diskripticionit, përkatësisht të vërtetohet raporti kausal – lidhshmerija e shkakut dhe pasoja.

Numri i madhe i hulumtimeve shkencore nuk mbesin vetëm në metode deskriptive mirepo

kalojnë metoden kausale e cila në rend të pare orjentohet kah gjetje e lidhjes kausale.

Veprimet shkencore në të cilat zbulohet ajo lidhje e sistematizuar nga filozofi dhe ekonomisti

anglez J.S.MILL për vepren e ti të rëndësishme filozofike “ sistemi i logjikes induktive dhe

deduktive” ai i nxjerr katër rregulla mbi baze të ciles zbulohet lidhshmerija e shkakut dhe

pasojes. Ketu e shkruajme ato rregulla të përmendura, e disa prej tyre nuk jan aktuale, asryja

është përpunimi i madhe i shkences.

Rregulla e pare (rregulla e nderlikimit) thotë: kur dy ose me shume raste të nje dukurije kur kan

nje rrethanë të përbashket të krijimit të tyre atëherë ajo rrethanë është shkak përkatësisht është

pasoj për krijimin e asaj dukurije. p.sh. në vendet e dobeta ose measterishte të zhvilluara

merrern masa të rritet brenga e arsimimit.Nga kjo mundte konkledohet se ata masa janë si

pasoje për zhvillim teknikt të shpejtë të atyr vendeve.

Rregulla e dytë (rregulla e definimit) thotë: nëse rrethanët të cilat dukurit hulumtohen

lajmrojnë edhe rrethanat në të cilat nuk paraqiten janë të njejta, për veq nje rrethanë. Ajo është

nje rrethanë që paraqitet veten në nje raste është shkak i nje pjese të pashmangshme të shkakut

të paraqitjes se asaj dukurije. p.sh. firmat të cilat merren me të njejtat masat e sigurise, në atë

janë të njejta, për veq vendoseshmerise se ndryshme është komonikimi i pjerserishem

veqanërishtë kultura organizative.Dallimi në punën e suksesshme mund të përshkruhet si

dallim në veprimin përkatësisht në rrethanat përkatëse të dy rastet dallohen.

Rregulla e tretë ( rregulla e teprices) thotë: nëse nga nje dukuri merret ajo pjese e cila me

induksion të me parshem është e vërtetuar si pasoj i nje kushti të caktura , atëherë pjesa e

mbetur është pasoje e kushteve të mbetura.

Rregulla e katërt ( rregulla e ndryshimeve të pashmangshme) thotë: secila dukuri e cila

ndryshon sikures secila dukuri tjetër e cila gjithashtu në menryre të caktuar ndryshon, është

pasoj e asaj dukurije, ose njera nga menyrat kausale është e lidhur me atë dukuri. Duke i

shkruar këto rregulla Mill ka menduar në rend të pare për shkencat natyrore. Ajo ka qenë në

gjysmen e pare të shek.19, në epoken e revulicionit industrial. Me gjithatë rregullat e ti mund të

përdoren në shum lemi të shkences. Ndonjeher metoda kausale është e lidhshme me

ekspëriment. Të hulumtimi i dukurisë se përparuar lidhshmeritë shkencore gjinden në rruge

ekspërimentale sa do pake ato dy kuptime mundë të kenë lidhshmeri. Në rendë të pare në

hulumtimet e dukurive të kaluara është e rëndësishme të përdoret metoda kausale sepse me të

njohurit e shkakut – pasojes, lidhshmerise në mese të dukurive mundë të prognozohet për të

kaluarën. Ajo prognoze nuk mundë gjithashtu të ekspërimentohet.

Eksperimenti thjesht përdoret për hulumtimin e lidhshmerise kausale me dukurit e tashmen.

Pjesa e dytë

Ndërmjet dijes dhetë dhënave eksiston një hapësirë përreth së cilës duhet të ndërtohet

një urë (Robert Shumman)

HULUMTIMI SHKENCOR

Proçesi i përgatitjes së hulumtimit shkencor

Kur të jetë i përcaktuar problemi,përkatësisht tema e cila do të përpunohet në hulumtimet dhe

hipotezat ,të cilat në lidhje me atë problem me do të duhen të vërtetohen,hapi i ardhshëm

paraqet përpunimin e projektit të hulumtimit.Hulumtimi pa proekt të përpunuar është

praktikisht i pa vlerë.Shkaqet për të cilat projekti është i domosdoshëm në hulumtimet

shkencore janë këto:

1. Shkaku i parë është i natyrës subjektive.Projekti ndihmon organizimin e kontrollim të

mendimeve.Derisa me vendosjen e mendimeve të veta në letër,hulumtuesi përfiton

pasqyrë të qartë për atë se çfarë dhe si dëshiron të hulumtoj.

2. Projekti mundëson që hulumtuesi ti tejkaloj si mangësit në mendimet e veta,poashtu

edhe vështërsitë që mundët të paraqiten.

3. Projekti parqet edhe një pasqyrë për të gjitha që janë të nevojshme të bëhen në lidhje

me hulumtimin,dhe në lidhje me këtë hulumtim edhe i parashikon të gjitha në lidhje me

këtë hulumtim ( p.sh për materialin i cili duhet të mblidhet,cilat dhe sa mjete financiare

duhet të mobilizohen etj).

4. Projekti paraqet edhe një dokument të cilin të tjerët do të mund ta komentojnë dhe ta

kritikojnë dhe me këtë ti ndihmojnë hulumtuesit ti eliminoj gabimet eventuale dhe ti

tejkaloj vështërsitë.

5. Projekti shërben si dokumentacion bazë ndaj kërkesës së bashkëpunëtorëve në ekipin

hulumtues, në kërkesën punëtorëve ndihmës etj .

Projekti hulumtues duhet ti përshtatet qëllimit të tij dhe të përmbaj këtë në vazhdim:

Problemi shkencor të jetë i definuar saktë.Së pari do të shtjellohet problematika e gjërë e

hulumtimit,dhe më e rëndësishmja e asaj që duhet të hulumtohet,e pastaj problemet më të

vogla dhe problemet parciale në të cilat drejtohet hulumtimi.Në lidhje me këtë më shpesh

vendoset hipoteza,përkatësisht parshikimi për zgjidhjen e mundëshme.

Kjo pjesa e parë e projektit nganjëherë mirret si proekt i mendimeve,për dallim nga pjesët tjera

që merren si teknike ,përkatësisht projekti organizativ-studiues.

Përshkrimi i përgjithshëm i metodave të prezentura

Përshkrimi detal i metodave të dhëna e teknikave tëcilat përdoren gjatë hulumtimit.

Këtu bëhet fjalë për detalizimin dhe konkretiziminë pikës së mëhershme.Posaçërisht

është shumë e rëndësishme me projektin të parashikohen analizimet preeliminare dhe

sondare.Me këtë mundësohet kushtet shumë të rëndësishme prej të cilave mvaret

suksesi i fazave definitive të hulumtimi,sikurse edhe vështërsitë dhe pengesave në të

cilat mund të has hulumtimi.

Të dhënat prej të cilave do të vërtetohen arsyet mbi gjenëralizimet eventuale, dhe

bazën e rezultateve të fituara.Kjo pikë vjen në konsiderim për hulumtimet të cilat

kryhen me metodën e e shembujve.

Përshkrimi i teknikave dhe përpunimi i të dhënave(të gjitha fazat e përpunimit statistik)

Në hulumtimet ekipore duhet të ipet edhe përbërja e ekipës dhe principet e punës

Përcaktimi i punëve në kalendar(posaçërisht është e rëndësishme derisa pjesëmarrësit

në proekt nuk punojn në kushte të njejta të punës).

Faktura preeliminare e hargjimeve të parashikuara gjatë hulumtimit

Në projekt duhet të parashikohet edhe mënyra e kumtimit të rezultateve

Të parashikohen përfitimet prej hulumtimit dhe për aplikiminë tij në praktikë.

Projektirimi në hulumtim është aktivitet parësor në përpunimin e projektit të hulumtimit.Kjo

është në mënyrë dinamike dhe sistem sinhronizues koordinues në mes veti të lidhur në mënyrë

profesionale dhe shkencore,kreatues kryesor me të cilin ipet projekti për hulumtim.

Për projektirimin vërtetojmë se është aktivitet mirë i menduar ,për arsye se me këtë hulumtuesi

së pari me të menduarit e tij konsaton paraqitjen me të cilën hulumtimi mirret,të gjitha këto e

parqesin në mes veti një lidhje dhe në bazë të kësaj të gjitha ato të dhëna dhe të gjitha shënimet

dhe mendimet vetanake, formojnë parashikime në lidhje me atë paraqitje .

Projektirimi është sistem dinamik në këtë lëmi në mes veti i koordinuar dhe i sinhronizuar.Të

gjithat degët në lidhje me proçesin e përpunimit të projektit të hulumtimit duhet të jenë në mes

veti të ngjashme për arsye se janë të përcaktuara për arsye dhe për të njejtin qëllim.Ato

zhviillohen me një renditje funksionale,dhe secila prej saj ka vend dhe funksion të caktuar në

përpunimin e proçesit.Të gjitha veprimet gjatë projektirimit janë në mes veti të lidhura dhe të

destinuara edhe pse secila prej tyre fillon dhe paraqet ngjashmëri me vendin dhe funksionin e

tij,secila prej tyre është në funksion të veprimeve të mbetura dhe në marëdheniet me to.Asnjëra

nuk mund ta kryej funksionin e vet në mënyrë të përkryer pa e përfunduar të gjitha veprimet

tjera.Nuk është e mundur të vendoset një proekt i sukseshëm i hulumtimit në qoftë se nuk

paraqiten aktivitete e projektimit ashtu siq është e nevojshme.Poashtu nuk është e mundur të

përfundohet aktiviteti i ardhshëm në mënyrë të përkyer në qoftë se edhe aktiviteti parapark nuk

është kryer në të njejtën mënyrë.Aktivitetet e projektirimitmë saktësisht janë shkenca me

studim profesional e kreative.Mund të vërtetohet se të gjitha veprimet mendore në proçesin e

përpunimit të projektit janë zakonisht të ngjashme dhe në një numër shumë të madh, për atë

arsye duhet të përdoren të gjitha format dhe rregullat e të menduarit real.Në atë prçes puna

fiilon me shënimin dhe aktivizimin e dijes eksistuese,që të përfundohet me përfititmin e

njohurive të reja.Në këtë proçes shumë të ndërlikuar,të dhenat e pjesës intelektuale siç është

projekti i hulumtimit,vinë në konsiderim edhe aftësitë vetanake të hulumtuesit – talenti i tij

poashtu edhe gjendjet shpirtërore siç është imagjinata e tij.Roli dhe veprimi vërtetë i

imagjinatës nuk janë të vërtetuara,posaçërisht kur bëhetpër njohuri të reja dhe të paverifikuara

në mënyrë shkencore.

Përreth punëve kreative për përfitimin e njohurive të reja –për arsye se projekti i hulumtimit

është një rezultat i domosdoshëm i punës së shkallës njerëzore- poashtu proçesi i projektirimit

pjesërisht përmban veprime rutinore dhe profesionale.Në aktivitetet profesionale do ti

numërojmë të gjitha veprimet për të cilat është dhënë dhe është vërtetuar zgjidhja.Kjo

nënkupton nohjen sa më të mirë të strukturës- situatës eksistuese ,të cilat janë të zgjedhura dhe

situata për të cilat eksistojnë një zgjidhje tipike të cilat do të ndryshojnë mvarësisht nga situata

e dhënë.Kuptohet se as aktivitetet profesionale nuk rrjedhin nga shkenctarët e kreativitetit,e në

veqanti jo nga mendimet vetanake të tyre,mirëpo ato rrjedhin në rend të parë nga situata e

krijuarë,përzgjedhja e zgjedhjes në situatën konkrete.Për punën rutinore në këtë rast do të

merren edhe ato veprime të cilat në nje farë mënyre edhe përsëriten.Ato janë zgjedhje tipike

për situata tipike.Këto veprime më së shumti do të vin në shprehje në ndryshimin e normave

dhe standardeve gjatë planifikimit të kohës dhe mjeteve dhe formave grafike dhe teknike të

projektit të hulumtimit.Pjesëmarrja e punëve kreative në veprimet shkencore dhe veprimet

rutinore e profesionale,në të gjitha poçeset e projektirimit nuk është e njejtë ,megjithatë duhet

të mirret në konsiderim se si qëndrim bazë është ajo se në secilin proçes të përpunimit të

veprimeve hulumtuese pjesëmarrja e punëve kreative,veprimet njerëzore janë të

zakonshme,ndërsa veprimet tjera janë vetëm disa veprime ndihmëse.

Projekti i hulumtimit është rezultat i proçesit të projektirimit,është një dokument i cili përmban

të gjitha karakterisitikat dhe funksionët e hulumtimit.Projekti i hulumtimit së pari në vete është

një model i paramenduar për arritjen e qëllimeve shkencore në lidhje me atë hulumtim.E dyta

projekti i hulumtimit është i paramenduar gjithashtu edhe si një sistem racional e funksional,e

treta projekti i hulumtimit është një dokument shkencor dhe e katërta projekti i hulumtimit

është një dokument organizues-opërativ.Për përcaktimin e hulumtimit mund të konstatohet se

është një model i paramenduar teoritikisht e praktikisht për arritjen e qëllimeve shkencore të

hulumtimit.

Me atë do të shprehen së pari paramendimet bazë në lidhje me problemet dhe qëllimet e

hulumtimit,e dyta paramendimet në lidhje me të menduarit,teknikat,mjetet, dhe veprimet me

anë të të cilave mund të arrihet deri te zbulimi i njohurive të vërteta shkencore.Me anë të

proçesit të projektirimit mund të arrihet deri te zbulimi i modelit –të cilin më heret e kemi

konstruktuar dhe formuar në bzë të imagjinatës sonë.Ky model shprehet me gjuhë adekuate

shenja dhe simbole të caktuara ,zakonisht paraqitet në formë të shkruar dhe grafike,në formë të

një dokumenti të cilin do ta quajmë si proekt të hulumtimit.Projektin e hulumtimit do ta

marrim si një sistem gjithëpërfshirës racional,për arsye se është i strukturuar nga të gjitha

veprimet,zbulimet përfundimet të cilat në mes veti janë të ngjashme në mënyrë funksionale.Ai

është një dokument global dhe mirret si një instrument global me anë të të cilit arrihet deri te

qëllimi i hulumtimit. Është dokument racional për arsye se është një produkt i mendjes i ideve

vetanak e nuk ësht nën udhëheqjen e emocionëve apo gjendjeve tjera psiqike. Çdo qëndrim

gjykim apo përfundim në fillim duhet të ketë bazë racionale,paraftyrim racional dhe

argumentin.Gjykimi se projekti i hulumtimit është i bazuar në faktet:E para se projekti i

hulumtimit duhet të jetë i bazuar në njohuritë paraprake shkencore;e dyta është se projekti i

hulumtimit është një strukturë e domosdoshme e qëndrimeve shkencore ,gjykimeve

përfundimeve dhe hipotezat e dhëna në lidhje me problemet dhe qëllimet e hulumtimit;e treta

se ai është një dokument i cili është e domosdoshme të përmbaj qëndrimet shkencore,gjykimet

përfundimet dhe hipotezat për rrugët më efikase me anë të të cilave do të arrihet deri te njohurit

e reja shkencore për problemin dhe qëllimin e hulumtimit.Projekti i hulumtimit është dokument

oranizativ-opërativ e teknik.Roli organizues opërativ e teknik të projektit të hulumtimit

rrjedhin nga faktet se në këtë dokument planifikohen të gjitha të dhënat subjektet e

nevojshme ,mjetet metodat menyra e kryerjes rolin,funksionin si dhe vendin e tyre në proçeset

e hulumtimit .Roli organizues-organizues e teknik janë më se të rëndësishme për realizimin e

sukseshëm të një hulumtimi. Mund të thuhet se projekti i hulumtimit është një strukturë e

ndërlikuar e planëve të niveleve të ndryshme,udhëzimeve analizave të cilat duhen të realizohen

në qoftë se dëshirojmë të fitojmë rezultate të sukseshme të hulumtimit.Projekti i hulumtimit

është dokument me anë të të cilit mund të definohen zbulimet dhe kuptimet rreth një problemi

dhe qëllimit të hulumtimit dhe mënyrën e thellësuar të zbulimit në lidhje me atë proçes ,planin

dhe udhëzimin për konkretizimin e aktivitetit hulumtore,poashtu edhe shemën organizuese të

proçesit hulumtorë.

PROJEKTI I HULUMTIMIT IDEOR

Përzgjedhja e hulumtimit shkencor nuk varet vetëm nga aftësitë e hulumtuesit,përreth saj duhet

të jetë e siguruar edhe materialin dhe kushtet themelore për hulumtim. Që të mund të sigurohen

këto kushte hulumtuesi duhet të paraqitet në subjektet shoqërore,mirëpo nuk është e

mjaftueshme që vetëm të paraqitet tek autoritete shkencore por është e nevojshme që rrethi

shoqëror të njoftohet me problemin të cilin e kemi zgjedhur si qëllim për ta hulumtuar,të

njoftohet me rëndësinë e hulumtimit të atij problemi ,po ashtu edhe me interesat dhe çmimin e

atij hulumtimi.

Për këtë arsye hulumtuesi duhet të përpunoj edhe projektin ideor. Projekti ideor është

dokument me ndihmën e të cilit hulumtuesi dëshiron të siguroj kushte personale dhe shoqërore

për hulumtimin e problemit të përcaktuar.Në atë dokument hulumtuesi do të paraqet

argumentet të cilat flasin për nevojat dhe rolin e hulumtimit të problemit që ai ka zgjedhur.

Derisa hulumtuesi të paraqitet në institucionet shkencore ai vazhdimisht do të paraqet aspektet

teorike të problemit ,ku do ti paraqes qëllimet shkencore të hulumtimit.

Derisa të paraqitet në organizatat tjera do të haset në zbulimet me vlera instrumentale për atë

organizatë në të cilën i drejtohet. Shumë punëtor shkencor i kushtojnë vëmendje shumë të

vogël projektit ideor,me gjithë atë shumë herë nga ai m'varet a do të arrihet deri te një

hulumtim apo jo dhe për atë arsye hulumtuesi duhet ti kushtoj vëmendje të veçantë. E pa

rëndësishme është dëshira dhe përgatitja e hulumtuesit për deri sa nuk janë të siguruara kushtet

për kryerjen e hulumtimit.

Për këtë arsye për kundër dijes dëshirës dhe profesionalizimit hulumtuesi duhet të ketë ndjenjë

në lidhje me problemet në rrethin e tij. Njëri nga problemet është edhe komunikimi në mes të

shoqërisë dhe punëtorit shkencor. Për deri sa pritet që shoqëria të kuptoj problemet

shkencore,duhet të nderohet me idenë që punëtori shkencor të përgatitet që ta kuptoj

shoqërinë,dhe kjo përgatitje do të vije në projektin ideor.

PARAQITJA E PROJEKTIT HULUMUTUES

Kur rrethi dhe shoqëria do ta pranoj projektin ideor dhe do të sigurohen kushtet tjera për

paraqitjen e hulumtimit të përcaktuar,hulumtuesi kalon në përpunimin e paraqitjen e projektit

hulumtues. Hulumtimi është një aktivitet i ndërlikuar,e cila nuk do të përfundoj me sukses në

qoftëse më herët nuk përgatitemi për paraqitjen e aktiviteteve. Për ketë arsye paraqitjes së

hulumtimit duhet që detalisht të përpunohen të gjitha të dhënat dhe punët të cilat do të duhen të

kryhen gjatë hulumtimit. Parapërpunimit të aktiviteteve në një hulumtim interesi është i

padyshuar.

Paraqitja e projektit mundëson :

1. Kontrollimi i ideve dhe aktiviteteve të cilat hulumtuesi duhet ti kryej gjatë hulumtimit ;

2. Përmirsimi i ideve dhe aktiviteteve ;

3. Paraqitja e projekteve – është një dokument i cili u mundëson hulumtuesve tjerë që të

shprehin idetë e tyre në lidhje me të kështu që të ndihmojnë në mënjanimin e vështërsive dhe

gabimeve ;

4. Paraqitja e projektit shërben si dokument në bazë të së cilit vendosen të gjitha veprimet gjatë

hulumtimit,duke filluar përgatitja për hulumtim e deri te paraqitja e rezultat shkencor .

Paraqitja e projekteve hulumtuese nënkupton një përpunim detal në proceset e hulumtimit, në

të cilin janë përpunuar një numër shumë i madh i aktiviteteve specifike të cilat duhen të kryhen

që një hulumtim të përfundoj me sukses. Përshkrimi i këtyre aktiviteteve specifike është

njëherit edhe përshkrimi i punëve që duhet të përpunohen në paraqitjen e projektit.

FAZAT E PROQESIT HULUMTUES

Procesi i hulumtimit nuk paraqet vetëm një aktivitet. Në kohët e fundit hulumtimet shkencore

janë të pasuruara mjaft me njohuri të reja. Përveç këtyre aktiviteteve teorike e

empirike,hulumtimi shkencor përbëhet edhe prej aktiviteteve të shumta specifike. Megjithatë

nuk ekziston një qëndrim i ndarë,përveç në mendimet dhe parashikimet në atë se sa dhe çfarë

aktiviteti duhet të përmbajë një hulumtim. Secili aktivitet specifik është ndarë dhe është

përpunuar si faze e veçantë në procesin e hulumtimit.

Është përcaktuar edhe renditja dhe paraqitja e këtyre aktiviteteve po kjo nuk do të thotë se në të

gjitha hulumtimet të paraqiten të gjitha këto aktivitete specifike apo edhe renditja e tyre të jetë

e njejtë. Për arsye të specifitetit të paraqitjeve të përgjithshme duhet të kemi parasysh se të

gjitha aktivitetet nuk janë të domosdoshme por vetëm janë të mundshme në një hulumtim

konkret.

Edhe përpunimi dhe ndryshimi i këtyre aktiviteteve nuk duhet të jetë në mënyrë shabllonë,por

përkundrazi duhet tu përkushtohet një përkujdesje maksimale. Në procesin hulumtues është e

mundshme paraqitja e këtyre aktiviteteve :

1. Përzgjedhja dhe definimi i problemit hulumtues ;

2. Përcaktimi dhe analiza shkencore ;

3. Definimi i të dhënave dhe analizimi i tyre ;

4. Përcaktimi i qëllimit dhe hulumtimit ;

5. Dhënia e hipotezës ;

6. Identifikimi opëracionalizimi dhe klasifikimi i variacioneve ;

7. Opëracionalizimi i variacioneve ;

8. Vërtetimi i shënimit të hulumtimit,konstruksionit financiar dhe realizimi i mundshëm i të

dhënave të parashikuara ;

9. Përzgjedhja dhe përpunimi i metodave për përmbledhjen e të dhënave ;

10. Planifikim dhe përcaktimi i pjesës në teren të hulumtimit ;

11. Rregullimi dhe përpunimi i të dhënave

12. Interpretimi i të dhënave

13. Diskutimi i të dhënave dhe përfundimi ; dhe

14. Praqitja e rezultateve të hulumtimit –përshkrimi i projektit shkencor ;

Përzgjedhja dhe definimi i problemit për hulumtim

Hulumtimi fillon me problemin për hulumtim. Njerëzit takohen dhe zgjedhin shumë

probleme ,por vetëm disa prej tyre janë probleme për hulumtim. Problemi i hulumtimit paraqet

një problem mjaft specifik,ai rrjedh përderisa për diçka nuk kemi njohuri të mjaftueshme.

Përderisa mësojmë apo studiojmë dhe pastaj nuk mund të arrimë deri në njohuri për diçka dhe

kjo mund të jetë një ndër problemet për hulumtim. Shumë vështirë vërehet kufiri në mes të

problemit në mësim studim dhe hulumtim. Në qoftë se nevojat tona nuk i arrimë me anë të

mësimit apo studimit,atëherë atë që do ta kërkojmë do të jetë problem për hulumtim d.m.th.

problemi i hulumtimit është ai që nuk mund ta zgjedhim përmes mësimit apo studimit,por është

e nevojshme të kërkohet procesi i hulumtimit me qëllim që të arrihet deri të njohuritë e

reja .Problemi i hulumtimit vjen si pasojë e mos dijes,apo dijes së pamjaftueshme ,mirëpo ajo

automatikisht nuk paraqet problem për hulumtim ,për arsye se mosdija jonë është aq e madhe

sa që shkenca asnjëherë nuk do të mund ta zgjedh ,përgjatë përzgjedhjes së procesit për

hulumtim nuk duhet përfshirë gjërat gjerësisht për arsye se me atë nuk kryejmë përzgjedhjen e

drejtë të problemit për hulumtim. Gabimisht do të jetë edhe përderisa problemi të cilin e

përzgjedhim përfshin një gjerësi të madhe si problem për hulumtim,në këtë rast njohuria tek e

cila do të arrimë mund të mos ketë kurrfarë rëndësie teorike apo praktike. E gjitha që mundët të

jetë problem për hulumtim nuk është e domosdoshme të jetë problem i yni mirëpo do ta

përzgjedhim atë problem për të cilin kemi parashikime se do të kryhet me sukses. Pa problem

për hulumtim nuk do të ketë as hulumtim ,për atë arsye përzgjedhja e problemit është njëra

ndër kushtet themelore që të sjellin deri te përfitimi i hulumtimit,për arsye se vetëm zgjedhja e

problemit është rrugë që shpie deri te hulumtimi dhe zbulimi shkencor. Formulimi i problemit

shpeshherë është më me vlerë se vetë zgjidhja e tij. Burimet e problemit për hulumtim mund të

jenë të ndryshme,specializimi sjell deri te përzgjedhja më e lehtë e problemit për arsye se hyrja

sa më e thelle në disa hulumtime mundëson parashikime me të mira në të panjohurën. Në

kohën e përpunimit të hulumtimit tonë duhet të jemi të drejtuar kah njohurit e reja.

Gjatë hulumtimit mund të arrihet deri te shpërndarja e njëjtë,e cila do të na sjell deri te njohurit

krejtësisht të reja nga ato të priturat. Pa problemin e hulumtimit nuk do të mund të

hulumtohet,hulumtimi nuk duhet të kryhet në probleme të parëndësishme. Për atë arsye në

hulumtimet shkencore është e rëndësishme që nga një numër i madh i problemeve të

përzgjidhen ato të cilat janë të rëndësishme për tu hulumtuar. Gjatë përzgjedhjes duhet tu

kushtohet rëndësi një numri të madh të kritereve. Gud (Good 1967) ka përzgjedhur këto

kritere:

1. Gjatë përzgjedhjes së problemit duhet ti iket përsëritjes së panevojshme të

hulumtimit ,për atë arsye vendimin përfundimtar për përzgjedhjen e ndonjë

hulumtimi duhet të konsultohet literatura,që të shikohet se a është përzgjedhur

ai lloj i hulumtimit më herët. Përderisa është ashtu,literatura shërben për

informata të shumta të cilat janë të rëndësishme për përzgjedhjen e problemit

tonë. Pra së gjithash në bazë të literaturës duhet të specifikojmë se në çka

bazohet e reja e hulumtimit të problemit. Mund të përcaktohemi edhe për

hulumtimin e asaj që më parë veçse është hulumtuar,pastaj njohuria e cila do të

zbulohet do të shërben si provë për teorinë ekzistuese dhe do të vërtetohet se a

është ende e vlefshme ajo teori edhe tash. Por duhet të dallohet nevoja dhe

përsëritja e qëllimtë e hulumtimit nga e panevojshmja dhe e paqëllimta. Jo

serioziteti ndaj literaturës zakonisht mund të sjell deri te përsëritja e

panevojshme. Hulumtuesi nuk detyrohet ti pranoj përfundimet ekzistuese

mirëpo duhet të jetë i njoftuar me to,por në qoftë se diçka nuk pranon duhet

edhe të jap sqarime pse nuk pranon.

2. dhe ndryshimi i rezultateve në praktikë –gjatë përzgjedhjes së problemit për

hulumtim duhet që edhe ajo të vihet parasysh. Të gjitha problemet nuk janë

njësoj të rëndësishme ,disa janë më të rëndësishme e disa më pak në kohë dhe

hapësirë të caktuar. Duke përzgjedhur problemet më të rëndësishme rrisin

përqindjen që rrethi të kuptojë që të na ndihmojë në hulumtimin e problemit të

zgjedhur.

3. Dëshira dhe interesimi janë kritere të rëndësishme gjatë përzgjedhjes së problemit e

detyrojnë hulumtuesin që të hulumtoj. Së pari duhet të shikohet se a jemi mjaft të

interesuar që të mos ndodh as pengesa më vogël gjatë hulumtimit tonë. Përgjatë secilit

hulumtim paraqiten pengesa,për atë arsye duhet të mendohet ,a do të mundët dëshira

dhe interesimi ti tejkalojë të gjitha këto vështërsi eventuale. Mund të hulumtohet me

dëshirë që të zgjidhet një problem për shkaqe materiale,por hulumtimi i cili zgjidhet me

interes mund të lëndojnë statusin material dhe themelor të hulumtuesit.

4. Profesioni i hulumtuesit –është shumë normale që hulumtuesi të zgjedhë problemin

lidhur me natyrën profesionale të tij. Por ajo nuk do të thotë se ndonjëri nuk mund të

jetë profesional edhe në lemitë të tjera që nuk i përket natyrës së tij profesionale,mirëpo

interesimi i madh mund të sjelle deri te profesionalizimi shume i fortë se pa mare

parasysh se çfarë kualifikimi profesional ka hulumtuesi. Problemi i hulumtimit

shpeshherë kërkon edhe përfshirje interdisiplinare,por kjo nuk do të thotë se këtë lloj të

hulumtimit duhet ta kryejë hulumtuesi me kualifikim të veqant,mirëpo për këtë arsye

është më se e nevojshme të sigurohet bashkëpunimi i profesionalistëve të lemive të

ndryshme.

5. Mjetet dhe kushtet e punës- duhet së pari të sigurojmë se a disponojmë me mjete dhe

kushte adekuate për punë. Në qoftë se nuk disponojmë me minimumin e mjeteve dhe

kushteve të punës për të kryer këtë lloj të hulumtimit duhet edhe të tërhiqemi nga

hulumtimi. Shkenca në hulumtim përdorë mjete dhe instrumente të ndryshme prandaj

mungesa e tyre është e pazëvendësueshme. Por duhet të merret parasysh se mjeti më i

rëndësishëm për secilin hulumtim shkencor është zhvillimi i mendjes së njeriut,i cili

nuk do të mundët të zëvendësohet me asnjë mjete tjetër.

6. Bashkëpunimi me qëndrat tjera- puna magjistratëve dhe doktoratave duhet të pranohen

nga institucioni përkatës shkencor. Shpërndarja e hulumtimit nëpër teren m'varet nga

rrethi në të cilin kryhet,përderisa ajo rrethinë nuk e lëshon atë hulumtim më mirë është

që me kohë të largohet nga ai problem.

7. Mjetet financiare që shpenzohen gjatë një hulumtimi – shpeshherë hargjimet janë

shumë më të mëdha sesa ato që parashihen dhe për këtë arsye duhet të ndërpritet

hulumtimi ,për këtë arsye përgjatë përzgjedhjes së problemit edhe kjo duhet të merret

parasysh. Janë një numër shumë i vogël i hulumtimeve për të cilat sigurohen mjetet

financiare.

8. Rreziku dhe vështërsit-mundët që ta pengojnë zhvillimin e hulumtimit e problemit të

përcaktuar. Dëshira për hulumtim shpesh here nuk na lë të mendojmë për rrezikun dhe

veshtërsit eventuale. Rreziqet mundët të jenë me natyrë të ndryshme të cilat mund të

lëndojnë edhe hulumtuesin si dhe faktorët tjerë të hulumtimit

9. Koha – për secilin hulumtim nevojitet koha e caktuar. Kanon(Cannon) jep shpjegime

për atë se çfarë do të thotë koha gjatë hulumtimit .Hulumtuesi mundët haset në shumë

veprime të ndryshme,për atë arsye duhet të ketë mjaft kohë që tërësisht ti përkushtohet

shkencës.Punëtorët shkencorë për punën shkencore duhet të kenë mjaft kohë.

10. Rezultatet aktuale të hulumtimit- ndonjëherë hulumtimi zgjatë aq shumë saqë rezultatet

të cilat fitohen nuk do të jenë më aktuale. Është gjë e pamenduar në qoftë se që të

përcaktohemi për ndonjë hulumtim tek i cili zakonet ndryshohen për kohë shumë të

shkurtë gjerësia hulumtimi jonë zgjatë më shumë,disa muaj apo vjet

11. Mundësia e zgjedhjes së ndonjë problemi me ndihmën e hulumtimit- po ashtu është një

ndër kriteret për përzgjedhjen e problemit,Disa probleme nuk mundën të zgjidhen me

anë të hulumtimit,për arsye se problemi i thjeshtë nuk është i ngjashëm me problemin

shkencor.

Shkaktarët e sjelljes delikuente, problemi nuk është I zgjidhur. Për këtë nevojitet aksion I cili

do ti largojë shkaktarët. Vlera instrumentale e njohjes është potenciale, për këtë duhet të

aprovohet aktivitet Professional shoqëror, me qëllim që të shndërrohet në vlerë të vërtetë.

Gjatë zgjedhjes së problemit të hulumtimit, duhet të kihen parasysh të gjitha këto kritere. Nëse

ndonjë kriter e sjell në pyetje kryerjen e hulumtimit, duhet të heqim dorë nga ai problem.

Mirëpo, me rastin e zgjedhjes së problemit të hulumtimit, rrallë ndodhë që në tërësi të

plotësohen të gjitha kriteret. Hulumtuesi kurrë njëherë nuk do të mund që t’i sigurojë të gjitha

kushtet, pra ai duhet të përpiqet që të sigurojë hulumtimin në kushtet e dhëna.

Formulimi I problemit të hulumtimit është detyrë e veçantë në projektin e hulumtimit, mirëpo

kësaj nuk I kushtohet rëndësi e mjaftueshme, pra do të mjaftojmë me përgjithësimin e emrit të

hulumtimit. Emri I hulumtimit është tjetër ndërsa problemi I hulumtimit është diçka tjetër.

Titulli kryesisht është I shkurtë dhe I përgjithësuar, ndërsa problemi I hulumtimit duhet të

formulohet në mënyrë sa më precize. Nën një titull mund të hulumtohen shumë probleme të

ndryshme.

Problemi I hulumtimit duhet të parashtrohet në formë të pyetjes,ndërsa hulumtimi duhet të jetë

kërkimi I përgjigjes së saj. Kujdes të madh I kushtohet formulimit dhe definimit të problemit.

Kjo duhet të kuptohet si proces në të cilin dëshira jonë takohet me problemet e përgjithshme

dhe I cili është në lidhje me problemin tonë. Kjo është mundësi reale për realizimin e

hulumtimit.

Problemi I hulumtimit duhet të formulohet në formën e fjalive pyetëse. Kjo nuk do të thotë se

në kërkojmë vetëm një përgjigje. Mundët që në një hulumtim të formulohen shumë probleme

me fjali pyetëse, por secila prej tyre duhet të jetë veçmas i përpunuar që të mund të përfshihet

në procesin hulumtues.

Me vetë paraqitjen e problemit në formë të pyetjes, në masë të madhe kryejmë specifikimin e

problemit. Problemi I cili zgjidhet duhet të ketë lidhje me hulumtimet tjera të ngjashme. Në

këtë mënyrë do të udhëzohemi drejt asaj që është më pak e përpunuar. Përveç kësaj, duhet të

përcaktohet përfshirja hapësinore e problemit të hulumtimit. Kjo ka të bëjë me territorin e një

vendi, rajoni apo komunë. Duhet të përcaktohet edhe përfshirja kohore,që do të thotë se në

cilën periudhë kryhet hulumtimi. Gjithashtu duhet të përcaktohet edhe përfshirja popullatave

sipas moshës, gjinisë, kualifikimeve, përkatësisë nacionale e të ngjashme.

Gjatë hulumtimit, është mirë që të arsyetohen shkaqet të cilat na kanë nxitur që ta hulumtojmë

problemin. Për problemin duhet të kërkohen sa më shumë informacione për atë problem. Do të

thotë, që të kemi sukses në hulumtim, duhet të kemi problem dhe të dimë sa më shumë lidhur

me atë problem të hulumtimit. Por, në nuk mundemi që ta zbulojmë problemin që në fillim.

Formulimi vepron në mënyrë udhëzuese në përpunimin teorik të problemit që vazhdon në

fazën e dytë të procesit të hulumtimit. Me përpunimin teorik të problemit të hulumtimit, mund

të vijmë deri te formulime të qarta, precize dhe përfundimtare dhe deri te definimi I problemit

të hulumtimit.

Zgjedhja e lemive të analizës shkencore

Realiteti objektiv përbëhet prej shumë lemive. Të gjitha ato lëmi I hulumtojnë shumë shkenca.

Për këtë nevojitet pikëpamje interdisiplinare gjatë hulumtimit të realitetit shoqëror. Kjo do ë

thotë se një dukuri shoqërore mund të jetë e hulumtuar në një apo në më shumë lëmi

shkencore. Hulumtimi I një lëmie shkencore e quajmë disiplinore. Hulumtimi me përfshirjen e

shumë lemive shkencore quhet interdisiplinare. Kur problemi është formuluar, duhet të

vendosim se a do ta hulumtojmë në mënyrë disiplinore apo interdisiplinare. Nëse vendosim për

interdisiplinare, duhet të vendosim se cilat lëmi shkencore do t’i përdorim. Zgjedhja e lëmis

shkencore varet nga karakteri I vetë problemit, nga qëllimet të cilat dëshirojmë t’i arrijmë dhe

nga mundësitë e hulumtimit.

Asnjëherë nuk duhet të aprovojmë hulumtime për të gjitha lëmit shkencore. Për këtë, në çdo

lëmi duhet të kufizohemi vetëm në disa prej tyre. Kjo duhet të jetë në pajtueshmëri me

dëshirat, qëllimet dhe mundësitë tona. Zgjedhja e lëmit shkencore e specifikon problemin e

hulumtimit. Në bazë të kësaj përcaktohet struktura e ekipit hulumtues. Para se çdo

bashkëpunëtorë të filloj që të merret me lëmin e tij, duhet që në mbledhjen e përbashkët të

gjithë të njihen me problematikën e tërësishme të problemit të hulumtimit, si dhe me detyrat

specifike të cilat duhet vetë që ti realizojnë. Secili anëtar përpunon një projekt për hulumtimin

e problemit të tij. Para kësaj duhet të mblidhet literaturë adekuate.

Definimi i nocioneve dhe analiza e tyre

Shkenca është interpretim shprehimor I realitetit objektiv, të bazuar në faktet e atij realiteti.

Nuk ka zbulime shkencore pa lidhjen e fakteve të caktuara me shprehjet-nocionet e nevojshme.

Zhvillimi I një shkence mund të vërehet në numrin, qartësinë dhe përcaktimin logjik të

nocioneve. Kjo është paramendim hulumtues për zhvillimin e shkencave. Në shkencat e pasura

me nocione, është më I madh numri I zbulimeve. Nocionet janë mjete dhe rezultat I

hulumtimeve shkencore dhe për këtë duhet ti kushtohet kujdes më I madh.

Nocioni paraqet mendim për thelbin e dukurive dhe proceseve. Thelbi është ai nëpërmjet të

cilit njëlloj I dukurive dhe I proceseve dallojnë nga të tjerët. Dukuritë dhe proceset në brendi në

një mënyrë mund të dallojnë shumë, por jo edhe në cilësitë thelbësore. Nocionet-shprehjet të

cilat sqarojnë shumë dukuri dhe procese, kanë vëllim më të madh. Kjo do të thotë se secila

shprehje(nocion) është e përcaktuar me dy gjëra të rëndësishme: përmbajtja dhe vëllimi,të cilët

varen njëri nga tjetri. Përmbajtja e nocionit e përshkruan tërësinë e shenjave thelbësore.

Vëllimi e nocionit e përbëjnë llojet e tij më të afërta të nocionit. Pasi që nocionet janë

mendime, në nuk mundemi që tua kumtojmë të tjerëve nëse nuk I shënojmë me terme. Prej

këtu, termet janë forma gjuhësore të nocioneve. Termet me të cilët shënohen nocionet mund të

jenë fjalë apo simbole. Nëse në hulumtimin shkencor nuk I kushtohet kujdes më I madh gjatë

precizimit të kuptimit të nocioneve kryesore, vështirë se do të vijmë deri te njohuritë e reja. Për

këtë, nocionet kryesore duhet të jenë të definuar në mënyrë precize dhe të përdorura në mënyrë

konsekuente. Gjatë përdorimit të çdo fjale duhet të mendohet për mundësinë e moskuptimit.

Detyra e shkencës është definimi I pjesës së realitetit objektiv që kupton lëndën e hulumtimit të

saj. Në problemin e hulumtimit në pyetemi për shenjat e dukurive dhe të proceseve apo për

lidhshmërinë ndërmjet tyre. Në atë fjali pyetëse me ndihmën e fjalëve janë treguar dukuritë

dhe proceset si dhe relacionet ndërmjet tyre. Për këtë është shumë me rëndësi që të

përcaktohen nocionet me ndihmën e definimit të të njëjtëve. Definicioni është përcaktimi

padyshim I përmbajtjes së nocionit. Në definicion, një nocion definohet me ndihmën e

nocionit tjetër. Nocioni I cili definohet, quhet definiendum, ndërsa nocionet me të cilët

përcaktohet quhen definiensi. Definiensi përbëhet nga genus praksimus dhe diferentie

specifika. Në hulumtimin shkencor nuk është e mjaftueshme vetëm të definohen nocionet.

Është me rëndësi që të zgjedhim nocione të cilat janë të pasura me përmbajtje relevante me të

cilat do ta kryejmë hulumtimin. Me analizë të nocionit kërkojmë pas përmbajtjes shkencore-

relative të nocioneve.

Në bazë të kësaj, analiza e nocioneve është rrugë drejt përmbajtjeve shkencore-relative të

nocioneve, rrugë e cila mbaron me definicion preciz e nocionit i cili analizohet. Nuk ka ndonjë

procedurë të përpunuar e cila është e pranuar nga të gjithë nga analiza shprehimore, mirëpo

autorë të caktuar japin udhëzime të caktuara të cilat janë me rëndësi në hulumtim.

Hulumtimi fillon dhe përfundon me nocione. Zbulimet nuk janë gjë tjetër, veçse pasurim I

përmbajtjes së nocioneve ekzistuese dhe shtimi I numrit të tyre. Disa autorë mendojnë se

analiza e nocioneve duhet të kryhet në këtë mënyrë :

1. Duhet që nga literatura të ndryshme të mblidhen sa më shumë definicione të

nocioneve të cilat dëshirojmë t’i analizojmë, duke I llogaritur ato si hulumtime të

kohës dhe vendit të krijimit të tyre.

2. Pastaj duhet të caktohet bërthama e kuptimit,

3. Në bazë të bërthamës së definicioneve të mëparshme, duhet të jepet definicion

më konkret (më detaj),

4. duhet të shqyrtohet se definicioni I saktë a mund të shfrytëzohet në hulumtimin

tonë, në të kundërtën duhet të bëhen korrigjime,

5. një definicion të tillë duhet t’ia nënshtrojmë vlerësimit kritik të ekspertëve, dhe

6. në fund duhet të jepet definicioni konkret I cili do të jetë përmbajtësish I pasur,

preciz dhe praktik.

Në hulumtimin shkencor gjithmonë duhet të mendohet mirë për veprimin e analizës së

nocioneve, varësisht nga situatë konkrete hulumtuese.

Përcaktimi I qëllimeve të hulumtimit.

Kur të flitet për qëllimet e hulumtimeve shkencore, atëherë mendohet në qëllimin e vetëm, të

përgjithshëm, ndërsa kjo është njohja e dukurive dhe e proceseve të cilat hulumtohen në formë

të gjykimeve të vërteta apo të besueshme për ato dukuri dhe procese. Mirëpo, qëllimet e

hulumtimeve shkencore, për dallim nga metodat e ndryshme për realizimin e tyre dhe për

dallim të formave të ndryshme dhe proceseve me të cilat hulumtimet në fjalë praktikohen,

mund të jenë shumë të ndryshëm (M. Vujeviq, 1988).

Qëllimet pragmatike.

Qëllimi pragmatik përfshinë dimensionin e dobishëm të rezultateve nga

hulumtimi, që është me rëndësi të veçantë për implementimin e modernizimit dhe

të përsosjes së lemisë së dhënë shkencore, e me këtë edhe në praktikë e cila

mbulon atë lëmi shkencore.

Nga arsyetimi I qëllimeve pragmatike mund të varet se a realizohet ndonjë hulumtim apo jo,

dhe për këtë shkak shkencëtari duhet të jetë I interesuar për to. Nganjëherë qëllimet

pragmatike mund ta përcaktojnë edhe drejtimin dhe procesin e hulumtimit. Duhet të kihet

parasysh për këto qëllime, si për dobitë dhe interesat shoqërore, ashtu edhe për vetë

hulumtimin. Nëse në hulumtim llogarisim edhe në ndihmë të shoqërisë, atëherë është shumë

normale që t’i tregojmë dobitë të cilat shoqëria mund t’i ketë nga hulumtimi.

Qëllimet njohëse (deskripcioni, klasifikimi, eksplanacioni,dhe parashikimet)

Me qëllimet e njohjes ose qëllimet shkencore e përcaktojmë njohjen deri te e cila duhet të vihet

që të zgjidhet problemi. Ato qëllime nuk janë të vullnetshme, por dalin nga vet natyra e

problemit. Natyra e problemeve nuk I përcakton ato deri në fund, për atë duhen të

specifikohen. Ekzistojnë katër lloje njohës, apo qëllime shkencore :

1. Përshkrime shkencore ose deskripritive,

2. klasifikim shkencor,

3. shpjegim shkencor ose eksplanacion, dhe

4. parashikime shkencore ose prognozim.

Përshkrime shkencore ose deskriptive.

Përshkrimi është hapi I parë në procesin e njohjes. Kjo paraqet objektiven, detajet,

përgjithësinë dhe përmbushjen e rrëfimit shkencor të dukurive ose proceseve. Deskripcioni

shkencor është proces shumë I rëndësishëm, sepse gabimet e vogla në përshkrimin e dukurive

dhe proceseve do të vinë deri te drejtimi tjetër në hulumtim. Në arritjen objektive, posaçërisht

kur bëhet fjalë për dukuritë dhe proceset themelore të cilët nuk janë lehtë të ndara, ashtu që

mund të ndodh që të dhënat për një dukuri të I përgatitë në dukurin tjetër. Për atë përshkrimi

duhet të jetë valid, e ajo donë të thotë se të dhënat që duam ti mbledhim të dorëzohen në

dukuritë dhe proceset të cilat duam ti përshkruajmë.

Përshkrimi shkencor duhet të jetë I mbushur. Kjo donë të thotë se dukuritë dhe proceset duhet

të përfshihen në përgjithësi. Nëse këtë nuk mundemi ta bëjmë, atëherë e bëjmë në shembullin

reprezentativ. Shpesh herë gabohet, ashtu që në bazë të të dhënave jepet përfundim për

qëllimet.

Përshkrimi shkencor patjetër duhet të jetë precize në mënyrë sistematike. Mënyrën sistematike

e sigurojmë nëse gjatë përshkrimit I përmbahemi planit I cili është I përgatitur përpara.

Përshkrimi është preciz nëse me ndihmën e tij regjistrojmë më së paku dallime në përcaktimin

I cili na intereson,duke pasur para vete pamjen reale të dukurisë së përshkruar.

Klasifikime shkencore.

Qëllimet deskriptive I arrimë me vëzhgim të dukurive dhe procesin I cili na intereson.

Njohuritë e fituara nuk janë mjaft operative dhe për këtë shkak kryhet klasifikimi I qëllimeve.

Me klasifikimin vijmë deri te njohjet më të afërta për dukuritë dhe proceset duke I sjellur në

lidhje me dukuri tjera. Eksistojnë më shumë mënyra për lidhje, ashtu që duhet të pranohet

lidhje e caktuar. Domethënë gjatë përcaktimit të qëllimeve klasifikuese, duhet saktësisht të

përcaktohet se çfarë kërkohet. Për këtë nuk mjafton të themi se a jemi përcaktuar për

klasifikim, por të thuhet se cili është aj klasifikim dhe në bazë të cilëve përcaktorë.

Shpjegime shkencore ose eksplanacion.

Shpjegimet shkencore ose eksplanacion nënkuptojmë kuptim të lëndëve të njohjes në bazë të

hipotezës, teorisë dhe zakonet shkencore. Me zbulimet e kushteve, shkaqet dhe motivet, a

posaçërisht me zbulimin e lëvizjeve shoqërore hapet mundësi për shpjegime shkencore të

lëvizjeve, rrjedhave e ngjarjeve dhe e ngjashme.

Shpjegimi I një ndodhie në vetëdijen e njerëzve në mënyrë shkencore, në esencë nuk do të

thotë asgjë tjetër, përveçse të kuptohet ajo ndodhi në bazë të lidhjeve shkakore ndërmjet

dukurive të caktuara të cilat hulumtohen. Shkas I veçantë me rëndësi për eskplanacionin

shkencor janë:

A zbulimi i lëshimeve të dukurive të rregullave dhe ligjshmërive tashmë të vërtetuara, dhe

B nderimi i gjendjes së lëvizjes, krizave të ndryshme e të ngjashme.

Në procesin shkencoro-hulumtues, faktet shkencore, zbulimet shkencore dhe eksplanacioni

shkencor krijojnë kompleks njohës dialektik.

Parashikimi shkencor apo prognozimi.

Njerëzit qëmoti kanë qënë të interesuar për të ardhmen, për këtë shkak shkenca nuk fillon me

zbulimin e ndodhive të kaluara e të tashme, që do të thotë se qëllimi I shumë hulumtimeve

është parashikimi shkencor apo prognozimi.

Në hulumtimet shoqërore shpesh përdoren prognozimet e ashtuquajtura suicidale. Deri te këto

prognozime vije kur në bazë të rezultateve të hulumtimit ndërmerren aksione të cilat ishin

shkaktare që prognozimi të mos realizohet. Të dhënat nuk janë të rëndësisë së njëjtë edhe të

prognozimi shkencor por edhe të diagnoza shkencore. Nëse qëllimi ynë është

prognozimi,atëherë nuk është e mjaftueshme që të vërtetohet se çfarë është situata, por duhet të

drejtohemi edhe drejt tendencës për ndryshimin e gjendjeve. Pra, duhet të jemi të drejtuar edhe

drejt karakteristikave dinamike të dukurisë, për këtë prognozimi shumë vjeqarë është I mundur

vetëm me hulumtime shumëvjeçare.

Duhet theksuar se për çdo problem të hulumtimit nuk janë të nevojshme të gjitha llojet e

njohjes.

Qëllimet e hulumtimit duhet të përcaktohen sa më preciz. Për këtë shkak nuk është e

mjaftueshme vetëm të theksohen se cilat qëllime dëshirojmë ti arrijmë, por edhe të përpunohen,

ashtu që saktësisht do të dihet se çka do të përshkruhet, si do të kryhet klasifikimi, pastaj

ndërmjet cilave variabla do të vërtetohet lidhshmëria-analiza kauzale, si dhe çfarë dëshirojmë

të parashohim. Nëse këtë e bëjmë mirë, atëherë do ta kemi më lehtë që ti realizojmë fazat e

ardhshme të procesit të hulumtimit.

Lënda e hulumtimit

Për hulumtimin e dukurive shoqërore, një prej bazave kryesore në procesin e hulumtimit është

procedura për definimin e lëndës së hulumtimit. Prej asaj se çka hulumtohet, varet ajo se si do

të punohet, por edhe se çka do të fitohet si rezultat.

Lënda e hulumtimit fitohet si përgjigje në pyetjen: çka më tej? Cilat dukuri hyjnë në hulumtim

ndërsa fitohen me definim, gjegjësisht me përcaktimin e shumëfishtë të përmbajtjes dhe

vëllimit të lëndës. Gjatë vendosjes së qëllimeve dhe detyrave veqmë është përcaktuar se si do

të realizohet përcaktimi I lëndës. Përcaktimi I lëndës është e drejtë e shkencës dhe kryesisht

është e lidhur me natyrën e njohjes shkencore.

Përcaktimi I lëndës ka anën formale dhe përmbajtjesore. Ana formale ka të bëjë me lëndën e

përgjithshme dhe me elementet e saj njohëse në formë të paraqitjeve dhe gjykimeve verbale.

Ana përmbajtjesore ka të bëjë me të ashtuquajturën krijimin e modelit conceptual,gjegjësisht

futjen e dallimeve mes objektit dhe lëndës, pastaj interpretimi I nocioneve, gjykimeve logjike e

krejt në fund vendosjen e lidhjeve mes lëndës dhe hipotezave.

Interpretimi I lëndës paraqet vendosjen e lëndës në gjuhën e fakteve. Interpretimi shkencor

domethënë paramendimin e ndonjë dukurie apo lidhshmëria e shumë dukurive me ndihmën e

njohjes shkencore. Interpretimi kryhet me analizën e nocioneve, për këtë shpesh quhet edhe

analiza e shprehjeve.

Ekzistojnë tre llojeve të shkaqeve për shkak të cilave në hulumtimin e dukurive shoqërore,

lënda duhet të interpretohet me nocione. Para së gjithash,lënda e shkencave natyrore është

vetvetiu real, që shihet dhe dukurit natyrore zgjidhen në mënyrë fizike.

Dukuritë shoqërore nuk janë dhënë në mënyrë direkte, por duhet të jenë të modeluara dhe të

shprehura në mënyrë abstrakte. Lënda e dukurive natyrore(shkencave) ka thelb njohës.

Dukuritë shoqërore kanë thelb të fshehur për shkak të ndërlikueshmërisë së aktiviteteve

njerëzore.

Në fund lënda e shkencave natyrore, në të vërtetë e dukurive në to, në mënyrë manifestuese

janë të shprehura me shenja, derisa ato shoqërore janë të fshehura dhe kanë shenjat e tyre

latente që kanë lidhje me sjelljen njerëzore.

Parashtrimi I hipotezave.

Në bazë të të gjitha formave dhe proceseve të njohjes shkencore shtrihen aktivitetet e ndërsjella

fundamentale të fuqisë njohëse të njeriut-praksës dhe teorisë. Format kryesore logjike të

mendimit janë nocioni, gjykimi, përfundimi dhe format e tyre të veçanta. Nocioni paraqet

idenë e ndonjë lënde apo një lloji të lëndëve ose shenja, gjegjësisht cilësi të lëndëve apo

dukurive. Shprehjet e tyre folëse janë fjalët, terminët ose simbolet. Definimi I nocionit do të

thotë që të përcaktohet kuptimi I fjalëve, I terminëve apo I simboleve, gjegjësisht që të

përcaktohet përmbajtja dhe gjerësia e nocionit I shënuar me fjalë termin ose simbol.

Gjykimi është mendim gjegjësisht ndërmjet lëndës gjegjësisht dukurinë ose ndërmjet disa

cilësive të tyre, shënimeve po raporteve. Shprehje gjuhësore e plotë e gjykimit është deklarata

ose fjalia. çdo fjali e cila ka kuptim është deklaratë me gojë e gjykimit logjik.

Përfundimi paraqet gjykim të ri të realizuar ose qëndrim nga të kaluarit, nga gjykimet apo

qëndrimet e dhëna. Qëndrimet më të kaluara gjegjësisht pohimet quhen premise, ndërsa

qëndrimi i kryer quhet konkluzion gjegjësisht përfundim. Nëse përfundimi realizohet me një

premisë, atëherë përfundimi është direkt, ndërsa nëse përfundimi realizohet me dy apo më

shumë premisa, atëherë përfundimi është vendimtar.

Lidhja direkte ndërmjet teorisë shkencore dhe praksës shkencore realizohet nëpërmjet faktit

shkencor.

Fakti shkencor paraqet ekzistimi I vërtetuar dialektik objektiv Ideor-ndjesor I disa gjendjeve,

dukurive, proceseve, ngjarjeve, cilësive apo ekzistimi I relacioneve në mes atyre dukurive,

proceseve, ngjarje gjegjësisht ndërmjet cilësive dhe shenjave të tyre. Në procesin shkencor-

njohës, faktet dhe teoria janë të lidhura dhe të kushtëzuara ndërmjet veti në mënyrë dialektike.

Nga ana tjetër, faktet gjenden në vetë bazën e njohjes shkencore dhe të teorisë shkencore dhe e

krijojnë kriterin e vlerësimit njohës të hipotezës dhe të teorisë njohëse.

Relacioni ndërmjet fakteve shkencore dhe teorisë shkencore është aq njohëse fundamentalist

dhe me rëndësi, saqë të gjitha teoritë e metodologjisë së hulumtimit shkencor para së gjithash

shfrytëzohen në rajonin e lidhjeve dhe relacioneve ndërmjet tyre.

Hipoteza shkencore.

Pas përcaktimit të rajonit shkencor me të cilin do ta hulumtojnë problemin tonë dhe pas

definimit të nocioneve dhe pas analizimit të tyre, do ta dimë mirë se çfarë e kemi të njohur.

Mirëpo, me një hulumtim rrallë se mund të njohim gjithçka për një problem, për shkak se me

ndihmën e qëllimeve të hulumtimit përcaktojmë çka dhe pse dëshirojmë të dimë për problemin

tonë të hulumtimit. Nëse gjithë këtë e kemi përcaktuar mirë dhe preciz, atëherë mund të themi

se kemi pyetje të parashtruar precize. Në pyetje sigurisht se nuk është përgjigja, mirëpo

parashtrimi I mirë dhe preciz I pyetjes na çon drejt përgjigjes së mirë dhe precize. Problemi I

mirë dhe bukur preciz I formuluar I hulumtimit, na udhëzon kah parashtrimi I hipotezave më

të mira.

Hipotezat janë përgjigje ideore I pyetjeve për problemin, në të cilat në pyetje mund të jepen

shumë përgjigje. Për këtë shkak, hipoteza është vetëm një përgjigje e mundshme e pyetjes së

parashtruar. Në çdo hulumtim, rreziku më I madh për suksesin e tij është në vendosjen apo në

parashtrimin e hipotezave.

Hipotezat janë plotësime ideore-teorike të disa zbrazëtirave në njohjen e ndonjë dukurie apo të

disa dukurive të cilat në disa momente, pjesë apo aspekte veç më I njohim.

Hipoteza është teori për të cilën hulumtuesit nuk janë të siguritë.

Hipoteza paraqet atë që parashikohet.

Hipoteza është pohim që ka të bëjë me fakte të kufizuara, dukuri dhe procese që duhet të

vërtetohen ose të hidhen.

Në punën shkencore hulumtuese, para së gjithash në lëmin e shkencave empirike, parashtrimi I

hipotezës shkencore si ide prijëse, paraqitet si supozim ideor- teorik e cila vije menjëherë pas

vërtetimit të disa fakteve. Hipoteza shkencore duhet të shqyrtohet dhe të dëshmohet që të jetë e

besueshme dhe pjesë përbërëse e teorisë shkencore apo e ligjit shkencor.

Hipoteza shkencore paraqet edhe plotësim ideor-shkencor I disa zbrazëtirave në njohjen e disa

dukurive të caktuara apo të një tërësie dukurish, ku segmentet e caktuara të tyre, pjesët apo

aspektet e tyre tashmë janë të njohura. Në aspektin logjik, hipoteza paraqet qëndrim gjegjësisht

deklaratë të një kuptimi dhe supozimi lëndor dhe vlerë njohëse të cilat duhet të vërtetohen.

Kur parashtrojmë ndonjë hipotezë, duhet t’i përmbahemi disa rregullave:

a. hipoteza duhet të paraqesë supozim logjik dhe shkencor- teorik valid,

b. hipoteza duhet të jetë adekuate në lëndën e hulumtimit shkencor,

c. hipoteza duhet të jetë mjaft konkrete dhe e specifikuar si dhe në aspektin kuptimor e

gjuhësor e formuluar qartë dhe në mënyrë precize,

d. nëse ka të bëjë me një rajon të përgjithshëm apo në llojin e dukurisë, hipoteza duhet të

jetë mjaft e përgjithshme,

e. hipoteza empirike duhet të përmbajë referenca të caktuara empirike, hipoteza e drejtë

duhet të jetë teorike, ndërsa në shkencat empirike edhe e vërtetuar praktikisht, dhe

f. hipoteza duhet të jetë në bazë të teorisë shkencore të atij rajoni të dukurisë që I përket.

Që një hipotezë të jetë e drejtë, duhet të plotësohen pesë kushte:

1. relativiteti- që nënkupton se hipoteza duhet të mundësojë edhe zgjidhjen e ndonjë

problemi të parashtruar,

2. besueshmëria- që do të thotë ekzistimi I mundësisë që hipoteza apo ndonjë prej

pasojave të saj të mundet me anë të veprimeve ideore, fakteve shkencore apo përvojës,

të pohohet apo mohohet, gjegjësisht të shqyrtohet,

3. fuqia eksplanative- predictive- që nënkupton se hipoteza duhet të jetë e frytshme,

gjegjësisht të mund që prej hipotezës të kryhen një numër I madh I konsekuencave,

sepse me këtë rritet numri I dukurive të cilat me ndihmën e hipotezës mund t’i

shpjegojmë dhe parashikojmë,

4. kompatibiliteti- tashmë me hipoteza të vërtetuara dhe të pranuara,

5. thjeshtësia- që nënkupton nevojën se gjatë formulimit të hipotezës duhet të kihet kujdes

në kuptimin e saj, me qëllim që të mundet sa më thjeshtë të pranohet dhe të kuptohet.

Shqyrtimi I hipotezës përbëhet në vërtetimin e vlerës saj njohëse, gjegjësisht në konfirmimin

ose verifikimin e qëndrimeve që përmbahen prej të njëjtës.

I. Hipotezat sipas mjeteve munden me qenë:

a. Teorike- lëndë e të cilave janë teorike ose gjykimet dhe lajmërimet e paramenduara ose

dukuritë dhe qëndrimet në mendimin teorik.

b. reale ose praktike,- lëndë e të cilave janë dukuritë empirike nga natyra reale dhe objektive

dhe realiteti shoqëror.

II. Hipotezat sipas vendosjes logjike

a. thjesht-implikative - në të cilat hipoteza është implikat, gjegjësisht qëndrim I caktuar I

kushtëzuar prej ndonjë qëndrimi faktik si implikant I tij,

b. Deduktive-të cilat realizohen si qëndrime të veçanta apo individuale nga ndonjë ligj

shkencor ose prej ndonjë qëndrimi të përgjithshëm teorik, që do të thotë se të gjitha qëndrimet

të cilët mund të realizohen me deduksion, paraqesin edhe hipoteza deduktive,

c. Induktive- të të cilat secili përfundim I përgjithshëm hipotetik është realizuar nga shumë

qëndrime individuale,

ç. reductive-të të cilat në realizimin e hipotezave nisemi nga vet qëndrimi hipotezës, e pastaj

kërkohen dhe zbulohen faktet relevante në bazë të të cilave mund të kryhet hipoteza fillestare,

d. statistike-të cilat realizohen në bazë të qëndrimit themelor statistikë, gjegjësisht mundësia

statistike e ndonjë variabli ose të shpërndarjes statistikore të cilës I përgjigjet ndonjë cilësi apo

ndonjë dukuri në një përmbledhje dukurish ose në klasën e dukurive. Në këto hipoteza bijnë të

gjitha deklaratat statistike, veçanërisht ato që prognozojnë,

dh. Hipotezat zero-në të cilat bijnë hipotezat e formuluara negative, që do të thotë se hipoteza

zero nisemi nga qëndrimi se ndërmjet dy apo më shumë dukurive ose shenjave të reja, nuk

ekziston për shembull raport I rëndësishëm statistic apo ndonjë dallim I rëndësishëm, dhe për

këtë hulumtohet se a është a jo e saktë. Nëse vërtetohet se ekziston ndonjë lidhje me rëndësi

ose ndonjë dallim I rëndësishëm, hipoteza zero hedhet poshtë ose korrigjohet.

III. Hipoteza sipas përgjithësimit

a. hipotezat e uniformitetit emporik ose ngjashmërisë me të cilat hulumtohen qëndrimet në të

cilat nisemi nga bindja e arsyeshme për përshtatshmëri, ngjashmëri apo pajtueshmëri të

dukurisë në ndonjë rajon.,

b. hipotezat e gjeneralisimit statistikor- të cilat paraqesin shumë veprime abstrakte dhe shumë

veprime të përgjithësuara. Padyshim, kjo paraqet hap më me rëndësi në njohjen e cilado qoftë

dukurive masive; epërsia e rëndësishme e këtyre llojeve të hipotezave në raport me hipotezat

tjera është të përshtatje empirike në precizitetin e hipotezës statistike,

c. hipotezat e tipave ideal- në të cilat bien hipotezat e nocioneve të tipave ideal të llojeve të

caktuara të lemive, dukurive, ngjarjeve apo veprimtarive dhe sjellja e njerëzve dhe qëndrime

predikatet e të cilëve janë nocione të ndonjë tipi të caktuar ideal,

c. hipotezat e variablave analitike relacionale- në të cilat bien hipotezat që pasqyrojnë

varshmërinë funksionale e vetive të disa dukurive, varshmëria e cila hulumtohet me

kushtëzime analitike të variablave dhe të atyre vetive të dukurive. Këto hipoteza janë në

shkallën më abstrakte, dhe përgjithësia teorike,

IV. Hipoteza sipas rolit të njohjes:

a. ad-hok hipoteza- në të cilat bien hipotezat e thjeshta gjegjësisht hipoteza e cila

hulumtuesit në fazën e hulumtimit shkencor thjesht I bien ndërmend. Ato janë hipoteza

të cilat më shpesh nuk përmbajnë themel logjik dhe parashikime statistikore,

b. hipoteza punë- të cilët thjeshtë vendosen vetëm në fazë të caktuar të punëve të

hulumtimeve- shkencore sepse për atë ka arsye të madhe ose hulumtuesit besojnë se

hipotezat e vendosura në hulumtimet e mëtutjeshme mund të janë më të përdorshme,

c. hipotezat ndihmëse- kanë funksion që ta korigjiojnë,përplotësojnë ose që ta

përmirësojnë hipotezën fillestare ose hipotezën e cila gjatë hulumtimit tregon

produktivitet të pamjaftueshëm ose mbështetje,

d. hipotezat shkencore- të cilat përmbajnë numër të mjaftueshëm të premisave të

besueshme dhe paraqesin shkaktarin kryesor për realizimin e hulumtimit të dhënë

shkencor,

e. hipotezat premilinareapo të mëparshme – të cilat paraqesin jo mjaftueshëm të

përcaktuara dhe në bazë të rregullit hipoteza të përgjithshme, për të cilat dihet se nuk

janë të mira, e as të mjaftueshme dhe se në hulumtimet e mëtejshme duhet të

përmirësohen, përplotësohen ose lihen,

f. hipotezat fiktive- për të cilat që më parë dihet se janë jo reale, mirëpo për hulumtuesit

nganjëherë u duhen që gjatë shpjegimit të ndonjë dukurie, shembuj të imagjinuar, sepse

janë edhe të thjeshta dhe e shpjegojnë esencën e nocionit,

g. hipotezat e zbrazëta- të cilat nuk mund të vërtetohen, edhe pse më vonë mund të

vërtetohet se janë të sakta,

h. hipotezat e frytshme – të cilat mund të vërtetohen, sepse e kanë drejtuar hulumtimin dhe

kanë kontribuar drejt njohjes së dukurive relative, edhe pse më vonë vërtetohet se janë

të pasakta.

Ligji shkencor

Ligji shkencor, si formë më e ndërlikuar e njohjes shkencore, paraqet qëndrim I përgjithshëm

hipotetik që ka të bëjë me ndonjë grup apo dukuri. Ligji I cili njihet për ekzistimin e disa

dukurive do të thotë se njihet esenca e saj, mënyra se si paraqitet ajo dukuri dhe kushtet si dhe

shkaktarët e ndryshimeve të saj, rritja, zhvillimi, rënia dhe zhdukja.

Që të vijë deri te zbulimi ose njohja e ligjit shkencor për dukuritë reale e natyrore, shoqërore

ose psikike, duhet:

a. që të vërtetohen numër sa më I madh I dukurive të ngjashme me cilësi të kushtëzuara të

ngjashme ose të ndërsjella,

b. që të kryhet analiza e dukurive të dhëna, si dhe I dukurive të cilat I përcjellin ose I

pasojnë,

c. vendosja e hipotezës për ndonjë lidhje me rëndësi dhe të përgjithshme ndërmjet dukurive

të përmendura,

ç. Të kryhet vërtetimi praktik dhe teorik I hipotezës së dhënë,

d. që të vendoset dhe formulohet qëndrim I përgjithshëm, gjegjësisht ligj për lidhshmëri të

caktuara dhe reciprociteti I dukurive.

Ligjet shkencore ndahen dhe dallohen sipas: lëndës, funksionit gnoseologjik, nivelit të

rëndësisë dhe sipas lëmis së rëndësisë.

1. sipas lëndës gjegjësisht sipas strukturës, ligjet shkencore I ndajmë në:

a. ligje të lidhjes, në cilat bien ligjet funksionale të shprehura me formula, që do të thotë ligjet

funksionale gjenetike të cilat I shprehin proces të ndryshimet, zhvillimin dhe lëvizjen e cilit do

lloj të dukurive, parasegjithash natyrore dhe shoqërore,

b. ligje strukturale, të cilët e shprehin strukturën e llojeve të veçanta të dukurive, lëndëve,

proceseve, organizmave, bashkëdyzimeve kimike etj,

c. ligjet mbledhëse, të cilët mbajnë raporte të ndërsjella të mbledhjeve ose raportet ndërmjet

anëtarëve në mbledhje, e në të njëjtën kohë paraqesin dhe ligje kryesore të përfundimit

kategorik-sylogjik, gjegjësisht përfundime logjike të cilat dalin prej dy apo më shumë

supozimeve.

Sipas funksionit gnoseologjik, ligjet shkencore ndahen në:

a. ligje descriptive të cilët thjesht konstatojnë apo shpjegojnë raport të caktuar thelbësor dhe

ndërlidhshmëri të lëndëve apo dukurive, gjegjësisht ndërmjet cilësive të tyre: ligje tipike

descriptive janë ligjet statistikore, dhe

b. ligjet eksplikative, në të cilat shpjegohen dukurit në formimin e tyre dhe ndryshimet si dhe

zhvillimi, me theks eksplikative janë ligjet funksionale-gjenetike të përmendura.

Sipas nivelit të rëndësisë së ligjeve shkencore mund të grupohen në:

a. ligje të ashpra ku bien ligjet dinamike gjegjësisht ato ligje të cilët në bazë të njohjes precize

të gjendjes së përmbajtjes dinamike dhe gjendjes së saj fillestare, ashpër e përcaktojnë gjendjen

e asaj përbërje në çfarëdo kohe të ardhshme,

b. ligjet e mundshme ose statistike në të cilat bien më shumë apo më pak ligjet e mundshme,

me atë se ajo shkallë e mundësisë del prej natyrës së tyre statistikore, gjegjësisht prej

mundësisë së tyre statistikore.

Sipas lëmis së rëndësisë ligjet shkencore ndahen në:

a. ligje universale, të cilët vlejnë për krejt realitetin objektiv,

b. ligje të përgjithshme, të cilat vlejnë si ligje bazë të shkencave të caktuara apo të një grupi të

caktuar të shkencave,

c. ligje të veçanta që kanë të bëjnë me shkencat e veçanta edhe merren me shkaqet kryesore,

raporte ose kushte të llojeve të caktuara të dukurive.

Ligjet shkencore kanë rol shumë të rëndësishëm njohës për shkak se:

a. paraqesin njohuri të cilësive të përgjithshme dhe të rëndësishme të një lloj të dukurisë,

edhe pse e përgjithshmja e çdo ligji empirik është relativisht jo e plotë, kështu që asnjë

lloj I dukurisë nuk është absolutisht I ndarë prej dukurive tjera,

b. luajnë rol më të rëndësishëm në shpjegimin shkencor të dukurive, ndërsa që të

shpjegohet shkencëtarisht ndonjë dukuri, kjo fillimisht do të thotë që ajo dukuri të

njihet në bazë të teorisë shkencore, në bazë të hipotezës së mirë dhe në bazë të ligjeve

shkencore,

c. luajnë rol të rëndësishëm në zbulimin dhe njohjen e mëtejshme, jo vetëm të

fakteve,gjegjësisht të gjendjeve dhe të dukurive të panjohura, por edhe në zbulimin e

vetë teorisë shkencore dhe të ligjeve të reja shkencore.

d. Kanë rëndësinë madhe në zgjerimin e njohjes shkencore, në vendosjen e hipotezës

shkencore, si dhe në zbulimin e teorive dhe ligjeve të reja shkencore,

e. Luajnë rol të rëndësishëm në shkencat aplikative, gjegjësisht në implementimin praktik

të shumë lemive shkencore , siç janë ekonomia, turizmologjia, psikologjia, mjekësia etj.

Teoria shkencore, si nocion I cili gjendet ndërmjet njohjes shkencore dhe metodologjisë

shkencore, paraqet njohje ideore për disa lloje të lëndëve, pastaj shpjegimi I disa llojeve të

dukurive, të proceseve dhe të lëndëve të imagjinuara, në bazë të principeve shkencore,

ligjeve ose hipotezave, si dhe qëndrimeve hipotetike të vërtetuara ose hipoteza të aprovuara

përterë rajonin ose lloje të dukurive me qëllim për njohjen e tyre, gjegjësisht përshkrim dhe

shpjegim shkencor. Me ndihën e teorive shkencore silloj I ligjeve shkencore shpjegohen

ligjet me njohuri të rëndomta.

Struktura e teorisë shkencore e përbëjnë:

a. lëndë dhe dukuri, apo lloje të lëndëve dhe dukurive në të cilat kjo teori ka të bëjë ose

për të cilat teoria flet, ë

b. një numër I caktuar I nocioneve, gjegjësisht fjalor bazik të teorisë shkencore,

c. qëndrime të caktuara bazike, gjegjësisht principe apo postulate,

d. disa ligje të caktuara shkencore për dukuritë të cilat janë lëndë e asaj teorie shkencore,

e. numër I madh apo I vogël I hipotezave ende të pavërtetuara të cilat hyjnë në përbërjen e

teorisë shkencore ose të cilat teoria shkencore I hapë, ndërsa vërtetimi I të cilave sjell

deri te ndryshimi I kufizimit të teorisë në drejtim të thellimit të saj,

f. teorema si bazamente të realizueshme dhe të vërtetuara shkencore.

Teoria shkencore mund të klasifikohet sipas:

a. rajon I lëndës (këtu bieje në teoritë e veçanta shkencore nga shkenca të ndryshme),

b. prejardhja njohëse në të cilën bijën: teoritë analitike-deduktive, empirike-induktive,

hipotetike-deduktive dhe teori të ndërlikuara siç janë shumë teori shkencore,

c. teori strukturale,në të cilat bieje në teoritë shkencore të teorive shkencore dhe teorike të

shkencave empirike, që kanë të bëjnë për shumë shkenca shoqërore,

d. teori të përgjithshme, në të cilat hyjnë:

2. teoritë më të përgjithshme, p.sh. teori të përgjithshme filozofike për përmbajtjen

dhe strukturën e botës,

3. teori të përgjithshme të një grupi të caktuar të shkencave të ngjashme, siç janë

p.sh. teoria e materializmit historik për të gjitha shkencat shoqërore, dhe

4. teori të veçanta për çdo shkencë në vete,

e. sipas shkallës së bazës shkencore, teoritë ndahen në:

1. të ashpra, deduktive dhe më pak të ashpra,

2. empirike, teori shkencore induktive, të cilat janë më shumë a më pak të besueshme.

Karakteristika e teorive të ashpra shkencore është në atë që mund të dëshmohet saktësia e saj,

dhe që lidhja logjike ndërmjet elementeve të tyre është shumë e fortë, derisa vlera e teorisë

empirike mund të vërtetohet, por jo edhe ashpër të dëshmohet. Roli I njohjes së teorisë

shkencore në esencë është e dyfishtë: teorike-njohëse dhe aplikative.

Roli teorik-njohës I teorisë shkencore përbëhet prej:

a. në vetë njohjen e llojeve të caktuara të dukurive, gjegjësisht në zbulimin e të vërtetës

ose prapë mundësia për saktësinë e qëndrimeve për ndonjë tip të lëndëve, dukurive dhe

proceseve e të ngjashme.

b. Në shpjegimin shkencor të llojit të caktuar të dukurive, gjegjësisht në zbulimin e

prejardhjes së tyre , përmbajtjes, strukturës, lidhjes me dukuritë tjera dhe proceseve,

para së gjithash lidhjeve shkakore-gjenetike dhe në zbulimin e mënyrës së funksionimit

dhe të sjelljes së atyre dukurive në kushte të caktuara,

c. Në parashikimin e proceseve apo të ngjarjeve, ose në parashikimin e gjendjeve të

ardhshme të proceseve të caktuara natyrore apo shoqërore,

d. Në zgjerimin e njohjes shkencore të rajonit të caktuar, me theks të veçantë me anë të

vendosjes së hipotezave të reja në bazë të teorive ekzistuese dhe në bazë të fakteve të

reja të zbuluara empirike,

e. Në përpunimin e projekteve për hulumtime të mëtejshme, me ç‘rast teoritë ekzistuese

shkencore kanë rrol të rëndësishëm në përgatitjen e bazave fillestare konceptuale për

hulumtimin e fakteve relevante për hulumtimin e projektuar, për klasifikimin e fakteve

të zbuluara dhe për shpjegimin e tyre, gjegjësisht interpretimin teorik.

Roli aplikativ apo praktik i teorisë shkencore bazohet në aprovimin praktik të teorisë

shkencore, posaçërisht në veprimtaritë arsimore, në ekonomi, turizëm, sigurime, doganë,

teknikë, informatikë etj.

Variablat- identifikimi,klasifikimi dhe operacionalizimi

Me shprehjen variabla tregojmë çdo dukuri që oscilon duke pranuar vlera të ndryshme,

kategori ose kualitete për operacion të ndryshme. Pra, çdo observim I veçantë të e cila vijmë

me gjatë rrjedhës së hulumtimit ka të bëjë me kuantitet të caktuar ose kualitet të ekzistimit të

dukurisë që trajtohet si variabël.

Çdo dukuri që është lëndë e hulumtimit në shkencë, gjegjësisht rajonin hulumtues, quhet

variabël. Pse? Sepse të gjitha dukuritë të cilat hulumtohen në shkencën e dhënë, varrojnë

ndërmjet veti. Për shembull, në hulumtimin e dhënë psikologjik, varirimi prej një individi deri

te tjetri më së lehti mund të konstatohet gjatë aprovimit të prezencës së variablës te hulumtuesit

e ndryshëm, ndërsa variabla të një hulumtues I njëjtë. Duke vlerësuar inteligjencën si variabël

ekzistojnë dallime nga një te hulumtuesi tjetër, që tregon se inteligjenca variron prej njërit te

tjetri individ. Kur bëhet fjalë për nivelin e aspirimit si variabël, ajo jo vetëm që variron prej një

hulumtuesit te tjetri, por mund të varirojë edhe në kuadër të një hulumtuesi të njëjtë- ashtu siç

dallohen hulumtuesit njëri prej tjetrit në aspektin e nivelit të aspirimit, gjithashtu edhe një

hulumtues I njëjtë mund ta ndryshojë nivelin e aspirimit nën ndikimin e rrethanave të

ndryshme.

Gabim I zakonshëm te hulumtuesit fillestar është ti shqyrtojnë variablat me kategori të

ndryshme që përbëjnë vetë variablë , të cilat përndryshe paraqesin vetëm përbërje të varirimit

të variablave. Gabimi qëndron në atë se kategoritë të cilat I takojnë një variable të njëjtë quhen

si variabla të ndryshme. Për shembull, për shumicën e hulumtueseve fillestar ashiqare është se

kategorike “maçko” dhe variabla gjini. Njëkohësisht, shumë më pak ashiqare është se “

mësimi në qetësi” dhe “ mësimi me muzikë” janë vetëm dy kategori të ndryshme të një

varijable, e cila mund të quhet kushte në të cilat zhvillohet mësimi.

Si bëhet dallimi ndërmjet asaj që është varijabël, dhe çka kategori e varijablës?

Deri atëherë nëse varijabla është ndonjë cilësi, termi me të cilin përshkruhet personi I vetëm

me sjellje të asaj cilësie arrihet vetëm në kategori të caktuar të varijablave.

Për shembull,me termin “inteligjent”përshkruhen ato të cilët janë të ndryshëm me ato”jo

inteligjent”. Ose, në ekonomi, me termin “produktiv” përshkruhen të gjitha ato veti të cilat

janë të ndryshëm me “jo produktivët”.

Njëkohësisht secili përshkrim kualitativ I dukurisë e cila është varijabël në hulumtim mundet të

arrihet vetëm në kategori të veçantë të asaj varijable, por jo edhe të të gjitha kategoritë që e

përbëjnë varijablën. Në pyetjen si janë “kushtet në të cilat zhvillohet prodhimi “, përgjigjet me

përshkrimin e më shumë gjendjeve të cilët dallohen sipas kualitetit të “ kushteve “. Mu ashtu si

të tilla duhet të kuptohen “ punë në qetësi “ dhe “ punë me muzikë “.

Kualifikim të varijablave

Ekzistojnë më shumë dallime të varijablave. çdo njëra nga dallimet bazohet në kritere të

veçanta të kualifikimit. Sipas një kriteri, varijablat ndahen në kuantitative dhe kualitative. Sipas

një kriteri tjetër, ndahen në bihejviorale, stimuluese dhe organizmenë, ndërsa sipas kriterit të

tret të varijablave të hulumtimit dhe varijablave relevante. Nga të gjitha këto ndarje të

përmendura dalin tipe të ndryshme të varijablave:

Varijablat kuantitative dhe kualitative

Varijabla është kuantitative nëse vlerat apo kategoritë e saj tregojnë në shkallë të ndryshme të

prezencës së varijablës. Me këtë rast, shkalla e prezencës së varijablës shprehet në mënyrë

numerike, me numër I cili shënon sasinë e caktuar të varijablës. Me fjalë të tjera, kuantitative

është ajo varijabël varirimet e të cilës mund të përshkruhen në mënyrë numerike. Kështu,

përshkrimi numerik mund të jepet me anë të vlerave të veçanta që i ka pranuar varijabla me

varirim ose nëpërmjet kategorive të varirimit që dallohen në bazë të raportit të sasisë prezente

të varijablës dhe ndërmjet të cilave ekzistojnë dallime që mundet numerikisht të shprehen. E

tillë është p.sh. varijabli intelegjencës varirimet e së cilës mund të arrihen vlera të ndryshme

dhe në raport me të cilën hulumtuesit mund të ndahen në shumë kategori të cilat gjithashtu

tregojnë për shkallën e ndryshme të posedimit të varijablës.

Varijablat kualitative përbëhen prej kategorive diskrete ndërmjet të cilave ekzistojnë dallime në

kualitetin e posedimit të varijablës. Me këtë rast kategoritë marrin shenja të ndryshme

( numerike ose verbale) të cilët në vend të saisë së caktuar të varijablës, tregojnë në kualitetin e

ndryshëm të varijablës. Për këtë shkak, dallimet ndërmjet këtyre kategorive nuk mund të

shprehen numerikisht. Gjinia është shembull tipik I varijablës kualitative-kategoritë meshkuj

dhe femra, të cilët edhe përskaj se mund të shënohen me një dhe me zero (apo me cilat do dy

numra), janë vetëm kualitative por jo edhe kuantitativisht të ndryshme. Edhe kategoritë puna

në qetësi dhe puna me muzikë, pa marë parasysh se si do të shënohen, kanë të bëjnë vetëm në

dallimin në kualitet të varijablës, kushtet në të cilat kryhet puna.

Varijablat bihejviorale, stimuluese dhe organizative.

çdo reagim I organizmit mund të paraqes varijabël bihejviorale në hulumtim, ndërsa çdo dukuri

e mjedisit që ndikon në reagimin e organizmit mund të paraqitet në rolin e varijablës

stimuluese.

Sikur te varijabla bihejviorale që nënkuptojmë shumë lloje të reagimeve:prej reagimeve më të

rëndomta të organizmit e deri te ato forma më të ndërlikuara të sjelljes, ashtu edhe në

varijablën stimuluese mund të hyjnë shumë kushte të ndryshme: që prej kushteve të rëndomta

që nxisin në reagime, e deri te shumë situate të ndërlikuara sociale të cilat provokojnë sjellje të

caktuar. Në hulumtim, gjatë reagimi tvarijabla stimuluese do të mund të jetë ndonjë sinjal me

zë apo me dritë,ndërsa varijabla bihejviorale është koha e reagimit me dorë të djathtë apo me

dorë të majtë. Gjatë hulumtimit të ndikimit të filmave me përmbajtje agresive mbi sjelljen

agresive të njerëzve, shikimi ( gjegjësisht jo shikimi)I atyre filmave do të paraqiste stimulues të

sjelljes agresive.

Të gjitha karakteristikat e të testuarve në hulumtim mund të paraqesin varijabla organizmenë.

Për skaj karakteristikave të jashtme të cilat shihen, në varijablat organizmenë hyjnë edhe

karakteristikat e brendshme për prezencën e të cilave përfundojmë në bazë të sjelljeve të

testuesve. P.sh, varijabla organizmenë në hulumtim mund të jenë gjinia, lartësia apo

përkatësia racore si karakteristika të jashtme, por edhe neurotizmi, niveli I arsimimit dhe

paragjykimet racore si karakteristika të brendshme të testuesve.

Në hulumtimet eksperimentale, varijabla stimuluese janë ato që manipulohen apo kontrollohen,

ndërsa bihejviorale janë ato që nxiten edhe që maten. Me këtë rast, varijablat organizmenë më

së shpeshti me anë të zgjidhjes së testuesve, ato vetëm kontrollohen.

Për disa varijabla që hulumtohen nuk mundet menjëherë të përcaktohet se a duhet të hujnë në

bihejviorale, stimuluese apo oragnizmenë. Për disa prej tyre mund të duket se i takojnë një tipi,

por më vonë të dalë se janë tip tjetër I varijablës. Se për qfarë tipi të varijablës bëhet fjalë, kjo

varet se si ato përshtaten në hulumtim.

Varijablat e varura, të pavarura dhe relevante

Në hulumtimin shkencor, më së shpeshti dallohen dy lloje të varijablave: të varura edhe të

pavarura. Varijabla e varur në hulumtim është ajo e cila pritet që të kuptohet në bazë të

supozimit se varirimi I saj është I kushtëzuar nga ndryshimet në ndonjë varijabël tjetër.

varijabla e pavarur llogaritet mu ajo varijabël për të cilën supozohet se e nxitë varirimin e

varijablës varëse. Me fjalë tjera, me hulumtim studiohet ndikimi I varijablës së pa varur mbi

ato të varur. Të vendosura në kontekst të raporteve kauzale, në varijablën e pavarur duhet të

shikohet si shkas I supozuar për ndryshimet në varijablën e varur, ndërsa në varijablën e varur

si në pasojën e supozuar (apo efekt) nga ndryshimet në varijablën e pavarur.

Kështu për shembull, në produktivitetin e punëtoreve si variabel e varur , përveç kënaqësisë

nga puna mundet te ndikojnë edhe varibla te tjera , si për shembull ndriçimi I hapësirës dhe

lloji I punës. Nëse produktivitetin e marrim lende te hulumtimit dhe eshte e definuar si

variable e pavarur,ndriçimi I hapësirës dhe lloji I punës do te trajtohen si variable relevante.

Variablat relevante mundet te jenë te ndara në dy grupe: në variabla te kontrolluara dhe

variabla te pa kontrolluara. Te kontrolluara janë ato variabla relevante që gjate hulumtimit

mbahen në atë mënyrë ashtu që te jenë konstante për ta kontrolluar varimin e tyre, ose nga ana

tjetër te neutralizohen efektet e varimit te tyre.

Te gjitha variablat tjera relevante, që gjate hulumtimit nuk merren parasysh kanë status te

variablava relevante te pakontrolluara.

Llojet tjera te variablave

Ekzistojnë edhe lloje te tjera te variablave, siç janë:

1. Variabla eksperimentale- te këto madhësia dhe ndryshimet e parametrave me te cilat

eksperimentohet ndërrohet si pasoje e varëshmërise shkakore nga ndonjë parametër

tjetër.

2. variabla joelpërimentale- te këto madhësia dhe ndryshueshmëria paraqiten në forme te

raportit funksional.

3. variablat antecedale- janë ato që u paraprijnë variablave te varura dhe atyre te pavarura,

në atë mënyrë që e tregojnë lidhjet e variblave te varura dhe atyre te pavarura.

4. variablat intervenuese- këto janë ato lloje te variablave që kanë rrol intervenuse

ndermet variablave te varura dhe te pavarura. Këto variabla mundet te paraqiten si

shkak dhe si pasoje në raport me ndikimin e variables se varur mbi atë te pavarur.

5. variablat hipotetike- këto janë me se shpeshti parasupozime që vërtetohen nga vete

përvoja.

6. variabla dihotomike- këto variabla kanë vetëm dy madhësi, që në të shumtën e rasteve

janë te dhëna në dy shprehje ekstreme.

7. variablat koordinuese- këto e përcaktojnë intensitetin e ndërlidhshmërisë ndërmjet

variables se varur dhe asaj te pavarur.

%

100

90

80

Turistët dhe

potencialet

vendore(variabël

e pavarur)

70

60

50

Turistët dhe

potencialet e

jashtëm(variabël

e pavarur)

40

30

20

10

I S D O A R E N Dimensione

temocional(v

ariable e

varur)

Operacionalizimi i variablave

Që të mund të maten variablat e varura në hulumtim, kurse të pavarurat të manipulohen, së pari

duhet të definohen. Definimi i variablave që është element i hulumtimit shkencor bëhet në dy

faza, në dy nivele të ndryshme. Fillohet me definimin e variablave në nivel teorik. Por në këtë

nivel definohen poimet të cilat paraqesin shenja abstrakte për lajmërimet se çka janë variablat

në hulumtim. Para saj, përcaktohet për njohjen e një poeme shfrytëzohen poema të tjera. Në atë

mënyrë, përmes definimeve të tilla definohet se çka në teori nënkuptohet nën dukurive të

përcaktuara.

Për definimin e poemave nën nivel teorik hulumtimi më së shpeshti i shfrytëzon definicionet të

cilat kryhen nga literatura shkencore.

Përmes definicioneve të dukurive në nivel fitohet ideja për at se çka dëshirohet të hulumtohet.

Megjithatë, për të mundur diçka në të vërtet të hulumtohet duhet të ketë përfaqësinë të saktë se

si të krijohet ajo. Për at qëllim, paraqitjet të cilat janë variabla në hulumtim duhet të definohen

në nivel operacional. Ajo arrihet me definicione operacionale-caktohet se çka merret që të

mund variablat të jetë element në hulumtim. Në dallim nga definicionet teorike të cilat janë

variablat të cilat definohen në mënyrë abstrakte, sipas njohurive që i kemi që është në teorinë,

me definicionet e operacionalizuar variablat definohen konkretisht për at përcaktohet niveli i

njohurit empirike.

Që të mund të definohet variabla në nivel të operacionalizuar së pari duhet të indetifikohen ato

aktivitete dhe format të sjelljes, ose manifestim, që kuç anën e dukshme të variablave. Përmes

nivelit identifikimi përcaktohet për kornizën empirike në bazë të cilës variabla njohet dhe

paraqitja e asaj regjistrohet. Korniza empirike e variablës mundëson të zbulohen qëndrimet e

paraqitura në të cilat variablat mund të parashikohet dhe të matet.

Zbulimi dhe përcaktimi në qëndrime të tilla është qëllimi përfundimtar nga operacionalizi nga

i cili dalin definicionet operacionale për variablat.

Ashtu që, definicioni i operacionalizuar e përcakton njohurin e variablës në at mënyrë i

përcakton qëndrimet (operacionet) të nevojshme për manipulimin dhe matjen e saj. Saktësish

për këtë, mund të thuhet se definicioni i operacionalizuar eshët një lloj “porositës i hulumtimit”

dh i thotë “bën kështu dhe kështu dhe në këtë dhe këtë mënyrë”.

Hulumtimi nuk mund të realizohet pa operacionalizimin e variablave. Arsyeje kryesore në bazë

të faktit thotë se përmes definicioneve të operacionalizuara të variablave sigurohet testimi

empirik i hipotezës. Ato variabla të cilat nuk mund të manipulohen dhe maten, nuk mund të

operacionalizohen dhe nuk mund të jenë element i hulumtimit shkencor. Në atë mendim mund

të thuhet se janë observime të pa përcaktuara të variablave. Opservacionet janë të pamundshme

pa qartësinë dhe saktësinë e istrukcionëve të caktuara për at se si do të opservohen, por

saktësisht instruksionet e tilla janë definicione operacionale.

Operacionalizimi i variablës në hulumtimin bazohet në dy lloje

operacionalizimve:eksperimenta dhe të matura ose manipuluese dhe të matura. Në definicione

racionale eksperimentale paraqiten qëndrime që hulumtojnë i shfrytëzon me qëllim te varion

variablat në hulumtim. Në këtë mënyrë definohen vetëm variablat aktive të pavarura, për at se

në to mund të ndryshohen qëndrimet në manipulimin eksperimental. Atëherë kur duhet të

definohet atributet e variablave të varura dhe të pa varura, ndryshohen definicionet e

operacionalizura të matura. Me definicionet e operacionalizuara të matura në realitet

përcaktohen qëndrimet që n hulumtim përdoren për matjen e variablave. Secila variabël

operacionalizohet për nevoja të hulumtimit konkret dhe për atë, për një variabël të njëjtë nuk

të ketë më tepër definicione të operacionalizuara. Për një variabël të njëjtë mund të ketë qa

definicione të operacionalizuara aq sa ka hulumtime me at variabël. Ajo çka në të vërtetë

hulumtohet paraqite vetën nga një aspekt e nevojës që është element i hulumtimit. Për atë, nuk

duhet të mendonte se definime të operacionalizuara të ndryshme që paraqiten në një nevojë të

njejtë definojnë definicione të operacionalizuara të ndryshme, por vetëm definojnë aspekte të

ndryshëm të një variabile të njëjtë .

Metoda për mbledhejen e të dhënave

Fazë e ardhshme në procesin e hulumtimit për përcaktimit të variablave paraqesin përcaktime

të metodave për mbledhjen e të dhënave. Me ndihmën e kësaj faze paraqesin lidhej më të mirë

të përvojës në mes mendimeve tona dhe dukurive dhe proceseve për të cilat mendojmë.

Metodat, teknikat, instrumentet

Metoda paraqet përfundim, komplekse të koherenzistive, konzistive , sintetizistive,

shkenctarisht të verifikuara, njohje dhe me teori-shkencore dhe praktik rregulla,norma të

vërtetuara ,komplekset e të menduarit dhe veprimit praktik dhe instrumente ma an të së cilave

krijohet njohuria shkencore.

Në hulumtimet shkencore, për të ardhur deri tek e vërteta, janë të nevojshme mënyra dhe mjete

adekuate, përkatësisht mënyra të cilat janë dhe përcaktojnë elementin të interesi të ndonjë

lëmije, dhe pastaj kontaktohet me të mundësohet dhe lehtësohet studimi i tij. Këto mënyra dhe

mjete e lehtësoj studimin e tyre. Këto m mënyra dhe mjete përkatësisht janë mënyra me të cilat

kryhet ky operacion, quhen metoda ndërsa e cila merret me to quhet metodologji. Metodat janë

pjesë përbërëse dhe pjesë të pandashme të lemive. Ato e mundësojnë dhe lehtësojnë veprimin

hulumtues të teorisë dhe gjithashtu janë rezultat i veprimit të tillë teorik. Teknika paraqet

qëllim të veçantë, përgjithshëm dhe funksional të instrumenteve dhe qëndrimeve të cilat

përdoren në mbledhjen e të dhënave. Nën termin teknik nënkuptohet forma dhe vetë specifiteti

i punës hulumtuese. Pastaj duhet të kryhet dallimi ndërmjet teknikës dhe instrumentit.

Instrumenti është mjet i cili përdoret për realizimin e teknikës të përcaktuar. Instrumentet janë

mjete zakonesh përdoren për mbledhje e të dhënave ekzistoj një numër i madh i instrumenteve

përdorimi i të cilave varet prej specifitetit që hulumtohet pastaj prej mundësive kohore dhe

financiare si dhe afiniteteve personale të hulumtuesit. Instrumentet duhet të mundësojnë

mbledhjen sa më shumë të dhënave për dukurin. Që të thuhet një mjet instrument duhet të ketë

kërkesa të mjaftueshme përkatësisht të posedoj karakteristika domosdoshme. Karakteristikat

themelore të secilit instrument janë 1. validiteti, 2. besueshmëria, 3. objektiviteti, 4.

ndjeshmëria ,5. diskriminimi, 6. besueshmëria, 7. praktik dhe ekonomik

Mbledhja e të dhoma është karakteristik e secilës hulumtim shkencor. Ekzistoj dy mënyra të

mbledhjes të të dhënave:

-në mënyrë indirekte, me ndihmën e organeve hetuese dhe

-në mënyrë direkte ,e ndihmën e shënimeve e të dhënave nga dukurit e më hershme.

Mbledhja e të dhënave është sistem paraprakisht i organizuar i drejtuar në shënimet dhe

evidentime e manifestimeve të jashtë me përdorime e metodave të caktuara, teknika,

instrumenteve, dhe metodave varësisht nga qëllimet e hulumtimit dhe burimet e të dhënave.

Burimet e të dhënave munden të jen shkencore dhe të përvojës.

Karakteristika që duhet ti përmbaj instrumenti

1. validiteti (saktësisht,adekuat)

Qëllimi i përcaktimit të validitetit të ndonjë instrumenti gjendet në përgjigjen e pyetjes se sa aj

instrument e mat atë se çka dëshirohet të matet me të, ose një kuptim më të gjër në cilën masë

shërben çka pritet prej atij instrumenti.

Ndonjëherë i njëjti instrument për një qëllim mundet të jetë më valid e për tjetrin më pak .

D.m.th nuk ekziston validiteti i përgjithshëm për ndonjë instrument. Validiteti mundet të

përcaktohet vetëm më shikimin e qëllimit konkret për të cilin ai instrument shërben,

përkatësisht me shijimin e dukurisë me të cilën matet. Për at duhet ti kushtohet kujdes gjatë

përcaktimit të kritereve të validitetit dhe ato janë:

1. Vlerësimi subjektiv i të pyeturve. Një numër i madh i të vlerësuarve e japin vlerësimin

subjektin pastaj kryhet përputhshmëria e rezultateve të fituara me vlerësimin subjektiv

përqindja e më shumë vlerësuesve. Ajo paraqet teknik e grupeve të njohura, këtu kryhet

zgjedhja në mendimin masovik të krijuar.

2. Përputhshmëria e rezultateve të arritura me instrumentet tjera. Si kriter për validitet

parashikohet se ekziston tjetër instrument që ka shkallë të njejtë të validitetit sikur se

instrumenti i par.

3. Përcaktimi i validitetit me ndihmën me analizën faktoriale. Analiza faktoriale paraqet

metodë me të cilën hulumtohen madhësitë fundamentale të cilat e determinojnë rezultatin në

shumicën e operacioneve të ndryshme. Me ndihme e metodës matematiko statistikore veçojmë

ato madhësi fundamentale ata faktor të cilët janë të pavarur. Kur të zbulohen se cilat janë vlerat

dhe në qfarë mase aj instrument pyeten, atëherë është e kënaqshme rregulla themelore e

validitetit, ashtu që saktë dihet se çka matet. Ekziston më tutje valideti prognozues. Kjo jep

përgjigje në pyetjen besueshmërinë e suksesit i anëtarëve në ndonjë lëmi tjetër në përgjithësi

rezultatet e fituara me instrumentin e matur të dhen, por nuk tregon se sa ai instrument e mat

atë çka është në kuadër të projektit të hulumtimit për tu matur.

2. Besueshmëri (përpikëshmëri, konkret, qëndrueshmëri)

Të dhënat duhet të japin përgjigje në pyetjet sa a mund dhe në cilën masë mund të mbështeten

në rezultatet në të cilat kemi arrit. Gjatë përcaktimit të besueshmërisë të instrumenteve matëse

ekzistojnë edhe qëndrime të cilat mund edhe të kombinohen:

1. koeficienti i stabilitetit. Koeficienti në korrelacionin i cili përfitohet kur dy ndryshime

në të njëjtin instrument të matura me madhësi të cilat japin rezultat të njëjtë, tregon

stabilitet dhe qëndrueshmëri në instrumentin matës dhe quhet koeficient i stabilitetit

dhe qëndrushmësisë. Ky koeficient më së shumti përdoret maten dukurit të cilat janë

relativisht konstante.

2. koeficienti homogjen. Ky koeficient përdoret kur të matet dukuria me konstant shumë

të vogël, ajo kërkon që të ketë dallim kohor në ndryshimin e instrumentit.

3. koeficienti ekuivalent. Ekziston mundësi tjetër për përcaktimin e besueshmërisë, në atë

kërkohet që të kesh në dispozicion formën paralele të njëjtit instrument. Konstatojnë se

qëndrueshmëria përcaktohet në bazë të përputhshmërinë e rezultateve në mes të

formave të dukurisë së njëjtë.

Në të vërtetë , ka te bëj me format ekuivalente në të njëjtin instrument.

3. Objektiviteti

Me objektivitet parashihet saktësia në rezultatet e pritura me përdorimin e instrumentit e

përdorur. Në të vërtet objektiviteti paraqet një aspekt të besueshmërisë. Nëse vërtetohet

objektiviteti në instrument atëherë vinte në përfundim se ka mospajtim në vet instrumentin.

Këtu nuk bëhet fjalë për pajtueshmërinë ose jopajtueshmërin me dy të përdorura në të njëjtin

instrument, por bëhet fjalë për pajtueshmëri apo jopajtueshmërin në dy apo me shumë

përgjigje, ndonëse rezultatet, gjatë përdorimit në të njëjtin instrument nga i njëjti individ, apo të

burinë të të dhënave, po ashtu të njëjtë e përdorin dy apo me tepër të pyetës. Me fjalë të tjera

objektiviteti i instrumentit vërtetohet në atë mënyrë që ju ipet shumë pyetësve që ta realizon të

njëjtin instrument ndaj personave të njëjtë, apo burimin e njëjtë të të dhënave (në varshmëri

prej llojit të hulumtimin).

Ndjeshmëria.

Instrumenti për matje i posedon karakteristikat matëse të ndjeshmërisë, përderisa me të mund

të zbulohen dallime të vogël në atë çfarë matet, tek instrument që përbëhen më disa detyra

pyetëse ose etj.,ndjeshmëria fitohet me burim adekuat të detyrave. Por duhet të kenë në shikim

se atë që hulumtimit i duket e letë apo e rënd për pyetësin nuk është e lehtë. Për atë

ndjeshmëria nuk mund të fitohet në bazë të procedurës subjektive të atij i cili e konstrukto

instrumentin. Për tu vërtetuar ndjeshmëria e instrumentit e pamohueshme është verifikimi

empirik me përdorimin praktik te instrumentit (pyetësori, lista anketuese, skalogrami etj )

koomparacioni i rezultateve të fituar nga ç’do pyetje veç e veç, për të cilët dihet distribuomi i

rezultateve. Instrumenti do të je më i ndishëm nëse është më i gjër, ndonëse përderisa përmban

më shumë pyetje detyra apo elemente (indikatorët)

5. Diskriminimi

Tregon në veliditetin e secilit element në instrumentin. Me fjalë të tjera, c,do pyetje e krijuar

apo detyra në instrument do të ketë shkallë më të lart validiteti ( pëndësin ), përderisa në të

njëjtën apo përputhen me rezultatet në të gjithë instrumentin. Në atë mënyrë ajo pyetje apo

indikaroti në mënyrë të çart do ti diskriminon ata të pyetur apo burimet e të dhënave ( përderisa

ka të bëj me dokumentacionin) të cilët kanë një rëndësi më të madhe ndaj atyre që nuk kanë. I

caktohet vlererave pozitive diskriminuese dhe vlera negative diskriminuese. Pyetjet të

vërtetohen se posedojnë vlerën negative diskriminuese duhen të hidhen ose nëse ka të bëj me të

dhënat e dokumentuara, të njëjta duhet të shkallen jo valide ( të pavlera) për dukurin që

hulumtohet.

Bazhdarim ( standardizimi, normimi)

Ç’do matje kërkon një njësi matëse poashtu edhe shkallët në te cilën radhiten. Për këtë largësia

në mes të atyre njësive matëse duhet të jetë e njëjtë, ndonëse njësit në shkallë të jenë

ekuivalente-njëjta. Vetën atëherë paraqitjet mund të kenë paraqitje afinitive të madhësisë, ashtu

që ato në mes veti nuk mund të krahasohen. Sa i përket në mënyrën e zgjedhjes në njësit

matëse tek matja në madhësitë fizike është arbitrare, ndonëse në bazë të përgjigjes (bëhen

prototipet). Tek paraqitjet e përgjithshme mënyrat e matjes janë vlerësime. Përderisa tek

bazhdarimet fizike shkalla elementare e matjeve fitohet në mënyra arbitrare, me përgjigje,

ndonëse në bazë të bazhdarimit , tek paraqitjet e përgjithshme-hulumtimet dhe shkallët e

matjes si dhe bazhdarimi më së shpeshti fitohen në bazë të rezultateve të fituara me përdorimin

e objektit në fjalë të matur ( tek të pyeturit dhe burimet e të dhënave ).

Ç’do matje apo vlerësim, fillon deri tek njësi matëse e caktuar, poashtu edhe shkalla me të cilat

masat matëse janë të radhitura me intervalet e dhanura (prej-deri më). Largësia në mes njësive

matëse në shkallë, duhet ç’do herë të jetë e njëjtë apo njësit matëse duhet të jenë me distancë te

njëjtë (ekuidistanc). Vetëm në atë mënyrë mund të vlerësohet dallimi kualitativ në

përfaqësimin në ndikim në paraqitjen gjatë hulumtimit.

Praktika dhe ekonomiaKëto karakteristika nënkuptojnë barazinë në shfrytëzimin e instrumenteve; kontrolla dhe

shfrytëzimi i rezultateve të fituara; kursim i kohës dhe kursi i të ardhurave financiare. Sipas

kësaj, çka i jepet më shumë rëndës instrumenteve ku prezenca e tyre zgjat më shumë, ku mund

të punohet automatikisht, të cilat nuk bëjnë hargjime të mëdha financiare ose ngjashëm.

Praktika dhe ekonomia luaj një rol të rëndësishëm për zgjedhjen e instrumentit në hulumtim.

Praktika nuk guxon të mburret me kursimin e hargjimin financiare për hulumtimin i cili

pajtohet me instrumentet e dhëna.

Ekipi i hulumtimit ose i hulumtuesve duhet të mbaj llogari për kualitetin e qëndrimit duke

pasur kujdes në të gjitha problemet kriteriumet për instrumentin përkatës.

SISTEMI I KERKIMIT

Sistemi i kërkimit paraqet mënyrë direkte për njohje e dukurisë dhe nga kërkimi i krijimit

objektiv. Me sistemin e njoftimit shihet dukuria e cila është qëllim i hulumtimit në situata të

reale. Në atë mënyrë fitohet pamje reale për gjendjen që na intereson në radhët e problemit që

studiohet. Dukuri duhet të njohët në zhvillimin e saj , lidhshmërinë dhe vrasin me dukurit e

tjera etj. Vetëm atëherë kërkimi sistematik mund të ketë rezultat.

Qëllimi i kërkimit sistematik është më saktë evidentimi i të gjitha dukurive që dëshirojmë ti

njohim. Kërkimi sistematik si qëllim për mbledhjen e të dhënave në hulumtimin shkencor

dallohen në aktivitetet e përgjithshme në kërkimit . Sistemi i kërkimit dallohet na kërkimi i

thjesht- rëndomtë sipas karakteristikave në vijim: 1. situatë a për të ardhur deri tek dije

shkencore të reja,2. merr një vend të caktuar në projektin e hulumtimit, 3. kryhet në bazë të një

planin të caktuar më herët, 4. është e drejtuat nga objekti caktuar i kërkimit, 5. igjizimi kryhet

me Simulator,kjo është kërkim i objektit të shënohet njëkohësisht veprohet në dukurin, 6.

organizimi i operacionit kryhet me instrumente teknike të cilët do të japin të dhëna të

shfrytëzueshëm si për dekriptim verbal, edhe për përpunimin kuantitativ,7. pyetësi i aftë për

këtë lloj aktiviteti, dhe 8. karakteristikat e ingjizimit (objektiviteti, validiteti, besueshmëria,)

mundet me vërtetime paraprake të vërtetuara me qëndrime me sukses të kontrollohen.

Teknika e kërkimit mund të ndahen në dy grupe të mëdha:

a) kërkimi me ndihmën e ndihmësve teknik,dhe

b) kërkimi nga ana e kërkimit , i cili përpunon protokoll për kërkim .

Si ndihmësit teknik përdoren: fotografimi, filmi, magnetofoni, magnetoskopi, CD-regjistrimet,

projektorët mjete të tjeta për ngjizim. Përparësi e përgjithshme i ndihmësve teknik është

objektiviteti. Njeriu asnjëherë nuk mund të jetë aq objektiv regjistrues i të gjitha atyre dukurive

që duhen të regjistrohen. Kur pyetësi në mënyrë me shkrim regjistron dukuri, kërkimi rëndom

hulumtohet me ndihmën e projektorit në kërkim .

Gjatë përdorimit të sistemit të kërkimit duhet të zgjidhet edhe pyetja se personi që regjistrohet

a është i lajmërua për at apo jo. Njoftimi pa regjistruar për qëllim ta eliminoj lajmërimin dhe

ta fsheh spontanitetin. Megjithatë mundësit për përdorimin e kërkimit të pa regjistruar është me

i vogël . Për at, udhëheq kërkimi publik.

Sipas kriteriumit të kontunitetit(vazhduesmërisë), kërkimi mund të jetë :

-diskontinual

-kontinual

Kërkimi diskontinual bëhet në atë mënyrë që bëhet kërkimi në periudha të caktuara kohore në

gjatë kohës që zgjat dukuria. Tek kontuniteti njoftimi bëhet gjatë gjithë periudhës kohore të

dukurisë.

Objekti i kërkimit nënkupton ajo që duhet të kërkohet. Megjithatë nuk është e nevojshme të

caktohet objekt i kërkimit por ajo se çka kërkohet te janë në kërkim. Nganjëherë kërkohen të

gjitha aspektet të dukurive, por ndonjëherë vetëm një numër të vogël të aspekteve. Gjatë

kërkimit të personave kërkimi mund të jetë:kërkim individual (i një individi) ,kërkim

grupor, . kërkimi individual më mir krahasohet dhe është më objektiv. Por edhe në këtë, duhet

të këtë kujdes për individin e zgjidhur, përkatësisht një grup individësh të jenë reprezentues,

përkatësisht ta përfaqësoj përmbledhjen statistikore të përgjithshëm. Përderisa njoftohen të

gjitha aspektet e objektit të kërkimit ,bëhet fjalë për njoftim të përgjithshëm. Por , shumë më

shpesh përdoret kërkimi i dukurive specifike, që në vete përmban përcaktimin e saktë të

aspekteve.

Dekstiriometeri I O’Konorov

ANKETA

Anketa përfaqëson veprim me të cilin të pyeturve ju parashtrohen pyetje në lidhje me qëllimet

e interesit shkencor. Të pyeturit në to përgjigjen me shkrim. Kur do të ishte gojarisht ,atëherë

bëhet fjalë për intervistë. Pyetësi mundet gojarisht të parashtroj pyetje dhe pasjta të pyeturit të

përgjigjen me shkrim.

Tremometar Poligraf

Instrumenti që përdoret përgjatë anketës, në të cilin parashtrohen pyetje dhe në ta përgjigjet me

shkrim, quhet lista anketuese. Ai përbëhet prej pjesëve, ku në to shkruhen disa të dhëna të

përgjithshme, dhe në dy kolona :kolona me pyetjet e shtypura (para kolonës me numër rendor)

dhe kolona për përgjigjet(mund të jenë vija të zbrazëta për përgjigjet).

Anketa ka rrol shumë të rëndësishëm në hulumtim. Në shumë raste veçanërisht me anketë

mund të arrihet tek të dhënat e kërkuara: në kohëzgjatje është shumë më ekonomike në dallim

prej intervistës për arsyeje se mundet njëkohësisht të anketohen më shumë individ. Lista

anketuese mund të dërgohet edhe me postë, përderisa tek të gjitha mënyrat tjera pyetësi dhe të

pyeturit duhet të jenë në vendin e njëjtë. Përbërja e listës anketuese nuk kalon në procedura të

zgjeruara (si p.sh,tek testi), dhe me këtë edhe hargjimet janë më të vogla.

Procedura e anketës mund të ndahet sipas më shumë kriteriumeve:

1. Sipas mënyrës të parashtrimit të pyetjeve, dallohet: a. Anketim gojor, b. Anketim me shkrim

2. Në bazë të përmbajtje së listës anketuese kryesisht llojit të të dhënave të cilat

kërkohen,dallohen:

a. kërkesë për të dhënat që paraqesin fakte

b. kërkesë për te dhënat lidhur me qëndrimet ,idetë e të ngjashme

3. Në bazë të tipeve të pyetjes anketuese dallojmë.

a. pyetje të tipit të hapur b. pyetje të tipit të mbyllur

4. Në bazë të garancës së diskrecionit të të anketuarve dallojmë

a. lista anketuese anonime ; dhe

b. ato tek të cilat ekziston emri i te anketuarit

Qëllimet e anketës në lidhshmëri dhe rrjedhin nga qëllimet e përgjithshme të hulumtimit. Kjo

është shumë e rëndësi të dihet me qëllim që hulumtimi të drejtohet në drejtim të caktuar.

Anketa paraqet një ndër metodat teknike më të përdorshme me qëllim të mbledhjes te të

dhënave. Nga të gjitha hulumtimet 90% e tyre e përdorin anketën për mbledhjen e të dhënave.

Që të përcjellët më mire hulumtimi anketues duhet që mirë të dihet problematika e cila

hulumtohet shënimi relevant i të anketuarve,si dhe principet themelore të mënyrës së

përcjelljes së anketës. Para përpunimit të anketës ,duhet te njoftohemi me njohuritë teorike të

problemit të zgjedhur për hulumtim. Anketa ka shumë përparësi edhe atë :

1. Me marrjen e anketës ndihmëse na mundëson që të njihemi me të dhënat për përjetimet

aktuale,d.m.th fitojmë të dhëna në lidhje me aftësitë, qëndrimet, idetë, emocionet, karakterin,

vlerat

2. Me marrjen e anketës mund të fitojmë të dhëna për të kaluarën,të tashmen dhe të ardhmen.

Njerëzit mund të pyetën për ndodhitë e kaluara,qëndrimet e tashme edhe idetë si dhe planet që

ka për të ardhmen.

3. Anketa është ekonomike sepse për një kohë shumë të shkurtër mundet të arrihet deri te një

numër i madh i të dhënave,dhe kjo njëkohësisht mundet të zvogëlojë harxhimet .

Mirëpo marrja e anketës ka edhe mangësitë(dobësitë) e veta:

1. Mangësi epistemologjike – rrjedhin për arsye të shkallës profesionale të të anketuarve,

përshkak se përgjigjet e tyre nuk mund të kenë rëndësi të njëjtë,përderisa në mënyrë të

barabartë hyn në përpunimin statistike.

2. Mangësi psikologjike- rrjedhin për arsye se anketa nuk është e përshtatshme për të gjithë të

anketuarit njëlloj disa ankete ngjashme mundet të jetë shumë e vështirë ndërsa për disa mundet

të jetë shumë e lehtë. Kjo vështërsi nuk është e lehtë të zbulohet,për shkak se disa prej të

anketuarve japin përgjigje edhe në pyetjet të cilat nuk i kuptojnë.

3. Mangësitë shoqërore , formohen nga tendenca e të anketuarve,përgjigjet e tyre të cilat ata i

jap në anketën kryer janë në përputhje me vlerat shoqërore dhe për atë arsye fitohen rezultate

me të mira sesa gjendja reale. Në qoftë se për atë nuk kushtohet kujdes fitohen te dhëna të

gabuara.

Gabimet në parashtrimin e pyetje anketuese: Mund të ndodhin një numër i madh i gabimeve

gjatë parashtrimit të pyetjeve anketuese,mirëpo me te shpeshta janë:

1. Gabimet e eksperti-rrjedhin për arsye se gjatë pyetjes përdoren fjalë të cilat për të anketuarin

janë të pakuptueshme,mundet hulumtuesi të përdor fjalor të përditshëm i cili është i panjohur

për popullatën. Për atë arsye gjuha e anketës duhet ti përshtatet klasës më të lartë të popullatës.

2. Rregullimi i pamjaftueshëm i përgjigjeve të dhëna – mund ta rrënon pasqyrën, kështu që i

anketuari përcaktohen për një përgjigje të cilën e ka në vëmendjen e memorien tij, ndërsa i

mënjanon ato përgjigje të cilat janë jashtë vëmendjes së tij,edhe pse ato mundet të jenë më të

përafërta në mendjen e tij. Që të përgjysmohen pyetjet,duhet që sa më shumë elemente të

përmbaj një pyetje

3. Mospërfshirja e të gjitha mundësive në përgjigje- të anketuarit janë të drejtuar kah përgjigjet

të cilat u imponohen atyre

4. Përdorimi i fjalëve emocionale dhe sterotipe – mundet të ndikojë në kuptimin e përgjigjen e

atë anketuarit. Nuk fitojmë të njëjta të dhëna në qoftë se në pyetje përdorim fjalën atdheu ynë

në vend të kjo tokë,përdorimi i ushtrisë-hyrja në luftë,mos lejim-ndalim edhe pse kuptimin e

kanë të njëjtë.

5. Pyetjet sugjestive e drejtojnë të anketuarin kah përgjigjet e caktuara.

Gjatë parashtrimit të pyetjeve vëmendje duhet ti kushtojmë në renditjen e pyetjeve,dhe nga kjo

m’varet rëndësia e të dhënave të fituara. Në qoftë se disa pyetje të ndërlikuara i vendosim në

fillim të pyetësorit ,një numër e të anketuarve do ta kundërshtojnë anketën,d.m.th në fillim

duhet të jenë pyetjet më të thjeshta. Dallohen dy lloje të renditjes së pyetjeve në pyetësor:

1. Renditja psikologjike

2. Renditja logjike

1. Rrenditja psikologjike përkujdeset për atë se si i anketuari e përjeton përmbajtjen për të cilën

ai duhet të përgjigjet .Pyetjet e ndjeshme duhen të vendosen në fund të pyetësorit

2. Renditja logjike është e drejtuar kah përmbajtja logjike,në qoftë se të anketuarin zakonisht e

udhëheqim kah përmbajtja e cila na intereson ,renditjen e tillë e marrim si renditje prej

pyetjeve të përgjithshme kah ato specifike. Në praktikë zakonisht bëhet kombinimi në mes të

renditjes psikologjike dhe logjike.

Mvarësisht nga lloji dhe përmbajtja e hulumtimit,anketuesi mundet të përcaktohet për tri lloje

të hulumtimit në vartësi nga atmosfera e cila mbretëron :

1. Anketimi i qetë – gjatë së cilës anketuesi është i qetë,i durueshëm dhe i përgatitur që ta

dëgjoj të anketuarin kështu që i anketuari do të lirohet dhe do të tregon atë në të kundërtën nuk

do ta thoshte.

2. Anketimi neutral është metodë e standardizuar në të cilën anketuesi vendos atmosferë

normale të hulumtimit

3. Hulumtimi rigoroz – është nën kontrollë rigoroze të anketuesit i cili në mënyrë të fortë

insiston në përgjigje të sinqertë .

Tipi i hapur i pyetjeve përdoret në atë rast kur formuluesi i anketës nuk është i sigurtë se i din

të gjitha alternativat e mundshme ose numri i alternativave është shumë i madh, kështu që lista

anketuese do të jetë e pakontrolluar. Kjo p.sh. kur pyeten qytetarët për shkrimtarët e tyre të

adhuruar,aktivitetet e tyre në kohën e lirë e kështu me rradhë .Përveç kësaj tipi i hapur i

pyetjeve është i domosdoshëm kur anketuesi dëshiron ti tregoj mendimet e veta ,ndjenjat etj.

Ndonjëherë pyetjet e tipit të hapur munden të shërbejnë si kontrollë se i anketuari a është

përgjigjur mekanikisht në ndonjë pyetje të tipit të mbyllur.

Te pyetjet e tipit të hapur duhet lihet hapësirë e mjaftueshme për përgjigjet ,dhe si pasojë për

hapësirë të pamjaftueshme për përgjigje ,përgjigjja do të jetë e pakompletuar dhe shumë herë

sjell pakënaqësi tek i anketuari.

Tipi i mbyllur i pyetjeve përdoren në rastet kur kërkohen faktet,dhe formuluesi duhet ti dijë të

gjitha alternativat që vinë në konsiderim. Zbatimi i këtij llojit të pyetjeve e përgjysmon anketën

kështu që i mundëson i anketuesit që sa më shpejtë të përgjigjet,gjithashtu është shumë i

përshtatshëm për përpunimin e të dhënave.

Përgjigjen për të cilën do të përcaktohet i anketuari do ta shënon ose rrethon. Mundet të

ekzistoj edhe kombinimi i tipit të pyetjeve – kjo ndodh kur përgjigjja e tipit të mbyllur do të

duhet të plotësohet me ndonjë informatë konkrete kur të kërkohet ndonjë shpjegim

p.sh. A jeni anëtar i sigurimit personal? PO JO Pse?

Nga ajo që deri tash u tha del se tipi i pyetjeve m’varet prej përmbajtjes së pyetjeve por edhe

nga shkalla e asaj se sa është i njoftuar anketuesi për problemin për të cilat i parashtron pyetjet.

Megjithatë ekziston një rregull që secila anketë të përmbaj të dy tipet e pyetjeve,duke e futur

nganjëherë edhe tipin e tretë – pyetjet kombinuese.

Pyetja për anonimitetin e anketës. Pyetja për anonimitetin e anketës është e lidhur ngushtë me

pyeten për sinqeritetin e të anketuarve gjatë dhënies në përgjigje të pyetjeve. Lufta për

sinqeritetin në përgjigje të dhëna zakonisht drejtohet në tri drejtime:

Me largimin e pyetjeve për të cilat mund të parashikohet edhe më herët se mund të shkaktohen

përgjigje jo të sinqerta dhe për këtë arsye këto mund të ndikojnë negativisht në sinqeritetin e

përgjigjeve tjera. Përgjigjet jo të sinqerta mund të parandalohen me motivim adekuat,me

udhëzimin për plotësimin e anketës

Me anonimitetin e anketës

Për dy mundësit e para flitet në pjesën për radhitjen dhe zbatimin e listës anketore. Këtu do të

shqyrtohet pyetja për anonimitetin e të anketuarit. Në rend të parë duhet të vërtetohet kur

anonimiteti asesi nuk mund të vije në konsiderim. Anketa nuk mund të jetë anonime në rastet

në vazhdim:

a)Kur anketimi është drejtuar në studimin individual të personalitetit;

b)Kur anketa duhet të shërbejë për studimin e ndryshimeve specifike ndërmjet disa grupeve të

të anketuarve të cilët së bashku do të anketojmë;

c)Kur pyetjet e anketës janë të atij lloji që e stimulojnë të anketuarin që të shfrytëzoj mundësin

e dhënies së përgjigjeve jo të sakta pa marrë përgjegjësin eventuale për to;

ç)Në këto raste kur me arsyetim mundet të parashikohet që anonimiteti do të zvogëloj vetëdijen

dhe ndjenjën e përgjegjësinë te i anketuari.

Në të gjitha rastet tjera përveç të atyre të lart përmendura anketimi mundet të jetë anonim dhe

kjo mundësi shfrytëzohet. Pa dyshim në atë mënyrë rritet niveli i sinqeritetit. Me gjithat edhe

për kundër anonimitetit mund të vije deri te paraqitja e përgjigjeve jo të sinqerta. Ja disa prej

rrethanave të tilla:

Kur në mes të të anketuarve ekziston gjendja e kolektiviteteit,kur nuk është mjaft e

rëndësishme suksesi i tij ,mirëpo më me rëndësi e ka mendimin e të tjerëve po në lidhje me

kolegët e tij,a jo për vetveten.

Kur të anketuarit mendojnë se suksesi i përgjithshëm ose rezultati i anketës do të jetë i

rëndësishëm

Kur nuk ekziston dëshira për bashkëpunim,prandaj i anketuari i padisponuar ,nga cilado arsye

vendos të "përfundoj"anketën

Përveç këtyre arsyeve ,ekziston edhe një arsye e cila mundet që në çdo rast ta bëj të pavlerë

anonimitetin:kur i anketuari e dinë se ekziston shumë mundësi që edhe përkundër deklarimit

për anonimitet prapë mundet të vendoset emri se kush e ka plotësuar listën anketuese.

Gjatësia e listës anketuese

Lista e gjatë anketuese çdoherë demotivon. Për atë arsye shkurtimi është shumë i rëndësishëm

për suksesin e anketës. Megjithatë gjatësia m’varet nga pyetjet dhe teknika e përgjigjes së tyre.

Marrë në përgjithësi do të duhej që plotësimi i anketës të mos zgjatë më tepër se 10 min,a

maksimalisht 20 -25 min,lëshime mund të bëhen vetëm te ’Anketa Dirigjuese’ kur anketuesi i

lexon një nga një pyetjet ,kështu që së bashku me të anketuarit e kalon të gjithë materialin,-

këtë lloj të anketës e përdorim zakonisht kur te anketuarit nuk e kanë të përfunduar shkollimin

fillor.

Shkurtimi i listës anketuese arrihet me mënyrën në vazhdim :

Me listën anketuese nuk duhet asnjëherë të pyetet për diçka, për të cilën munden të fitohen të

dhëna më të sigurta nga burimet tjera. Lëshimi bëhet vetëm kur me ato pyetje dëshirojmë ta

vërtetojmë sinqeritetin e te anketuarve, përkatësisht në këtë rast ato do të paraqesin vetëm

pyetje kontrolluese. Duhet te pyetet ajo që është e patjetërsueshme në lidhje me hulumtimin e

dhënë,e jo diçka që asnjëherë nuk do te na duhet. Nuk duhet të parashtrohen pyetje të të cilave

përgjigjen ua dimë qysh më herët.

Pyetjet duhet të jenë të thjeshta të qarta –më mirë është të parashtrohen 2-3 pyetje të thjeshta të

qarta dhe të shkurtra ,sesa një pyetje e gjatë e ndërlikuar. Anketa praktikisht është më e shkurtë

në qoftë se pyetjet që parashtrohen janë të tipit të mbyllur.

Rezultati i anketës hulumtuese lidhje me atentatin e kryetarit Kenedi mbi paraqitjen e dhunës

në SAD

Stilizimi dhe renditja e pyetjeve

Mënyra se si do të behet stilizimi i pyetjeve si dhe renditja e tyre në listën anketuese ,paraqesin

faktorë kryesorë prej të cilave m’varet se a do të mblidhen përgjigjet apo jo. Në lidhje me këtë

vëmendje të veçantë duhet ti kushtohet rrethanave vijuese:

-Më përpara duhet të vërtetojmë se informacionet të cilat po i kërkojmë në të vërtetë a do ti

gjejmë te këta të anketuar(fakti se nuk i din përgjigjet mund të shkaktojë indisponim te i

anketuari).

-E patjetërsueshme është qartësia e pyetjes. Stilizimi duhet të jetë në atë mënyrë që i anketuari

ta kuptojë pyetjen. Pyetja nuk guxon të ketë dy mendime ,ato nuk guxojnë të jenë as sugjestive.

-Në qoftë se përdoren pyetje profesionale ,në këtë rast duhet të definohet mendimi.

-Duhet të zgjidhet ai stilizim i pyetjeve e cila sjell deri te përgjigjet më të sakta. 5. Në atë

mendim,duhet të largohen fjalët(pak, shumë ,efikas,)si dhe mohimet(jo asnjëherë)

-Nga stilizimi i pyetjeve duhet të kuptohet se a dëshirojmë nga i anketuari të na tregoj gjendjen

reale apo vetëm mendimin e tij.

-Me rëndësi është edhe renditja e pyetjeve në listën anketuese –nga pyetjet e thjeshta kah

pyetjet e përbëra si dhe nga të përgjithshme kah ato specifike :

Pamja e jashtme e listës anketuese

Edhe pamja e jashtme e listës anketuese luan rol të rëndësishëm. I anketuari në bazë pamjes së

jashtme të listës anketuese përfundon për rëndësinë e hulumtimit. Për atë arsye u kushtohet

rëndësi të veçantë :

Letrës – e cila duhet të jetë e kualitetit të lartë ,teknika e shumëzimit dhe e fotokopjimit me

rëndësi është të jetë me kualitet të lartë;përputhje e formës ,hapësirë të mjaftueshme për

shënimin e përgjigjes –sqarimin e teksti të përgjigjes

Rubrikat mirë të vendosura alternativat e përgjigjeve të jenë mirë te ndara

INTERVISTA

Intervista paraqet anketë gojore. Për dallim nga anketa ku pyetjet parashtrohen në formë të

shkruar dhe përgjigjen në po të njëjtën formë,në intervistë pyetjet parashtrohen në mënyrë

gojore dhe përgjigjen në mënyrë gojore. Termi intervistë nënkupton teknika e mbledhjes të të

dhënave me rrugë gojore të komunikimit ,me qëllim që ato të dhëna të shfrytëzohen për

qëllime shkencore. Me ndihmën e intervistës mundemi ti largojmë mangësitë e anketës së

shkruar .Me sqarime plotësuese i përshtatim pyetjet për secilin të anketuar dhe në këtë mënyrë

fitojmë përgjigje më kualitative.

Nga biseda e zakonshme intervista dallohet

1. kryhet me qëllim dhe plan të caktuar

2. personat që bisedojnë janë në gjendje të mirë psikologjike

3. eksistojnë dallime psikologjike me përjetimin e intervistës dhe bisedës së zakonshme

4. intervista kryhet nën kontrollimin e atij që e kryen intervistën

Elementet vitale në një intervistë shkencore,por të njëjtat mundet ti praktikon vetëm

intervistuesi i suksesshëm me qëllim të vendosjes së kontrollës.

Ekzistojnë intervistat e lira dhe te standardizuara

Intervista e lire eshte e ngjashme me bashke bisedimin e thjeshte ndërsa përdoret atëherë kur

dëshirojmë te hymë thelle në problematiken e hulumtimit, i intervistuari lihet te flasë lirshëm

sikur te jete i liruar nga formalitetet, kufizimet psikologjike dhe përmbajtës. Intervista e

standardizuar për nga përmbajtja eshte e përpunuar ashtu që biseda e cila zhvillohet udhëhiqet

me pyetjet te përgatitura me parë shfrytëzohet për hulumtime ekstensive, për sprovimin e

hipotezave te caktuara.

Llojet e intervistës

Intervista hulumtuese në baze te disa kritereve mund te ndahet në : krahasim te përmbajtjes dhe

vazhdueshmërisë te saje, intervista e lire dhe intervista e lidhur.

1. Në intervistën e lidhur pyetjet janë me pare te caktuara, e ndonjëherë bukëfalishtë, e

ndërsa ndonjëherë edhe vetëm nga përmbajtja. Nëse behet fjale për pyetjet bukfalisht te

caktuara, biseda merr karakteristiken e një forme gojore. Intervista e lidhur thjeshte

eshte analitike. Me atë e shpërbejmë në anëtare me te thjeshte dukurinë te cilën

dëshirojmë ta njohim, e kjo qe te fitohet atëherë duhet me saktësi t’i përmbahemi

rrjedhshmërisë se bisedës se parapare.

2. Intervista e lire me shume i ngjanë diskutimit “dy luftim i fjalëve” ku në atë rast te

intervistuarin e shtynë te na njoftoje për pikëpamjet e tij. Për atë ndonjëherë quhet edhe

karaktike (nga gerqishtja – karaksis - shqetësim, shtytje). Biseda e tille eshte e

papërshtatshme atëherë kur dëshirohet që spontanisht t’i jepen përgjigjet. Për atë, gjate

bisedës se tille veçanërisht vije deri te shprehurit para hulumtimit te metodave dhe

arsye te veprimit te te menduarit etj. Ajo kushtëzon edhe disa dallime specifike në mes

te dy llojeve te intervistës.

Intervista e lidhur Intervista e lire

1. Përkujtuesi eshte në atë forme që

pyetjet janë sakte te caktuara ose ta

ketë renditjen sakte te caktuar sipas

përmbajtjes për te cilën duhet te

bisedohet.

1. Pyetjet në përkujtues paraqesin

vetëm orientim te gjetjes se

qëndrimeve te I intervistuari, nga e cila

krijohet me mund te përbashkët, e cila

mundëson bisedën me natyrale.

2. Lidhshmëria mundëson te caktohen

me pare kategoritë e përgjigjeve në

përpunimin e mëtutjeshëm.

2. Nuk ka mundësi te tille, për atë

shkak nuk duhet me pare te mendojmë

se q'fare përgjigje mund te marrim. Për

atë kategorizimi behet pas biseduese

3. Intervista e lidhur me lehte

udhëhiqet. Derisa eshte e përgatitur

mire, mund te udhëhiqet me aftësi me

te vogla.

3. Intervista e lire udhëhiqet me

vështirësi. Kërkon aftësi dhe përvoje

me te madhe në udhëheqjen e

intervistës.

Varësisht nga prania ose mos prania, intervista ndahet në:

1. E drejtpërdrejte -e cila përbehet nga biseda e drejtpërdrejte me personin gjate se cilës i

intervistuari eshte person nga i cili kërkohen te dhënat.

2. Jo e drejtpërdrejte- kjo interviste kryhet me persona te tjerë, ata do te jenë te

intervistuarit, te cilët do te japin te dhëna për personin i cili eshte lende, për te cilin në

intereson.

Ndarja e trete e intervistës behet në baze te numrit te te intervistuarve, me te cilët bisedohet në

pika te shkurtra:

Në baze te kësaj ndahen:

1. Intervista individuale – e cila përbehet prej bisedës me një person.

2. intervista kolektive ose grupore – e cila përbehet nga biseda në pika te shkurtra me më

shume persona.

Në baze te rregullave, intervista hulumtuese eshte ajo individuale mirëpo në disa raste përdoret

edhe ajo grupore.

Përgatitja për interviste

Përgatitjet organizative përbehen në përcaktimin dhe rregullimin eventual te vendit, në te cilën

do te behet intervista. Nëse në vendin në te cilën intervista behet, mund që në mase te madhe te

mbizotëroje atmosfere e përgjithshme dhe paraqet njërën nga parakushtet që krijojnë kontakte

te ndërsjella besimi në mes te intervistuarit dhe intervistuesit.

Mjedisi sa me natyror që te mund te jete,eshte përparësi me e madhe. Nuk eshte e

dëshirueshme që hapësira në te cilën kryhet intervistimi te ketë pamjen e një laboratori e

ndoshta, kjo hapësire do ta kishte hutuar te intervistuarin. Në raport me ketë se a duhet te dije

ndonjë te dhënë, i intervistuari a duhet te jete i parapërgatitur me pare i intervistuari, ekziston

mendimi se do te ishte e dëshirueshme, për te zvogëluar spontanitetin dhe sinqeritetin e

intervistës.

Sa i përket përmbajtjes se intervistës, themelore eshte që hulumtuesi duhet te dije se cilat te

dhëna duhen t’i mbledhë nga i intervistuari. Për atë, ende para intervistës përgatitëse duhet te

përcaktohet sakte se çka nënkupton nën secilin kuptim që eshte I rëndësishëm për interviste

dhe te definohet sa me sakte që eshte e mundshme.

Momenti veçanërisht I rëndësishëm për përgatitjen e intervistës eshte përpunimi dhe njohja me

protokloin. Ai e përmban qëllimin e intervistës, se si te veprohet, pastaj udhëzimin për

inervistimin në lidhje me menryren e sjelljes në paraqitjen e pyetjeve. Gjithashtu, në planin e

intervistës duhet te përcaktohet kohëzgjatja e saje. Përvoja e shpeshte eshte te epen udhëzime

gojore për mënyrën e intervistimit.

Rrjedha e intervistës

Atmosfera e volitshme dhe besueshmëria e te intervistuarit- paraqesin parakushte themelore

për interviste te suksesshme. Ato varen nga mjedisi në te cilën zhvillohet biseda ashtu si nga i

intervistuari, nga veprimet dhe personaliteti I te intervistuarit.

Qëndrimi I te intervistuarit në krahasim me intervistën mund te jete I ndryshëm, ndokush

dëshiron te flas për vete, ashtu duke I dhënë rendësi personalitetit te vet. Te tjerët me kënaqësi

do te përgjigjen në pyetjet, sepse dëshirojnë te ndihmojnë, për te cilën moralisht ose

materialisht janë te interseruar. Ajo do te jete: p.sh. te punësuarit te cilët intervistohen për

kushtet e punës. Megjithatë rralle kur gjenden te intervinsturit, te cilëve intervista iu vije si

pengese si dhe jo e mire pritur.

Nga veprimet dhe personaliteti I hulumtuesit varet krijimi i qëndrimit sa me te plote I te

intervistuarit në krahasim me bisedën.

Mund te përdoren veprimet e me pasme:

1. Te intervistuarit duhet ti tregohet rëndësia e intervistës.

2. Te shfrytëzohet anonimiteti dhe diskretimi.

3. I intervistuari duhet te informohet se nuk eshte në provim dhe nuk vlerësohet për

përgjigjet e dhëna dhe se nuk ka përgjigje te sakte ose te gabuara.

4. Nëse vërejmë se i intervistuari nuk ka kohe dhe ai ngutet, duhet që në ndonjë mënyrë në

te respektojmë kohen e tij

5. hulumtuesi duhet t’i prezantohet atij që donë ta intervistoje dhe ta kyçe në ndonjë

mënyrë sa me te thelle në interviste.

6. I intervistuari duhet te fitoj përshtypje se nuk I krijon vështiresin hulumtuesit, se

shkëlqyeshëm e përvetëson materien në baze te cilës behet biseda.

7. Me praninë e vete hulumtuesi duhet te krijoje atmosfere te mire, nuk guxon te jete I

mbyllur, por duhet te jete I kyçur dhe taktik.

8. edhe veshja e hulumtuesit duhet te ketë një rol te rëndësishmen në krijimin e

atmosferës. Ajo nuk duhet te jete ashtu sulmuese, por te jete në baze te situatës.

Mënyra e intervistimit në shprehje te rrjedhës se intervistës

Mënyra e intervistimit varet nga lloji I intervistës, por edhe nga tema e cila diskutohet.

Gjithsesi se hulumtuesi, veçanërisht nëse eshte fillestare, me lehet gjinde duke udhëhequr

intervistën e lidhur, por me shume vështirësi paraqiten në intervistën e lire. Që te zgjidhen këto

vështirësi, sa me mire kemi disa udhëzime te cilat ndonjëherë përdoren në intervistën e lire,

mirëpo me rregull vijën në shprehje gjate intervistës se lire:

- Nga rëndësia themelore eshte te mbahet tema e bisedës. Nëse I intervistuari tërhiqet

duhet te kthehet me temën me tërheqje te vëmendjes.

- Hulumtuesi rrallë herë hynë në diskutim. Atë e benë vetëm atëherë kur I nevojitet te

tregoj mendimin e vet. Hulumtuesi duhet te jete evidentues, e jo kundërshtues. Ai nuk

guxon t’i jep shprehje te ndryshme personit. Gjate shikimit te vete intervistës, jo

thjeshte eshte e rëndësishme dhe pyetja se në çfarë mase eshte tema e përshtatshme për

bisede. Gjate kesaj, te gjitha temat levizin me mese te dy ekstremeve “te lehte dhe te

veshtira”.

Protokoli i intervistes

Protokoli paraqet dokument themelor për intervisten ose për rrezulltatet e saje. Përmbajtja e

protokolit paraqet burimin e te dhenave te cilat I kemi fituar me interviste dhe te cilat paraqesi

lende për përpunim te me tutjeshem. Konkuldimi I protokoleve nga hulumtimet e ndrysheme

për te njejten dukuri paraqitet baze për gjenëralizimin, për gjetjen e lidhjes kausale,

përkatesishte për përfitimin e njohurive te reja. Për ate ky pritokol sa I përket rëndësise mate

me protokolin I cili fitohet gjate hulumtimit sistematik.

Pjesa kryesore e protokolit – I përmban te gjitha te dhenat për te intervistuarin, vendin dhe

kohen e intervistimit, e në kendin e sipërm te djathte eshte vendosur emri I projektit hulumtues

në kornizat e se ciles eshte kryr hulumtimi.

Përmbajtje e protokolit – përmbajtje e protokolit në rendë te pare varet nga lloji I intervistes.

Te intervista e lidhur pyetjet janë te shkruara bukfalishte ose eshte e përcaktuar saktesishte

rrjedha e bisedes. Ketu eksiston ndikimi I faktoreve parazitor te cilat paraqiten për shkak se nët

e njejten kohe përshkruhen përgjigjet. Mirepo edhe ketu pyetjet mund te jenë te tipit te mbyllur

dhe te hapur.

Pyetjet e tipit te hapur mund te shkaktojnë veprimin e faktoreve parazitor. Për dallim nga

intervista e lidhur, në intervisten e lire përgjigjet shkruhen duke u plotesuar, por nga anë e saje

ka rrezik te harreses. Mundë te përdoren paisjet teknike për gjirim, gjate kesaje largohet

problemi I harreses, edhe rreziku nga faktoret parazitore në te cilën paraqiten për shkak te

plotesimit simultant te protokolit dhe vete intervistes. Në protokol te intervistes duhet te lihet

vend I mjaftueshem për verejtjet e hulumtuesit.

Shenjezimi I protokolit behet nga vete hulumtuesi. Shenjezimi paraqet përcaktimin e disa

shenjave për secilën te dhenë. Në ate menyre mundësohet që te dhenat me shenjat te njejta te

gpuhohen bashkerishte dhe pastaj te behet katergorizimi I te dhenave.

TESTET

Në pjeste e hulumtimit shkencor testet shpesh hynë në përdorim. Termi test del nga fjala latinë

testor që do te thote dëshmim. Në terminlogjinë angleze ka kuptim me te gjere dhe tregon se

hulumton në kuptim me te gjere. Në baze te BUJAS ( M. BUJAS 1968), testi paraqet veprimin

e standardizuar me te cilin tregohet ndonje aktivitet, e pastaj rezultati I atyre aktiviteteve matet

dhe vlersohet ashtu që rezultati individual krahasohet me rezultatet e fituara te individeve tjere

në situata te njejta.

Eksistojnë disa kritere në baze te cilave testet ndahen:

1. Në baze te vetive që I ka I hulumtuari. Qëllimi kryesore I përdorimit te testeve eshte që

me ekzakte te vërtetohen vetite e caktuara te përsonalitetit që ka I hulumtuari. Në baze

te ketij kriteri testet mund te ndahen:

a) testet e diturise për diren për te vërtetura përkatesishte se në cilën mase i hulumtuari e

ka përvetesuar diturinë, shkathtesinë. Testet e diturise dallohen në baze te asaj se në

cilën pjese te arsimimit ( për shkenca te përgjithshme, gjuhe te huaja, teste

matematike). Në baze te shkalles te arsimimit teste: në dituri te fituara në kuptim te

ngushte dhe teste në kuptim te gjere te përfitimit te shkathtesise dhe shprehise.

b) testet e aftesise behen që ti përcaktojnë vetite te cilat janë parakushte për sukses te nje

pjese te aktivitetit. Këto teste janë te orjentuara me shume për matjen e atyre

parakushtve nga te cilat varet shkalla e mundësis që te arrihen rrezulltate te caktuara.

Në baze te dukurive te cilat me këto teste maten te njejtat ndahen në: teste shqisore,

teste mentale, teste te aftesive mekanike dhe teste te afetsive motorike.

c) testet shqisore me to kryhet hulumtimi I sistemeve shqisore te rëndësishem me ndihmen

e te cilave njeriu krijon kontakt me rrethin, e ato janë sistemet e te pamurit, ndigjimit si

dhe shqisat tjera tek njeriu. Testimi kryhet me aparate te caktuara. Në pjesen e te

pamurit hulumtohet: mprehtesia e te pamurit, dallimi I ngjyrave, ndishmeria

diferenciale e drites dhe për nuancat te ngjyres, mprehtesia e shiqimit teleskopiko –

karaktike postulare e syve, gjersia e fushes se shiqimit. Ortoratori, eshte nje aparat i

posaqshem për testimin e funksionëve themelore për shiqisen e te pamurit. Në pjesen e

te degjuarit testohet mprehtesia e te ndegjuarit, diferencimi I ndishmerise se lartesise se

zerit. Hulumtojme shqisat për erera, ndishmeria kinëtiko-statike, ndishmerija taktile.

a) Testet mentale – maten aftsite te lidhura me proceset psiko-fizike te te

menduarit, te mesuarit, te përceptuarit. Këto lloje te tesit janë: domino testi

për vlersimi e intelegjences se përgjithshme, testet për aftesi përceptuese, për

aftesi numerike, për aftesi verbale, etj.

b) Teste për aftesi mekanike – me te cilat matet shkalla e aftesise, te cilën e ka

I hulumtuari, për ti kuptuar principet mekanike, për te zgjedhur problemet

tekniko-praktike.

c) Teste për aftesi motorike – hulumtohen levizjet e gishterinjeve te dores

koordinimi okollomotore, shpejtesija e reagimit, stabiliteti I duarve. Matet

specifika: levizja motorike e cila luan rol te rëndësishem gjate kryerjes se

veprimeve te caktuara.

Testet e shenuara me emer te përbashket quhen teste te vlersimit sepse si njeri dhe tjeteri e

hulumton vleren e te hulumtuarit.

a) teste te hulumtimit te përsonalitetit janë ato teste me te cilat maten vetite e mbetura

me te nderlikuara te përsonalitetit: interesat, qëndrimet, tempramenti, karakteri,

karakeristikat emocionale etj. Ndahen në baze te asaje, e që te vërtetohen pjeset e

veqanta te përsonalitetit ( testi analitike ) ose me formimin me te cilën behen sintez

e përsonalitetit (testi sintetik).

b) testet analitike janë:shkallet e gjykimit, pyetsoret dhe testet objektive. Me shkallet e

gjykimet dhe pyetsoret vlersohen interesat, qëndrimet dhe pjeset e përsonalitetit te

cilet mund te jenë te hapura ose te mbyllura, dominimi, submisioni, optimizmi,

pesimizmi. Me përdorim te ketyre testeve, veqantia vendoset në situate te

paramenduar ose reale dhe mbi bazen e reaksionëve vërtetohen përkatesishte vihet

në konkuldim përdominimin e pjeseve te caktuara te përsonalitetit: shpeshtesija,

kujdesshmerija dhe vete kontrolla.

c) Testet sintetike te përsonalitetit behen që te fitohet pamja e teresishme e

përsonalitetit, për sjelljet e tyre te adaptimit me veten dhe me te tjeret. Në te hynë

metoda autobiografike, forma te ndryshme tekniko-projektuese te intervistes.

Teste në baze te menyres se reagimite te detyrimeve, te njejta te kalsifikohen në grupe

vijuse.

1. Letra –lapstesti i hulumtuari i shkuranë vete reagimet e detyrimit.

2. Teste gojore me te cilat I hulumtuari I jep përgjigjje gojore.

3. Teste manipuluese – te te cilat kerkohen reagimet praktike te detyrimit.

4. Testet e veprimeve – te cilat ndahen në teste e shpejtesise dhe teste te niveleve. Me

testet e shpejtesise hulumtohen shkathetsite e fituara, e me teste e niveleve hulumtohen

aftesite mentale dhe njohurit e fituara.

Përdorimi me i gjere i definicionit nga shoqërija nderkombetare për përdorimin psikologjike.

Testi paraqet veprimin e caktuar te cilën e përmbanë detyra e cila duhet te kryhet, e cila sillet

për te gjithe te hulumtuarit me teknik precize me te cilënë përcaktohen suksesi.

Që te mundë nje pjese e detyres që te quhet test duhet te knaqë karakteristika metrike te

caktuara:

1. Valediteti

2. Mbeshtetja

3. Objektiviteti

4. Ndjeshmerija

Testi duhet te jete I standartizuar dhe te vërtetohet vlera relative e se cilit rrezulltat në veqanti

në raport me norm ate caktuara.

Konstruktimi I testit kryjet në baze te ketyre veprimeve:

1. Pasi që te përcaktohet sfera e pjeses e cila duhet te përfshihet kalon në formimin e

detyrave.

2. Te kryhet eliminimi I pare, detyrave për te cilat në baze tw impresionit subjektiv nuk I

u përgjigjen kerkesave.

3. nga detyrat te cilat mbesin, përpunohet forma sondazhe e testit. Testi ka me shume sa

që eshte parapare numri. Ajo forme sondazhi shfrytezohet për nje numer te kufizuar te

te hulumtuarve.

4. rezultatet e fituara analizohen. Analizat kryhen për secilën detyre veq e veq sambas

teknikes relative, përkatesisht te vie deri te ndishmeria objective e testit. Në ate menyre

vie deri te zgjedhja e fundit e detyres, te cilat I përmban testi përfundimtare.

5. ajo forme përfundimtare shfrytezohet në shembullin reprezentativ te te hulumtuarve.

Ashtu që do te fitohen te dhena te cilat mund te jenë valide për qëllimin e fundit. Në

baze te atyre te dhenave kryhet vlersimi I testit dhe përcaktimi karakteristikave metrike

definitive.

Pjese e nxjerur testi: matricat progresive te Roveni

Matja e kapacitetit te intelegjences.

ANALIZA E PËRBMAJTJES

Analiza e përmbajtjes eshte metode për mbledhjen e te dhenave nga materialet informuese siq

janë: libri, revista, gazeta, radio, televizioni, dokumentet e ndryshme ( aktuale dhe arkive )

etj. Me ndihmen e saje mund te analizohet komuninimi verbal dhe jo verbal. Analiza e

përmbajtjes eshte metode për te dhenat, deture e se ciles eshte objektive, përshkrimi sistematik

dhe sasiore i përberjes manifestuese te komunikimit. Me analize te përmbajtjes mund te vie

deri te te dhenat e ndryshme për realitetin e përgjitshem, sepse në përmbajtjen e komunikimit

reflektohen tegjitha raportet e përgjitshme.

Me kete suksesshem vie deri te te dhenat në vijim:

1. përmbajtja e porosive te ndryshme

2. variablat e porosive te derguara

3. variablat e porosive te pranuara

4. për efektet nga veprimet prezente

Mbi baze te përmbajtjes mund te konkludohet nënvizimet e autorit, redaksia dhe shtepia

botuese. Përdorimi i metodes se analizes se përmbajtjes duhet teoretikisht te jete pranueshme.

Analiza e përmbajtjes mund te përdoret në kombinim me metodat tjera që te vie deri te zbulimi

ose te provohen hipotezat e caktuara.

Kete metode me se pari duhet ta përgadisim e me pas ta përdorim. Në ate përgaditje duhet te

përcaktohet:

1. kategoria e analizes se përmbajtjes

2. shembulli i analizes se përmbajtjes

3. njesite e analizes se përmbajtjes.

Kategoria e analizes se përmbajtjes eshte variabla e përmbajtese, me praninë e te ciles

deshirojme ta përcaktojme materialin informues. Nga rrëndësia e madheeshte se sa nga tere

përmbajtja bie në kategorinë e cila na intereson intereson. Nëse nuk eshte me rëndësi në

analize nuk duhet te shkohet me numer te madhe kategorish. Metutje duhet te kete brenge për

përshkrimin e kategorive te cilat duhet te jenë te qarta.

Objektiviteti i analizes se përmbajtjes zmadhohet nëse mundemi ta vendosim në kategorinë që i

përgjegjet.Me analize te materialit përkates vijme në hipoteze themelore, mirpo gjithashtu me

analize sasiore te përmbajtjes mund te vërtetohet ose te hudhet poshte hipoteza.

Shembull i analizes se përmajtjes,shpesh me analize te përmbajtjes nuk eshte e mundur,e nuk

eshte patjeter që te përfshihet e tere përmajtja prej te ciles deshirojme te vijme deri te dhenat e

caktuara.në kete rast duhet te përcaktohet shembulli i përmajtjes te cilën do ta analizojme.

Gjate përcaktimit, përcaktohemi për intervalet kohore, ndoshta janë me te rëndësishme për

problemin te cilin e hulumtojme. Gjat saj nuk meren lajmet për secilën dite, mirpo duhet te

zgjidhen ato dite te cilat i kanë informacionët që me se shumti na interesojnë. Gjate përcaktimit

te shembullit duhet te udhehiqet logjikisht e jo nga kriteret statike, sepse mbledhja statike nuk

ka rëndësi te njejte. Nga pikpamja e saje, me ndihme te analizes se përmbajtjes mund te

kuptohen te dhenat edhe për përcjellesit, pritesit dhe për efektet e veprimeve te ndara. Gjat

përcaktimit te shembullit, për ate duhet te kete brenge sepse përmbajtja e njejte nuk ka deftime

te barabarta për te gjitha situatat.

Njesia e analizes se përmbajtjes faktikisht eshte matje, e ajo paraqet nëvoje te numrimit te

madhesive e cila matet me madhesi te njohura nga lloji i njejte. Njejte në analizen e

përmbajtjes mund te përdoren njesi te ndryshme siq janë: përmbledhja, fjalia, libri etj. Nga

zgjedhja e njesive matese te përgjigjeve varet vlera e analizes se përmbajtjes.

E pakuptimt eshte që përmbajtjen informuese te madhe, ta masim me ndihmen e njesise te

vogel. Zgjedhja e njesise matese varet nga qëllimi i analizes se përmbajtjes, llojit, dhe numrat e

kategorive, si dhe nga pjesa e llojit te përmbajtjes te cilën do ta analizojme.

Përparsite e analizes se përmbajtjes – si metode mund te përdoret për qëllime te ndryshme.për

gjt saj përdorimi i saj nuk eshte i shtrejte dhe i nderlikuar.

Mangësite e analizes se përmbajtjes – dobesia me e madhe eshte shkalle e objektivitetit te saje.

Numri i madhe i kategorive nund te krijojnë veshtiresi serioze.

Definimi joserioz i kategorive paraqet veshtiresi gjithashtu. Hulumtuesit eshfrytezojnë kete

metode që te jenë mire te ushtruar. Faktori subjektiv mund te jep pamjen reale për dokumentet

te cilat analizohen

Analiza e përmbajtjes se dokumenteve

Kur burimet, përtesishte te verejturat janë regulluar, kalohet në përpunimin e tyre, e cila

mundësohet me ndihmen analizes se te dhenave te cilat ato I përmbajnë. Ajo analize mund te

jete cilesore dhe sasiore, me këto dy aspekte te analizes në mes veti plotesohen. Me analize

cilesore hulumtuesi e zbulon kuptimin e përgjithshem dhe themelore te porosise, prkatesishte

informatat te cilat I përcielle dokumenti. Me analize te tille mund te shfrytezohet si strukture e

përgjithshme dhe ekonomike, kushtezon që në ndonje vend te paraqitet ndonje tip I caktuar I

shkolles, te cilin nuk e gjejme në ndonje vend tjeter. Në baze te kesaj ,analiza cilesore mund te

pengoje për shkalle me te larte te verifikimit te hipotezes për te cilën analiza cilesore nuk ka

dhena te dhena te mjaftueshme.

Me vete kuptimin e analizes se përmbajtjes, me se shpeshti përmendet definicioni I

BERELSON-IT(1954). Ai analizen e përmbajtjes e llogarite si teknike te hulumtimit, detyra e

te ciles përbehet në deskripsionin objektiv, sistematik dhe sasior te përmbajtjes se manifestuar

te komunikimeve. Ky definicion I BERELSON-IT, përgjat kerkesave te përgjithshme në

krahasim me veprimet shkencore,paraqet kusht që analiza t’i dedikohet komunikimit dhe binë

disa karakteristika specifike. Njera karakteristike I dedikohet cilesise, e tjetra aspekteve te

manifestuara përmbajtjes.

Rrjedha e analizes se përmbajtjes, veqanarisht në aspektin e saj sasior përbehet nga këto faza:

1. zgjedhje kategorive si baze e analizes

2. zgjedhja e shembullit

3. kodimi I përmbajtjes

4. përpunimi statistikor

5. interpretimi

Për analizen e përmbajtjes me specifike eshte etapae pare, ashtu në vazhdim ajo do te trgohet.

Fazat e mbetura paraqesin përdorim te asaj që për ato veprimeve te flitet në teresi te teknikave

tjera për kategorite e analizes se përmbajtjes. Rëndësia në përcaktimin adekuat te kategorive

në baze te cilave analizohet përmbajtja, me se miri e ilustron mendimin e BERELSON-IT, I

cili llogarit se analiza e përmbajtjese vlenë sa edhe vete kategorite. Gjate saje kategorite mund

te llogariten si rubrike e rëndësishme, në baze te cilave përmbajtja klasifikohet dhe

renditet.kategorite paraqesin baze për kodeks (ajo eshte kontrolle, përshkrim dhe shifer për te

gjitha kategorite, ashtu që ndonjeri anëtare I ekipit hulumtues e kryen kategorizimin.

Kategorizimi ,ashtu edhe kodeksi duhet te caktohen para se te kalohet në analize. Megjithate,

para analizes definitive, kryhet analiza sondazhe te konceptit te kodeksit. Me ate ai I përshtate

me ndonje që e ka shikuarme me pare, e për analize kushtet e rëndësishme, te cilat dalin nga

dokumsntet te cilat analizohen.

Kategorite e vërtetuara që te mund te përgjigjen qëllimit te vete, eshte e nevojshme që t’i

përmbajnë kategoritenë vijim:

1. Vrojtimi

Kur e hulumtojme ndonje document vazhdojme ta shikojme se qka na tregon.

Nga ajo arsye, patjeter eshte që secili element te mund ta renditim në kategorin që I

përket.

2. Veqantia

Kategorite në mes veti duhet te veqohen, nuk guxon te eksistoj mundësia që I njejti

element që te renditet në me shume se nje kategori te parapare.

3. Objektiviteti

Kuptimi I kesaj karakteristike eshte identike me kuptimin për objektivitetin si

karakteristike e instrumenteve matese, objektiviteti krijohet kur shifrantet endryshem

përmbajtjen e njejte njejte e kategorizojnë.

4. Përputhja

Kategorizimi eshte adekuat nëse I përgjigjet qëllimit te hulumtimit, nët e njejten kohe

mundëson që përmbajtja e dokumentit që plotesisht te vrojtohet. Për ate, ai që

kategorizon duhet te kete pikpamje te përgjithshme te mire te barabarte në vendin ku

hulumtohet, ashtu si dhe në natyren e dokumentit I cili për ate qëllim analizohet.

Para se te kalohet në klasifikim, ajo eshte renditja e elementeve te përmbajtjes te hulumtimit te

dokumentacionit,duhet te zgjidhet pyetja për njesite e klasifikimit.

Gjate klasifikimit, dallohen tri lloje te njesive:

1. Njesite për regjistrim – kjo në te vërtete eshte ajo që numerohet ose përcaktohet

frekuentimi i paraqitjes se terminit te caktuar.

2. Njesite e kontekstit – nën kete emerim nënkuptojme segmentin me te gjere te

përmbajtjes nët e cilën kerkohen njesit e regjistrimit. Nëse njesia e regjistrimit eshte

mbishkrim ateher njesia e kontekstit eshte përshkrim. Njesia e kontekstit përmban

thelbin gjate zgjidhjes se shembullit te tekstit.

3. Njesite e numerimit (eshte ajo e cila do te meret për njesi matese ) – ketu nët e vërtete

flitet për njesite me te cilat përcaktohet menyra e matjes. Matet frekuenca e njesive te

regjistrimit, p.sh. në revista shkrimet ose kolonat (në shkrimet e gazetarise) minutat ( në

analize te gjirimit te bisedes) etj.

Prcaktimi i shembullit i cili qon deri te zgjedhja e shembullit, në shumicen e rasteve me

analize nuk përfshihet vetem shembulli i ndonje teksti, mirpo i tere teksti.

Mirpo, pasi te kete qasje kah analiza sasiore te teresise me te madhe, në ate rast eshte i

pashmangshem përcaktimi i shembullit.

Vendosja e zgjedhjes se shembullit me specifikat e analizes se përmbajtjes nuk guxon te shkoje

në deme te principeve reptesisht te mbajtura te zgjedhjes se rastesishme. Ketu duhet te eksistoj

fleksibiliteti me i madhe, në varshmeri me llojin e përmbajtjes e cila analizohet.

Gjate përgatitjes se analizes se përmbajtjes duhet te llogaritet ashtu që vemendja te orientohet

kah te dhenat te cilat i nëvoiten hulumtuesit, te cilat në fazen e interpretimit mundësojnë pamje

me adekuate në problematiken, përkatsisht verifikimi ose hudhja posht e hipotezes. Për arsye te

asaj, përgjate përcaktimit te teknikave te përpunimit sasior, duhet te përcaktohen momentet në

vijim:

a) burim i dokumenteve, kush eshte autori, përkatsisht kush “nga ta flet”

b) për cilat korniza te përgjithshme te përmbajtjes flitet, asht eshte se qka nët e flitet;

c) dokumenti kujt i drejtohet (ndonjehere mund t’i drejtohet ”vetevetes”, p.sh përkujtues i

vet, i ashtu quajtur “pro memoria”

d) në qfare menyre janë dergua dokumentet. Me shpesh flitet për dokumentet e shkruara.

Mirpo mund te flitet edhe për ato gojore.

e) ndonjehere flitet për dokument i cili ka ndonje qëllim sakte te caktuar “opërativ”.ashtu

p.sh. ndonjeres rregull qëllimi mund t’i jete që te shkaktoje ndryshime në menyren në te

cilën krijohet ndonje aktivitet. P.sh.ndzshimi intern i akteve në

ferme.Atehere,gjithashtu eshte intresant se a eshte arritur ai rezultatdhe në qfar

mase,sepse edhe ajo rrethanë mund te kete korelacion me rezultate te analizes se

përmajtjes.

Analiza e përmbajtjes se dokumentacionit te institucionit te caktuar mund te kategorizohet në

këto grupe thmelore:

Analiza e dokumentacionit për organizimin kadrovik te firmes.

Analiza e planëve dhe programeve zhvilluese te firmes.

Analiza e raporteve për rezultatet e arritura në kuartalin e pare.

Analiza e përcaktimeve te relizuara nga sektori i menagjimit.

Analiza e kodeksit ekzistues te punës dhe sjelljes se te punësuarve nga firma.

EKSPERIMENTI

Eksperimenti paraqet veprimin hulumtues me te cilën shkaktohen ndryshime sistematike për tu

kerkuar rëndësia e tij mbi dukurin e cila hulumtohet,në kushte kur te gjitha dukurit tjera

mbahen nën kontroll.Nga definicioni shihet se hulmtumin ekspërimental e karakterizojnë tri

lloje te dukurive:dukuria e cila ndryshohet, dukria e cila studiohet dhe dukurit te cilat

kontrollohen.

Në ekspëriment qdo here merren veprimet e caktuara dhe vleresohet efekti nga ai veprim nën

kushte rreptesisht te kontrolluara. Edhe dukuria e cila paraqet veprim,dhe dukuria që paraqet

efektin e saj, nund te nderrohen për nga madhesia, intenziteti,cilesia ose ndonje karakteristike

tjeter. Për ate shkak, në terminologjin shkencore ato përcaktohen si variabla. Si variabel

llogaritet secila karakteristike e dukurisë se caktuar tek e cila shihen ndryshimet cilesore ose

sasiore te cilat parqiten nët e. Në ekspëriment takohen dy lloje te variablave :

1. Variabla e pavarur (ajo e cila vepron, përkatesisht paraqet shkak )

2. variabla e varur (ajo në te cilën, veprohet përkatesisht paraqet pasoje).

Raporti i tyre i përgjithshem tregohet me shprehjen në vijim:

R = f(O, S)

R – paraqet reaksion I cili eshte funksion prej (f )që vepron në ndonje stimulus (S) te ndonje

objekti, përkatesisht organizem (O). Sepse reaksioni varet nga stimlusi dhe organizmi në te

cilin ai stmulus vepron, reaksioni paraqet variabel te varur, e stimulusi dhe organizmi paraqesin

variabla te pavarura.

Në kornizat e hulumtimeve shkencore variablat e pavarura S dhe O, në te vërtete paraqesin

numer te madh te variablave në kushte ekspërimentale konkrete,nga te cilat secila variabel e

pavarur vepron në variablen e varur. E rëndësishme eshte te potencohet se gjate veprimit te

numrit te madh te variablave te pavarura, e njejta variabel e pavaur nuk vetem në nje varibel te

varur, mirpo në shume nga ato. Gjithashtu, nga kushtet e ndersjellta te dukurisë mund te del se

nje variabel e njejte nga nje aspekt mund te jete e varur, ashtu eshte te paraqet efekt, e nga ana

tjeter mund te paraqitet si e pavarur,ashtu eshte që paraqet shkakun e ndonje variable tjeter.

Eksperimenti që te jete i mundshem eshte e nevojshme që kjo pamje shume e nderlikuar te

thjeshtesohet. Me shprehje te raportit te variablave te varura dhe te pavarura në eksperimentin,

logjikisht te mendohet se shume lehte mund te vihet në konkludim për veprimin e varibles se

pavarur te caktuar në variablen e varur te caktuar kur në ndonje menyre te ishte nëutralizuar

veprimi i variablave te mbetura, te pavarura. Në te vërtete shkohet kah krijimi i rregulles se

dyte te Mill-it, ajo eshte metoda e diferencimit.

Me eleminimin ose nëutralizimin e variablave te pavarura te mbetura vazhdon te krijohet

situata në te cilën në te dy rastet dallohet vetm nje rrethanë, ajo eshte vetem nje variabel e

pavarur, sepse vazhdon te përcillet veprimi i vetem nje variable, kjo vazhdimesi quhet krijimi i

ligjit te nje variable,kenaqësia e fituar e cila sipas Mill-it llogaritet si kushte i nëvojshem pa te

cilën nuk mund te zhvillohet eksperimenti. Ajo variabel e vetme, quhet variabla

ekspërimentale, e secila nga format në te cilat ajo variabel paraqitet, quhet faktori

ekspërimental. Nëse i përcaktojme faktoret ekspërimental me F, F1 mundet, p.sh. te jete

përdorim i nje kushti, ndersa F2 i ndonje kushti tjeter, te cilat në

Rrethanat e tjera në të cilat bëhet përpjekje që të bëhet nëutralizimi quhen variabla parazitare,

kurse format në të cilat paraqiten ato quhen faktorë parazitarë.

Ndikimi i një variable me ndikim të më shumë faktorëve mundet të tregohet me paraqitjen

skematike në vazhdim (V.Muzhi, 1986):

Variabla e pavarur Variabla e varur

është shkak i variablës

së pavarur

është pasojë e variablës

së pavarur,d.m.th. të funksionimit të saj

Shembull:

Gjinia e të anketuarve Shkaku është niveli i ndryshëm

i diturisë

Në situatë reale:

Ma shumë variabla të

Pavarura

Ndikojnë në variablen e varur

A _________________

B _________________

C _________________ Z

D _________________

E _________________

i t.n.

Gjatë realizimit të ligjit të një variable

në ekspëriment:

A vepron si variabël

ekspërimentale

B paraqesin variabla pa-

C razitare dhe bëhet përpj- Z

D ekje që të eliminohen

E ose të nëutralizohen

i t.n.

Përmbushja ideale dhe e plotë e ligjit të një variable, nuk është e mundur:

komplikueshmëria dhe ndërlidhja e ndërsjelle në natyrë dhe në shoqëri ketë nuk e mundëson.

Problemet janë më të vogla në shkencat natyrore se sa në ato shoqërore dhe për ketë shkak

ekspërimentet në shkencat natyrore janë metodologjikisht më të përkryera se sa në shkencat

shoqërore, për çka Mill ka qenë skeptik për mundësinë ekspërimentale në shkencat shoqërore.

Mirëpo, statistika në vitet e fundit ka zhvilluar metoda statistikore më të komplikuara me të

cila është arritë një hap i madh në zgjidhjen e metodave ekspërimentale: analiza e variantës-

metod me të cilin përcaktohet ajo se a ekziston dallim esencial ndërmjet tre ose më shumë

mesatareve aritmetike dhe analiza e kovariantës- mundësojnë që me një ekspëriment, me

pjesëmarrje të një numri të vogël të të anketuarëve, njëkohësisht të hulumtohet veprimi i një

numri më të madh faktorësh. Është me rendësi të thuhet se gjatë formimit të pikave themelore

të metodologjisë së eksperimentit duhet të nisemi nga eksperimenti në të cilin duhet të arrihet

ligji klasik të një variable. Kjo është një etapë e domosdoshme për njohjen e me tutjeshme të

metodave më të komplikuara.

Eksperimenti dhe nxitja e qëllimshme e dukurive; Ex-post- facto metoda

Duke e definuar nocionin e eksperimentit, disa autore mendojnë që karakteristikë esenciale e

eksperimentit është nxitja e qëllimshme e dukurisë. Mirëpo,eksperimenti zgjerohet dhe metoda

hulumtuese e merr emrin “ex-post-facto” metodë, respektivisht “ex-post-facto” ekspëriment.

Duke hulumtuar lidhjet kauzale ndërmjet dukurive të hulumtuara nuk është e nevojshme që

përher ta fusim me qëllim ndonjë faktor në fillim të eksperimentit me qëllim që ta nxisim

dukrinë. Disaherë ky faktor ekspërimental vepron më herët, kështu që është e nevojshme që të

përcaktohet drejtimi ose madhësia e veprimit të tij. Do të thotë , duhet të përcaktohet efikasiteti

i ndonjë faktori që kur të realizohet fakti (fact) i veprimit të tij , kurse nuk është dashur që të

futet me qëllim në ekspëriment. Sipas kësaj , me metodën “ex-post-facto” hulumtohen në

mënyrë të barabartë hipotezat si dhe me eksperimentin me të cilin me qëllim i fusim faktorët

ekspërimentalë. Dallimi është në ate se në metodën “ex-post-facto” ky faktor është i futur më

herët, jashtë nga projekti shkencor hulumtues. Me këtë zvogëlohet preciziteti i eksperimentit

sepse shumë më rëndë kontrollohen kushtet në të cilët vepron faktori ekspërimental , kështu që

llogaritet se eksperimenti është i vërtetuar shkencërisht në të cilin faktori është i futur me

qëllim. Mirëpo duke e ditur se në metodën “ex-post-facto” realizohet ajo qka është e

rëndësishme për eksperimentin, edhe kjo metodë llogaritet si ekspërimentale.

Përcaktimi i efikasitetit të ndonjë faktori të caktuar pas pushimit të veprimit të tij (këtu nuk

kemi futjen e qëllimshme të disa faktorëve të caktuar, kjo metodë llogaritet si ekspërimentale

sepse me metodën “ex-post- facto” realizohet ajo qka është esenciale për eksperimentin.

Paraqitje e një situate ekspërimentale.

Eksperimenti natyror dhe laboratorik

Shumë autorë eksperimentin e ndajnë në ekspëriment natyror dhe laboratorik, në varshmëri të

kushteve në të cilat zhvillohet ai.

Mill mendon se eksperimenti natyror paraqet atë metodë që quhet “ex-post-facto” , sepse gjatë

kësaj metode faktoret futen në menyre naryrore ,do te thot pa pjesëmarrje e ekspërimentursit.

Disa autor amerikanë si kriter për ndarjen e eksperimentit e marrin vendin ku ai zhvillohet, dhe

llogarisin që gjdo ekspëriment i cili kryhet në kushte natyrore quhet ekspëriment natyror kurse

në kushte laboratorike quhet ekspëriment laboratorikë.

Secili nga ket kritere i ka arsyet e veta. Gjate kesaj, nuk duhet te absolutizohet kjo ndarje e

eksperimentit në natyror dhe laboratorik. Përkundrazi, duhet te kuptohen si veti që paraqiten

njelloj në mase, dhenëmenyre të ndryshme në cdo ekspëriment. Në lidhje me natyrshmerinë e

eksperimentit paraqitet problemi i vleres, respektivisht cili ekspëriment e ka vleren me te

madhe. Shumica e hulumtueseve i japin përparesi eksperimentit natyror sepse ky zhvillohet në

kushte adekuate për praktiken. Kjo nuk do te thote se eksperimenti laboratorik nuk duhet te jete

në sheknce. E përkundrazi, ky lloj eksperimenti shpesh është i nëvojshëm, sidomos për

hulumtimet bazike.

Eliminimi i gabimeve në eksperiment

Gjate eksperimentit paraqiten më shumë burime të gabimeve :1) si burim mundet te paraqiten

subjektet me te cilat kryhet eksperimenti; 2) burim tjeter mundet te paraqesin dallimet ndermjet

grupeve ku futen faktoret ekspërimentale që kuptohen si tersi; 3) Gabim mundet te jen edhe

dallimet që behen gjate përseritjes se eksperimentit, jo vetem kohore por edhe hapsinore.

Duhet te theksohet se këto gabime paraqiten në cdo ekspëriment.

Eleminimi i tyre eshte proces asimptodik si edhe tentenca për përmisimin e hulumtimeve

shkencore.Tendenca që gabimet te zvoglohen realizohet në dy menyra:

1. Te përfshihet dhe te vezhgohet në menyre aktive në situaten ekspërimentale (te krijohen

kushtet te barabarta për grupet në te cilat futen faktoret ekspërimentale).

2. Duke shfrytezuar ligjeshmerite që gabimet te eliminohen vete.Kjo arrihet me zgjedhje

te rastit te me shume njesive me te cilat do te zbatohet eksperimenti.

Me krijimin e kushteve në te cilat futet faktori ekspërimental dhe në shfrytezimin te nje numri

me te madhe te te anketuarve me zgjedhje te rastesimshe munden te eliminohen gabimet në

ekspëriment.

Format (modelet) e metodave eksperimentale

Në praktiken shkencore me se shpeshti përdoren këto forma te eksperimentit :

I.

a) Modelet në te cilat behet futja e qëllimsheme e faktoreve ekspërimentale (Variabla e

pavarura), pasi te konstatohet gjendja në te cilën në dukurin e hulmtuar (Variabla e

varur) ka egzistuar para futjes se faktoreve ekspërimental.Keshtu eshte e mundur te

matet dallimi në dukuri para dhe pas futjes se faktoreve ekspërimental.

b) Modelet në te cilat zbatohet “ex-post-facto”, ku faktori ekspërimental vepron që me

pare, e që në projekte nuk parashikohen kushtet e futjes se tij.

Gjithasht, modelet ekspërimentable ekzistuese mudet te ndahen edhe në raport me realizimin e

ligjt te nje variable:

II.

a) Modelet në te cilat shkohet në realizimin e përgjithshem te ligjit te nje variable,

respektivisht synohet përcjellja e veprimit e vetem te nje variable te pavarur (d.m.th.

faktori ekspërimental), dersa veprimi i variablave tjera te mbetura synohet te

nëutralizohen ose eliminohen.

b) modelet në te cilat lejohet veprimi simultan dhe matet efekti i nje nuri me te madh

variablash te pavarura, me ate që secila prej variblave te pavarura dhe kushtezimi i

ndersjellte i tyre ndiqet me zbaimin e disa metodave me te komlikuara statistike.

Modelet themelore

Kriteret në baze te te cilave ndahen modelet themelore te metodave ekspërimentale kanë te

bejnë me numrin e renditjes se grupeve në te cilat veprojnë (respektivisht nuk veprojnë)

faktoret ekspërimentale.

Dallohen këto modele themelore:

1. Ekpërimenti me nje grup

Në kete model nje ose me shume faktore futen cdo here në grupin e njejte te te anketuareve;

2.Ekspëriment me grupe paralele

Në kete model ekzistojnë me shume grupe ( se paku dy) nga te cilat cdonjera eshte bartese e

faktorit ekspërimental (respektivisht nuk eshte bartese e asnje faktori) ;

3. ekspëriment me rrotullim te faktoreve

Faktoret rrotullohen midis grupeve , d.m.th. grupi i njejte eshte bartes i faktoreve te ndryshem.

Me fjale te tjera, cdo dukuri e hulumtuar hyn si faktor ekspërimental here në njeren, her në

grupin tjeter.

Karakteristike eshte se këto modele ekspërimentale realizohen në nje vend, kurse rezultatet nuk

munden te përgjithesohen.

Format tjera te eksperimentit

Në hulumtimet shkencore zbatohen edhe forma tjera te eksperimentit (sidomos në psikologji,

medicinë etj), kurse kriteret në baze te se ciles ndahen paraqesin numrin dhe renditjen e

grupeve në te cilat veprojnë( ose nuk veprojnë) faktoret ekspërimentale. Në baze te kesaj,

dallojme këto forma: 1) ekpëriment me grupe te pavarura; 2) ekpëriment me grupe te

barabarta; 3) ekspëriment me nje grup 4) ekspëriment faktorial, (V. Petroska-Beshka, 1994).

1) Ekspëriment me grupe te pavarura-Kjo forme e eksperimentit siguron ekuivalencen e

grupeve, duke zbatuar emerimin e rastesishem te te anketuareve si medode për forminim e

grupeve. Në kete menyre fitohen grupet e pavarura: kontrolluese(K); dhe ekspërimentale (E).

Këto grupe përbehen nga anketues te ndryshem, rastesisht te emeruar në gruin te cilin i takojnë.

Emerimi i rastesishem kenaqet me ndihmen e metodave që sigurojnë randomizim: formimi i

grupeve realizohet me zbatimin e metodave te zgjedhje se rastesushme, si që eshte përdorimi i

tabelave te numrave te rastesishem, e tj.

2) Ekspëriment me grupe te barabarta- në kete forme te eksperimentit marrin pjese se paku dy

grupe te te anketuareve, nga nje për se cilën te kyqura në nivel te variaciont te variables se

pavarur. Grupi i te anketuareve që marrin pjese në ekspëriment formohen me metoden e

barazimit. Gjate kesaj mendohet në zbatimin e metodes se barazimit në cifte. Grupet barazohen

në baze te vetive te caktuara te te aketuareve (gjini,misha, intelegjeca etj). Në cdo hulumtim te

ketij lloji te eksperimentit , në menyre precize përcaktohen cilat veti relevante do te sherbejnë

si baze për barazimin e grupeve dhe fillon paramatja dhe përcaktimi i masave te atyre vetive

për cdo te anketuar në vecanti. Në kete menyre formohen ciftet te te anketuareve që janë

indetike ose te barabarte në baze te vetive te kerkuara. Cdo anëtar i ciftit shpërndahet në te dyja

grupet në baze te rregullave te randonizimit. Me kete zbutet mungesa e kontrollit e te gjitha

variablave që janë relevante për variablen e varur për hulumtim.

3) Ekpseriment me nje grup-Ky ekpseriment eshte specifik për ate se cdo i anketuar që merr

pjese në hulumtim përfshihet në te gjitha trajtimet .

Me fjale te tjera, grupi i njejte i te anketuareve u nënshtrohet te gjitha niveleve te variables se

pavarur. Në kete meyre fitohet siguri se nuk ka dallime individuale ndermjet te anketuareve

prej nje trajtimi ekspërimental në tjetrin. Analizat e rezultateve me zbatimin e ketij ekpërimenti

duhe te zbatohet me metoda që kanë te bejnë masat e korigjuara te rezultateve te njejeve te

anketuar, te fituara në menyra te ndryshme ekpserimentale.

4) ekpërimenti faktorial- ato mund te jenë dyfaktoriale dhe multifaktoriale.

Ato janë metoda ekpserimentale me te cilat hulumtohet ndikimi i pavarur dhe i përbashket te

dy ose me tepër variablave te pavarura mbi ate te varur. Variabla e pavarur emrtohet si

“faktor”. Ekpërimentet faktoriale mundësojnë fitimin e dy llojeve te informatave: efektet

kryesore dhe efeket interaktive te faktoreve. Efekti kryesor i faktorit e shpreh veprimin e

variables se pavarur dhe nuk e përfill veprimin e variablave te tjera te pavarura në ekpëriment.

Efektet interaktive te faktorit shprehin varshmeri e variables se pavarur nga variablat tjera te

pavarura gjate hulumtimit.

Mostra

Qasja metodologjike te induktimit jo te plote eshte e lidhur me metoden e mostres, me metode

statistike specifike që quhet metoda reprezentative (për dallim nga statistika deskriptive që

bazohet në hulumtimin e hollesishem dhe që paraqet baze statistike e induktimit te plote.

Metoda e mostres eshte shume e metodave me ndihmen e te cilave, në baze te te njohurit te nje

numri te kufizuar te dukurive, konkludohet për vetite e teresise. Teresia prej se ciles duam te

hulumtojme nje pjese te saj quhet popullim ose grupi baze. Ajo pjese e popullimit ose e grupes

baze te cilën e hulumtojme, me vetite e veta e përfaqeson popullaten, quhet moster.

Llojet e grupeve themelore

Grupi i fundit themelor- grupim themelor që eshte saktesisht i përcaktuar dhe mundet në

menyre sasiore dhe kohore te definohet saktesish. (hulumtimi i disa vetive liidhur me nje

veprim te caktuar)

Grupi i pafundem themelor- grupi që nuk eshte i definuar as në menyre kohore e as në

sasiore( përcaktohet efikasiteti i menaxhereve në punë që janë te përfshire në te njejten

veprimtari- hotieleri, sherbim doganor etj.

Llojet e shembujve

Kriteri baze për ndarjen e shembullit eshte menyra e zgjedjes se njesive nga grupi baze, gjate te

se ciles ekzistojnë:

1. mostra e thjeshte e rastesisheme-2. mostra sistematik- 3. mostra e stratifikuar- 4.mostra në

grupe- 5.mostra e qëllimsheme.

Mostra e thjeshte e rastesishme

Veti themelore e kesaj mostre eshte mundësia e njejte cdo njesi nga grupi baze te jete e

zgjedhur në kete moster. Kjo moster ka shume përparesi prandaj shpesh përdoret.

Përparesit e mostres te thjeshte te rastesishem:

-menyra e përzgjedhes eshte e thjeshte,

- nuk eshte e nëvojshnë që paraprakisht te dihet struktura e grupit baze,

- ekziston tendenca që te gjitha aspektet e grupit baze ti prezenton njejte,

- bazen teorike e ka me te përpunuar,

- metodat kuantitative në lidhje me testimin e hipotezave janë me te thjeshta.

Simbolet që përdoren me se shpeshti janë:

(N)- paraqet simbol e numrit te njesive në grupin baze

(n)- paraqet simbol për numrin e njesive në moster.

d.m.th. gjate përcaktimit te raportit midis madhesise se grupit baze dhe mostres, duhet te

vendosen në raport ato dy madhesi.

Shkalla e zgjedhjes- paraqet besueshmerinë se nje njesi nga grupi baze do te jete zgjedhur në

moster, d.m.th. paraqitet sibbolikisht. Për shembull nëse nga grupi baze prej 2000 njesive

marrim moster prej 100 njesive, shkalla e zgjedhjes do te jete 0.05 ose 5%.

Intervali i zgjedhjes- paraqet vleren reciproke e shkalles se zgjedhjes. P.sh. në 20 njesi nga

grupu baze, nje hyn në moster.

Intervali i zgjedhes do te jete 20.

N_

n

N- numri i përgjithshem i njesive në grupin baze

n- numri i njesive në moster

Eshte e qarte se termat si shkalla e zgjedhjes dhe intervali i zhgjedhes kanë kuptim te vërtete

vetem te grupi i fundem baze. Në lidhje me këto terme parashtrohet pyetje sa duhet te jete

shkalla e intervalit. Përgjigja do te jete se përcaktimi do te jete me preciz nëse shkalla e

zgjedhjes do te jete me e madhe , e me kete edhe mosrta. Me kete rast intervali i zgjedhjes do

te jete me i vogel, por atehere vezhgimi i mosteres do te kerkoje me shume mjete financiare si

dhe me shume kohe.

Menyra e zgjedhejs se njesive në moster

Parakusht për zgjedjen e njesive te mostres eshte ekzistenca e evidences se njesive te grupit

baze. Në kete menyre do te kishte mundësi që cdo njesi te hy në moster.

Ajo zakonisht eshte kartoteke, regjister etj.

Ky evidemtim quhet kornize e zgjedhes. Njesite shenohen me numer rendore në leter. Fletet në

te cilet janë shkruar numrat vendosen bashke dhe përzihen mire dhe terhiqen flete,

respektivisht nje numer i caktuar i njesive te mostres. Për shkurtimin e kohes përdoren tabelat e

numrave te rastesishem.

Gabimet në moster- nëkuptojme dallimin midis mases se fituar nga mostra dhe parametri:M-

gabimi në moster.

Parametrat janë vlera te fiksuara dhe te pandryshuara.

Shkalla në statistike paraqiet me shprehjen me siguri në statistike.

Madhesia e mostres

Nje prej pyetjeve me delikate eshte përcaktimi i madhesise se mostres me te cilën duam te

fitojme rezultate me te sakta për masen themelore, e nga ana tjeter i gjith opëracioni te

realizohet me sa me pak mjete dhe kohe.

Për kushtin e pare eshte e domosdoshme te formojme moster sa me te madhe, kurse për te

dytin te stimulohet moster sa me e vogel. Madhesia e mostres varet nga këto faktore: 1) shkalla

e sigurise për vleresim, 2) dispërzioni i popullimit që hulumtohet dhe 3) gabimi maksimal i

lejueshem. Kur formojme moster se pari përcaktojme shkallen e besimit. Ajo mund te jete 95

% ose 99%. Variabiliteti i popullimit matet me devijimin standard te mostres. Për kete eshte e

pelqyeshme që te behet pilot moster që te përcaktohet devijimi standard i mostres dhe

gjithashtu gabimi maksimal i lejueshem (E) që eshte madhesi që përcaktohet nga qëndra e

serise dhe nga pika e shmangjes maksimale te saj, në nje kahje te caktuar. Gabimi maskimal

paraqet madhesi e gabimit që mundet te lejohet. Në parim, gabimi me i vogel i lejuar kerkon

moster me te madhe dhe e kunderta.

Për përcaktimin e madhesive te mostrave ekzistojnë me shume menyra, për cdo lloj te mostres

ekziston procedure e vecante.

Mostra sistematike

Kjo moster përfitohet në menyre me ekonomike nga mostra e thjeshte, keshtu që prej numrit te

përgjithshem te njesive zgjidhet me nje sistem te caktuar. Për shembull, nga numri i

përgjithshem i njesive prej 1500, përcaktohemi për cdo te 5 ose te 10. Kuptohet se numri

rendor te cilin e zgjedhim duhet te jete i barabarte me intervalin e zgjedhjes. Nëse ai interval

nuk eshte numer i plote, atehere rrumbullaksojme në numer te plote. P.sh. nëse N=1500 kurse

n=200 intervali i zgjedhjes do te jete 13,33 respektivisht 13 (v.Muzhi,1986).

Mostra e stratifikuar

Kjo moster niset nga struktura e numrit baze te njesive . Nëse ajo strukture eshte e njohur

atehere do te jete përparesi për njohjen sa me precize e vetive te disa pjeseve te grupit baze.

Stratum (shprehje latinë për “shtrese”) paraqet nje pjese nga gupi baze i njesive për te cilën

hulumtohet nje dukuri e caktuar. Homogjeniteti i saj eshte me i madh se homogjeniteti i grupit

baze. Gjate përcaktimit te numrit te njesive te grupit baze që do te hy në stratum (metoda

alokimit) përdoren këto dy menyra:

1) mostra proporcionale e stratifikuar- raporti i njesive te zgjedhura në moster nga stratume te

caktuara eshte i barabarte me raportin midis numrit te njesive te stratumit në grupin baze.

2) mostra optimale e stratifikuar- kjo moster mundëson që me ndihmen e mostres me te vogel

dhe shpenzimeve me te vogla financiare te realizohet precizitet me i madh gjate përcaktimit te

mostres nga grupi baze. Fillohet nga ajo se stratumi me homogjen me mire prezentohet nga nje

numer me i vogel i njesive.

Mostra e grupeve

Te mostra e thjeshte si dhe te ajo sistematike dhe e stratifikuar, gjate zgjedhjes cdo njesi ka

mundësi te hy në moster. Në mostren e grupit nuk zgjidhen njesi te vecante por zgjidhen grupe

te njesive (si grup i vecante i njesive mund te merren turistet e huaj që ndodhen nje hotel). Me

rëndësi eshte te theksohet dallimi kundrejt mostres se stratifikuar ku synohet te arrihet

homogjenitet sa me i madh i brendhem i stratumeve te vecante. Te mostra e grupeve synohet

që grupi i hulumtuar në baze te vetive te saj te jete sa me i ngjajshem me vetite e grupit baze.

Me fjale te tjera mostra e grupeve eshte me e ngjajshme me mostren e thjeshte te rastesishme,

me ate dallim që grupi baze i njesive ndahet në grupe mostrash te vacanta, (nëse grupi baze i

njesive janë turiasat atehere mostrst e grupeve do te jenë turistat e huaj dhe te vendit).

Mostra e qëllimshme

Ka edhe lloje te tjera te mostrave te te cilat zgjedhja paraqet metode me te nderlikuar. Te

zgjedja e qëllimshme dallohet nje pjese nga grupi baze i njesive dhe vetem prej saj zgjidhet

mostra. Në kete menyre tejkalohen problemet te cilat do te ishin nga nderlikueshmeria e

njesive te mostres. Mungese e theksuar e ketij lloji te mostres eshte përgjithesimi i rezultateve

që fitohen me kete metode.

Konstruksioni financiar për realizimin e mundshem e aktiviteteve te parapara te projektit

Ky eshte akt i fundit në kostruktimin e përgjishem te projektit hulumtues. Me realizim

nënkuptojme shpërndajen e te gjitha pjeseve (fazave ) te hulumtimit në kohe që eshte parapare

për hullumtim. Zakonisht parashihet kohe për :a) studim te literatures se duhur dhe mbajtja e

konsultimeve me ekspërtet e asaj lemie; b) për hulumtim eksplorativ ;c) për punë rreth

përgaditjes dhe formulimit te metodave që do te përdoren gjate hulumtimit; c) për hulumtim

empirik; d) për përpunumin e rezultateve fituara;e) për shkruarjen e raporteve te rezultateve.

Realizimi i projektit do te jete real aq sa hulumtuesi ka njohuri punë. Konstruksioni financiar

bazohet në njojen e cmimit si dhe shpenzimeve materiale si dhe angazhimit tepërsonave që

marrin pjese në realizimin e projektit. Te konstrukcioni financiar ekzistojnë dy tendeca te pa

ndashme: a) kursehet në mjete financiare; b) ekipi hulumtues sillet në menyre destruktive. Në

rastin e pare në menyre direkte rrezikohen rezultatet e duhura te huluntimit si nga aspekti sasior

ashte edhe nga aspekti cilesor. Hulumtimet e tilla jana me te shtrenjta sepse mjetet janë

shfrytezuar kurse nuk janë fituar pezultate. Deskruktiviteti nga njera anë nuk sjell cilesi në

rezultatet e hulumtimit kurse nga ana tjeter shpenzohen mjete me te cilat do te mundështe te

financohet edhe nje hulumtim tjeter. Në baze te llogaritjeve financiare hulumtuesi e jep

provimin me përgjegjesi shkencore dhe shoqërore si me përgjegjesi ndaj kolegeve dhe

kompanise. Mundet te përfundohet se mjete financiare duhen te shpërndahen dhe shfryetzohen

racionalisht dhe te mos kursehet në zbatimin e metodave te caktuara që janë merëndësi te

madhe për përfitimin e rezultateve te hulumtimit.

Puna në terren

Organizimi dhe reakizimi i hulumtimit në terren, ka te beje me mbledja e fakteve që kanë te

bejnë me planifikimin e organizimit konkret, krijimin e dokumentave përkatese për punë

efikase, formimi ekipeve për punë në terren dhe realizimi i hulumtimit.

Realizimi i hulumtimit në terren mundet te kete ndikim te madh në rezultatet e hulumtimit .

mund te ndodhi që në terren te mos fitohen rezultatet e pritura por organzimi i përfshire në

hulumtim nuk lejon që ajo te realizohet. Prandaj eshte e nevojshme që gjate përcajtimit te

mostres qr do te hulultohet te fitohet leje prej organizates që te mund te kryhet

hulumtimi.hulumtimi kerkon kushte te caktuara për kryerjen e tij. Gjate kerkimit te lejes duhet

te njotohet organizata me ate se për cfare do te punohet. Eshte shume rendë në organizata te

mundësohet hulumtim grupor prandaj përcaktohen epr hulutime individuale. Oranizatave do tu

dergohen adresat e individeve te projeketit dhe përcaktohet koha me e mire për kontakt.

Anketimi individual eshte me shtrenjte se hulumtimi në grupe. Te anketuarit duhet ta njohin

punën mire që do ta kryejnë. Në terren anketuesit mund te mos e gjejnë përsonin që duhet te

hulumtohet. Rekomandohet që në situata te tilla anketuesi te provoje qëseri, e nëse edhe ateher

nuk eshte e mundur ta gjej anketuesin e caktuar, duhet ta nderroje ate me nje tjetër.

Hulumtimi në terren eshte i shtrenjte dhe i rendë, keshtu që eshte vonë të hjekim dor nga

hulumtimin në teren nëse ballafaqohen me problemet në teren.Hulumtime shkencore zbatohet

në kushte të caktuara dhe përdoren metoda të thjeshta.Në punimet shkencore,metoda e analizes

eshte shume pak e përdorur për shkak të mos njohjes se përparsive të saj në raport me zbatimin

e saj.

Kualiteti i fletes anketuese duhet të verifikohet para se ta bejme shumezimin dhe realizimin e

anketimit.Ky anketim duhte të behet në tri drejtime, nga të cilat dy të fundit paraqesin kategori

të ngjashme të cilet kryhen në teren.

1. Përpiluesi i fletes anketuese kërkon mendimin e ekspërteve në fushen në të cilën kryhet

anketimi dhe mendimin autoriteteve në lidhje me tekniken e përpilimit të ati

instrumenti. Kjo menyre e anketimit eshte e rëndësishme nëse fleten anketuese e ka

përpiluar nje njeri.

2. Lista anketuese eshte instrument për hulumtim në terren. Ajo realizohet në dy mënyra:

a) me zbatim provues të listes anketuese në nje pjese të vogel të mostres se parapare

(paramoster).

c) në prezence të përpilesit të listes anketuese kur disa anketues e plotesojnë e që

mendojnë se plotësimi i saj paraqet veshturesi për anketuesit.

Me zbatimin e lisets anketuese mundet të parashihet dhe të përcaktohetn mangësite dhe

rezultati përfundimtar i hulumtimit.

- gjate mbledhjes të të dhenave nëpërmjet postes mundet të konstatojme sa të anketuar nuk do

të shprehin interes për plotësim me listes anketuese.

- mund të konstatohet se a ka pyetje në të cilat të anketuarit nuk deshirojnë të përgjijgen ose

nuk dinë të përgjigjen.

- gjate anketimit mund të kete pyetje të paqarta për të cilat i anketuari nuk ka përgjigje të sakte,

d.m.th. anketuesi pyet dicka tjetër kurse i anketuari përgjigjet dicka tjetër.

Me zbatimin e anketes konstatohet edhe ndikimi i formes se jashtme i listes anketuese (nëse

realizohet nëpërmjet postes) etj.

Moment me rëndësishem i anketimit paraqet prova e vetive matese të instrumentit(sidomos

validiteti dhe besueshmëria). Gjate kësaj përdoren disa metodea specifike për llogaritjen e

pyetjeve, si për shembull përcaktimi i koeficientit të kontigjences(C).

Mbledhja e të dhenave paraqet sistem e aktiviteteve të organizuara me pare për shenimin dhe

evidentimin e manifestimeve të jashtme të dukurive të caktuara me zbatimin e metodave

specifike shkencore, teknikat, instrumentet dhe metodat që i përgjigjen vetive të dukurisë,

lendes dhe qëllimeve të hulumtimit si dhe burimin e të dhenave.

Gjate mbledhjes të të dhenave se pari duhet të behet kontrolli logjik në baze të të cilit do të

vime deri të informata për cilesinë e të dhenave të mbledhura. Kjo mund të realizohet në

mënyra të ndryshme që varen prej metodave te cilat i përdorim.kur kontrolli logjik na thote se

mundemi të mbështetemi në këto rezultate ateher pason rregullimi.

Gjate hulumtimeve shkencore fitohen të dhena cilesore dhe sasiore. Megjithatë hulumtimi nuk

mundet të ndalet vetem në të dhenat sepse hulumtimi shkencor vazhdon me tej keshtu që

rezultatet e fituara munden të përdoren për nje hulumtim të ardhshem. Përpunimi i të dhenave

logjikisht rrjedh prej fazes paraprake të hulumtimit. Duhet të kontrollohet secila hipoteze se a u

përgjigjen rezultateve të fituara si dhe metda e përdorur a eshte me adekuate. Me përpunumim

e rezultateve merret statistika. Njhja e statistikes eshtee e rëndësishme për punën shkencore. Pa

njohjen e asaj nuk mund të ndiqet literatura profesionale dhe shkencore.

Përpunumi dhe rregullimi i të dhenave

Për të gjitha hulumtimet në shkencat shoqerore ekzistojnë rregulla të njëjta për përpumimin e

të dhenave. Në baze të lendes se studimit të tyre, përpunimi i të dhenave mund të definohet si

sistem konzistent i metodave logjike, epistemologjike, statistike( matematike) dhe teknike të

kontrollimit, klasifikimin, grupimit prezantimit, krahasimit, lidhshmerise dhe kombinimit të të

dhenave në pajtushmeri me idenë kryesore të lendese hulumtuar. Gjate procesit të përpuminit

të tedhenave dhe rezultateve aktivizohen metoda të veçanta: analize-sinteze, analogji,

konkretizim- abstraksion, gjenëralisim- specifikim, klasifikim, induksin dhe deduksion.

Në veçanti përdoren analiza, induksioni, klasifikimi, kurse gjate konkludimit përdoret sinteza,

gjenëralisimi dhe abrstaksioni.

Rregullimi i të dhenave gjate hulumtimit përfshin:kontrollim, fleta e të dhenave, lista e të

dhenave ,kodimi i të dhenave prmes klasifikimit, matja e të dhenave, shkalla e qëndrimeve,

përpunumi teknik i të dhenave dhe tabelimi.

Organizimi dhe teknikat e rregullimit të të dhenave

Nuk duhet të harrohet se të dhenat nuk janë të dimenzionuara, kurse shenimi i indikatorëve

kushtezohet me zbatimin e metodave dhe teknikave për mbledhjen e të dhenave.lenëia e kësaj

shpie dear të identifikimi i përpunimit të të dhenave me trajtim statistik të të dhenave, gje që

paraqet nje gabim të madh. Karakteristikat e të dhenave, vendi i tyre dhe roli që kanë gjate

procesi të të menduarut dhe konkludimit kanë rëndësi determinuese gjateprocesit të përpunimit

dhe shfrytëzimit të të dhenave. Përpunimi dhe shfrytëzimi i të dhenave nuk kanë vetem faza të

tyre por edhe organizim të mbrendshem në kuadër të cdo faze. Ideja për organizim të

brendshem të cdo faze dhe etape të përpunimit dhe shfrytëzimit të të dhenave bazohet në

renditjen vetjake dhe renditjen e hipotezave. Të dhenat kanë rëndësi heuristike sidomos në

dimenzionimin e dukuraise. Përpunimi dhe analizimi i të dhenave janë pjese përberebe logjike

e projektit të hulumtuar. Mënyra e realizimit të tyre paraprakisht përcaktohet në mendimin

shkencor dhe kushtezohet nga lenda, qëllimet e vecanërisht hipotezat. Në baze të kësaj

hartohen planë për cdo faze në vecanëti.

Fazat e rregullimit të të dhentave

Rregullimi i të dhenave të mbledhura mund të ndahet në tri faza kryesore:

I. rregullimi i të dhenave në kuadër të të cilave hynë:

a) kontrollimi i të dhenave (logjika dhe teknika;

b) klasifikimi i shenimeve të të dhenave në baze të vetive të tyre;

c) përpunimi dhe shpjegimi i e dhenave në forme standarde dhe grupore sic janë serite

tabeka, grafikonët etj;

II. analizimi i të dhenave që nënkupton:

a) konceptimi dhe planifikimi i analizes

b) analiza si proces mendor që analizohet përmes:

- notimi i të dhenave

-zgjidhja dhe zbatimi i metodës analizuese-teknika e anlalizimit

-verifikimi i hipotezës

Metodat vendimtare ,të cilat përfshin :

- paraqitjen e përfundimeve për dukurinë

- përpunimi i raporteve për njohuritë shkencore tek të cilat është arritur

- si do të përdoren rezultatet e njohurive shkencore

Për secilën nga fazat e lartëpërmenduara të përpunimit dhe analizës së të dhënave , pregatiten

një numër i madh i planëve .Kështu që ende pa përfunduar puna instrumentare e fazës së parë

të përpunimit dhe rregullimet të të dhënave zbatohen:

- plani dhe udhëzimi për kontrollën logjike dhe teknike të të dhënave ,me të cilën

parashikohet shpjegimi i metodave dhe kritereve për vërtetimin dhe selektimin e të dhënave

të sakta dhe të gabuara

- - klasifikimi i cili përmban sistemin kategorik të kodeksit të shifrave

- plani i tabelave dhe vizatimi i tyre

- plani dhe mënyra e hulumtimit të të dhënave

Për fazën e dytë të analizës së të dhënave zbatohen :

- plani dhe udhëzimi i analizës

- plani dhe udhëzimi për vërtetimin e hipotezës

- plani për përdorimin e teknikave të analizës

Në esencë plani i analizës , i cili konkretizon konceptin e analizës ,i përcakton të gjitha planët

dhe udhëzimet e lartëpërmendura më herët.Vend kryesor në planin e analizës ka metoda e

vërtetimit të hipotezës ,në rend të parë për arsye se vetë teknikat e anlizës nuk janë të

mjaftueshme .

Në fazën e tretë pregatitet plani në lidhje me raportin .Në rastet e veçanta është e mundur të

zbatohet baza për përfundimin e paraqitjes ,e cila është nxjerë prej planit dhe udhëzimit për

vërtetimin e hipotezës .

Rregullimi ,përpunimi i analizës së të dhënave fillon në të vërtetë qysh gjatë mbledhjes së të

dhënave në teren.Puna deri te hulumtimi i të dhënave ,në mënyrë suksesive stimulative

zhvillohet gjatë tërë kohës,e veçanarisht kjo punë vie në shprehje gjatë kontrollimit të të

dhënave , gjatë fazës së mbledhjes së tyre .

Për një zgjedhje më konkrete materiali duhet të prezentohet ashtu që secila fazë apo secila

pjesë e saj të kryhet në një renditje kronologjike ,kështu që së pari duhet të përfundoj në tërësi

faza e parë ,e pastaj të fillohet në fazën e dytë.

Përpunimi kuantitativ dhe kualitativ

Gjatë përpunimit të të dhënave të fituara gjatë hulumtimit ,përdoren metodat kuantitative dhe

kualitative.

METODA KUANTITATIVE

Përfshin metodat statistikore siç janë: llogaritja e mesit aritmetik , devijim standard,

variabiliteti dhe koeficienti i variabilitetit,përcaktimi i frekuencës ,frekuenca e pritura dhe në

bazë të kësaj edhe katrorin HI .Poashtu edhe korelacionin midis variabilitetit mundet të

përcaktohet me përdorimin e koeficientit të Pirsonit ,në korelacion (r) me koficientin e

kontigjencës.

Besueshmëria statistikore ndërmjet dallimeve midis masave statisitkore përcaktohet me

përdorimin e testit të besueshmërisë ,katrorin HI ,testin për përfundimin e besueshmërisë dhe

koeficientin linëar të korelcionit.

METODA KUALITATIVE

Analiza e të dhënave të fituara mund të kryhet në mënyrë përshkruese dhe të renditur ,përmes

kryqëzimit të variabilitetit.Mund të kryhet analiza e përmbajtjes së materialit analizues,poashtu

edhe analiza deskrepitve (përshkruese)të të dhënave kuantitative të fituara për të cialt përdoren

metodat e lartëpërmendura.

ANALIZA DHE INTERPRETIMI I TË DHËNAVE TË FITUARA

Përpunimi i rezultateve do të siguroj parashikime për përdorimin e shumicës së metodave

analitike ,posaçërisht analizës multifaktoriale ,korelacionit avanset.

Analizimi i të dhënave paraqet përshkrimi i të dhënave ,interpretimi i analizës së të dhënave

përfundimi në bazë të analizës së të dhënave ,dhe vlerësimi i kualitetit të atyre të dhënave .

Shënimi dhe prezentimi i raportit për projektin bazohet në vlerësimin e:

-programet dhe planët ,në të vërtetë fazave të hulumtimit ,të dhënave shkencore bazike.prej

hulumtimit ,dokumentet dhe shtojcat e paraqitura ,problemet dhe vështërsitë në të të

ashtuquajtën përvojën metodologjike , porositë për akcionët shoqërore .

Përgjatë interpretimit të fakteve të fituara kalohet në mendimin për to ,për çka inërpretimi

duhet të paraqes funksonë logjike e deduktive për to .

Ndonjëherë është e vështirë të dalohet analiza e të dhënave prej inërpretimit ,megjithatë

duhet të thuhet se me anën e analizës së të dhënave arrihet deri te rezultatet,për shkak se

meanë të rregullimit tëanalizës vetanake munden të gjenden në to edhe qëllimet logjike.Me

interpretim fillohet prej rezultateve , dhe kuptimi i tyre lidhet me njohuritë e mëparshme .

Me inërpretim kërkohet lidhshmëria midis rezultateve të aij hulumtimi dhe rezultatete e

hulumtimeve tjera .

Parakushtet për analizimin dhe inërpretimin sa më real të rezultateve të Hulumtimit

1.Sundimi dhe shkathtësitë e implementimit të metodave të përgjithshme dhe ato të veçanta

nga ana e hulumtuesit –kjo është shumë me rëndësi në të gjitha etapat e hulumtimit ,por këtu

do të vie në shprehje dhe gjatë kësaj një rol të veçantë paraqet mendimi individual i njeriut.

2.Njohja e prejardhjes – e cila mësohet ,posaçërisht te problemet më të vogla ,të cilat

paraqesin elemente të hulumtimit – të gjendet vendi i atyre rezulateve sikur në praktikë ashtu

edhe në teori .

3.Njohja e metodologjisë së hulumtimit shkencor.

Disa gabime gjatë interpretmit –

1.Gjenëralizimi i shpejtë i tyre – është tipik zakonisht te hulumtuesit e ri , me më pak

përvojë.

2.Gabimet në lidhje me vërtetim e arsyeve përfundimtare të lidhjes së të dhënave .

Janë sikur në vazhdim:

1.Post hoc ergo propter hoc- - ose përfundimi në bazë të kohës (p.sh. kur përfundohet me

inërcion ,fillohet prej qëndrimit qëndrimit themelor të individit dhe në bazë të saj e gjithë

njohuria e tij gjenëralizohet.)

2.Cirkulus vitiosus – ose përfundimi në rreth (p.sh. kur të kritikohet nj hulumtues ose

institucioni mbi të ,kritikohet metoda e cila është përdorur ,edhe pse është e ditur se aty nuk

qëndron problemi.Që të vërtetohet e njejta ,ndodh e ashtuquajtura ‘ Rrotullimi në rreth ‘ me

ndihmën e verbalizimit ).

3.Status in concluendo – ose kërcimi në përfundim –ky gabim paraqitet gjatë përcaktimit të

arsyeve përfundimtare të lidhjes së të dhënave të fituara në mënyrë statistikore. Ky gabim

konsiston në atë se ndonjë lidhje e rastësishme të interpretohet si një arsye përfundimtare e

lidhjes.

4.Fallaciae consequentis – ky gabim paraqitet kur gjatë analizës së arsyeve të ndonjë

dukurie i gjithë përkushtimi drejtohet në një arsye,me të cilën humbet shiqimi në lidhje me

arsyet tjera eksistuese.

5.Fallaciae disjunctionis – vë në dukje kontrastet bardhë e zi..Shpërndarja e mendimeve të

mira dhe të këqija ,ose të reaksionëve progresive etj.

6.Përfundimi në bazë të diqkaje që në vetvete është e pavërtetë – por mundet të bëhet fjalë

edhe për pavetëdijen e hulumtuesit (p.sh. heshtja e rezultateve të përcaktuara me qëllim të

vërtetimit të ndonjë hipoteze e të ngjashme )

7.Rrethimi i pikave eksistuese –kjo paraqitet aty kunuk është e sqaruar qartë terminologjia e

pyetjeve(p.sh. kritika ndaj ndonjë autori ,për arsye se përmend ‘afësitë e lindura ‘,edhe pse

tek ai ajo paraqet atë që e quan dispozicion )

Diskutimi dhe përfundimi

Diskutimi

Sa i përket diskutimit të temës , përkatësisht se si ëshë formuar një punim shkencor duhet të

vëhet gjykimi për punën ,të vëhet në dukje vlerat pozitive ,mangësitë dhe kuptimi i tij ,tema

përshkak të hyrjes dhe përfundimit të shkurtë të tij duhet të ketë dy pjesë kryesore : a)

përshkrimi i vetë temës ;b) vlerësimin kritik

Në hyrjen, prej të dhënave të përgjithshme të temës ( titulli, përmbajtja ,karakteri etj ) është e

nevojshme të vërtetohet se a është dhe deri në cilën masë ëshë përpunuar problemi i hulumtimit

,si dhe çfarë vendi zë probleminë institucionin të cilit i takon.

Përshkrimi i qëllimit- lexuesit përkatësisht ndëgjuesit do tënjoftohen me përmbajtjen e temës

kryesisht në pjesët kryesore të saj, me qëllim që ata të mos kenë rast dhe mundësi përsonalisht

të takohen me temën ,dhe ta lexojnë atë në tërësi .Është shumë me rëndësi pjesa e temës e cila

përmban vlerësimin kritik të saj .Ai vlerësimi kritik duhet të përfshin të gjitha pyetjet kryesore

të temës , me vëmendje të veqantë kah vlerësimet pozitive dhe mangësitë. Vlerësimi kritik i

temës ,elementet kritikuese duhet të kthehen ,kah kuptohet, kah karakteri i vetë temës ,si dhe

vetë autori i saj .

Karakeri i temës – në fillim duhet të të thuhet se si është zgjedhu tema ,dhe në cilat degë është

hulumtuar ajo; sa është kohore; inëresante; kuptimore; origjinale; e re ; e pa hulumtuar ose jo

mjaft e hulumtuar ; e vështirë ,e përbërë ose e lehtë; sa hulumtuesi ka pasur afinitet ndaj asaj

teme ; si është e pranuar ajo temë; në çfarë mase është realizuar qëllimi i parashtruar nga ana e

kandidatit etj.

Forma dhe kualiteti i materialit –ky është një ndër elementet kryesore që hynë në përbërjen e

temës , sa i përket formës çdoherë parashtrohet pyetja se a është secili material i cili është i

domosdoshëm në mënyrë solide i përpunuar ,a është tema komplet e

shfrytëzueshme ,përkatësisht a janë të gjitha burimet të shfrytëzuar dhe korigjuar.Prej

kualitetiti të materialit dhe shrytëzimi i burimeve mvaret kuptimi dhe origjinaliteti i temës.

Shkalla shkencore – në diskutimin është e domosdoshme që të drejtohemi kah metodat të cilat i

kemi përdorur gjatë hulumtimit ,në përpunimin e të njejtave ,se deri në çfarë mase e kemi

zgjedhur problemin , sa elemnte kemi zbuluar etj.

Organizimi dhe renditja - këtë pjesë duhet të ipet idea për planin e temës : a është plani i

qartë ; i kontrolluar apo i pakontrolluar ;konfuz etj

Rezultatet e hulumtimit – në këtë pjesë të diskutimit duhet të vërtetohet se a jep pjesa e

hulumtuar rezultate të reja të hulumtimit dhe çfarë janë ato rezultate .Se në çfarë mase është

përpunuar tema e cila do të parqet përfitime në institucionët shkencore dhe në vetë lëminë.

Fizionomia e temës – në këtë pjesë të diskutimit janë të përfshira pyetjet :a kanë pjesët

themelore të temës kuptim logjik; dhe çfarë kualiteti ka secila prej atyre pjesëve .

Aspektet e drejtshkrimit dh gramatikore – autori duhet te ketë drejtshkrim dhe shënim

shkencor. Konkretisht duhet të dijë se si tëa stilizojë strukturën e pjesëve të mëdha dhe të

vogla ,zgjedhja e fjalive ,a është secila fjali mirë përdorur në mënyrë të përputhshme dhe

adekuate ,a është e qartë dhe precize etj. Duhet të dijë ti përdorë rregullat e shprehjes (shkruar

dhe gojore)

Përfundimi i diskutimit – në pjesën përfundimtare duhet të kontrollohet tema ,si përgjithësi të

drejtohemi kah kualiteti i saj dhe mangësitë ,e posaçërisht vëmendje duhet ti kushtojmë

rezultateve të cilat i kemi përfituar përmes hulumtimit .

PËRFUNDIMI

Për përfundimin me rëndësi të veçantë janë katër momente :

1.Zakonisht përfundimi fillon në mënyrë deduktive ,përkatësisht nga i gjithë rezultati i fituar

nga hulumtimi i kryer.Me këtë do të konstatohet se a është e vërtetë apo nuk është e vërtetë

parashikimi ynë.

2.Në përfundimin sqarohet validitetit i rezultateve të fituara gjatë hulumtimit.Ky validitet

duhet të ketë si dimenzionë teorike poashtu edhe zbatim praktik .

3.Në përfundim duhet të përmendet edhe ajo të cilën nuk e kemi përfunduar gjatë

hulumtimit .Pastaj ipet sugjestion në lidhje me të ashtuquajtura lëshime të cilat mundet të

jenë probleme të ndonjë hulumtimi tjetër.

4.Pjesa përfundimtare e përfundimit duhet të përmbajë argumente për kuptimin e njohurive

shkencore ,të cilat i kemi sjellur deri tek institucioni për të cilin punojmë ,e pastaj edhe për

lëminë ,si dhe për sferën profesionale e cila është nën udhëheqjen e atij institucioni .

Shënimi i raportit për projektin shkencor

Zbatimi i rezultateve të hulumtimit

Raporti për rezultatet e hulumtimit shënohet me qëllim që të njoftohen anëtarët e ekipit

hulumtues dhe përdoruesit e tjerë të rezultateve të fituara me hulumtim ,për problemin e

hulumtimit ,mënyrës së hulumtimit ,rezultatet e hulumtimitsi dhe përfundimet e nxjera në bazë

të rezultateve.Raporti duhet të përmabjë shënime dhe përshkrime të qarta të hulumtimit të

kryer që ti mundësojë informimin sa më të saktë të hulumtuesve të tjerë.

Përmbajtja e raportit për hulumtimin e realizuar duhet të jetë sistematik dhe i thjeshtë.Struktura

themelore e raportit zakonisht është në përputhshmëri me strukturën e vetë hulumtimit dhe

përfshin: problemin e hulumtimit ;mënyrën e hulumtimit dhe rezultatet e hulumtimit .Në qoftë

se paraqitet kërkesa që përmbajtja të jetë sistematike dhe logjike ,kjo nuk do të thotë së do të

duhet të jetë i njëkuptimtë për të gjitha hulumtimet .Gjykuar prej asaj më e përshtatshme është

ajo strukturë e raportit e cila i përgjigjet strukturës së hulumtimit në fjalë.

Përveq titullit të hulumtimit ,emrin e autorit dhe përmbajtjen . Strukutura e përgjithshme e

raportiti të hulumtimit duket kështu:

1. 1.Rezimeja;

2. 2.Fjalët hyrëse ;

3. Hyrja ;

4. Mënyra e hulumtimit ;

5. Rezultatet ;

6. Konsultimi i rezultateve ;

7. Informatat bibliografike ;

8. Përparësitë

Funksioni i raportit

Funksion informues – funksioni themelor praktik i raportit është funksioni informues dhe ky

funksion kryhet në disa mënyra:

a)paralajmërimi i raportit përmes shtypit ,qoftë nëpër gazeta ditore ose në edicionë të

veçanta të hulumtimit

b) disa raporte thjesht vetëm shumëzohen në numër të nëvojshëm të kopjeve dhe dorëzohen

te të inëresuarit ose te institucionët e interesuara për të .

Duhet ti kushtohet vëmendje fjalorit i cili përdoret gjatë shënimit të raportit ,gjuha të jetë e

qartë dhe e kuptueshme .Më së miri është të bëhet kombinimi i terminologjisë popullore dhe

profesionale.

Përmbajtja e raportit

1.Titulli dhe bartësi i projektit

2.Përmbajtja, përshkrimi ilustrativ dhe tabelat

3.Hyrja

4.Metodat e përdorura dhe përshkrimi i metodave gjatë hulumtimit

Duhet të ipet përshkrimi edhe në vetë instrumentet të cilat janë të përdorura – testet aparatet

dhe të ngjashme. Ipet përshkrimi i të pyeturve poashtu edhe të pyetësit ,- veçanërisht gjatë

përdorimit të inervistës.

Rezultatet e hulumtimit

Munden të paraqiten në formë të tekstit ,tabelave ,grafike mvarësisht nga kuantiteti i metodës.

Gjatë degëve të rezultateve ipet përfundimi se a është hipoteza me të cilën është filluar a është

e verifikuar apo jo.

Interpretimi i rezultateve

Inërpretimi pothuajse është e tëra e prezentuar në formë tekstuale edhe atë në formë sa më të

shkurtë që të mos arrihet deri te zgjërimi.

Intërpretimi është analizë e rezultateve ,e jo e të dhënave prej të cilave është filluar.

Përfundimi – zakonisht hynë në përbërjen e interpretimit .Për atë arsye atë pjesë të

raportit zakonisht paraqet shikim të përgjysmuar të gjithë përmbajtjes me

paralajmërim për rezultatet kryesore dhe të rëndësishme prej të cilave nxiren

përfundimet .

Shënim i shkurtë për hulumtimin në ndonjë gjuhë botërore

Bibliografia dhe literatura e përdorur në hulumtim

Regjistri i emrave dhe termeve

Përparësitë

-Përgatitja e dorëshkrimit për shtypje

-Recenzioni i mëparshëm i dorëshkrimit

-Korigjimi i lektorit

-Bashkëpunimi me realizuesin teknik dhe redaksinë

Korigjimi dhe ndryshimi i dorëshkrimit para se të ipet për shtyp

1.Përdorimi i rezultateve të hulumtimit

2.Prezentimi gojor (takimet profesionale , ligjerata ,seminaret )

3.Në formë të shkruar (librat , revistat , monografet etj)

Veprimi praktik (p.sh. pranimet hulumtuese nga ana e hulumtuesit ose ekipit i cili mirret me

hulumtim , me qëllim të fillimit të ndonjë biznësi të ri)

4.Motivim i auditoriumin shkencor dhe opërativ për përdorimin e rezultateve të hulumtimit .