Information Systems Management - besimabdullai.com file7 State University of Tetova Mr.sc.Besim Abdullai, Assistant Lecturer Informacione plotësuese Do të trajtohen elementet themelore

1

Information Systems ManagementUML – Unified Modeling Language

Gjuha e Unifikuar për Modelim

Përgaditi:

Mr.sc.Besim Abdullai

2

State University of TetovaMr.sc.Besim Abdullai, Assistant Lecturer

Materiali

� Editor gratis në:– ArgoUML– http://argouml.tigris.org

3


UML – Unified Modeling Language

� Gjuha e Unifikuar për Modelim� Sistem shenjash grafike� Disa tipe diagramesh� Të përdorura me qëllim të krijimit dhe dokumentimit� Programimi i orientuar në objekte� I pamvarur nga gjuha dhe ambienti� I pamvarur nga metodat

4


UML 3.0UML 3.0

Copyright © 1997 by Rational Software Corporation

Historia e krijimit të UML

Nëntor ‘97 UML e aprovuar nga OMGUML 2.0

5



UML përkrahë zhvillimin e aplikacioneve

Classesapplication partitioning

Business ObjectsRelationships

Business Process

Objects

Use Cases

large scale system

ScenariosComponentsMicrosoft

ActiveX/COMMicrosoft

ORDBMSOracle

CORBAOMG

6



Konceptet e UML

� UML mund të përdoret:– Paraqitjen e kufijve të sistemit dhe funksioneve

kryesore të saja, duke përdorur rastet përdoruese dhe aktorët

– Ilustron realizimet e rasteve përdoruese me diagramet e bashkëveprimit

– Paraqet një strukturë statike të një sistemi duke përdorur diagramet e klasave

– Modelimin e sjelljes së objekteve me anë tëdiagrameve të tranzicionit të gjendjes

– Zbulimin e arkitekturës për implementim fizik me anë të diagrameve për komponentet dhe shpërndarjen

– Zgjeron funksionalitetin tuaj me stereotipe

7


Informacione plotësuese

� Do të trajtohen elementet themelore të tipeve më të rëndësishme të diagrameve

� Normalisht disa variante të zgjedhjeve janënjëlloj të akceptueshme

� Niveli i detaleve mund të ndryshon shumëvarësisht nga rrethanat dhe shija personale

� Pamjet e përdorimit dhe domethënia ndryshojnë

8


Çka është UML ?� UML është gjuhë për modelim, jo një metodë� Kryesisht përdoren shprehjet grafike për të

dizejnuar një sistem� Përdoren disa teknika:

– Zhvillim përsëritës– modelet : Për të paraqitur një ide kyqe– Diagramet e klasave : Çfarë lloje abstraksionesh

janë bërë– Diagrame ndërveprimi : sjelljet kyqe të sistemit– Rastet përdoruese : komunikimi me ekspertin e

domenit të caktuar� Fotografi çasti të një aspekti të sistemit tuaj� Shuma e të gjitha rasteve përdoruese është pamja e

jashtme e sistemit tuaj

– Diagramet e aktiviteteve

9

Procesi i zhvillimit

10


Procesi i zhvillimit

� Procesi i zhvillimit (përsëritës dhe rritës)– Zhvillimi dhe lëshimi në përdorim i softverëve në pje së– Faza e konstruimit konsiston në shumë përsëritje,

çdonjëra nga to ndërton softver me kualitet prodhim i, të testuar dhe integruar, që kënaqën një tërësi kërkesash;

– Çdo përsëritje përmban fazat e zakonshme të ciklit t ëjetës.

� Përsëritja duhet gjithashtu të marë pjesë nëfazat tjera.

Fillimi Elaborimi TranzicioniKonstruimi

1 2 3 ...


Cikli i jetës & OO

� Faktet:– Kërkesat e sistemit nuk janë plotësisht të njohura në

fillim– Njohuritë e sistemit rriten përgjatë zhvillimit-ndlrt imit– Zhvillo sistemin më mirë me intencë rritjeje– Fillo me disa funksione bazike

ModelimiNë objekte

analiza

dizajni

konstruimi

definim iplotë i sistemit

Koordinimi dhe ripërdorimi

OMGCikli jetesës

12


1. Fillimi

� Mund të jetë i shkurtë apo me muaj– Ide të paqarta të specifikave funksionale dhe

studimeve të fizibilitetit– psh.

ne do të ndërtojmë një gjeneratë të re sistemesh për mbështetje të konsumatorëve për kompaninë tonë. Po synojmë të përdorim teknologjinë e orientuar nëobjekte me qëllim të ndërtimit të një sistemi mëfleksibil dhe që është më i orientuar kah konsumatori, më saktësisht, një sistem i tillë që do tëmbështesë faturat e konsoliduara të konsumatorëve.

� Puna jashtë kornizave të rastit biznesor:– Analiza kost/benefit– Të fituarit e sensit për kornizën e projektit– Vlerësimi i madhësisë

� Në shumicën e rasteve mer disa ditë pune.

13


2. Elaborimi

� Kuptim më i mirë për problemin– Çka në fakt po mundoheni të ndërtoni aktualisht ?

– Si do ta ndërtoni?

– Çfarë teknologjie do të përdorni?

� Menaxhimi i riskut– Risku i Kërkesave: ndërtimi i sistemit të duhur

– Risku Teknologjik: eksperiencë me teknologjinë e përd orur

– Risku i aftësive: a është i disponueshëm stafi i kër kuar?

– Risku politik


1 2 3 ...

14


Risku i kërkesave� Mjetet për mbledhjen e kërkesave

– Rastet përdoruese: bazat e komunikimit ndërmjet spo nzorëve dhe zhvilluesëve në planifikimin e projektit

– Modeli konceptual i domenit: ‘bota’ të cilën e mbësht etë sistemi kompjuterik (funksionet, fjalori, … ), nivel i lartë, pa detale

– Modeli i analizës: vetëm në projektet më të mëdhaja, p ër tëeksploruar konsekuencat e kërkesave të jashtme-ekste rne

– Modeli i dizejnit: realizimi i informatave në objekt et e domenit dhe sjellja në rastet përdoruese� Shton klasat me qëllim që të bëj punën� Ofron një arkitetkurë të sipërdorueshme për shtimet e

ardhshme

� Inkrementuesi ( pa përafrimin Waterfall )– Diagramet e klasës: për të kuptuar gjuhën e biznesit– Diagramet e aktiviteteve: përshkruajnë rrjedhën e pu nës së

biznesit– Diagramet e bashkëveprimit

15


Risku teknologjik� Ndërtimi i prototipeve që provojnë pjesët e

teknologjive që planifikojmë t’i përdorim – Teknologjitë që evoluojnë shpejtë– Risku i madh në lidhjen e komponenteve të dizajnit së

bashku– Vendimet për dizajn arkitekturor– Vëmendje e posaçme sistemeve të shpërndara

� Risku– Çka ndodh nëqoftëse një pjesë e teknologjisë nuk punon ?– Çka nëse nuk mund të zgjedhim enigmën ?– Çka janë gjasat që diçka të shkojë keq ?

� Teknikat e përdorura– Diagramet e klasave, diagramet e paketave, diagrame t e

shpërndarjes

16


Risku i aftësive

� Mungesë eksperience dhe trajnimi

� Aplikohet menjëherë pas zgjedhjes

� Të organizuarit e debateve për projektin

� Komuniteti model

http://st-www.cs.uiuc.edu/users/patterns/patterns.h tml

17


Arkitektura bazike

Rezultati i elaborimit (±20% e kohës totale të projek tit)

� Lista e rasteve përdoruese� Modeli i domenit� Platforma e teknologjisë

Planifikimi� Përdoruesit: nivel prioriteti për secilin rast� Dizajnuesit: konsiderojnë riskun e arkitekturës për

secilin rast përdorues� Dizajnuesit: orar i obligimeve

18


3. KonstruimiKonstruimi ndërton sistemin në një numër përsëritjesh

– Çdo përsëritje është një mini projekt– Analiza, dizajni, kodimi, testimi dhe integrimi për secilin rast

përdorues që i adresohet përsëritjes

� Testimi është proces i vazhdueshëm– Asnjë kod nuk duhet të shkruhet përpara se të dimë si t a

testojmë– Shkruaje tekstin në mënyrë imediate (shpejt)– Rruaje testin e kodit përgjithmonë– Njësinë e testit (white box) dhe sistemin e testit ( black box)

� Përsëritjet janë rritëse dhe përsëritëse njëkohësish t– Rritës në funksion– Përsëritës në terme të bazës së kodit: rifabrikimi (të eliminon

degjenerimin e kodit)

19


Rifabrikimi

� Rifabrikimi u lehtësua me hapat e mëposhtëm:

– Mos rifabriko dhe shto funksionalitetet në të njejtën kohë

– Përgadit teste të mira përpara se të fillosh rifabrik imin

– Mbaj hapat të vogla

� Duhet të rifabrikojmë kur:

– Nëse duket e vështirë të shtojmë funksionalitete të rre ja

– Kur kemi vështirësi të kuptojmë kodin

20


Dokumentimi në konstruim

1. Një ose dy fleta për të shpjeguar disa klasa në diagramin e klasave

2. Disa diagrame bashkëpunimi me qëllim të tregimit se si bashkëpunojnë klasat

3. Pak text që t’i lidh diagramet ndërmjet

4. Diagram gjendjeje nëse klasa ka cikël jetësor kompleks

5. Modele që të kuptojmë idetë bazike

21


Modelet

� Shiqo në rezultatin e procesit� Ato paraqesin mënyra të zakonshme se si duhet bërë

gjërat� Është shumë më shumë sesa model

– Patjetër të përfshinë arsyetimin se pse është ashtu si q është– Është një zgjidhje problemi– Modelet duhet patjetër të bëjnë problemin të qartë– Shpjegon pse e zgjedh problemin– Shpjegon se në çfarë rrethanash e zgjedh problemin

� Informata për modelet– http://st-www.cs.uiuc.edu/users/patterns/patterns.h tml– http://c2.com/ppr/index.html

22


4. Tranzicioni

� Gjërat që nuk duhet të bëhen herët

– Psh. optimalizimi

� Gjatë tranzicionit nuk ekziston zhvillim i atillë që shton funksionalitet

� Ekziston zhvillim për fiksimin e buxhetit


1 2 3 ...

23

UML

Diagramet e Rasteve PërdorueseUse Case Diagrams

24


Definicioni

� Një ‘diagrami i rasteve përdoruese’ angl. use case diagram - paraqet interaksionin ndërmjet sistemeve dhe përdoruesve të tij

25


Përdorimi

� Për zbulimin e përdoruesve� Për zbulimin e funksionaliteteve që

nevoiten� Për fitimin e përshtypjes së plotë të firmës

për tërë sistemin

26


Elementet bazike

� Aktorët -Actors� Raste përdorimi - Use Cases� Përfshij - Include

27


Aktori - Actor

� Një Aktor paraqet tipin e përdoruesit

Actor Name

Emri i aktorit

28


Rast përdorimi - Use case

� Një Rast përdorimi përshkruan njëfunksionalitet të sistemit

Use Case NameEmri i Rastit përd.

29


Përfshij - Include

� Relacioni ‘include’ paraqet përdorimin e një Rasti përdorues-‘use case’ nga njëtjetër

<<include>>

30


Shembull: Notepad

� Zgjedhja 1

Përdoruesi i fajllit tekstual

Trajton Fajllat Tekstual

31


Shembull: Notepad

� Zgjedhja 2

Lexuesi i Fajllit Tekstual

Shkruesi i FajllitTekstual

LexonFajllin

Tekstual

NdryshonF. T.

KrijonF.T.

HapFajllin

T.

Ruaj Fajllin

T.

ShtypëTekstin

<<include>>

<<include>>

<<include>>

<<include>>

<<include>>

<<include>>

32


Shembuj diagramesh përdoruese

Trading Mgr

Trader

Accountingsystem

SalespersonCapture dealLimits

Exceeded

Capture Deal

Price Deal

Analyze Risk

Set Limits

Valuation

UpdateAccounts

Actor

Use Case

“uses”

“uses”

Example :

“extends”

33


Detyra

� Krijo një ‘use case’ diagrame për– Një email program– Sistemin e TI për një librari– Sistemin e ndjekjes së pakove në një kompani

transportuese– Sistemin e TI për një shitës me shumicë në

internet – on line

34

UML

Diagramet e KlasaveClass Diagrams

35


Klasat dhe Objektet

� Një klasë paraqet një entitet të një sistemi të dhënë, i cili ofron një implementim tëenkapsiluar(fshehur) të një funksionaliteti të një entiteti të dhënë

� Një objekt është një instancë e klasës

36


Shembuj

� “Student” është një klasë. Ajo definon karakteristikat që i posedon çdo student (emrin, mbiemrin, email adresën, ...). Ju jeni një instancë e kësajë klase ‘Student’ (= një objekt).

� “Button” është një klasë, e cila definon karakteristikat e të gjithë butonave në një sistem operativ (si duken ato, se ato mund të klikohen, ... ). Të gjitha butonat që ju i shihni përderisa punoni nëkompjuter janë instanca të kësajë klase (=objekte)

37


Atributet dhe operacionet

� Atributet janë të dhënat interne të njëklase

� Operacionet janë proceset të cilat din ti bën klasa

38


Shënim

Operacionet

Atributet

Emri i klasës

39


Shënim

� Shënim për atributetvisibility name: type = default-value

� Shënim për operacionetvisibility name (parameter-list) : return-type

40


Disa tipe

� Integer – për numra pozitiv� Double – për numra me presje dhjetor� String – për shprehje tekstuale� Boolean – për shprehje logjike

41


Dukshm ëria - Visibility

� Public (+): i dukshëm kudoqoftë nëprogram

� Protected (#): i dukshëm mbrenda klasës dhe nënklasat e veta

� Private (-): i dukshëm mbrenda klasës

42


Përdorimi i dukshm ërisë� Atributet

– Public (nuk përdoret): në vend të kësajë përdoren operacionet punlike get dhe set

– Protected (nuk përdoret): në vend të kësajë përdoren operacionet e mbrojtura–protected, get dhe set

– Private (i zakonshëm-default): gjithnjë i përdorë atr ibutet private

� Operacionet– Public (default): operacionet publike-public mund t ë

përdoren kudo në program– Protected (rallë): operacionet e mbrojtura-protecte d u japin

qasje atributeve apo janë operacione ndihmëse për subklasat

– Private (jo të zakonshme): janë operacione ndihmëse

43


Shembuj

+ Draw (Canvas)+ GetSurface () : Double

- X : Integer- Y : Integer- Radius : Integer

Rreth

44


Shembuj

+ Draw (Canvas)+ GetSurface : Integer+ GetLeft : Integer+ GetTop : Integer+ GetRight : Integer+ GetBottom : Integer+ GetWidth : Integer+ GetHeight : Integer- DrawLine (Canvas, X1, Y1, X2, Y2)

- X : Integer- Y : Integer- Width : Integer- Height : Integer

KatërkëndëshiTip1

+ Draw (Canvas)+ GetSurface : Integer+ GetLeft : Integer+ GetTop : Integer+ GetRight : Integer+ GetBottom : Integer+ GetWidth : Integer+ GetHeight : Integer

- X1 : Integer- Y1 : Integer- X2 : Integer- Y2 : Integer

KatërkëndëshiTip2

45


Detyra

� Formoni klas diagramet për objektet e mëposhtme:– Katrorin– Butonat– Trekëndëshin

46


Inheritanca - Trashigimia

� Trashigimia ndoshë kur një klasë(nënklasa) ka një lidhje të tipit “është - is a” me një klasë tjetër (me superklasën). Në këtë rast subklasa trashigon të gjitha atributet dhe operacionet e superklasës.

� Mos i ngatëroni subklasat me objektet

47


Shënim

Superklasa

Nënklasa

48


Shembull

Person Student

Femër Mashkull

49


Shembull

+ Draw (Canvas)+ GetSurface : Double# GetX : Integer# GetY : Integer

- X : Integer- Y : Integer

FormaMatematikore

+ MerNumrinKëndeve : Integer# JepNumrinKëndeve (NOC)# DrawLine (Canvas, X1, Y1, X2, Y2)

- NumriKëndeve : Integer

Shumëkëndëshi

- Radius : Integer

Reth

+ GetWidth : Integer+ GetHeight : Integer

- Width : Integer- Height : Integer

Katërkëndëshi

- X2 : Integer- Y2 : Integer- X3 : Integer- Y3 : Integer

Trekëndëshi

50


Asocimet

� Asocimet paraqesin relacionet ndërmjet instancave të klasave

Klasa1 Klasa2

51


Shembull

TabelëShahu Kalorësi

52


Multipliciteti - Shum ëfishimi

� Tregon se sa objekte mund të participojnënë një relacion të dhënë:

n ose më shumën..*

0 ose më shumë*

n deri m objekten..m

n objekten

53


Shembull

TabelëShahu Kalorësi1 0..4

54


Drejtueshm ëria

� Le të zëmë se kemi definuar një asocim, atëherë drejtueshmëria-navigability tregon se a është e mundshme të kalojmë nga objektet e një lloji në objekte të një lloji tjetër

Klasa1 Klasa2

55


Shembull

+ MerPjesën (X, Y): PjesëShahu


PjesëShahu

56


Agregacioni - grumbullimi

� Agregacioni tregon një relacion të tipit ‘pjesë e’ - angl. A “part of”

Klasa1 Klasa2Klasa1 ështëpjesë e Klasës2

57


Shembull



PjesëShahuStrukturëShahu

PjesëShahuNjëngjyrë1

1

1

1

2

2

58


Kompozicioni (përbërja)- Composition

� Përbërja tregon një lidhje të tipit ‘pjesë e fortë e ‘ ; pjesët priten të jetojnë dhe vdesin me tërësinë

Klasa1 Klasa2

59


Çka është hirearkia?

� Nivel abstraksioni

Rritje

abstraksioni

Ulje

Abstraksioni

Asetet

Konto bankare Siguria Paluajtshmëri

Kursimet ÇekimiAkcionet Obligacionet

60


Çka është Polimorfizmi?

� Aftësia e fshehjes së shumëimplementimeve të ndryshme mbrapa njëinterfejsi të vetëm.

Prodhuesi A Prodhuesi B Prodhuesi C

61


Shembull



PjesëShahuStrukturëShahu

PjesëShahuNjëngjyrë1

1

1

1

2

2

KatëroriPjesësShahut164

62


Detyrë

� Kompleto diagramin e klasës për lojën e shahut

� Krijo një diagram klase që prezenton universitetin

63

UML

Diagramet e AktivitetitActivity Diagrams

64


Definicioni

� Një diagram aktivitetesh paraqet sekuencat e aktiviteteve, duke u mbështetur në sjelljen paralele dhe atë tëkushtëzuar

65


Elementet bazike

� Start� End� Activity� Fork� Join� Branch� Merge

66


Start

� Simboli start tregon pikën startuese tëdiagramit të aktiviteteve

67


Fundi - End

� Ky simbol tregon pikën e fundit tëdiagramit të aktiviteteve

68


Aktiviteti - Activity

� Një aktivitet është një gjendje e të bërit diçka: ndoshta një proces real i përditshëm, apo ekzekutim i një rutine softverike

Activity

69


Shembull

Bën shpageti

Bërtit:“Dreka është gati!”

70


Sfurk - Fork

� Sfurku ka një kalim hyrës dhe disa kalime paralele dalëse

71


Join (grumbulluesi)

� Një xhoin ka disa kalime hyrëse paralele dhe një kalim dalës

72


Shembull

GatuajShpageti


BënSos

73


Dega - Branch

� Një degë ka një kalim të vetëm hyrës dhe disa kalime dalëse të kushtëzuara. Vetëm një nga kalimet dalëse mund të përdoret

[kushti 1] [kushti 2]

74


Bashkimi - Merge

� Një simbol i këtillë tregon fundin e sjelljes së kushtëzuar të filluar nga dega

75


Shembull

GatuajShpageti


Bën sosMe mish

Bën sosPa mish

[vegjetarian] [jo vegjetarian]

76


Detyra

� Bën diagrame aktivitetesh për:– Aktivitetet në një librari– Aktivitetet e një kompanie për dërgimin e

paketave

77

UML

Diagramet e gjendjesState Diagrams

78


Definicioni

� Diagramet e gjendjes përshkruajnë tëgjitha gjendjet e mundshme që mund ti ketë një objekt i caktuar,

� dhe tregon se si ndryshon gjendja si rezulltat i ngjarjeve që e arijnë objektin.

79


Elementet bazike

� Start� State� Transition

80


Fillimi - Start

� Simboli i fillimit tregon pikën fillestare tëdiagramit të gjendjes

81


Gjendja - State

� Gjendja paraqet gjendjen të cilën mund ta ketë një objekt i caktuar

State

82


Kalimi

� KAlimi paraqet një ngjarje e cila bën njëobjekt të ndryshon nga një gjendje nëtjetrën

Ngjarja (Event)

83


Shembull

Hunting

Transparent

Blinking

Just Eyes

Start Pacman

Pacman eats big ball

Transparent time elapsed

Ghost reaches caveBlinkingtim

eelapsedGhost

got eaten

Ghost got eaten

84


Detyrë

� Krijo diagramin e gjendjes për:– Bankomatin– Shëndruesin e parave letër në monedha

Disa shembuj në vazhdim:

85


Class Diagram:Typical example

Order

dateReceivedIs prepaidnumber:stringprice: Money

Dispatch( )Close( )

Customer

NameAddress

CreditRating: string

PersonalCustomer

CreditCard#

CorporateCustomer

contactNamecreditRatingcreditLimit

Remind ( )billForMonth

Order Line

Quantity:intPrice:MoneyIsSatisfied

Employee

Product

* 1

Multiplicity mandatory

Association

Generalization

Class

Constraint1

(If Order.customer.creditRatingis “poor” then Order.isPrepaidmust be true)

*Lineitems

RoleName

Multiplicity:many-valued

0..1 *

Multiplicity:optional

* 1

Salesrep.

{creditRating()==“poor”}

86


Interaction: Sequence DiagramAn Order

Entry WindowAn Order an Order Line A Stock Item

Prepare ( )* Prepare ( )

check ( )

[check=“true”]remove ( )

needs ToReorder ( )

a ReorderItem

a DeliveryItem

New

[check=“true”]new

Object

Message

Iteration

Return

Condition

Self-Delegation

Creation

Object’slifeline

87


State Diagram Example: An Order

Waiting Delivered

Checking

do/checkitem

Dispatching

do/initiatedelivery

Get next item[not all items checked]

Item received[some items not in stock]

Item re

ceived

[all items availa

ble]

[All items checked &&all items available]

Delivered

start

/get first item

[All items checked &&some items not in stock]

Self transition

Activity

transition

state

event

action

88


Example of Activity DiagramFind Beverage

Get can of colaGet cupsAdd waterPut coffee in filter

Put Filter

Turn on machine

Brew coffee

Pour coffeee Drink beverage

Person

[no coffee] [no cola]

[found cola]

^coffeePot.TurnOn

Light goes out

Decisionactivity

Guard

Activity

End

Synchronization bar [found coffee]

Documents

Information Systems Management - besimabdullai.com file7 State University of Tetova Mr.sc.Besim Abdullai, Assistant Lecturer Informacione plotësuese Do të trajtohen elementet themelore