Upload
giriftarz
View
285
Download
7
Embed Size (px)
Citation preview
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 1/190
I
l2:
osmanli'yi
I ...
yeniden
kegfetmek
ÍLBER ORTAYLI
TiMAS
YAYINLARI
iS TANBUL
2006
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 2/190
I
o
Í947
yihnda
dogdu.
Ankara
Üniversitesi
i y as a l B i lg i le r
Pak
Itesi
(1969)
l e A nk ar a
Univ ers ite siDil
Tanh
Cof
rafya
Faküllesi
Tarih
B ö lä m ü' n ü b i ti r d i.
Chicago
Üniversitesi'nde
m
master çaligmasuu
Pr of Haf il lna lak
ile
yapts. "Tanzimat
-
Sonrast
M ah al li 1 da r el er "
adh
rezi
ile
doktor,
"Osmanla
Imparatorluju'nda
lman
Nüfuzu" adt:
çalgmasryla
d a d oç en t
oldu.
Viyana,
Berlin,
P ar is , P ri nc et on ,
Moskova,
Roma,
Münih,
Strasbourg,
Y an ya , S of ya ,
Kiel,
C a m b r id g e , O x f o r d
ve
Tunus
üníversiteterinde
misajir
opretim
y eh ji
yapte,
seminerler
ve
konferanslar
verdi.
Yerli
ve
yabana
bilimsel
dergilerde
OsmanIr
tarihinin
16.
ve
19.
yüzyde
ve
Rusya
tarihiyle
ilgili
makaleier
yaymlada
1989-2002
yrllan
arastn d a
Siyasal
B i l g i l e r F a k ü l l e s i i n d e I d a r e
Tarihi
Bilim
Dal:
Baikam
clarak
Rörev
yapmy,
2002
yrianda
Galatasaray
Universitesi'ne geçmigtir.
Halen Topkape
Sardys
Müzeler
Müdürlüfü
Baikam
görevini
de
y u rü t me k te d ir . I l b er
Ortayh,
Uluslararast
Osmanic
Etüdleri
Komitesi
Wnetim
Kurulu
üyesi
ve
A v ru p a I r on o lo j i
Cemiyeti
üyesidir.
Diger
Eserleri
Tanzimat'tan
Sonra
Mahalli
Idareler
(1974)
Türkiye'de
Belediyedligin
Eurimi
(flhan
Tekeli
ile
birlikte,
1978)
Türkiye
Idare
Tarihi
(1979)
Alman
Nüfiezunda
Osmanh
Imparatorluju
(1980)
Gelenekten
Gelecede
(1982)
Imparatorlujun En
Uzun Yüzyah
(1983)
Tanzimat'tan
Cunghun'yet'e
Yere YönetimGelenegi
(1985)
Istanbul'dan
Sayfalar
(1986)
Studies
on
Ottoman
Transfomtation
(1994)
Hukuk
ve
1dare
Adann Olarak
Osmanh
Devletinde
Kadi
(1994)
Turkiye
1dareTarihirie
Giri;
(1996)
Osmanh
Alle
Yapts:
(2000)
Tarihin
Simrlarma
Yolculuk
(2001)
Osmanlr
1mparatortugu'ada
Iktisadi
ve
SosyalDegigim
(2001)
Osmanh
Mirasmdan
C r a n h ur i y e t T u r k i ye ' s í n e ( T a h a
Akyol
ile
birlikte,
2002)
Osmanh
Banµ
(2004)
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 3/190
-
-
I
I..
1
INDEKILER
ÖNSÖZ
/ 7
ÍSTANBUL
TARiHINDEN
ESÏNTÏLER
/
9
MÏMAR
SÏNAN
/
19
OSMANU'DA
DEVSIRME
/
27
OSMANU'DA AÍLE KURUMU
/
35
BAB-l
ÂLÍ
/
45
I
(.
BAROK
1STANBUL'DA
/
53
FATlH
SULTAN
MEHMET
/
61
FATÍHVE
FETÏH
/
69
OSMAND
MUTFAGl
/
77
OSMAND
SEYAHATNAMELERÌ
85
OSMANU
SARAYLARI
-
TOPKAPI
SARAYI
/
91
ÍSTANBUL'DA
ULEMA
SEMTLERI
101
OSMAND
PADISAHI.ARI
/
109
OSMANU
PASALARl
/
117
OSMANLI
KADISI
/
127
DÌVAN-I
HÜMAYUN/
135
SULTANAHMET
/
145
OSMANLI
IDARE
SISTEMINDE
BAGIMSIZ
EYALETLER
/
155
ASAR-I
ATIKA
/
163
ENDERUN
/
173
SON ROMA
ÍMPARATORLUÕU
181
I
I ,
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 4/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 5/190
\" /
ONSOZ
- -
I
-
I
Osmanli'yr
Yeniden
Keyfermek,
Osmanh
ekseninde
yaptt-
im
birtakim
k o n u g mal ari mi n k i t ap
haline
getirilme
projesidir.
Bunlar çegirli
i le ti gim a ra çl ar mda ki
yaptipm
k o n u g m al ard t r. B i r
nevi
umumî
konferans
mahiyetindeki
Osmanh
üzerine
yorumla-
·
L
.
malardtr.
Konugmalarimi,Engin
Atatimur'un
kizi
sevgill
Neslihan
Ata-
timur
degifre
etti.
Tekrardan
duzenlernek
ve
gözden
geçirmek
gibi
bir ihtlyaç
hâsil
oldu.
Timag Yaymlan
da bu
kitabt
yaymlamaya
ta-
lip
oldu.
Bu
hiç
güphesiz
benim
seve seve
kabul
ettigim
bir
tekliftir.
Umut
ederim
beklenen
bir
ihtiyaci karidayacaktir.Okuyucumuzun
bu
konudaki
cepki
ve
degerlendirmesi
de
bundan
sonraki
baskdarda
veya
bu
tip
konugma
ve
konferanslann
yeniden çözülüp,
yorumlan-
masina,
degerlendirmesine
sebep
olacakttr.
ILBER
ORTAYLI
7
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 6/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 7/190
.
1 ¯ L
L
Ï ST AN BU L T AR Ì HÌ N DE N
ESÍNTÏLER
"Be
makama
Konstantiniyye
el
Mahmiyye..."
Yüzyillarboyu
Osmanh
Imparatorlugu'non
ücun
fermanla-
nnda
ve
kayidarmda
gehrin
adt
böyle
geçerdi:
Konstantintyye,
"ko-
runmuy
makam"...
Memalik-i
Mahrusa'nin
k o ru n m u y u l k el eri n i n
merkezi
Konstantiniyyebücün
Araplann
tarihinde,
Islam
tarihi
bo-
yunca
bu
adla
andirdi.
Kimse
gebrin
kurucusu
olan
hükümdann
ne
adint
küçümserdi,
ne
de
inkâr ederdi.
Hiç
güphesiz
ki
bu
resmî
ad,
sadece
resmî
iglemlerle
sinLrh
degildi.
Son döneme kadar, basdan
bazi
kitaplann
i lk s ayf as ind a
"Konstantiniyye...
marbasi"
künyest
vardtr.
Büyük
Konstantin'in
adini
tagimaktan
dolayi
Osmanh
istan-
b ul 'u h iç b ir
zaman yüksünmüç
d eg i l d i r. Do l ay i s t y l abu konuda bir
hassastyete
d e l üz um
yoktur.
Vakia
mütareke
dönerninin
tatsiz
gunlerinde
Konstantin
ismi-
nin
Türkleri
rahatsiz
etmesinden
daha
normal
bir
gey
yoktur.
Çün-
kü
iggal
kuvvederi
tçinde
yer
alan
Yunanldar
küçük
Yunanistan'trl
1LBER
OR.TAYLI
9
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 8/190
Ísianbul.Peter
Coek.
Krah
Konstantin'le
tarlbteki
büyük
Konstantin'in
ismini
birbirinin
yerine
koymaya
çahytdar.
O
yüzden
resmen
bu
isim
silindi.
Hiç
güp-
hesiz
ki
büyük
gehrin
bagka
adlan
da
vardt.
B ir k er e
Istanbul
dör-
düncü
asirda
resmen
kuruldugundan
beri
yeryüzünde
onun
kadar
büyük
bir
gehir,
ancak
italya'dakiRoma'ydi
ve
bir
iki
asir
içinde
is-
tanbul
istikrarli,
zengin,
kuvvetli
bir
imparatorlugun
merkezi
oldu-
u için,
Nea
Roma
yani
"YeniRoma"
eskisini
gölgede
biraka;
eski-
si
çöktukçe,
fakirleptikçe,
dagudikça,
nüfusu
azaldikça
yenisi
ona
inat
geniglemeye
bagladt.
Iki
astr
sonra
ise
yeryüzünde
bundan
daha
büyük
bir
gehir
dügü-
nulemezdi.
Misir'daki
Aleksandria
(iskenderlye),
talya'daki
Roma,
dini
bir
merker
oldugu
lçin
hacimce
büyük
olmasa
da
Kudüs,
eski
Suriye'nin
ihtigamini pek
tagunasa
da Antakya
ve
Atina
ise
harabe-
ler
halinde
bir
gehirdi.
Yeryüzünde
Istanbul
kadar
ihtigamb
bagka
bir
gehir
bulmak
pek
mümkün
degildi.
Emeviler'den
sonra
Sam,
Abba-
siler'den
sonra
Bagdat,
satvetli
devirlerinde
f
ran'in
Isfahan
ve
daha
evvel
Kazvin,
Niçabur
gi bi g eh ir ler
belki
büyük
gehider
sayilabilirdi.
10 OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 9/190
Ancak,
gurast
bir
gerçek
ki
bin
yd
boyunca
Istanbul'dan
daha
parlak
bir
gehir
yoktu.
Alcaci
asir
ortasmda
Miletli
ve
AydLDil TRIICS)
iki mimar
Anchemios
ve
Isidor
yanan
bir kilisenin
ve
llahi
Hikmer
anlamindaki
Ayasofyahin
yerine
b u g ü n k ü b i l d i g i m i z
büyük
mabe-
d i , b ü yü k k i li s ey i b i na
ettiler.
Vakia,
bu
mabet
belki,
16.
asirda
Si-
nan
m
onemh
destek
ve
yendemeSL
OlmâSR
günumüZe
ZOT
uZanirdt.
Ama
begeriyet
ilk
defa
kubbeyi
satunlar
ve
kemerler
üzerine
bina
ermeyi
becerdi
ve
b i r d a h a
bunu
birakm
bagka
milletler,
Bizanshal-
kLrun,
Romalilarin
k en d i l eri d ah i
geligtiremediler.
16.
ve
17.
asirda
Os ma nli b ag ke nt in i
süsleyen
büyuk
maberlerin
yapimma
kadar
Ayasofya'yL
geçecek
ne
bir
yükseklik
ne
de
kubbe
genigligi
söz
ko-
nusu
olmuytur.
Tabii
Italya'daki
Rönesans
mimarisini
de
göz
a rdi e tme ye lim ;
ama
yaklagik
bin
sene
Istanbul
hem bu büyük
mabedlyle
hem
de
bizzat
kendisi
milletlerin
dikkatini
çekmigti.
Ona
gitmek,
onu gez-
mek,
onu
görmek
bir
imtiyazdi.
Italya'nin,
Yunanistan'in, Suri-
ye'nin,
Kafkas
ülkelerinin,
Kirim'm,
Uzak
Rusya'nm
hatta
o za-
man
tamamtyla
toplayict
ve avet
milleclerin
ya gadiš t
1skandinav-
ya'nin
bazi
imtiyazblart
istanbul'a
gelmeyi
bir
s aa de t a dd ed er le rd i.
Imparatorlugun
muhafiz
kitalan
arasinda
bulunan
Vareglerdedigi-
miz
Rus
ve
Isveç
ta ktmint unutmayahm.
Nihayet hac
için
bu
geh-
re
gelen
Ruslar
onu
hayranhkla
ve
hayretle
tasvir
etmekten
geri
kalmamiglardtr.
Bütün
Avrupa
kitaimda
lstanbul,
yani
Konstantinopolis
ile
yangabilecek
bir
g eb ir yo ktu .
Nasil
olsun
ki;
en
parlak
zamanlarmda
Kolonya,
yani Köln
on
bin
nüfusa
ancak ulagmigtt.
Italya
bayüyen
gehirlerin
yagadigt
bir bõlgeydi;
ama
orada
bile
güzel
V e ne d ik , P i sa ,
Eski
Roma
ve
geligmekte
olan
Floransa,
Istanbulla
yangmak
lÇLR
ancak
on
beg
ile
on
altmet
yüzyib
beklemek
zorunda
kalmiglardi.
Onun
yapdarma
ulagmak
mümkün
degldi.
Bu
yüzden eski
impara-
torluk
zamarunda
gebri ifade etmek
için
sadece
"Urbis",
(Urb,
yani
ILBER
ORTAYLI
11
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 10/190
ehir
kelimesi)
kullandiyorsa
bu
yeni
gehrin
admi
da
"polis",
sadece
ehir
diye
ifade
etmek
yetti.
Bundan
dolayt
"g eh re,
gehirde"
anla-
ln d a
k ul la nd an S ti np ol i,
Îstanbul'un
eski adi olarak ortaya çika.
Muslüman
Emevi
kugatmastnda
iscinboldeyimi
erleyti.
Zamania
bu
gehrin eski
ismine
benzeyen
b ir k el im ey i
de
Türkler
kullandt.
18.
yüzydda
bazi
kitabelerde,
mezar
taglarmda,
hiç
güphesiz
fermanlarda
ve
kayitlarda
kullandan
Islambol
kelimesi
vardir.
Bu,
gehrin
âdera
islamlagoginm,
slam
adt
tagidtimin
bir
ifadesidir.
18.
yuzyihn
garip
bir
etnik
bilincidir
ve
isim
çok
fazla
yagamamistir.
19.
yüzydda
kul-
lanilmamigor.
Osman lL
istanbul'u
mutantandi,
görkemliydi,
bü
tün
dogulu
ve
banh
milletlerin
gözü
o
gehrin
üzerindeydi.
.
Iran'da,
1sfahan,
O rt a A sy a' da , Mü sl üm an
Hindistan'da,
Delhi
gibi
b el ki b äy l e
kalabahk
gehirler
vardir.
Bona
ragmen,
1st.anbul'un
nüfusundan
çok
zenginligi,
orijinal
mimarisi,
kütüphaneleri
dikkati
çekerdi.
Develer
dolusu
k erv an la rl a b u
gehre
kitap
tagirurdi.
Kütup-
haneleri
dolmaya
baglamigti.
Bizzat
istanbul'un
bu
zenginl igi m uht e-
lif
milletlerin
dillerinde,
muhtelif isimlerle andm asma
neden oldu:
Asitane,
Darü's-Saadet,
Der
Allyye
( Yü ce E v) ,
Darü'l-hilafetü'l-
Aliyye,
Der-i
Saadet
veya
Der-Saadet
gibi
son
zamanlara
k a d a r h a lk
arastada
kullandan
isimler.
Isimler
saymakla
bitmlyor.
Slav
milletle-
rin
dilinde
onun
adt
Tsarigrad'di
(Çar'm,
mparatorun
yaçadt
L
ge-
h ir ). H âl â
bugün
Bulgarca'dabu
ismin
kullanddigini
görürsünüz.
Bil-
digim
kadanyla
Sofya
H a va a la n th m b e kl e me
salonundaki
mozaigin
üzerinde
istanbul,
Tsarigrad
diye
gösterilmektedir.
Bu
isimlerin
hiçbirisini
reddetmemeliyiz.
Çünkü
h e p s i b i n
se-
ne
boyunca
b üt ün d ün ya mn
tek
ve
büyük
metropolü
olan
gehrin
adidir.
Bu
gehri alm ak
isteyenier çoktur.
Onun
muhtegem surlan
buna
mani
oldu.
Bu
gehri
top
kullanarak,
yani modern çagin ategli
silahlarim
kullanarak
bizim
dedelerimiz
ele
geçirdiler
ve
ondan
sonra
da
bu
sehri
korudular.
Önce
eski
büyük
kiliseleri
camilere
çe-
virdiler,
bu
b ir k or um ay di .
Sonra
yenilerini yaptdar
ve
yenileri
16.
yüzydda
gahikasina
ulagu.
12
.
OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 11/190
1stanbul
kendine
göre
bir
nüfus politikast takip
etti.
Sehri
ka-
labahklagarmak
için
Anadolu'dan
zorla
götürülenler sadece
Müslü-
manlar
degillerdi;Karamanbölgesinden
Türkçe
konutan
Hiristlyan-
lar,
yani
Karamanhdedig-imiz
Rumlar,
sonra
Helence
konuganlar
ve
nih'ayet
Ermenil.er.
O k ad ar k i E rme ni
tarthinde
ve
d i n i h i y erarg i s i n-
de, hiç
yeri
olmadigt
halde,
Istanbul
bir
patriklik,
hem de bütün Er-
meni
milletini
yöneten
bir
patriklik
o la ra k t ey ki la tl an di nl dt .
.
i
Nihayet
15.
ve
16.
yüzyillarda
yogun
Yahudi
göçuyle
lstanbul
ve
S el an ik , Y ah ud i
dünyaSlnLn
en
änemli
iki merke zi
haline
geldi-
ler.
Bo
gehrin adlart
onun
çegitli
milletlerin
efsanelerinde,
masalla-
rmda yagadtşnl
gösterir.
Halen
bugün
için
b il e h iç bi r
memleket,
hiçbir
gehtr
bagka
millederin
folklorunda
bu kadar
yogunlukla
andmaz.
Bunun
üzerinde
israrla
durmak
gerekiyor.
Îstanbul
dügün
dernek
gehriydi.
Bu
gehirdeki
protokol
ve
töre-
ne
bagka
milletlerde rastlamak pek
Enümkün
d e gi l di r . U nu t ma y mi z
ki
16.
yüzyll
boyunca
Avrupa
sacaylarina
bokmeden
Îspanyol
proto-
kolüydü.
Fransiz
saray
adabi, protokolü ancak
17.
yüz ydm sonunda,
18.
yüzyilda,
yani
1 4 . L o ui s 'r e n
itibaren
bagka
millederi etkile me ye
baglaml§CLT.
1940'larin sonunda, Avrupa'daki
bir
rektörler
toplantistna
katilan
o zamanki
lstanbul
Üniversitesi
ektörü
merhum
hocamiz
Siddik
Sami Onar, "En
eski
universite
benim. Onu
ben
temsil
edi-
yorum;
dolayisiyla
protokoldeki
yerim
de
öncelikli
olacaktir"
de-
mistir.
Tabii
daha
Theodosius
devrinden
beri
gerçek anlamda
üni-
versiteye
sahip
bu
gehre
de
Sorbonne,
Prag
ve
Cambridge'ler
än-
celik
vermek
durumunda
kahmylardir.
Bütün
orta
zamanlar
boyunca
millecleri
h a y r a n b i r a k a a
ve
on-
larm
takht
etmeye
çahstiklari
tek
yer
Konstantinopol,
yani
bizim
.
Bizans
lmparatorlugo
edigituiz
yerdi.
Bu
gehrin
tärenleri,
anlard-
sin,
ögrenilsin
d i y e k i t a p l a r a k o n u
olmuscu.
Bizzat
imparatorlar,
rö-
renlerin usulü
hakkmda kita pla r kaleme
ahntglardir:
Imparator
ILBER
ORTAYLI
13
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 12/190
Konstantin
Porfirogenetus'un
10.
asirda
kaleme
aldigt
De
Ceremo-
niis
Aulae
Byzancinae'i
gibi.
15.
yüzyddan
itibaren
bu
imparatorluk
protokolü
hiç
güphesiz
ki Osmanh
ananestyle
devam
etmigtir.
B u g eh ir de
hükümdarin
nasd
yagayacagi,
sarayda
devlet
adam-
lanyla
günlük
temast,
nasil
yemek
yiyecegi,
muayyen
günlerde,
bil-
hassa
Cuma
günleri
Cuma
namazina
gidilirken
selamhk
dedigimiz
törenin
nasil
yapilacagi
en
ince
ay n n flSLn a
kadar
tespit
edilirdi.
Ve
bu
sadece
imparatorlugun
halki
için
degil,
butün
Islam
dünyast
için
çok
önemliydi.
Unutmaym
ki,
Cuma
günleri
bir
törenin
ötesinde
bir
adaletin
tecelli
günü,
halkin
en
alt
k arman Ln d ak i
insanlarla,
uzak
köylerle
hükümdann
ve
vezirlerin
temasa
geçtigi
gündü.
Ri-
kab-r
Hümayun
dedigimiz,
padigah
atla
geçerken
onun
güya
egerini
yakalayarak
verilen,
takdim
edilen
arzuhallerin
içinde
sirf
Türkçe-
leri
degil
bir
alay
S l av d i ll e ri n de
ve
Helence
olanlarl
Vard t.
Bu,
19.
yüzydda
dahi devam
eden
bir
ananeydi.
Bunlart
argivde
de
görmek
mümkündur.
Dolayistyla
imparatorluk
b ir d un ya
imparatorluguydu
ve
istartbul
da
o
dünya
imparatorlugunun
bagkentiydi.
Her
tären
bunu
göstermek
için
bir
vesileydi.
Meselâ,
üç
ayda
bir
yeniçerilerin
ulufeleri
verilirdi.
Bu
muelaka
sarayda
verilirdi.
Her
yeniçeri
o rtaSLn a
teSlim
edilecek
maag,
büyük
deri
torbalarin
içinde
haztr
tutulurdu
ve or
tarun
i le ri g el er il er i,
zabitleri
orada
top-
lanirdt.
Binlerce
kipinin
çektigi
"g ü lb an k "
ve
çikardigt
"g u lg u le"
gayet
dezenli
bir
gürültüydü.
B i z b u
gulguleyi
gamata,
düzensiz
gü-
rült ü anl am inda
kullantriz;
ama
o
zaman
öyle
degildi.
Ulufe
dagtti-
mi
strasmda
at il an sloganlar,
bir
nevi
gösterilen
sarayda avl uda
bu-
lunan
yabanci
elçileri
büyulerdi.
Çünkü
o
gün
Istanbul'daki
efaret
heyetlett
de
orada
hazir
bulunurdu.
Bu
çok önemli
bir
gundü.
Cu-
lus
alayt
gehrin
içinden
geçilerek yapdan
yürüyügle
vuku
bulurdu.
Aynt
gekilde
padaah
Eyup'te
kiliç
kugandl
tâû
SOn ra,
gehrin
her
tarafmdan
geçecegi
ve
görülecegi
bir
güzergâh,
karadan
veya
sudan
takip
edilirdi.
14
OSMANU'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 13/190
I
Beyazit'tan
Haliç,
K
prü
ve
Galata.
J.
Godfrey.
I-
Ramazan
ortastnda
padi ah,
Müslümanlarin halifesi
olarak,
törenle
Hirka-i
Serif
ve
mukaddes
emanetleri
ziyaret
eder,
bundan
sonra
törenle
Hirka-i
Serif
alayt
certip
edilirdi.
lyte
dini
yant
agir
ba-
san
bu
törenden
sonra;
saray
mutfaklannda
hazirlanan
ve
yeniçeri,
sipahi,
topçu
ve
c eb ec i. gi bi
Kapikulu
Ocaklart
askerinin
her
on
ne-
f e r i n e b i r
cepsi
hesabiyla
hazirlanan
baklava
sialleri,
futalarina
sard-
mig
olarak
Matbah-i
Amire
önüne
dizilirdi. B u R am az an
ikramlfU
olugturan
sintlerin
ilkini,
silahdar
aga
ve
mahiyeti,
bir
numaralt
ye-
niçert
olan
padigah
adina
teslim
aldiktan
sonra,
diger
ortalardan
ge-
len
ik ige r n ef er
futalanna
sanlmig
birer
siniyi
nizamî
olarak
yükle-
nir;
her
bölügün
usta,
saka,
macevelli, odabagt
gtbi
amirleri önde,
baklava
siniferi
ve
ta§Lyanlar
arkada,
açilan
kapidan
dLgan
Çlkarlar,
baklava
alayt
gulgule
ve
numayt;
ile
Divanyolu'ndan
kargthkll
Slfa-
lanmi
halkan
arasladan
alki
ile
ki la la ra
utardü.
Sint
ve
futalar
§
§
Y
ise
ertesi
gün
iade
edilirdi.
.
S u l t an h an i m l ara
dügün
yapihrdt.
Sehzadeleie
se
sünnet
dügü-
nü
yapahrdi.
Y a ni g e hz a de l er
evlentrken
dü un
yapumiyor.
Bu
Ydmaz
(LBER ORTAYU 15
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 14/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 15/190
.
I
-
Topkapi Sarayi
ikinci
avlusunda
bayram
töreni.
P.
Martini.
Alay,
Eyüp'ten
yürümekteydi.
Sultan
VI.
Mehmed
Vahideddin;
"Bugün
gehir
bombalanmaz"
demigti.
Hakikaten
o
gün
bomba
atd-
madi.
Çünkü
bu bir
protokoldü
ve
harbeden
devlet
dahi
olsa
OS-
mank
Împaratorlugu
ü y ü k d ev l etl erd en
birlydi.
Dü§man
cephesi,
onun
hükümdarma
da,
tahana
da
saygi
göstermekteydi.
lstan-
bul'daki
törenler,
emperyal
protokol
bütün
gark
dünyasmin
bir
manzumesidir.
Bunun
üzerinde
durmak
gerekir.
Maalesef
henüz
teg-
rifat
üzerinde
aragttrmalar
büyük
ölçüde
tamam
degildir.
Ama
gün-
den
güne
bunlar
anlaplmaktadie
19.
yüzyda
kadar
kimseye
burnundan
kil
aldirmayan
Istanbul,
aklimizi
bagimiza
toplatsak
gene
de
aldirmaz. Potanstyell
bu
kadar
yüksek,
geligmeye
bu kadar
müsait,
bu kadar
güzel ve
bu kadar
zen-
gin
mitasa-sahip
bagka
gehir
nerede?
Hangi
gehrin
b õy le b ir
silueri
var?
istanbul'un
digt
cihant
yakar,
içindeki
kegmeke;
de biz i.
Elli
senedir
onu
çirkinleptirmek
için
her
geyi
yaplyoruz ama
gene
de
güzel.
lLBER
ORTAYLI
.7
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 16/190
I
Onun
için
istanbul'un
bu-olaylanmn
geçtiš i
bölgeleri
çok
lyi
korumamiz
gerekir..Neresidir
bu
bölgeler?
Sultanahmet,
Divanyolu
dediš i miz,
yani
Sultanahmet
ile en azindan
Aksaray'a
kadar
uzanan
cadde,
Beyazit
Meydant
ve
Süleymanlye
civan...
Maalesef
gu ana
kadar
korumayt
beceremedik.
Eger
bu
yollan
ve
mekânlan
koruya-
mazsak
ne
ecdadimizin
ala astrhk
tarihini,
ki
bunun
beg
asn
Istan-
bul'da
geçmigtir,
ne
de
pegimizdeki
bin
ydlik
Roma
carihini
koru-
mamiz,
anlamamiz,
canlandtrmamiz
mümkün
degildir.
Ve bu
uzun
tarih
bizim
s or u ml u lu š u mu z
altindadir.
Buralara
sahip
olan
insanla-
nn
imriyazlan
kadar,
çekecegi
külfet.
ve
altina
girecegi
yükümlüläk
de
vardir.
Bu
üç
kilometrekareyi
korumak,
muhafaza
etmek
bizim
boynumuzun
borcudur.
18
OSMANLPYlYENIDENKEQFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 17/190
L
I
I
r.
MÏMAR
SÍNAN
I
I
Kanunî
Sultan
Süleyman
devri,
Osmanh
lmparatorlugu'nun,
h at ta b üt ün
Türk
tarihinin
zirvedeki,
en
pardtill
zamani
olarak
bilinir.
Tarihte
hüzünlu
ve
hadisell
yeri
olan
s ar ve tl i m il le tl er in
tarihinde
bu
gibi
z ama nl ar v ar dt r. ..
Bu
bir
astr
mi
sürer,
b ir bu çu k
astr mi
sürer
bel-
l i d e g i l .
Osmanh
Imparatorlugu'na
a digerbüynk
imparatorluklar gi-
bi
iki
buçuk
asir
ömür
biçenler
var.
O
iki
buçuk
asnn
gerisi
kurulug
ve
gerileme
diye
tasvir
edilir.
Burada
imparatorluklann
cografyast
ve
ta-
rihi
ö ze ll ik le ri ü ze ri nde
fazla
duracak
degiliz.
Ama
bu
gibi
dönemlere
insanlarm
özlemle
bakmast,
sirf
Kanunî
devrine
has
deš ildir.
Sultan
Süleyman'm
kirk
dört
yilkk
iktidarmdan,
saltanatin-
dan sonra
da
daha bir asir ve
uzun
asirlar
boyu
o
devir bir
model
olarak
anlagdmig
ve
muhtelif
tarihçilerin
ve
siyasetle
ugrayan
ka-
lemlerin
üslûbuyla,
özlemiyle,
yakmmastyla
bu
görüg
b i z l e r e k a d a r
devam
etmigtir.
Imparatorluk
e
Türk
edeblyati
ise
b u d ev ir de
en
buyuk
gairle rine sahiptir.
ILBER
ORTAYU
19
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 18/190
Bu
insanlarm
ne
oldugunu,
neler
terennüm
ectiklerini,
sanat-
lanndakt
özellikleri
halen
anlamakla
meggulüz.
"Eski
kitaplar
a rtik
okunmuyor"
diyenler
var.
Okunmamalan
onlann
kabahati
degil,
bin
kelimeyle
yazip
konugan
bizim
gençligimizin
kabahati
ve o
gençligi
öyle
y eEig tiren
bizlerin,
egi ti mcil eri n suçudur;
buna
kuvvet-
le
inantyoruz
ki
biz
Türkler,
edebiyanmizi
ve
dilimizi
daha
iyi
ög-
rendigimiz,
daha
lyi
araçurmaya
bagladigimiz
zaman
bunlar
tekrar
keyfedilecek
hazineler
olacaktir.
Dügünün
ki
b öy l e b üy ük
gairlerin
döneminde
Kanunî
ve
Hürrem Sukan,
yañi i mpar ator
diyebilece-
imiz
bir
padigah
ve
gözdesi
bile
glir
yazmaktadtr
ve
burlar
kötü
gi-
irle r
degildir.
Öneinli
r esim , mi nyatür
üstadlart
b u d ön em de di r.
ls-
tanbul
kervantarla
bütün
garktan
kitap
çekmektedir,
öyle
bir,
iki,
üç
âdet
degil
yuzlerce...
1stanbul'un
kütüphaneleri
en
degerli
gark
yaz-
malarlyla
dolmaktadir.
istanbul
batiyi
çekmektedir.
Nitekim
Kanu-
nî'nin sevgili
veziri
önce
makbul,
sonra
maktul
saytlan
- a b i i
siyaset
cezasindan
kurtulamayan-
Ibrahim
Paga,
âdeta
bagkente
Venedik
zevkini,
Ränesans't
getiren
b ir d ev l et b üy ü gü dü r.
Unutmayin
ki,
onun,
bugün
Islam
Eserleri
Müzesi
olan
ve
kendisine
atfedilen
saraym
önüne,
Budin'den,
Mohaç
seferinden
dönerken
beraberinde
getirdigi
Apollon, Herkül
ve
Diana
heykel
grubunu
diktirmesinin
bir
münakagaya
ve
giderek
bir
isyana
sebep
oldugu
billnmektedir.
Türk
mimarîsi,
bu
dönemde
yerel
özelliklerinden
merkezîleg-
meye
dogru
gitmektedir.
Meselâ
Büyük
Farih'in
döneminde
yapil-
mig
bugunkü
Yunanistan'da,
Mora'da,
Atina
veya
Yanya'daki
bir
camiye
baktiginiz
zaman
henüz
geç
paleolog
dedigimiz
son
devir
Bi-
zans'm
etkileri
görülür.
Hatta
bagkentte
bile
böyle
eserler
vardir;
am a on
alttact yüzydda âdera
bir
merkezî
bakanlikta,
sanki
Baym-
dirlik
Bakanligi'nda
standârt
tersimle
çikan
projeler
gibi,
Bosna'dan
Halep'e,
hatta
Misir'a
kadar
belirgin
üslûba
sahip
medreselerin,
ca-
milerin,
çegmelerin
ortaya
çiktigi
görülür.
lyte
bu
merkezîlegmede
b i r d âh i ni n
çok
büyük
rolü
vardir;
Mimar
Koca
Sinan
Aga.
20
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 19/190
Süleymaniye Camii.
Thomas
Allom.
I
Mimar Koca
Sinan kimdir?
Devgirme
oldugu
bihniyor.
Ordunun
istihkâm
smthna
ve
Has-
sa
Mimarlan
Ocagt
dedigimiz
mimarî
bölümüne
devgirilen
çocuklar,
öbür
devgirmelerin
aksine
daha
ileri
yagta
gelebilir.
Çunkü
bunlar
behrgin
bir
sanau
bilen,
ögrenen
adamlar
olmahdir.
Bazdannin
er.
nik
mengei
çok
abartdlyOr.
Oysa
bunu
saghkh
olarak
tespit
etmemiz
mümkün
degildir.Mimar
Sinan,
Osmanh
imparatorlogu'nun
nima-
ndir
ve
bir
O s ma n h' d ir . B u
kuru
kuruya
söylenmig
bir
söz
degildir;
çünkü
onun
bürün
yerelliklerin,
bütün
etnik
özelliklerin
üzerine
çik-
näint
gõreceksiniz.
Mimarlar
Ocaš i'na
abnan,
yant
Hassa
Mimarlan
Ocagi'na
ahnan
bir
mimar
tabii
ki
bir
askerdir,
bir
zabittir.
imparatorlugun
ört bir
tarafmi
gezer.
Niçin?
Çünkü
uzun
se-
ferlerde
her
yerde
köprüler
onanlir.
Her
yerde
su
kaynaklan
onan-
br.
Ordunun konaklayacag1
depolar,
hangarlar
onanhr
ve
tabli
ca-
miler
yapdLT
Veya
OnâTÄlf
e
bunlar
yapihrken
yerel
sanatlara,
yerel
malzemeye
vâktf
olmak,
bunlan
ögrenmek,
yerel
sanacçdan'kulan-
mak
gerekir.
O
yüzden
bunlar
çok
çabuk
beynelmilellegen,
bugünkü
ILBERORTAYLI
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 20/190
I
i
I
mimarî
ögrencisinin
bile
sahip
olamayacagt
bir
imkân
ve
egitime
sa-
hip
olan
kigilerdir.
Bugün
bir
mimarlik
fakültesi
ögrencisine,
Îtalya'yt,
Îngilte-
re'yi,
Misir'i,
Çin'i
ve
Hin d istan 'L
gösterebilmek,
oradaki
eserleri
bir
anda
tefsir
ettirebilmek,
ustalanyla,
mimarlarlyla
yür
yüze
getirebil-
mek
gansina
sahip
degiliz. O
yüzden
bu
mimarlarin
Osman lL
Împa-
ratorlugu
gibi
üç
kLta
a
Ve
o
zamanki
medenlyetleri
kapsayan
bir
bölgede
yetigmesinin
'onl a r
için
büyük
bir
gans
ve
imkân
oldugunu
bilmemiz
gerekir.
Çok
kisa
bir
zamanda,
dört bir
tarafta
cografî
çartlari,
malze-
meyi
tantyan
-malzemeyi
tanimak çok
önemli-
uscalarin
kendine
äzgü
bilgilerini
kapan
b u k ip il er
standart
bir
mimarî
geligtirebil-
mektedirler.
O kadar
ki,
Yunanistan'in
bugün
Trikala
denen
Tir-
hala'smdaki
Osman
Sah
Camii,
Halep'teki
camiler
ve
Istan-
bul'daki Mimar
Sinan
eserlerini
tantyabilmek
için
egitimli
mimar
olmak
gerekmiyor.
Bunlart
gören,
bir
kaçma
dikkatli
bakan
her-
hangi
bir
gehirli,
mimarî
bilgisi
olmasa
bile,
ayru
mimarin
elinden
çtktigint
anlar.
Igte
böyle
özgün
üslûp
sahibi
olmak,
ancak
dâhi-
lere
hastir.
Türkiye
san atL,
Osmanll
sanati
dedigimiz
böyle
bir dönemden
geçmektedir.
Unutmayahm,
devletin
yönetiminde
insanlar
yeni
bir
devre
girmektedirler;
16.
yüzydda
dini
baktmdan
daha
Ortodoks
dediš i miz,
daha
muhafazakâr
bir yönetim
benimsenmektedir.
Eski
Ortadogu
ve
Islam
edebiyatt
kavranmaktadir.
Hatta
Ebus-suud
Efendi,
ki
o
zaman
geyhülislâm
ismi
daha
kullanilmiyordu,
konu-
sunda
son
otoritelerden
saydmaktadir.
Bir
yandan
da
MoHa
Kaabrz
gibi
daha
mutaassip
bir
yagam
yorumu
getirenler
ortaliktadir.
Halk
edebiyacinm
ve
divan
edebiyati
dedigimiz
bölümün
hangisine
ba-
karsak
bakahm,
siirde
ve
edeblyatta
bile
bu
mistisizm
hâkimdir.
Ama bir
derinlik
de
kaçmdmazdtr.
Devletin
sinirlart
"Orbis
Octo-
manorum"yani
"Osmanhlarm
Dünyast"
d iy ece š i mi z
kavramt
hakh
22
'
OSMANU'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 21/190
kamaktadir.
Batida
bugünkü
Macaristan'dan
baglayan
smirlar,
do-
guda
Gürciscan'i
kapsamakta,
Ukrayna
ovalanndan
bugünkü
Ha-
begistan'in
kuzeyine
yani
Habeg
eyaletine
kadar
uzanmaktadtr.
Ni-
hayet
16.
yüzythn
akqi
içinde
Garp
Ocaklan
dedigimiz
Kuzey
Afri-
ka'daki
Cezayir,
Tunus
ve
Libya,
Yemen'e
kadar
uzanan
Kuddeniz
havzasi
ve
Basra
Körfezt
bu
büyük
cografyays
tamamlamaktadtr.
Bir
tasavvur
edelim:
K a rg m iz d a b ü tü n
dinleri
ve
inandmaz
sa-
yidaki
d i ll e ri k a ps a ya n
bir
imparatorluk
söz konusu.
Bu
imparator-
lugu
ge2ebilen, görebilen, ögrenebilen insanm eger zekiyse ve üstün
zekâhysa
y ar at ie th m in
muhtegem
olacagma
hiç
güphe
yoktur.
Bu-
gün
bile
bu
imkâna
sahip
bir
zümre
yoktur.
16.
yüzydm Osmanh
lm-
paratorlugu,
askerî
bir
imparatorluktur
ve
askerî
hayatin
zaruretleri
içinde
belirli
bir
zümre
çok
geyi
kegfederek,
süratli
olarak
ögrenebil-
mekte
ve
yeni
modeller
ortaya
koyabilmektedir.
Bu
büyük
dinler,
diller,
trklar
haritastnm 18
ve
19.
yüzyihn
sömürge
imparatorlukla-
ttyla
da
pek
alâkasi yoktur .
Çünka
bu
imparatorluk,
bir
memleket-
ler
bütünudür.
Burada
yaçayan
insanlarm
yatay
olarak
bir
egitliligi
söz
konusudur.
Teotik
olarak
ve
pratikte
de
en
ücra
kögedeki
insa-
mn
yükselebilme
ve
devletin
merkezindeki
karar
organlanna
otura-
bilmesi
söz
konusudur.
Ser'î
hukukun
yanmda
saygLn
ve
örfî
bir
hukuk
vardir.
Aynt
zamanda
Hirisciyanlar
ve
Musevîler
için
kendi
cemaarlerinin
hu-
kukunun
uygulanmasi
söz
k o n u s u d u r. Hat t a
Rum
Ortodoks
cema-
att
için
" T ur k ok r ac i a "d e di š i m iz
dönem,
yani
Geç
Bizans
hukuku-
nun
metinleri
ve
içtihatlannin
devami
söz
konusudur.
Imparator-
luk
büyaktür;
ama
Yeniçag'm
imparatorluklan gibi
sivil
hayatta
bir
israf
henüz
söz
konusu
d e gi ld i r. D o gr u su
imparatorlugun
zenginligi-
ni
doguran
kaynaklar
ve
bu kaynaklarm kullanlmlnda kamusal
otoritenin,
kamo
yönetiminin,
idatenin
heykellegmesi,
soluklay
mast
ön
plandaki
endigeydi,
G üz e l b in al ar ;
camilerdi,
sebillerdi,
medreselerdi,
büyük
kapali
çargilardi.
Surasi
ok
açik
bir
keyflyet-
tir;
16.
yüzyd
lstanbulu'nun,
zarif
de
otsa
en
guzel
ve
zengLn.binasi
1LBER
ORTAYLI
23
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 22/190
Topkapi
Sarayt
degildir.
1500'lerde
bir
sancak
beyinin
geliri
12.000
altin
civanndaydi.
Bursa'nm
en
zengin
tüccannm
.tereke-
sinden ancak
4.000
altm çikml§tl.
Halil
Inalcik
hocamiz
söylemek-
redir;
henüz
devietin idaresint,
topragin
idaresini
elinde
tutan
si.
ntflar
en
güvencede,
en
zengin
kisimdir
ve
bunlar
bu
dünyayi
yara-
nyordu.
Ayni
gekilde
zengin
bir
maag
imkanina
sahip
olan
ulem·2
smift
da; bu
imkânt
yeni
eserler
bina
etmekte
k u llan ml§ ELI.
Osmanh
toplumunda
mimarlik
basit ve
ingaat
ustalgt
degildi.
O
zamanlar otorite vardi.
Binalarm
boyu,
sokaklara
bir
gehnigininin
(balkon)
agtp
tagmayacagi,
bunun
ihlali
halinde
anî
bir
yrkim
ka-
ran,
mimarbaginm
elindeydi.
Bundan
dolayid
Lr
k i, S ult an ah me t
Meydant
altmdaki
sarniçlarm
korunmast
için
yüksek
binalar
yapil-
mamast,
19.
asir
sonuna
kadar
uygulanan
bir
kuraldt.
Ancak
19.
asirda
ve
bilhassa
20.
asirda
buralarda
bu
kurah
iblâl
eden
binalar
ottaya çikmigur.
Fonksiyonlan
ve
örgütlenig
biçimi
itibarlyle
Hassa
Mimarlan
Ocagi,
Yeniçeri
Ocagi'nm
bir
parçastydt
ve
buraya
giren
insan
be-
lirli
bir
kültürün,
emperyal
Osmanh
kültürunün
kompartimani
için-
de
erir,
kendine
özgü
bir
kipilik
kazantrdi.
E u k ip il ig in
içinde
büyük
dehalar
orcaya
çikmigtt.
Sinan Aga'nin
eserierinin sayisi
halen
tartigthyor.
Kay lp k rlD
ve
kendi
eserinin
digmda
nasd
bir
tasarim
yapttš t
tartigthyor.
Elimi-
ze
geçen
planlar
yok
ama
plan
ve
kroki için
k ag Lt
defterleri
var.
Bundan
bagka,
Sinan
Aga'nin
lego
benzeri
rakimlarla
her
gün
ma-
ker
yaptl
1 ,
bu
maketleri
geligtirdigi,
etraft
göretledigt
bilinlyor.
Hiç
güphesi:
ki,
demir
yolu
yoktu,
tayyare
de
yoktu.
Mimar Sinan
Aga'nm
dört bir kugaga
yetigmesi, yant
bu
mimarî generalin,
istih-
dam
generalinin
i m pa r at o rl u š u n
dört
bir
tarafma
kogusturmasi,
bu-
radaki
eserlerin
ingasmi
bizzat
gözetmesi mümkün
degildir.
Çok
açikElr
ki,
bir
ekol
sahibidir.
Onun
üslûbunu
ve
teknigini
kavrayan
ustalar,
diger
mimarlar
ve
kalfalar
vardtr.
24
OSMANLI'YIYENiDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 23/190
§ehzade
C am ii. Eug ène
Flandin.
O
yüzdendir
k i, d ör t b ir k ög ed e,h at ta bazen bizzac
gidemedi-
gi
yerlerde
onun
izini,
perspekttfini
tagiyan
yapdar
yükselmektedir.
Mimar
Sinan
imparatorluk
cografyasina,
imparatorlugun
sanatina
kendi
üslübunu
ve
merkezi
bir
Osmanh
havastm
veren
dâhidir.
Bugün
Süleyrnaniye semti,
onun
sevimli
mütevazi
türbesinin
bu-
lunduš u
semt
bu
yarattnm,
bu
üslûp
beraberliginin,
o r ij i na l li š i n in
zirvesi sayllir...
Süleymanlye,
1.5
kilometrekare
alantyla
bizim
kimligimizdir,
nüfus
kâgiduntzdtr.
B i zi m b u
memleketteki tapumuzdur.
Buradaki
lâubalî
davranl§lmiz,
büyük
gebrin
hengâmesine
bu
muhiti
birakma-
miz
düpedüz
bir
intihardir.
Üstelik
gelecek
nesillere
ka rp bizi
utan-
diracak
bir
intihar oldugunu söylemek gerekir.
.
Sultanahmet'te
Turing
Kulübühün
onardiš t
Yegil
Ev d ed ig i-
miz konak,
bugün
otel olara k
kullandmaktadir.
íçine
Milano
mobil-
yalan
monte
edilmly;
bazilari
orijinal
bazilari
degiL
Ama
yok
olmak-
ta,
ytkilmakta
olan
bir
Sultanahmet
atmosferini
canlandirabilen
ILBER
ORTAYLI
15
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 24/190
kurumlarin
bagmda bu k ulüp
geliyor.
Sogukçegme
S ok ag t, b iz im
g en çl iš i mi zd e
d ah l b ir
yiktna
olarak
gördugümür
bu
sokak,
gimdi
o
ortami anlatabilecek ve
lstanbul'a
gelenlerin sükûnet içinde
dinle-
nebilecekleri,
kalabilecekleri
bir
yer
olarak
ortaya
çikmigur.
Sogukçegme
Sokagt
ndaki evlerin
birinde
Istanbul'un.sayisiz
hazinelerinden
biri
sayabilecegimiz
bir
1stanbul
kitapltäi,
yani
Çelik
Gülersoy'un
pahsî
kütüphanesi
yer
ahyor.
B u k ü tü p h a n e n in
özelligi;
.
1stanbul
hakkindaki
yerli yabanet
seyahatnameler,
Bizans
ve
Os-
manh
dönemi
ü ze r in de ki m on og ra fi l er de n= ol ug an zengin
bir ketüp-
hane
olmasidir.
Defter-i
Hakani
H uk uk M ü ga vi ri ,
yani
eski
Tapu
Kadastro
Genel
Müdürlügü
Hukuk
Mugaviri
olan
Hasan
Tahsin
.
E f e n d i' n in k o n a g i
da
bu
civardadir.
Hiç
güphesiz
ki Ayasofya
ile
S oš u kç eg me
arasindaki
en
önemli
eser
klasik
devirden
k al ma C af er
Aga Medre sesi'dir. Türk
Kültürüne Hizmet Vakfi'na
tahsis edilen
bu
medresede,
b u g u n h a t ,
.
ebru
gibiOsmanlisanatlariyla
ilgilidersler
veriltnekte,.sergiler
açamaktadtr.
26
OSMANLPYI
YENIDEN
KE§TETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 25/190
IL
L
I
OSMANLI'DA
DEVSÍRME
Osmanli
tarih
ve
tetkiklerinde
bizi
en
çok meggul eden
ku-
rumlarm
bagmdadevgirmelik
gelir.
Devyirme,
çok
k i s a b i r
tarifle,
d e v le t in k a pi k ul u
ocaklari
olan
sipahilerle, yeniçerilerm yendenmesmi
temin
etmek
içm
ortaya
ç akm igt tr , ç ank ü
insan
ve savagçl
yüzü
yenilenmek zorunda dir.
Hi-
ristiyan
çocuklardan
devgirme
ahnmigur.
N i ye H i ri s ti y an
çocuklar-
.
dan
diyoruz?
Çünkü
Musevî
toplumundan,
Osmanhhk'in
Musevî
k o m p art i m an i n d an d ev g i rm e
a hn di gt g är ul me mi gt ir .
Bunun
nedent
antisemitizm
veya
Yahudilik
a le yh ta rh š L
degildir,Yahudiler'in
gehir
toplumu olmas idir.
Devgirme
kurumunda
temel
kaidelerden
birisi,
gehir
uta š tnin
ocaš a
ahnmamasidir; çünkü
gehir
uçagmin
gözü
açiktir,
muhtelif
cereyanlara, akimlara
mensup
olabilir.
Bu
yüzden
k ül tü r b ak im m-
dan
artik
kendine
göre
bir kigiligekavugmugtur,b i r k i m l i k
elde et-
migtir.
Dolayistyla
bu
ocagm
gerektirdigi
tekdüze, tek yönlü
bir
kimligin
gehirliye
verilmesi mümkün olmayabilir.
Bunun
digmda
hepimizin
bildigi
gibi
fakat
yanhg olarak tek-
rarlandigL
üzere,
M ü s l üm an l arm da d ev g i rm ey e
ahamadigi
söylenir.
ÍLBEÑ
RTAYLI
-
27
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 26/190
Bu
bir
genel
kuraldir;
ama
istisnast
yok
degildir.
Mesela,
Islam
An-
siklopedisi'nin
"d ev g irme"
maddesinde
b u k o n u d a
i stedigi miz malû-
maci
bulabiliriz.
BaZL
Müslüman
k öy le rd en d e
çocuk
devgirilir.
Çünkü
bu
köyleria
ahalisi
bunu
istemiglerdi.
Devgirme
iglemi,
birkaç
ydda
bir
yapilirdt
ve
genelde
sayi
bir-
'kaç
bin
çocukla
sintrh
tutulurdu.
Bazen
sayi
5 -6 bine kadar
ulagir;
ama
fazlast
olmazdi
ve
bu
olay
h.er
yd
da
yapumazdi çünkü
kapiku-
lu
ocaklarindaki asker
sayistni
göz
önüne
aldigimiz
zaman
ihtlyaç
belirliydi.
Binaenaleyh
bir
tarihte
bilhass.a
taribi
teckiklerden
ve
O sm an h k ay na kl ar in a
inmekten
âciz
bazi
Balkan
tarihçilerinin
ve
onlan
takip
eden
Hirtstiyan
yazarlann ileri surdügü gibi,
ye
tigen
bu-
tün
yeni
gençlik
Osmanh
savag
gücünün
içine
ahnmig,
Türkleçciril-
mis
ve
bäylelikle
Balkanlar'da
âdeta milleti sürükleyecek, ayaklan-
ma
yaratacak;
b e lk i b a gi m st z hg i
e lde e de bi le ce k
saghkli
genç
bir
nu-
fusun
yegermesine
müsaade
edilmemigtir
gibi
bir
hayalperest
ifade-
nin gerçekle
baglantisi
yoktur.
Nicekim
ilm i
tarihçillkle
hareket
eden
bizzat
Balkanh
yazarl ar , m eselâ
Yunanh
Vasiliki
Papoulia
da
bunun
bäyle
o lm ad ig ini ç ah ym al ar in da
ortaya
koymuytur.
Ihriyaca
göre
sadece
Balkanlar'dan
deš il,
bazen,
Orta
Anado-
lu'dan
çocuklar
devgirilmigtir.
Mimar Koca Sinan'in
bu
çevreden
hassa
mimarlar
ocagt
için
devgirildigtbilinmekredir.
H at ta K af ka s-
ya'dan
da
devgirme
ah n d iëL
olmuytur.
E u d ev gi rm e,
devyirme
emini
ve
kâtibleri
denen
"ilm-i
kryafer"
(fizyonomi)
edigimizdala
vuku-
fu
olan, çocukl ar m
ne
oldugunu anlayan
ve
hakikaten
de
bu
-konu-
da
ehil
olan
ve
dürüstlügüyle
taninan
kimselerden
olugur.
Devgirme
emini
ve
devgirmekâtibleri
b e lir li b ä lg ele r e
çikar-
lar
ve
b i lh a ss a k ä yl e rd e ki
çocuklari
devgirirler.
Devgirme
iglemi
de-
d ig im ir g ib i
her
yd ya pu ma z.
Bu
ikt
ydda
olut, üç yllda
bir
olur,
ba-
zen
uzadtgi
da
olmuytur.
Onun
için
böyle
her
yd
binierce
çocugun
devgirilmesi
gibi
bir
olay
dogru degildir. Gene
aynt
gekilde
devgir-
me
emini
tek
çocuklu
allelerin,
tek
oglan
çocugu
olan
allelerin
ço-
cugunu
d ev gi re me z. E sa se n d ev gi rm e
tçin,
köy
cemaatinin
bir
yer-
28
OSMANLPYl
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 27/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 28/190
bulabilmeleri
zordu.
Çünkü
kecek
tarla,
sapan ve
besleyecekbay-
van
yoktu.
Çoluk
ocuga
kangip
evlenebilmeleri
mümkün
görülme-
mekteydi.
Böyle
yerl erde ail eler
devgirme
eminini
beklerlerdi
âdeta.
Genellikle
çocuklar
kimliklerini
unutacak
yagta
degillerdir.
Yani
ileri
yagta
da
h an gi k öy de n
geldigini,
anasini,
babasini,
akra-
b aSLRI
haarlar.
Örnekleri
vardir.
Sokoloviç
Mehmer
Papa
gibi...
Sokullu
bütün
ailesini
sonradan
aynt
gekilde
devlet
hizmetine
al-
migttr.
Hatta bir
tanesini
beylerbeyi,
äbürünü
Strp
patriki
yapmt§-
tir.
M es el a h og b ir h ik ây ed ir : A ya z P a p a bi r k t;
kendisine
eski par-
tal
ayakkabilar.veren
b ir fa ki r
k ad ma , k i
G ün ey A rn av ut lu kl ud ur
kendisi,
bir
gükran ifadesi olarak,
zamanla sakladigt
o
pabuçlarm
içini
altinla
doldurup
göndermigtir.
H e rk e s k e nd i
yerini
b il ir . F a-
kat
unutulan
gey
güphesiz
ki
çocuklarin
konugtuklari
dil
ve
dinle-
ridir.
Bu
çocuklar
toplandiktan
sonra
yürütülürlerdi.
B u d o g r u d u r ,
çünka
artik
yürüyecek
yagtadirlar
ve
saglikhdtrlar.
Belirli
merkez-
lere.getirilir,
sünnet
edilirler
ve
ondan
sonra
ayrdirlar.
Çok
zeki
ve.
güzel
olanlart
Enderun
mekteplerine
ahnirlar
k i b ur ad a b un la r
sa-
ray
hizmerlileri
olacaklardir
ve
b el ir li b ir k ad em ed en
sonra
Bi-
run'a
çikmak
dedigimiz,
yani
sancak
beyi
payesiyle
veya ona
egit
payelerle
d e vl e t h i zm e ti n e. g ir e ce k le r di r .
Dünyada hemen hemen hiçbir devletin
protokolü,
yüksek
zümreye
bakaginiz
zaman
Osmanh
Devleti
kadar
göz
alici
degildir;
çünkü
Osmanh
devlet
protokolü.hepsi
fizikîbakimdan
mükemmel,
fevkalâde
zeki
ve
tüm
trklarin
en
seçkinlerinden
meydana gelm ig
devlet
adamlarindan
olugur.
Bunu
seyyahlarin
tasvirinde
de
göru-
yorsunuz.
O k al ab al i gt n
içinde
hastalikh
olant yoktur ,
çankü
burdar
zaten
seçilerek
o
makama
gelmig,
g er ir il mi g i ns an la rd tr .
H er d ev gi rm e
öyle
bazdannin
sandigt gibi
gidilip
zorla ahn-
maz.
Hatta
ban
fakir
köylei·
çocuklarinm
-bu
yolla
kurtulacagma,
yukselecegine
inanarak
gänüllü olarlar.
Ta bl i k ad erd e
bir
asker
olarak,
bir
yeniçeri
olarak
muharebede
ölmek
de
vardtr.
Onu da
30
.
OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 29/190
h er ke s b il ir . Z at en d ün ya da h an gi
olay
yüzde
yüz
egitlikle
cereyan
edlyor
ki?
O
alinan çocuklarm
k i m i s i b i r
yeniçeri
neferi olarak
ka-
l ac ak ti r, k im is i d e S ok ul lu
Mehmet Paga.ve
Mahmut
Papa
gibi
ko-
ca
bir
imparatorlugun
kaderini
elinde
tutan
bagvezirler
olacaktir.
T ip kt b ug ün
nasd
Harbiye'dekt
bir
SLulfa
giren
ÇOcuklardan
biri
ge-
nelkurmay
bagkant
oluyor;
-ha t t a
ma zi de c umh ur ba gk an t
oldular-
bir kismi da
albay
bile
olamadan emekli
olop
gidlyor,
bunun
aksi
mümkün
d e gi l di r . H e r M ü lk t ye ' y e
giren
adam
büyükelçi
veya
vall
ya
da
müstepar
olmuyor,
b a z i s t d a
özel
idarede
k üç ük b ir
memur
olarak
d a k a la b il l yo r .
Bunun
gibi
E n d eru n d ed i g i m i z
mektep,
SmLf
b ul un an b ir
mek-
tep
degildir;
zaten
burada
insanlar
hizmeE
iÇi
eš itim
görürler,
kogug-
.
tan
koguça
terfi ederler.
Padigah
sarayirida
k e nd i le r i b e ge n il d ik ç e
padigaha
daha
yakm
hizmetlere
verilirler.
Burada
çok ilginç
bir
ge-
kilde
sözlü
ve
yüz yüze
bir
egitim
görarler.
Spor.da
vardtr,
resim
de
vardir,
hüsn-ü hat da
vardir, e de biyat
da
vardtr.
.
.
Kabillyetine
göre
insan
bunlardan
toplayabildigini
toplar.
Her
devgirme
âlim olacak
demek
degildir.
Dogru
dürüst
egitim
görme-
migse,
-
neferlikle
ige
bagladiysa;
meselâ
sonr dan
K em an ke ; K ar a
M us ta fa P ag a
gibi
sadrazam
da
olsa
okuma
yazmasi
olmaz,
bu
müm-
kündür. Ama
içlerinde
bizzat Mahmut
Paga, C ag al az ad e, S ok ul lu
M e h r n e t P a p a
gibi
bilgili
insanlar
vardtr.
L ü t f i P a p a
gibi
eser
yazan-
l ar b il in ir .
Bu
çok
açaktar.
Kö p rü l ü M eh m et
Paga'ntn
k en d is i b i l g il i
degildi;
ama
artik
devgirme
olmayan,
onun
sulbünden gelen
çocuk-
l an d ev ri n
tanmmig
müderrisleriydi.
D e vg i rm eb i r h a y at
tarzidir.
Bu
çocuklar
Türkçe
ögrenir.
En-
derun'a
almmayanlar
bile -Türk'e
verilmek
uzere-
1stanbul
ivarin-
daki
köylerdekiköylülerin
yanma
gönderilir.
Balkan
dillerinin
getirdigi
kültürle
konugan
çocuklarin
bir
müddet
sonra
Osmanit'mn
lisaamt
benimsedikleri
anlagdabdir.
Yeniçeri
adaymin
burada
ögrendigi
Türkçe
ve
d in b ilg is i
de
çok
[LBER
ORTAYLI
31
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 30/190
önemlidir.
Rafine
bir
medrese
dindarhgi
verilmlyor
bu
çocuklara.
B i r k ö yl ü nü n d i nd a rh g i
verilyor,
en esas
unsurdur
bu.
I
Bir
dil
ve
medeniyet
en
saglam
bir
gekilde
alt
tabakada
ögre-
nilir.
Nicekim
günün
birinde
gençlerimiz
meselâ
15, 16,
18
yaglarm-
d a F ra nsi zc a
ögr enmek ist lyorl ar sa,
bence
Fransa tagrasma
gitsinier
veyahut
bir
köylü
allenin yanmda
kalsinlar
ve o
gekilde
o
medeni-
yete
adim atsinlar.
Üniversitede
dil
ögrenmeyi
herkes
birdenbire
kavrayamaz.
B u d e vy i rm e le r in
zamanla,
meselâ,
eski
günlerinden
kalma
dualan
terennüm ettikleri,
bir
parkiyi'söyledikleri
bellrrillyor.
Her
devyirne
köylu
mü?
H ay tr . B az en
çok
änemli
ailelerin
ço-
cuklan
da
ikna yoluyla alm abilir.
Bu
Osmanh
ananesine
uygundur.
Devletimizin
ve
m illetimizin tarihinin
serencammin
ilk
safhasmda
b iz e B iz a ns 'm
asilleri
d e k an lm ig la rd tr .
Mihailoglu,
Evrenosoglu
gi-
bi
ve
bizzat
imparatorluk
hanedanmdan,
paleologlardan
Murat Pa-
ga gibileri
kat
migttr.
Veya
Semsi
Papa
gibi
I sf an dl ya ro š l u
aneda-
nmdan
gelenler
vardtr.
Aynen
Mahmut
Papa
ve
S ok ul lu Me hm et
Papa
örneš inde ol-
dugu
gibi,
muharebeden
sonra
ulema
ve
bilhassa
devgirme
eminle-
ri,
(onlar
çok
yetenekli
kipilerdir)
aileleri ikna
ederler:
"Çocugunu-
zu
verin.
Müslüman
olsun,
bu
sizin
için
de
lyldir,
bizim
için
de
lyi-
d i r. " d er le r. Nitekim
Sokullu Mehmet Papa,
çok ünlu,
bilgili
bir
ruhban
ailesinin
çocuiu
olarak
aramiza
girmigtir.
Ama
gunu
söyle-
mek
gerektr
ki,
çok
iyi
bir
Müslüman
olmugtur.
Zaten
bu
sistemin
en
önemli ta raf t
d a b ud ur .
Bu
asimilasyon,
bu
egitim
amalgami
ve
kabullenilmesinin
na-
sd
oldugu
çok
önemlidir.
Enderun bagh
bagma bir
müessesedir
ve
onun
tarihini
çok iyi
bilmek
gerekmektedir.
Burada
insanlar
birbir-
lerlyle
"siz"
diyekonuqurlar,
lâubalîlik
yoktur.
Koguy
zabirlerlyle,
ko-
ogun
baglarlyla
son
derece
s ay gi k o l ma k. zo ru nd ad i rl ar .
Yeme
içme,
yikanma,
kalkma,
yatma
saatleri
konusunda
büyük
b ir d is i pl in
için-
dedirler.
Igte
b un a b az i
insanlar;
O sm an h S ar ay M ed en iy ec id ly or la r
3Z
OSMANLI'Yl
YENIDEN
KE$FETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 31/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 32/190
I
I
i
bulunmaktadir.
Baltact
Mehmet
Papa
gibi,
onlar
sarayin
d i g k o g u -
§unu
meydana
getirirler
veya
Kafkas
kökenl
Miislüman
devgirme-
ler,
AnadolulagmigIspartalt.Halil
Hamit Papa
gibi...
18.
aSLrd an
sonra
pratikte
d e b u
müessese
ortadan
kalkmaktadtr.
Akt
astrbk
imparatorluk
hayatimizda,
Çandarblar
ülalesin-
den
sonra,
15.
asir
ortalanndan
18.
asra
geldik.
Yani
iki
asn
biraz
ge-
çen
bir
süre
bir
devgirme
geleneginden
bahsedilir.
U z un h a ya t in d a
imparatorluk;
tarihinin
daha
sik in td L
.köprül e rni
bagka
yöntemler
bularak
geçoigtir
ki, bunlann
üzerinde
de
aynca
durmak
gerekir.
I
I
I
i
I
34 OSMANU'YIYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 33/190
I
OSMANU'DA
AÌLE
KURUMU
I)
L
I
.
Osmanh
ailesi
nasd
bir
kavramdir?
Süph.esiz
i
"Osmanh
toplumunda
alle"
diye
de
ele
alabilirdik
ama
bunu
yapmamamian
bir
nedeni
var:
Bu
bir
imparatorluktur
ve
gerçek
anlamda
geleneksel
imparatorluklann
sonuncusudur
ve
gura-
si
da
çok açikttr
ki, dogusundanbatisina, kuzeyinden
güneyine
bu
.
imparatorlugu
olugturan
muhtelif
dialere
bagli
ve
muhtelif
dilleri
konugan
unsurlann
bazi
ortak yönleri
vardtr.
O
ortak
yönler
arasm-
da
en
bagta
gelen
ailedir.
Suphesiz
i, bu
imparatorlukta
bir
tarafta
Arabistan
urbani,
yani
agiretler,
bir
tarafta
Balkanlar'm,
Adriyatik'in
kiytsmdakt
ge-
hirler,
en
bagta
lstanbul
gibi
bir dünya bagkenti
yer ahr.
Bu kadar
farkh
yerlegim
noktalannda insanlaan
çok
farkh
yapdanmalara
ma-
ruz
kalaca
L,
farkh
toplumsal
çegitlilikler
gösterecegi
açaktir.
Ama
her
geye
ragmen
alle
bu
toplumda
bir
yeknesakhk
arz
eder.
O
kadar
ki,
insanlann
aile
hakkludaki
mefhumlan,
alle
içi
iligkileri,
allenin
ILBER
ORTAYLI
35
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 34/190
bireyin
hayatmda
oynadigt
rol
açtsindan
ister
Tuna
boyundaki
köy-
lere
veya
ehiriere,
ister
Firat
havzasma
gidin;
ister
Kafkasya
kiyda-
nnda olun, istersentz
Necef
çölünde pek
farkhhk
görmezsiniz.
Daha
dogrosu
ban
kurallart
ve
kaideleri,
ananeleri
bil diš ini z
rakdirde
her
yerde.hareketiniz
için
bir
referans,
bir
demir
alma
noktast
meydana
gelmig
saythr.
Osmanli
ailesi
dedigimiz
zaman,
burada
hiç
çaphesiz
ki
Müslü-
man
ve
o
Müslumanhgin
içinde
Sünaî
-v e.
diger
fikth
mezheplerine
bagh kollardaki
insanlar
kadar, Hiristiyanlan'veMusevîlerid e k as te -
diyoruz.
Çünkü
burada
alle,
toplumun
temelidir
ve
aileyi
iki
açidan
ele
alahm:
Birisi
devlet,
biris¯
toplumun
kendi
nezdinde.
Nedir?
Dev-
letin
nezdinde,
aile
esas
biriodir,
üretim
birimidir,
dolayistyla
vergi-
lendirilecek
birimdir.
19.
astrda
ahz-i
asker
yani,
asker
toplamak
için
temel
birimdir.
Devletin.tebaa
ifá
temasa
geçecegi
idarî
ünitedir.
Müslüman
tebaanin
evliligi,· ger'iyye
Siciline,
mahkeme sicili-
ne
kaydedilecek
deniyor.
Ancak
bunu
herkesin
yapmadl
L,
yapama-
digi
açikur..Asd
olan
insanlann
kendi
dialerine
göre
küçük
bir
tö-
rente,
bu
da
part
degil;
ama
ananedir,
birlegtiklerini
cemaate
ilan
et-
meleridit.
Bundan
sonra,
o
çift
kan-koca
olarak
caninir
ve
dogacak
çocuklan
ve
varsa
evdeki
daha
öneeki
nesildere
ihtlyarlarla
birlikte
bir
aileyi
meydana
getirirler.
Bunun
kandi
içinde
bazi
kurallan
vardli
Osmanh
allesi
patri-
arkal,
yani
ataerkildir.
Devlet
de
babayt
ve
ogullan
vergi
mükellefi
olarak
kaydeder.
Osmanh
ailesinin
bu
özelligi,
Müslümanlar
kadar
öbür
dinler
için
de
geçerlidit.
Osmanh
ailesi
dinî
bir
iglemle
kurulur.
Bu
b ir k ay it ti r.
Bu
ne-
dir?
Imam
nikâht çok part midir?
Evet,
anane olarak garttir.
Hiristi-
yanlarda
bu,.mutlaka
kilisenin
defterine
kayitla
mümkündür.
Yani
dini
blr
nikâh
vapdir
ve
onlar
böylece
alle
olur.
Bu
ailede
ölüm
ha-
linde,
miras
taksimi
de
gene
dini
kurallara
gõre
yapdir.
A nc ak b u-
rada
kargmaa
çok
ilginç
istisnalar
çikmaktadir.
Ser'iyye
icillerine,
36 OSMANLPYI
YENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 35/190
mahkeme
sicillerine
bakaginiz
zaman
bazi
ahvalde
ahkam-i
feraiz
dedigimiz
lslam
hukuku
miras
kurallarma
göre
yapuan
miras
tak-
simlerine gayrtmüslimlerin
de
müracaat ettigini gõc üyoruz.
Mesela,
Ermeni
allelerinde
vefat
edenlerin
mirast;
çocuklart,
kizi,
oglu,
egi
araSLnda
buna
göre
taksim
edilir.
Niçin?
Anlagdan
kurallar
ve
yaga-
yty
biçimi
birbinne
yakindir.
Yani
kiz
çocuga çeyiz
verilmekt.edir,
evlendirilmekredir.
Geriye
kalan
ogullann
tarlayl,
taparu,
bahçeyi,
bir
yerde
egit
suretle
payla§malan
istenmektedir.
Yagam
biçiminde-
ki benzerlikter
ve aynt
hayaEt
paylagma,
hukukî
müesseselerde
ayru
paylagmt
ve
standardizasyonu
getirmektedir.
Bu
toplumda
kugkusuz
aileyi
olugturan
en
änemlt
unsur
ka-
dindlf.
OSmanil
Türk
kadininin,
imparatorluktaki
yagam
biçimi
üzerinde
egri
dogru
birtakim
teoriler
vardtr.
Bunlar
kismen
çagda;
kaynaklarm
yanllghitndan,
yanhg
degerlendirilmesinden,
klSmen
de
ezbere
konugmaktan
ileri
gelebilir.
Sunu
söylernek
lazim:
Os-
manh
allesinde
kadin
ikincil
durumda
görülmektedir.
Bu
Müslü-
man
Türk
için
de
b õy le di r, A rap
için
de
böyledir,
Enneni,
Rum
içia
de
böyledir.
Hiç
kugkusuz
ki,
uzak
Arabistan'daki
yagam
biçi-
miyle
Bosna'yi,
Tuna
kiydarini
ve
Orta
Anadolu'yn
bir
kefeye
koymak
dogru
degildir.
Bir kere
bu kafes
arkasi
efsanesi
pek
dogru
degildir.
Çünkü
u
toplumda
kadin
evin
digina
çikmaktadir.
Karnusal
alanda
da
görül-
mektedir.
istisnalar
vardir;
ama
kadin
çargiya,
pazara
g;itmekredir.
Bazi
yerlerde
tabli
sokaga
çiktlmama
hassasiyeti
devam
ermekte-
dir.
Ama
purast
çok
açdibr
ki,
bilhassa
istanbul
kadini
ve impara-
torlukraki
küçuk
yerlerdeki
kadinlar
çargtya,
pazara
da
gider.
Hat-
ta
türbe
zlyaretleri
o
dereceye
varir
ki,
Müslüman
türbeleri
biter,
mayista
Hz. Meryem'in
göge
yükseligini
kutlamak
bile
vazife
adde-
dillr.
Surlardaki
k i li s el e rd e K a r a
Meryem
gününde
Hiristlyan
ve
Muslüman
kadinlarm
o
gün
beraber
oldugunu
görürsunüz.
Bu
top-
lumda
bu
gibi
geylerin
oldugunu
Salomon
Schweigger,
Sultaniar
Kencine
Yolculuk
adh
16.
yüzyd
seyahatnamesinde
de
yazmgar.
lLBER
ORTAYU
37
:
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 36/190
Bu
seyyahin
dedlš ine
göre;
Türk,
iki
kart
bakacak
durumda
degil-
dir.
Aynldiklan
zaman
çocuk
bilhassa
kiz
çocugu
kadma
verilir
ve
kadinlar
çok gezerler.
Bunlar Salomon Schweigger'in
gözlemidir,
ama
mutaassib
bir
Alman
Protestan'a
göre
bu
topium,
kadinin
hür
oldugu
bir
yapidadir.
Osmanh
allesi
için
"cemaat
tipi
aile"
deniyor.
Yani
büyük
bir
aile...
Biraz
yanh;
bir
sosyolojik
önyargidir.
Tanmla
_
geçinen
bir
toplumda
büyuk
allenin
geçerli olacagi
dügünülür.
Oysa
pek
öyle
degildir. Hele
19.
asra gelindigi zaman
I
anbul
gibi gehirlerde
kü-
çük
aile
artik
hâkimdir.
Çekirdek
ile,
yani
ana,
baba
ve
çocuklar-
dan
olugan
aile
tip i.
Vakia
qu
özelligt
unutmayallm:
Geçmig
asirlarda
da
Osmanli'da
ekirdek
aile
görülse
de
mahalle
en
önemli
rolü
oynamaktadir.
Os-
manh
ailesi
için
ana
unsur,
ana
platformdur.
Bunun
nedenleri
vardir.
Bir kere
mahalleye yerlegen
herhangi
bir hane
h alk L,
diger
kompula-
nu
kefaletiyle
oraya
yerlegebilir.
Dolayistyla
diger
kompular
bu
alleyi
kontrolde,
uygunsuz
hareketlerini
ihtarda
ve
mahalleden
armakta
hak
sahibidirler.
Bu
iglem
her
zaman
uygulantr.
Yani
mahallenin
hu-
zuru
ve
uyumu
çok
önemlidir.
O
kadar
ki,
16.
2 SLT
SOnlannda
Kraliçe
Elizabeth'in
gönderdigi
ilk
Ingiltere
Büyükelçisi
Edward
Barron
Top-
hane'deki bir
mahallede oturuyormuy ve
biraz
eglenceye
dügkün bir
adam
oldu u
için
gayet
gürültülü,
içkili
geceler
tertipliyormug.
Ma-
halleli
toplanip,
arzuhal
verip
onu
bile
oradan
aturyorlar.
O
zaman
Vestfalya
Antlagmast
öncesinde
diplomatik
dokunulmazliklar,
mu-
aflyetler
yok;
ama
mahalleden
atilan
d a b i r
kraliçenin
sefiri.
Ayni
gey
meselâ,
ban
yabanct
tüccarlara
da
uygulanabiliyor.
I
Demek ki
yagam tarzmda,
kültürde bir
yeknesakhk,
bir
uyum
olmasi
m(imkün.
Birçok
semtte,
ahyap
evlerin
içinde
insanlar
yüksek
sesle
kavga
etmlyorlar;
çünkü
mahallenin
bunu
duymamasi
gerekir.
Insanlar
mahallede
öbürleriyle
beraber
olmak
için
bir
arada
yagarlar.
Bu
çok
önemli
bir
özelliktir.
38
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 37/190
ikinci
ve
daha
önemlisi,
mahalle alleyi
kapsayan
bir
bukukt
kipilige
sahiptir.
Meselâ,
avanz
vergisi;
avartz-i
divanlye
de diš imiz
fevkalâde
zamanlarda ahnan ol aš a nüs tü vergiler
bir
d eg i l b i rk aç ha-
ne
sneydana
getirit.
Yani
avartz
hanesi
birkaç
haneden
olugur.
Bu
malî
b i r b i ri m di r .
Dolayisiyla
mahallede
yagamak çok
önemlidir.
Üçüncüsü;
mahalle
çegme,
suyolu
denen
lagtm,
yangina
kargi
tedbir
gibt
(pek
de
alindigt
yok
ya
igte
altnmasi
lazimdir)
birtaktm
mükelleflyetleri
kendisi
yerine
getirir.
Özellikle
sayigin
bozuldugu
zamanlarda mahalleli
kendi
mahallesini
kendi.
korur.
Bu
çok
önemli
bir
özelliktir
ve
tabii
kanun
olmasa
da
gelenek olan
gey
on-
dan
daha
kuvvetlidir.
Mahallede
zengin
fakir
.bir
-
arada
oturur.
Çünkü
mahalle,
ekonomik
duruma
göre
degil,
dine
göre,
dini
aidi-
yete
gäre
olugan
bir
birimdir
ve
bu
birimin
içinde
e lden ge ldigince
zengin
fakiri
gözecir.
Bir
çocuk, ailenin yeni
ferdi,
mahallenin lçinde
dogar.
Dog-
dugu
an
onu
tebrike
gelenler
mahallelilerdir.
Lohusaya
yardim
edenler,
kendihane
halki
yecersizse,
mahallelilerdir.
Çocuk
buyür,
okula
gider,
mahallenin
okuluna
gider.
lster
Muslüman
mahalle
mektebi
olsun,
ister
kilisenin
veya
sinagogun
yanmdaki
" beyt
mid-
r ag " o ls un ,
oraya
gitmeyeni
cemaat
her
geyden evvel
ikaz
eder.
Ba-
ganh ögrenclyi cemaat tebrik eder.
Bir
mahalledeki
evlillk olayi
cemaatin
igidir.
Hiç
kimsenin
cenazesi
ortada
kalmaz.
H as ta lt kt a k im se
kendi
bagina
kalmaz.
Herkesin
elden
geldigince
yardim,
destek
görecegi
bir
yer
vardtr.
Dolayisiyla
mahalle
insanlarin
yagaytgina
da
burnunu
sokar.
"Ma-
halleli
ne
der?"
anlayigt
çok
ciddi
bir
toplumsal
snüessesedir
ve var-
bgtyla
geçerlidir.
O kadar ki, IL Abdülhamid devrinde
ablâk zabi-
tasi
tegkil
edilene
kadar
mahallenin içinde
oturan
uygunsuz
takt-
ma,
böyle
yagayanlara
mahallelinin
baskin
yapmastna
gahit
oluyo-
·
ruz.
Bunlar
o
devirden
kalma,
hatta
zamanimiza
kadar
uzanan
gey-
lerdir.
Bugün
gerek
apartman
hayatt,
gerek
yagayt;
biçimimiz ve
lLBER
ORTAYU
39
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 38/190
I
I
ekonomik
durumumuz
itibariyle
biz,
mahalle
denen
müesseseyl
yt
kiyoruz,
ortadan
kaldinyoruz.
Hatta
ayru
apartmanda
oturanlar
bi-
le
bu
birlikte
yagama
denen
usulü
bilemiyorlar,
göcüremiyorlar.
Osmanli
ailesinin
çok
önemli
bir
evrimi
de
vardir.
Aslmda
alle
ve
evrim
çok
ters
kavramlardir,
çankü
alle
tarihin
bilgisintn
ve
tespitinin
ötesinde
bir
müessesedir.
Insanhš tn
en
erkin,
en
mu-
hafazakâr
müessesesidir,
fakat
bunun
kendi
içinde
geçirdigi
bir
ev-
tim
vardir.
Osmanh
allesi,
sulale
ve
mahalleyle
birlikte
yagar.
Eko-
nomik aktiviteler, etkinlikler o gekilde yarine getirilir
ve
bir des-
tek
söz
konusudur.
19.
yüzydda
büyük
gebir
ve
giderek
göç
olgusunun
ortaya
çik-
masiyla
bu
sistem
bozulmaya
baglamigtar,
ma
gunu
ifade
etmek
ge-
rekir
ki,
bütün
Orta
Dogu toplumlan
gibi
Türkiye'de
halen,
Avru-
pa'ya
nispecen
bu
konuda
en
muhafazakâr
toplumlardan
biridir.
Toplumsal
müesseselerin, toplumdaki iktisadî
kurumlann
geligeme-
mesi
durumunda alle
temel
rolü
oynar.
Nitekim
bugünün
Türkiye-
si'nde
birçok
ailede
uç
kugagm
bir
arada
yaçamamast,
gu
ekonomik
krizde
aslinda
ne
kadar
olumsuz
bir
unsurdur.
Yani üç
kugagtn
bir
arada
y ag amaSLy la,
krizlerin
var
oldugu
bir
toplumda
küçükler
lyi
bakilacak,
terblye
edilecektir
ve
bu
hayat
pa-
hahhginda
ortak tencere
k ay n ay acak tLT.
Bunu
maaleSef
belirgin bir
hayat
ve
dünya
görügüyle
ve
belirgin
bir
kutoplagmayla
alle
bireyle-
ri
arasinda yok
edip
ortadan
kaldinyoruz.Oysa
orta
sintf
Türk
aile-
si
ekonomik
baktmdan
küçük
çekirdek
alleyi
kurup
götürebilecek
durumda
degil.
Bunu
da
hepimiz
biliyoruz.
I
* * *
Alle
bir
yerde
Osmanh
toplumunda
asil
mekteptir.
Çocuk
orada
yetigir.
Bunu
üçüncü
kugak
yerine
getirir
ve
aile
Osmanh
toplumunda
her
ge-yden
evvel
bir
müessesedir.
Tahrir
defterleri
de-
digimiz
vergi
arazi
kayitlarina
baktigimiz
zaman;
ailenin
erkek
bi-
reylerinin
verginin
esas
unsuru
oldugu
ve
bunlara
tahsis
edilen
I
I
40 OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
I
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 39/190
çiftyeri
d ed i g i m i zb i r
çift öküzle s ürülebile cek,
onunla ekim
yapi
labilecek
arazinin
tahsis
edildigt
görülmektedir.
Alle
sülaleyle
bir-
likte,
yani yakin akraba grubuyla
birlikte
esasen, gehtrde
de bir
üre-
tim
birimidir.
Çary
usralart
yanina
çirak olarak
yakin
akrabasmi,
b i l d ig i h em p eris i n i
abr.
O
yüzden
de
zanaatlar,
bir
bakima,
eski
toplumlarda
rastgele
kimselerin
t op la nd iš t
yer
degildir.
Yakmlarin
çirak
ve
kalfa
yapilmast
dolayistyla
zanaat
dallan
etnik
kökene
gä-
re
gekillenir.
M es el a, E rm en i l er
k uy um cu , R um la r
marangoz,
Sür-
yaniler tagçtdir
ve
gümügçüdür.
Türkler
çok ilginç
btr
gey,
iglerini
iyt
bilirler,
camet ve
vitray-
cidLrlar.
Süleymantye
defterleri
kayttlarindan
bu
çikar
ve
nibayet
alle
bestenme
rejimleri
ve
mutfak
kültürü
itibariyle
bu
toplumdaki
esas
unsurdur.
A il ed e b ir
kere
insanlar
yemek
yemeyt
ögrenirler
ve
çok
uzun
yillar
Türk
mutfagt
ve
Osmanli
i mp ar at or lu š u 'n un
diger
unsurlarinin
mutfagL
piyasaya, yani
lokantaya
çikmamqur...
Bu
b ug an d e
bö yle dir . Ac aba T ür kly e' de
70
b in k ad ar
yagayan
Erme-
ru'ye
ragmen,
Erment
mutfagini
d o g ru d u ru s t
cadacagimiz ticart
bir
yer
yani
lokanta,
restoran
var
midir?
Bu
halen
evin
içinde
uretilen
mutfaktir.
Belki
de
B at t A vr up a
toplumlarindan
en
buyük
farkimiz
budur.
Nihayet
alle mahalli
k ü lt ü ru n , f o lk l or u n
yagadigt
bir
yerdir.
I.
Osmanli
topiumunda
h an gi d in de n
olursa olsun
her
cemaat
uma-
CLlarla,
perderle , mas allarla
büyur
ve
bunlar
gaplacak
k ad ar d a
bir-
b ir in e b e nz e r.
Fakat
buna yüruten
yer ne
matbuattir,
ne
okuldur.
Bunlar
dogrudan
dogruya
allenin içinde
o
birimin
ortasmda
bu-
yü.kten
k ü çü g e, b ab aan n ed en
torunlara intikalle
devam
eder.
Ni-
hayet
bir
geyi
daha
unutmayalim;
kriz
zamarundaki
en
bag
sigmti
yeri
ailedir.
Imparatorlugun
u
muhafazakâr
ve
k o ru y ucu k u ru m u b u g ü n e
kadar da devam
etmektedir.
Ipsizlik
sevimli
bir
olgu
degildir;
arna
itiraf edelim
ki
ipsizlik,
eger zengin
batt Avrupa
toplumlarLndaki
lLBER
ORTAYLI
41
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 40/190
kadar
feci
ve
korkunç
bir görünüme
gelmemisse,
bunda
aile
mües-
sesesinin,
allenin
koruyucu
rolunün
büyük
payi
vardir.
Osmanli
ailesi
Tanzimat'ta
degigmeye
bagladt.
Çekirdek
ile-
d en b ah se rm iy or um
sadece.
Kad Lmn
y av a§ y av ag
hayata
girmesi,
ilk
õnce
tahsil
görüp
muallime
almast,
zamanla
hayatin
d ig er d al la nn a
da
girmesiyle
birlikte
ailedeki
ekonomik
roller
degigmeye
bagladi.
Bundan
sonra
h a y a tin k a z a n u m
ve
yarucülmesi
bu
gekilde
devam
et-
tigi
içindir
ki,
ailede
çekirdek
konuma
geçmeyen
kugaklar
arastada
bölünme
ve
ayrilma
b u d ev ir de
meydana
aeldi
e
alle
kanun konusu
olmaya
bagladt.
Meselâ
Men-i
Israfat
Kanunu
gibi,
dügünlerde
mas-
raf
yaptlmamasi,
evlenmenin
kolaylagmast
çin
baghkla
drahomarun
azaltilmasi,
yasaklanmast
gibi
kurallar
orraya
çika
ve
bunlar
devam
etti.
Nihayet
nüfus
idaresi
kuruldu.
Ailedekilerin
nafos
kaydt
y ap Ll-
di.
Alle
toplumun
hukuken
d e b ir in ci l
esas
unsuru
olarak
benimsen-
di.
Harp
içinde
kaldirdan Hukuk-i A il e K ar ar na me si 'n e
ragmen
1926'da
kabul
edilen
Medenî
Kanun
ile
romanizasyon,
yani
Türk
hukukunun
Romaldagma,
R om a h uk uk un u,
esaslanru
benirnseme
ve
garb
hukukunu
uyarlama
çabalan
son
noktaya
ulagmigttr.
Böyle-
likle
bundan
sonra
birey
ve
alle
b u k an un un
esas
remel
unsurudur.
Boganma
bu
ailenin
en
öne mli öre lligidi r.
Islam
hukukuna
ve
Osmanli
uygulamastna
göre,
kadin
boganma
için mücbir sebep-
lere
sahip
olmahdir.
Bunlar
bugünkü
medenî
kanunda
da-
aynen
sayllmigtir.
Meselâ
sarhogluk
ve
sarhoglukta
Israr
etme.
Eg
içmeyeceëine
dair
s öz v er mi gt tr ,
"Eger
içersem
bogamriz",
"Bog
ol"
diye.
Tektar
içerse
zevce
bu
nedenle
boganma
hakkma
sahip
olur.
Gaybubet;
ya
da
nerede oldugu meçhul
(gâib)
koca
için
boganmahükmüne
van-
br.
Tabii
k i k ab ul
edilemeyecek
sapkinhk
h a ll e ri b u nu n
nedenleri-
d ir . B un da n
bagkabazi
ahvalde
kadm
giddecli
geçimsizlikle
müra-
caat
ettiginde,
erkek
b u n u k a b u l
ederse
zaten
boganmig
olmaktadir.
Yani
hiç
boganmiyor
degil
insanlar,
fakat
kadinin
da
hakki
vardir.
41 OSMANLYYlYEN1DENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 41/190
Herk es i n b i l d i g i
gibi
"ismet
hakki"
dedigimiz
yani
padigah
ve
geh-
zade
ktzisultanlarm
bu
hakki
vardtr.
O n la r k o ca l ar m da n b o ga n ma -
yi ta lep edebilirle r.
Tum
ge leneksel topiumla rda oldugu gibi
her
halukârda
boganmahogkarylanmaz.
Kanun
ve
h u k u k k en d i s i n e
bu
k o l ay h g i b ah g ed i y o r
diye
bir
erkegin ikide
bir
bog
oldugunu
da
bil-
digini
zannetmeyelim.
Bugünkünden
çok
daha
zordur
bu.
Çünkü
adama
" niye"
diye
sorarlar.
O
" niye"
erkekleri
dikkatli
davranma-
ya
zorlar.
H att a b az i
durumlarda
çok
geçimsiz
eplerle
b il e h ay at
sur-
dürmek
zorundadirlar.
Çocuk,
anne
babanin
vesayeti
altmdadir.
Eger
onlar
yoksa
kendisine
vasi
tayin
edilir.
Bazen
makkeme
bu
görevi
yüklenir.
Su-
nu
da
söyleyelim
ki,
sokaga atdan
çocuklar
o
d e v i r d e d e
vardir.
Bu
çocuklar
belirli
bir
maagla
bir
kadma
verillrdi.
Onlar da bu kimse-
sizlere
b ak ar , b üy üt ür le rd i.
Bõylece,
b u h al le rd e
de
bir
koruma
üni-
tesi
ortaya
çikrugar.
H iç k ug ku su z
ki 19.
yuzyilda
bilhassa
gayrimüslim
cemaatler,
yetimhaneleri
ve
kurduklan
vakiflar
sayesinde
epeyce
buyüdüler.
Çocuk
ve
alle
güphesiz
bazi
vakiflann
konusudur.
Müslümanlar
ve
Hi ri s t i y an l arb e
konuda
gerekli
vaktflan
cömertçe
kurmaktan
çe-
kinmezler,
ama
unutmayahm
ki
bu
mütevazi
yagayan
bir
topluodur.
Her
gey
tevazu
sirurlan
içindeydi.
Zannediyorum
bugünkü
Türki-
ye'de
sokaklardaki
binlerce
sahipsiz
çocuk
halen
bir
utanç
durumu-
dur
ve
biz
bu
g ör ev i y er in e
getiremeyen
bir
toplum
olarak
hayatimi
za
devam
edlyoruz.
I'
Ailenin
egitimi
ve
ailenin
geligtirilmesi,
bilhassa
kadmin
ve
kiz
çocuklann eš itimi meselesi,
19.
as irda ar tik
bir
içtimaî
kural, bir
doktrin,
bir
misyon
haline
getirilmektedir.
O kada r ki,
insanlar
alle
olarak,
b at i d ah an i
gramer
kitaplann-
da
gördagümuz
M r. B ro wn ,
Mrs.
Brown
yahut
Madame
ve
Monsi-
eur
Duvalle
gibi aileleri
benimsemektedirler.
Yani
iki çocuk,
anne,
ILBER
ORTAYLI
43
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 42/190
I
i
i
baba
ve
çok
çok iheiyar
büyük
ebeveyn,
buyük
b ab an in b ul un du gu ,
akgamlan
kitap
okunulan,
igte
nakig
iglenilen
lyi
aydinlattimty,
lyi
istn an
evler...
D e r sk ita p la n n d a
aile
d iy e b un la r
okutoluyor.
Însan-
iar,
Aksaray'm,
eski
istanbul'un
izbe,
ahgap
h a n e le r in de k i k a d in ia -
nn
topl andi gt , er kekl er in
oturmaktan sikthp
kendini
mahalle
kah-
vesine
actigt,
kendi
alle
düzenlerine
karp
bir
d ü; ma nh k b es le me ye
bagltyorlar.
Bu
ideolojidir
k i , b ü y ü k
alle
tipi,
yani üç
kugaginbir
ara-
da
yagadgt alle
tipini
s ür ac le ç ek ir d eg e. do gr u
götürmektedir.
Götu-
ruyor
da
ne oluyor?
Maalesef
ekonomik gelgmemiz
b ö y l e b i r
egili-
me
fazla
imkân
venniyor.
Osmanh
allesi
dedigimiz,
yani
iki-üç
kugagin
bir
a ra da ya ga di gi
akr ababk, sul âl e i li ski leri ne
önem
veren
ve
bulundugu
mahalle
için-
de
var
olan
alle
tipine
çok
dikkat
edilmesi
gerekmektedir.
Bu
özellik
b üt ün O sm an bl ar
için
geçerlidir.
Onun
için
bir
Osmanh
allesinden
bahsedlyoruz
ve
bu
alle
tipinin
k e n d i n e h a s
iletigim
ve
h i ta p b iç im -
lert
vardir.
Bu
sokaga
da
akseder.
Türklye'de
h an gi d i nd en
olursa ol-
sun
yagldara,
insanlar
"tey ze"
di.yehitap
eder;
"amca"
diye
hitap
eder,
"k ard eg im"
d iy e h it ap
eder.
Ve Osmanh
imparatorlugu'ndan
öç
eden i nsanlar in
bu
g ib i ad et le rt
Amerika'da
bile
cagidigi
görülür.
Su
en
änemli
unsurlardan
birisidir
ki,
m esela, m ahal le
halkinin
birbirle-
riyle
yakm iligki
kurmamasi
dügünülemez. Eunun
akst
b ir d üz en , h an -
gi
dinden
ve
dilden
ol ur sa olsun,
Osmanh
Ìmparatorludu'ndan
ikan
insanlarm
bilhassa
yurt
digina
gittiklerinde
Avrupa
ve
Amerika'da
gi-
kayetçi
olduklan
b ir k on ad ur .
Biz
a il ey i m uh af az ak âr
b i r k u r u m
olarak
göruyoraz
ve
öyledir.
Aile
siyasî
rejimlere
de
pek
kulak
asmaz,
k en di b il di gi yl e
gider.
Va-
kla
son asun ekonom ik geligm eleri onda
dramatik
d eg ig me le ri d e
yararmamig
denemez.
Ama
insanlar
h al en b az en
geriye
baktyorlar-
sa,
gittigimiz
yoida
en
dogruyu
mu
yapiyoraz
diye
sormamiz
gerekir.
Sosyal
mühendishk
ve
alle
bagdagmayan
ki
unsurdur.
Bunun
böyle
olduŠ unu
eligen
olaylar
da
göstermektedir.
44 OSMANLPYI YENIDEN
KESFETMEK
.
i
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 43/190
BAB-I
ALI
Bab-i
âh;
bu
ismi
çok
duyanz.
Daha
dogrusu
amk
duymuyo-
ruz;
çünkü
basm
bu
semtlert
terk
edip
istanbul'un
digina,
Ïkitellt
gi-
bi
yerlete
ç e ki ld iš i nd en
beri
Bab-1
âli
ismi
de
macbuat
Lçin
kula-
ndmaz
oldu.
Ashnda
biz
hayattmizda
Bab-i
âli'yi
Türk basmina
verilen
bir
isim,
semtren
dolayt
basinimia
ifade
eden
bir
kavram
olarak
duçú-
nürüz;
ama
dünya
19.
asirda
Bab-1
âli
denince,
bundan
Osmanh
Devleti'ni,
Osmanh'hukumerini
anlardi
ve
bu
kelime
bir
terkiptir.
Bunun
tercumesi
Sublimeporte,
Hohepforte,
Rusçadaki
tabtriyle
Verhovniy
DvorOsmanh
hukümeti
için
kularubr.
Yangmalarda
ve
diplomatik
raporlarda;
Bab-i
âli punu isclyor,
Bab-i
âli
böyle
hareket
edlyor,
Bab-i
âli
tereddütte
gibi
Osmanh
Devleti'nin,
Osmanh
hü-
kümetinin
bu
kelime
ile
özdeglegtigini
görürdük.
Geçen
asirda
Bab-i
âll
deylmi
dogrudan
dogruya
hükumeti
ifade
ederdi.
O
kadar
ki,
Iran'da
Türk
hâkimiyeti
devrinde,
Türk
45
ILBER
ORTAYLl
I
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 44/190
l
I
i
hanedanlarin
hâkimiyetinden
olacak
Kazvin'de
ve
1sfahan'da
hü-
ümete
bu
kelimeden
bozma
Ali
Kapi
denirdi.
Yüksek
Kapt
anla-
anda
bir
kelimedir.
Bizimkinden
daha Türkçe'ydi; fakat
oralarda
hükümet
denilen
kurum
bu
kadar
müesseselegmig
miydi,
o
caragdir.
Bugün
Sirkeci'den
Gülhane
Parkt'na
dogru
giderken
bir
kö-
eden
Alay
Kögkühe,
diger
köpeden
de
Devlet
Güvenlik
Mahke-
esi'nin
kargismda
yer
alan
ahgap
kaplya,
yani
bir
zamanlarta
ün-
ü
Bab-i
âli'sine
rastlanz.
Bab-i
âli
halen ahgab,
öyle
olmasi
da
ge-
ekir.
Kapmm
hemen
ardmda
bahçe
içinde
Bagbakanhk
Argiv
Da-
rest yet aliyor.
Milano'da
Brera
Akademisi'nden
Fossati
biraderle-
in
eseridir.
1911'de
esash
bir
yangm
geçiren,
nice
tarihî
belgenin
ül
oldugu
ve
birkaç
yll
önce
de
defterdarlik
tutugunca
gene
yan-
in
tehlikesi
atlatan
ünlü
argivden
söz
ediyoruz.
Bab-i
âli
yanginlara
ahgikttr.
18.
yüzydda
birkaç
yango
ge-
irdi.
1808'de
Alemdar
Mustafa
Paga,
konaga
saldiran
Yeniçerile-
re
karit Harem'de kalan bir
cariyesini
ve kendini
silahla
savundu.
onra
da
cephaneligi
ategleyip
konakla
birlikte
birkaç
yüz
yeniçeri-
i
de
havaya
uçurdu.
Bu siyasî
harakiri
Türk
devlet
geleneginde
za-
an
zaman
rasdanan
olaylardandir.
O
olaydan
sonra
Bab-i
âli
ve
onak
yeniden
yapttrildt.
Bab-i
âli.'nin
ahgap
dönemi
Tanzimat
dev-
iyle
bitti.
lstanbul
valiliginia
bulundugu
1844'te
tamamlanan
kâr-
ir
bina
eski sadrazamhk
binasidir.
Bab-t
âli
geçen
asirda,
talebelerin,
yanE
bir
nevi
devlet
kapist-
a
yönelen
insanlana
yetigtigi
muhitti.
Bu
yüzden
Bab-i
âli
efendi-
si,
Bab-i
âli
ketebesi,
devlet
yönetimine
aday
genç
memur
smifmi
fade
eden
bir
kavramdi.
Nitekim
olumlu
ya
da
olumsua
olarak;
Bab-t
âli
zihniyeti,
Bab-i
âli
ikiyüzlülügü,
Bab-t
âli
efendiligi,
Bab-i
li
tavn
gibi
birtaktm kelimelerle lisammizda
yerini
etmigtir.
Impa-
atorluk
bu
bölgede
fizikî
olarak
gekillenmigtir.
Çogumuz
elki
farkmda
degilizdir.
19.
yüzyd
baglarma
kadar
evleti
temsil
edecek
binalarm,
müesseselerin,
yant
fizikî varhš m
46
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 45/190
..
.
.i
.
I
..
I
-
.-
I .
-
Bab-1
âli
.
Tho ma s A llo m.
sayisi pek azdi.
Saray-i Amire d e di g im i z T o pk a pi
Saray1
padigahin
eviydi
ve
bunun
etrafmda
b i rt aki m b ö l u ml er
s ir f p ad iga h
evi
degil-
di.
Harem
bunun
ilk
kismtydt,
çünkü padigahm
özel eviydi.
Saray
görevlilerinin
ve
sara ya me mur
olarak
yetigecek
insanla-
nn
yetigtigi
okulu ifade
eden
Enderun
ve onun
ardindan
Ende-
run'un
d i gm da k i k o gu g la r ,
en
bagta
D iv an -i H üm ay un
aslinda
huku-
kî
anlamda
bir
müessese midir?
Gö rü n ü g t eKu b b e'n t n
altinda
dev-
let
iglert
tartgihrdt;
fakar
D iv an -i H üm ay un
Osmanli
Imparatorlu-
gu'nun
en
önemli
ve
d ev am l i k u ru m l an ad ari
birlydi.
Divan-i
Hü-
mayun'dan
b u rad ak i s aca
söz
edecegiz.
Divan-t
Hümayun'a
sadrazamdan
bagka
Anadolu
ve
Rumeli
Kazaskerleri
girer.
16.
astrdan
i ti ba re n, i lml yye ni n
reisi
olmasma
rag-
men,
Seyhülislâm
azrederi buraya
girmezdi.
Divanin devamh
üyesi
d eg i ld i . T ab ii b i ri nci ,
ikinci,
üçüncü,
dördüncü
vezirler
var.
lçlerin-
de
K a p t a n - i D e r y a , b ü y ü k
amiral
ve sonra
Yeniçeri
Agast
gelir.
Ni-
ganci,
çok ilginç
b i rb i çi m d e, b ü t ü n
tapu
kadastrokayttlannin,
yazig-
malarium,
haricî
ve
dâhili
yazqmalarm
amiri
durumundaydl.
Buniar
lLBER
ORTAYLI
47
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 46/190
Divan-i
Hümayun
üyeleriydi.
Buralarda
mühim
meselelerin
tartigil-
dtätru
billyoruz.
Ayrica
haftada bir
gün,
ki bu
ögleden
sonra
Cuma'dtr,
temyiz
görevi
günudür;
yani
bir
yerde
gär ulm üg, nkanm ig
ya
d a h ak st zl ig i -
na
hüküm
getirilip
b ir d ah a
buraya
müracaat
edilmig
d a va l ar , h ü -
kümler
aleyhinde
müracaat
hemen
orada
gõzden
geçirilirdi.
Divan-i
Humayun,
imparatorlugu
temsil
eden
idarî
bir
kurum-
du
ve onan
etrafindaki
ofislerde
d e b ü ro k ra t ik k a dr o la r
çaligirdi.
Bu
durumda
sarayin
sadece padigah evi
olmadiÃtru,
ok mühim
bir
gö-
revi
oldugunu
billyoruz.
Bab-i
âli
dedigimiz
sadaret
konagi,
sadaret
makami
17.
astrdan
beri
bilinen
y er in de m üt em ekk in di r,
yani
yer-
legmigtir
ve
vezir-i
azam
konaklart,
vezirin
g ab st i ka me tg âh i
oldugu
gibi,
halkin
ve
belirli
devlet
görevlilerinin
ç al ig ti gt o fi st ir .
Burada
çabgan
herkes
sadrazamin
kendi
akçesinden,
kendi
bütçesinden
maag
verdigi insanlar
degildi.
Gerçi
eski
devler düze-
ninde
19.
asirdan evvel
büyük
devlet
yöneticilerinin
k ap i h al ki d e-
digimiz
b ir ta kim h iz m er k â r la r t
vardi.
Bunlarin
ücretini
onlar
verir-
di.
H at ta b un la rm
bir
kismi
konak
iglerini
görmenin
öresinde
dev-
let
iglerini
gören
memurlardt;
yani
sadrazama
o
älçüde
yardim eder-
lerdi.
B u, d ig er
görevliler
için
de
söz
konusuydu.
Kisacasibugünkü
Bab-1
âli,
ki
pimdi
Istanbul
valisinin
kona-
gidir,
çok
daha
genig
bir
in ek ân d i
ve
bunun
içinde
bugün
için
dev-
letia
akla
hayale
gelmeyecek
birtakim
o fi sl er i y er le yn ig ti .
Meselâ,
Mallye
buradaydi,
DLg ig leri
Bakanhgl
d iy e b ir
örgür
yoktu,
ama
di-
g ig le ri ni n g ör ev le ri ni
gören
adamlar
vardi.
Bunlarin
baginda
Re-
isul-ul
Küctab
dedigimiz
kâtiblerin
reist
bulundugu
için
bu
memur
digigleri
diplomasisi
konolarinda
uzman
sayihrdt.
O
kadar
ki, Kar-
lofça
Antlagmasi
gibi
bizim
im paratorlugumuzun tarihinde
hem
olumsuz,
ama
yeni
geligmeler
getirmesi
baktmmdan
öneml
saya-
bilecegimiz
bir
anlagma
esnasmda
bu
memurlarin
degeri
ortaya
çikti.
48 OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 47/190
Gelecegin
Rami
Mehmet
Papast
o
zaman
R ei s- ül kü tt ab 'd i. D a-
ha
sonra
diplomasi
alanmdaki
beceristyle
dikkati
çekmig
ve
ileride
sadrazam
olmustu.
Bab-i âli
ilginç
bir biçimde
devletin
temel.ofisle-
rinden
biriydi
ve
bizim
bugün
b ak an l i k d i y e
bildigimiz
birtakim
gö-
revler
bunun
içindeydi.
Burania
diginda
çok
daha
tenkli
bit
konu;
Süleymanlye
Ca-
mii'nin
civarmdaki
yeniçerilerin
serdart
olan,
bagi
olan
Yeniçeri
aš a-
sinLD
Oturdugu
Aga
kaplSLdir.
Buranin
Seyhülislamlik
lmast
1826'dan
sonradtr ve
Megihatü'l-Islamiyye
eya
Bab-i
Megihat (Me-
gihat
kapist),
diye
anilmigtir.
Cumhuriyet'in
ilanindan
sonra
da
Is-
canbul
Müftülügü'ne
çevrilmigtir.
Halen
de
Istanbul
Müftulügü'dür.
Burada
çok
önemli
bir
argivimiz,
ger'iyye
mahkeme
sicilleri
ka-
yitlari
saklantr
ki,
fev k al âd eb i r
argivdir.
Defterlerin
saklandigt
do-
laplar,
IL
Abdülhamid
Han'mdir.
O
lyi bir
marangozdu,
çok
kigt
bi-
lir bunu,
ve
o
defterleL·in
içinde
de cabil
imparatorlugumuzun,
büyük
gehirlerimizin
bütün
içtimaî
hayatt,
kultürel
hayatt,
hukukî
hayati
yatmaktadtr.
Incelemekle
e
yorumlamakla
b it ec ek b ir
kaynak
de-
ildir.
Bunlarm
ingallah
aragurmacdann
elinde
zamanla
ylpranmak-
can
kurtarilmasi
için
bir
an
evvel
tipkibastmma
geçllir
ve
sadece
Is-
tanbul'a
gitmek
talihine,
orada
yagamak
talihine
kavuganlar
degil,
yurdun ve
dünyanm dört bucagmda
yagayan
Osmanh
tarihçileri
de
bunlart
kullanabilirler.
Bir
diger
ofis
de
Kaptan
Paga'nta
d ai re si yd i. B u
Kastmpa-
ga'daydi.
Yavag
yavag
Bahriye
Nezareti'ne
ve
günümüzde
de
donan-
ma
saha
k om ut an hš ma
çevrilmigtir.
Bugün
amiralimiz
orada
ocur-
maktadir.
Marmara
ve
Bogazlar'a
bakan
komutanlik
onun
resmî
makamidir.
Çok
ilginçtir;
Seyhülislâm
fendinin
konaš i
yoktur.
Seyhülislâm
erede
oturursa
orast
aynt
zamanda
makama
ayrilmig-
tir.
Dolayistyla
bu dedigimiz
binalar,
geçen
astrlarda
çok
ilginç
bir
biçimde
Osmaalt
Devleti'nin
fiziklegmig
ekliydi
ve
o
yüzden
Bab-
1
âli,
devlet
kapist
gibi
laflar
yava;
yavag
tagraya
da
yaydmign
ve
ILBER
ORTAYLI 49
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 48/190
tagrada
kaymakambklann,
mahkemelerin
oldugu
yerlere
devlet
ka-
ptst
denirdi,
kale
denirdi.
Meselâ
Safranbolu'da
bir
repede
yanan
hukümet
konagi
ondan evvel
bu
adla andiyordu.
Su
anda o
konak
tamir
edillyor.
Ne
için
kullandacak
bilmlyorum.
Bab-i
âli'den,
Cumhuriyet
devrinden
beri
Istanbul
valisinin
çabyma
yeri
olarak
kunandan
konaktan
yukari
çikiyoruz.
Bunun
kargisinda
defterdathk
vardi.
1stanbul
defterdarhş
da
eski
Maliye
Nezareti'ydi.
Yandiktan
ve
tamir
edildikten
sonra
Istanbul
polisine
verildi.
Bunlann
arkasinda
da
devletin
argivleri vardi.
Hazine-i
ev-
rak'a
yeri
yetmiyor,
yenisi
de
yapdamiyor.
1stanbul
ve
Türkiye
alti
asithk
imparatorlugun
mirasmi
yani
argivleri
yürütemiyor.
Bizim
gi-
bi
devletlerin
hariciye
argivleri
olur,
yani
mazidekt
büyük
devlede-
rin,
ki bu
büyük
devletlerden
birisi
de
Osmanli
Devleri
idi.
Huku-
ken
büyck
devietti
bunlar,
birbirleriyle
büyükelçi
teati
ederlerdi.
Es-
kiden her
devletin
büyükeiçisi
yoktu.
Her
deviet
büyakelçi
gönde-
remezdi
ve
her
devlete
d e b üy ük el çi
gönderilemezdi.
Ancak
büyük
devlet
vasfma
sahip
olanlann
hukuken
bu
gibi
özellikleri
vardi.
Bunlar
fevkalâde
yetkili
büyukelçiler
teati
ederlerdi.
Ingiltere,
Avusturya-Macaristan,
Rusya,
Fr
ansa,
tabii
Osmanli
imparatorlugu,
sonra
Almanya,
Italya,
ispanyada bu
devletlerdendi.
Bunlann
sefa-
retlerinin
esasen
Bab-i
âli'de
olmast
gerekir;
fakat
nedense
eenebi
devletler Bizans
zamanindan
b er i k ar gi
kiytyi
cercih
etmislerdir
ve
onun
için
butün
Avrupa
e1çilikleri
Beyoglu
carafindadir.
Bit
tek
istisnasi
olan
deviet,
Iran
sefacetidir.
O,
billyorsunuz
Bab-i
âli'dedir.
Bugün
de
istanbul
Baykonsoloslugu
larak
kullanil-
maktadir.
Burada
dikkatinizi
çekeyim,
bazi
negriyatta
yanlig
yapdi-
yor,
binayt
Balyaniar
degil,
italyan
Fossari
biraderler
inga
etmigler-
dir.
Yani
Fossati
usulü
binalardandtr.
Bab-i
âli
yakin
2 aman lard a
çok
büyük
olaylar
yagadt.
194Tde
Tan
ga2etesi
olayi
ve
daba
daha
g er iy e gi tt ig im iz
zaman
ünlü
Bab-
i
âli
baskuu,
yani
Enver
ve
Talat
Paga'nin
-Talat
Bey
henüz
paga
50 OSMANLPYl YENLDEN KEQFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 49/190
degil-
tertiblyle
kabineyi
toplanti
h al in de b as tp
Harblye
Nazin'nt
katletmelerini,
gehit
edenleri
h a ti r by o ru z . B u
çok
kanli
b ir h ük ü-
met
darbesiydi,
geçmig
devirlerde bile
böylesi
görülmemigti
ve
sad-
razamin
oturdugu
konak,
yani
bugünkü
vilayette
eski
kartpostallara
baktl
m1z
zaman,
makineli
tüfeklerle
korunan
makam
arabastni
gö-
rürsünüz.
Bu
bize
ünlü
Mahmut
Sevket
Pagahin
suikast
sonucu
ha-
yattan,
siyasî
hayattan
sillamesini
hatirlatmaktadtr.
Ca š a loglu
çok
ilginç
bir
semttir.
Burada
OsmanlL
tari Ïniû
V6
kültürünün
muhtelif parçalannt görürüz.
Bu
semte
Cagaloglu
deni-
liyor.
Neden
Cagaloglu?
Cagaloglu,
CagalazadeSinan
Pqa'dan
ge-
liyor.
Tabii
b i rço k d ev g i rm e
paga
gibi
Cagalazade
için
de
rivayetler
muhtelif.
Joseph
Hammer'i
dialeyecek
olursak;
Papa
Kont
Ciga-
lohun
soyundan
geliyor;
bir
Italyan
soylusu.
Denizde
Osmanh
Bah-
riye
Kuvvetleri'ne
esir
dugmüg;
akat
daha
evvel
annesi
bizim
saray-
danmig.
Bir
gemide iken annesi
Italyanlar
tarafindan
esir
altamig.
Kont
Cigalo
bu
hanimla
evlenmig.
DolaylSLyla
da
bu
gizli
Müslü-
man
hanLm
yani
Cigalazade'nin
annesi,
çocuiunu
Türk
Müslüman
terbiyesine
göre
yetigtirmig.
Bu.yuzden
devgirme
paganin
ihtidasi
pek
zor
olmamig.
Osmanlt
tarihinin
çok
örremli'komutanlanndan,
devlet
adamlanadan
birisiyle
kargi
karglyaytz.
Bu
muhteremin
konagt
orada oldugu ve
kendisi
orada
baZL
vaktf
eserleri
meydana
getirdigi
için,
istanbul'un
birçok
semti
gibi
o
semtin
de
adi
bu
paganin
adly
santyla aniliyor.
Mekteplerlyle,
fotokopicileriyle,
kittasiye
ve-riätbaalafL I2
ÈnlÜÔÜf
e
lstanbul
hayatimn
vaggihrœz
pargal
Aidan
irl
olinaya
devam
etmekte-
.di r
Cagalogíop1Niginç.bii
emttir.
Bumda·meselâ
Ticarechane
Sokagi
vardir.
ÀRhog-biria
olmasa
da
b u ra d a' - Ba g ba k an h k D - le
Argivi
yet
alir.
Ayn.t
sokaga.bakmes
içtihad
Evi
varuito
Modern
Türk
imla
na
uymayan
Latidarfleriyle
Fransiz
imlâstyla
Içcihadyazdmyttr.
Abdullah
Cevdet'in
ünlò
IctihadMecmuasinta
Àarddtgbyetair.
ILBER
ORTAYLI
51
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 50/190
I
I
lçtihad
Mecmuasihin
bir
özel li š i
var.
Bu
basildigindan
daha
çok
okunan,
yani
elden ele
dolaçan
bir
mecmuaydi.
Modernist
blam-
ciydt, r ahm er li
Cemil
Meriç'in
tarifiyle...
Yani
modern asrî
haya-
tin
19.-20.
yüzyddaki
her
müessesesinin
Islami
kurallara
uygun
ol-
dugu
yönünde
keskin
fetvalar
árirdi.
Bu
yüzden
de
mutaassib
ta--
kimin
hipmma
ugramigti.
Rivayet
edillyor.ki.emniyet
bir
ara
bu
ya-
ih an ey i
copia
beklemek
ve
korumak
zorunda
kalmuttr.
Y ar n b a-
in d ak i
Çacalçegme
okagt
15.
yüzytldan
20.
yüzyda
kadar.bizim
ta-
ihimizi
ifade
eden
küçük bir
nieydandir..
KögesindeMolla
Fenari
Mescidi
ile
birlikte
incili
Çavu;
Sokagtha
ve
Rustem
Mektebihe
sapariz;
ünlü
okullar
buradadir.
I
Caš a loglu
Kiz
Enstitusü
de
burada
yer
almaktadir..llk
sanayi
mekteplerindendir
ve
bir
ara
Mülkiye
Mektebi
bo
binadaydi.
Bu-
günkü
halde
de
argivde
çabganlarm
u g rad ig L
kitapçdar,
fotokopici-
ler b u
semtte
çalismaktadtr.
Dolayistyla
biz
1stanbul'un
glek
yaym
hayati
baktmmdan,
kültür
hayatt
bakimmdan
änemli
bir
semtinde-
yiz;
ama
fiziki
konumu
baktmmdan
aym
lyimserligi
ve
olumlu
göru-
gü
serdermek
mümkün
degildir.
52
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 51/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 52/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 53/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 54/190
I
Naupliya'da
(Anaboli
dedigimiz)
bütün
bu
eš i li ml er i
görmek
müm-
kündür.
Hiç
güphesiz
ki
zengin Ege
bölgesinde
Izmir,Aydin
ve
bil-
hassa
Tire'de Birgi'deki
konaklarda bunu
gözlemek mürnkündür.
Aynt
egilim
Trabzon'un
konaklarmda
ve
o
zamanki
genig
Trabzon
vilayetinin
Giresun
gibi
sancaklarmda,
Suriye'de,
Akka'da
da
ken-
dini
hissettirmektedir.
Insanlar
resim
seviyor,
canh
renkli
resimler
seviyor
ve
impa-
ratorlugun
neresinde
olurlarsa
olsunlar,
Istanbul'u
evlerinin
tava-
ninda,
duvarmda
görmek
istiyorlar.
Mimarîmizdebitki
süslemele-
rine
dayanan
barokun
kendi,
kurak
motiflere
ve
çizgilere
dayanan
bir
bagat
mimarî,
bir
ön
cephe
mimarîsi
geligrirmektedir.
lçte
bunu
Istanbul'daki
Nur-u
Osmanlye
Camii'nde,
çok
abarcilmig
bir
gekil-
de
Tophane'deki
Nusretlye
Camilhde,
dahast
var
sagda
solda
bir-
takim
sebillerde
gärmektesiniz.
I
I
Bogazin
uzak
semti
Beykoz'da,
daha
evvel
gümrük
eminligi
yapml§
ÎShak
Aga'nin
1746
yllmda
yapt ir di gt abi devî
çegmeyi
dügü-
nünüz.
Bu
çegme
verimli
su
kaynagiyla
ne
kadar
h o g b ir
biçimde
bü-
tünlegmigtir.
Bizim
nesil
çocuklugunda
buradan
akan
suyun
bütün
Bogazi
besledigini
bilir.
Bu
su
damacanalarla
etrafa
dagmhrdt.
Uzak
Beykoz,
barok
bir
karaktere
bürünmügtür.
Etraftaki
dö-
nemin
barok
sanayi
dedigimiz
sanayisi
(çünku
barok sanayi
diye
bir
mefhum
da
vardi) porselene
dayanmaktadir.
Sümerbank
kumag
fab-
rikast,
Beykoz'un
deri
ürünleri
kadar
cam
iglerinin
sergilendigi
tesis-
lerin
yaninda
L
Mahmut'un
yaptirdigt
kasir,
Beykoz'un
Bogazdaki
barok
merkezi
mertebesine
yükselmesine
yardim
etmigtir.
Nihayet
Istanbullular'm
er gün
gördügü,
nereden
bakarlarsa
baksmlar,
Se-
limiye'deki
Sultan
IIL
Selim'in
yapardigt
kigla
sadece
mimarî
tari-
himizin degil bütün
Avrupa
tarihinin
barok kiglalarina
en iyiörnek-
tir.
Hakikaten
aynen
Avrupa'daki
gibi
Osmanh'run
17.
yüzyil
ve
18.
yüzyd
baglarindaki
surekli
savaglarm
bezdirdigi
asker
toplumuna
bir
refah
ve
yeni
bir
zevk
getirmektedir.
56
OSMANU'YI
YENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 55/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 56/190
l
i
·l
I
i
I
.
I
i
Birtakim
halk
sanatlan,
Karagöz,
Ortaoyunu
gibi
d al la nn b ur al ar -
da
inkigaf
ettigi
anlagilmaktadtr.
Kâš tthane
eglenceleri,
Türkierin
hem
hoguna
gitmig
hem de
mutaassib
ve
fakirlegen
çevrelerin
ha-
setint
çekmigtir.
O
yüzdendir
ki
hem
ayaklanmada,
hem
de
çok
önemli
sanayilegmenin
basladigt
k ag Lth an e,
l en ge rh an e, d em ir dö -
küm
merkezleri
kurmak
gibi
iglemlerde
by
k aSLTÌRT
RCimaSlzca
ylkil-
migtir.
Bunlar
fuzulî
o lar ak a dd ed il mi gt ir .
Ama
sadece
Patrona
Halil'in
serdefteri oldugu asiler
degtl
dev-
leri
idar e edenl er
de
bu
gibi
konak
ve
kasirlan
yikip
yerine
bazi
si-
naî
tesisleri
kurmayikendileri
için
çok
h ay lr ha h b i r d av ra mp
olarak
görmüglerdir.
H al iç 't e b ug ün k al mt da ri ni
gördügümür
veya
hâlâ
k ul la nd tš i mi z
Kâgithane,
Feshane
veya
Tersane'ye
ait
lengerhane
gibi
tesislerin
bulunduklan
yerlerde,
bir
zamanlar çok
girin,
kaytk-
h a ne l l k o na k la r ,
yaldar
daba
içeride
d e k as tr la r
vardi.
·
Barok
hayat
tarzt
bu
kadarla da
bitmiyor.
istanbullular'in
ra-
smda
çok
hos
h a lk h ik â y e le r i
dolagiyor.
Zannetmeyelim
ki
b a r o k d ö -
nemin
edeblyati sadece
Nedim'in
pür
nege,
tertemiz
Türkçeh
müzi-
I
kal
giirlerinden
ibarettir.
Bir
mudder
sonra
Seyh
Galib'in
derin
mis-
risizmi
d e bu döneme
aittir
ve o
medenlyeti
tamamlayici
bir
parça-
d ir . N ih ay et
"Tayyarzade",
"Hançerli
Hanun"
gibi
h al k hi kâ ye le ri
d e , k i
içinde muagaka
hatta
hafif
sefahat
ve
geleneksel iffetli
hayat-
tan saptirtet
motifler
vardir,
barok
istanbul'un
halk
kültürüne
ait
parçalardir.
Bu
parçalar
da
Istanbul
medentyetinin
bir
sütunudur.
Su
kadarini
unurmayahm;
biz
Lale
Devrindeyiz.
Insanlar,
zengininden
fakirine,
ilmlyye
strufinin
en
seçkin
insanlanndan,
Ebu
ishakzade'lerden
tutunuz
kayikçilara,
kasaplara
kadar lale
so-
gani
yetigtiriyorlar, yeni
lale
türleri ortaya çikanyorlar.
Lale
Istan-
I
bul'da
bir moda
haline
gelmig.
O kadar
ki
Tezkire-igükufeciyan
bi-
zim
taribimizde
lale
yeristiricilerinin
biyografilerini
ihtiva
eder.
Bu
essiz
kaynait
okudugunuz
zaman
görecekstniz
ki, Turk
cemiyeti
18.
yüzydda
ayn
bir
tarzin
içine
girmigtir.
Bilhassa
bizim
okul
tarih
I
I
I
58
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
I
i
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 57/190
L
Küçüksu'da
m üzi sy enle r. W ill ia m
Henry
Barleu.
derslerimizde
bir
israf,
bir lüzumsuzlvk
olarak addedilen ve ardm-
dan
kanli
ve
cahil
bir
isyam
davet
ettigi
için
âdeta suçlanan
Lale
D e v r i , b i r
medentyerin açdmasi
ve
geligmesi
için âdeta
1üzumlubir
üslûp
degigikligidir.
Halka
yönelik
eserleriyle
taninan
ve
tarihi
b i r b a k t m a
kitleye
sevdirmekte
çok
büyük
rolü
olan tarihçi
Ahmet
Re fi k ( Alt may
so-
yadmi tagirdi),
bu döneme L al e D ev ri
ismini vermekle
çok
isabet
etmigtir.
Çünkü
Osmanli
ve
T ür k h ay at md a
Lale
Devrinin
önemi
kavranmigttr.Hatta
gu
kadarmi
söylemek
lazim
g eli r k i,
b u k ey fl ye t
sadece
bagkent
lstanbul'la
smith
degildir.Bazi
iddialarin
aksine, çok
uzak vilayetlerde tagralara
kadar
uzanan ve
etkilerini
gösteren
bir
kültürel
üslûp
degigikligidir.
Avrupa; kiyafetiyle,
camtyla,
kumagiyla
Türkiye'ye
akmakta-
dir;
ama aynt
gekilde
buradan
d a b en ze r
geyler
Avrupa'ya
akmakta-
dir.
Bahçelerimizi
Fransiz
üslûbunda
düzenlemeye
bagladigamiz
söy-
lenlyor.
B u d o g r u ;
ama ne
yazik
ki
e li mi ze e sk iz le ri yl e
ve
kahnella-
riyla
geçmedigi
için lyi
bilinmlyorsa
d a , b i r
Türk
bahçe
tipi,
bir
Iran
ILBERORTAYLI 59
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 58/190
bahçe
tipi
süslemenin oldugu
anlagdtyor.
Ay n L
gekilde
bizim
kdik-
larimiz,
türbanimiz,
cüppelerimiz,
k u mag Lmlz
Avrupa'yi
etkilemekte
ve
Turquerie dedigimizbir
moda yaydmaktadir.
Dolayisiyla
18.
yüzydda
Turk
medenlyeri
Bati
Avrupa
ile
bir
kültürel
ahyverig
içine
girmektedir.
Bunun
önetni
üzerinde
d e d ur -
duk.
Çünkü
u
stralarda
Fransa'da
sadece
tarihçiler
ve
Türk
tarihi
çaliganlar
degil;
Fransa
tarihçileri
hatta
sosyologlar
da, dönemin
Türk
eserleriyle, sefaretnamelerle çok ilgileniyorlar.
Çeviriler
ya-
pdiyor
ve
bu
o n larLn
dügüncesine
yeni
b i< b o y u t
getiriyor.
O
tak-
dirde
18.
yüzyda
b iz im d e
yeni
b i r b oy u tl a,
yeni
bir
görugle
bakma-
in iz
gerekir...
60
OSMANU'YI
YENIDEN
KE§FETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 59/190
.
F AT IH S UL TA N
MEHMET
.
30 Mart
1432'de,
Sultan
IL
Murad'm
bir
oglu
dünyaya
geldi.
Baglangaçta
bu
çdeugun
veliaht olacagt
bile
güphellydi;
ama
geli-
gen
olaylar
ve
agabeyininölümü
dolayistyla
çok
küçük
yagta
ikike-
re
tab.ta
çakmak
zorunda
kaldi.
iki
kere,
artik
bir
imparatorluk
sa-
y.dan
Osmanh
tahtinm
bagmdaydi
ve
iki
kere de bu
tahti
babastna
terk
ederek
M an i s a, d ah a
dogrusu
Saruban,
sancak
beyligine
çekil-
di. Manisa ,
Saruhan'm
bagkentiydi.
Iki
kere
bir
gencin
tahttan
inip
tekrar
çikmasi,
pek nadir
b i l ed i y em ey eceg i m i z
ek görülen
bir
olaydtr.
Ama
bu
genç,
21
yaginda
yani
1453'te
bir
büyük
gebri,
o za-
manki
dünyanm
metropolü say
dan
ve
kendisinden
sadece polis
-ge -
hir-
-diye
b a hs e di l en b i r
bagkenti
kugattL;
öbür
gehirlerin
herhalde
ehir
diye
p ek g ör ül me di gi
dünyada,
ün
getiren
bir
zafer
kazandt.
Is-
lâm
dónyasinda
artik ylldm
sönmeye
baglayan
Sam,
Bagdat
ve
yük-
selen
Kahire,
uzak
fran'dakiIsfahan,
Niçabut
gibi
gehirier
digmda,
lLBERORTAYLI
61
.
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 60/190
Avrupa
kitastnin
tüm ünde gehir
saytlacak
bundan
daha
buyük
bir
yer
yoktu.
Bahsettigimiz
yer o
tarihteki
Konstantinopolis'tir.
21
ya-
in d ak i
hükümdar
onu
fechermek
çin
bildigimizBogazkesenHisa-
rt'ni,
yani
Rumeli
Hisanhi
dört
ay
içinde
inga
ettirdi.
lstanbul'un
fethi
büyük
bir
olaydtr.
Bu
sadece
Türkler'in
milli-
yecçi
tarih
guuru
açisindan
dolayi
böyle
degerlendirilen
bir
olay
de-
gildir.
Maalesef
üzerinde
yeterince
durulmuyor.
1stanbul'un
fethi
ategli
silablarm
ve
modern askerî
tekniklerin
kullantldigt
Rönesans
tipi
bir
savagm
dorugundakibir
olaydir.
Çankü
Rönesans
d e vr i b o yu n ca
cereyan
eden savagl ar da
Ital-
ya'da
gehir
devletleri
kirahk
askerler
araciligtyla
savagtyordu.
Bunla-
ra
Condoccieredenirdi.
Bunlarin
bagmdakiler
âdeta
savag
müteah-
hicleriydi
ve
Italyahm
ordulart
savagta
askerleri
telef
olmasm
diye
savag
degil
âdeta
bir
nevi
satranç
oyunu
geligtirmiglerdi.
Meselâ
Italya'ya
m üdahale eden
Fransa'nm
sav ag L,
çok
daha
sonraki
Avus-
turya
savaglan,
hatta
1618-48
arasmdaki
30
yll
savaglan
bile
mo-
dern
silablarm,
at egl i si la hl an n
çok
etkin
bir
b iç imd e k u lla nild ig i
muharebeler
sayilmaz.
B u k o n u d a
Avrupa'da
sadece
M a ca r k r al l i gt
bir
nebze
öncaydü.
I
Igte
O sm an kl ar B al ka nl ar 'd a
aruk
100
senedir
mücadele
ve
mü-
dahale halinde
olduklan
Macar
k ra lh š t ni n
askeri
teknolojisiyle
bag
edebilmek
için
i st er i st emez
onu
geçecek
bir
yaplya
yönelmiglerdir.
Genç
hükümdar
II.
M e h m e t b u
igin
g am pi yo nl ug un u g ög üsl er
ve
Or-
taçagin
en
muhtegem
kalesi
sayilan
Istanbul
surlan
artik
Yeniçag'm
savaglartni
temsil
eden
dört
agir
top
ve
ilk
defa
kullantldlŠ l
Öylenen
havan
tipi
toplarla,
yani
hareketli
toplarla
dövülmeye
baglanmigttr.
Dört
ayda
biten
ve
Boš azlann kontrolünü
ele geçirerek
Kara-
deniz
koloniterinden
yardim gelmesini
önleyen
bu
mekanizmayla
.
padigah,
nisan
b a g in d a E d ir n e ' d e n
çektirdigi
toplarla m uhasaraya
bagladt.
Elli
üç
gün
sürecek
uzun savag
gerçekten
Ortaçag't
kapatmig-
I
tir.
Bu
Ortaçag,
Avrupa
tarihi
için
böyle
oldugu
gibi
bizim
için
de
i
I
62 OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 61/190
L
öyledir.
Çünkü
o
tarihe
k a da r O s ma n h,
imparatorluk
müesseseleri
ideolojisi itibarlyle gerçek
bir
imparatorluk sa ydma zdt.
Ancak
îstan-
bul
gibi
b ir k en ti n,
yani
Konstantinopolis'in,
Dogu
Islam
millederi-
nin
deyigiyle
Konstantiniyye'nin,
fethinden
sonradtr
ki bir
impara-
torluk
guuru
bu
t op lu ma y er le gm ig ti r.
Bunun
sanat,
külcürhayatmda
ve
saray
protokolünde
de
etkilerini
görmek
mümkündur.
Igte
bu
imparatorluk
çagi.da
btr
yerde
Osmanli'DLE
yeniça
1-
d ir . Y ok sa O rt aç a g' la
Yeniçag't,
illâ matbaanm
kullanilmasi
veya
feo d al k al el eri n
yLkLimâ5l
gibi
kastaslarla
ayirmak gerekmez.
Unut-
mayalun
ki,
lstanbul'un
fet h l y l eb i r
yerde
Dogu
Akdeniz'deki
tica-
rete
dayanan
Venedik
ve
Cenova
gibi
Akdeniz
Italyan
devletleri-
nin
de
çökugü
baglamigur.
Aynca
b u h al ,
uzak
Okyanuslara
açilma-
yi
gerekli
kdal§
Ve
hizlandtrmqtir.
Muhasara
elli
üç
gün
sürdü.
Gayet
gidderli
hücumlar
yapddi
ve
bu
arada
Nisan
ortalarmda,
22-23 Nisan
gecesinde; tamamtyla çag-
day
Bizans
ve
italyan
raporlarma
ve
sonradan
Runniman,
Babinger
ve
Schlumberger
gibi
büyak
tarihçtler carafmdan çok
esasli
raporla-
ra
dayanarak
tarif edildigi gibi gemilerin
Bogaz'm
bagmdan
Haliç'e
indirilmesi
gibt
bir
a me li ye g er ç ek le gt ir il di .
ince
d on an ma h af if k a-
dirgalardan
olugtugu
için
gemilerin
bir
gecede çekimi mümkündü.
Nitekim
girilemeyen
ve
aš tr
zincirlerle
kapatilan
Haliç
bu
ta-
rihre artik
önemini
kaybermeyebaglamigttr.
Bununla
be
caber
savag
kara
surlan carafmda
devam
etmektedir.
Bizans'in
ortaçaglar
bo-
yunca,
ilk
ortaçaglardan
itibaren
k u ll a nd i gi G r e k
acesi
d ed i k l eri b i r
certibi
vardtr.
B u g ü n , 2 0 .
yüzyilda
su
üzerinde
ve
karada
çok
daba
yakici s ila hlann
oldugu malûm;
ama
tarihçilik
halen bu
Rum
are-
ginin
terkibîni
tam
bilmlyor. Bununla
gehrin
denizden
kuganlmaSL
imkânstz
hale
getirilmigtir.
Ne
var
ki
bu
sefer
yirmi
küsur
k ara k u g at mas i B i zan s 'i n
uzun
tarihinde ilk
görülen
vaktadtr.
Dogu
R om a d iy or uz Istanbul'a,Bi-
zans
demlyoruz;
çünkü
Bizans,
bu
imparatorluk
yikildiktan
sonra
ILBER
ORTAYLI
63
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 62/190
l
I
Avrupa'ntn
verdigi
bir
isimdir
ve
imparatorluk gelenegini
kuçült-
mek
için
k on an b ir
isimdir.
Çünkü
Almanlar,
billyorsunuz,
gerçek
bir
imparatorluk saydmayan
Roma-Germen
veya
MukaddesRoma
Germen
imparatorlugu'nun
Roma
oldugunu
ve
eski
Roma'nin
va-
risi
ol duš unu
ileri sürmek
için
Bizans't
tarihten
elemek
istemigler-
dir.
Onun
için
kendine Romah
diyen, Roma devleti
diye isim
ve-
ren
bu
imparatorluk,
Batt'da,
yrkimmdan
sonra
B iz an s d iy e
adlan-
dirdmigetr.
Bu
ismi
kullanmakta
son
d er ec e d e d ik ka di d av ra nm a-
hytz
ve icap ederse çok absum q
bu
tabiri carih yazimindan silmek
durumundaytz.
Çünkü
Bizans
çok
eski
H e le n is t i k d e vi r de n k a lm a ,
hatta
Helenizim
öncesinden
kalma
koloni
bir
gebirdi
ve
bugünkü
Sarayburnu'nu
geçmeyen
b i r h a ci m de y di .
Imparatorluk
irmiyi
askin
kugarma
görmügtür
tarihinde;
bazi-
lan
çok
gedit
ve
savaççi-barbar
süruleri
rarafLn d an ,
bazdan
askerî
teg-
kilan
oturmuy
devletler,
ordular
tarafindan
yapudt.
Bunlarin
hiçbiri
m uv af fa k o la ma mi gt i,
ama
ilk
defa
bir
ordu
modern
çait
açan
silah-
larla
onu
kugatiyordu.
Rönesans
Bizans'mdibine
gelmigti.
Bazdannin
belirttigi
gibi
Rönesans'inbelki
de
çok
somut
bir
görünümu
bu
savag-
la
mümkündür.
Bilhassa
"6
ve
12
Mayis'ta
çok
gidderli
kugatmalarm
olduš u"
üzerinde
Batih
ve
yerli
tarihçilecimiz
birlegmektedir.
Çok
kanh
hücumlar
olmaktadtr.
Surlara
kargi
son
derece
önemli
manci-
ni klarl a, gull elerl e, agir toplann güllelerlyle g ed ik le r a çd ma kt ad ir .
Sehir
kendini
savunmaktadir.
Kugarma
ordusunun
sayist
üzerinde
ke-
sin
fikir
sabibi
degiliz.
Meselâ
Barbaro
adh
bir
çagdag
Italyan
gözlem-
ci
100-160 bin
civannda
bir
rakam
verlyor.
Hâlbuki
Bizansh
tarihçi
Halkokondiles,
400
bin
rakamirti
veriyor.
Gelin
ortastni
bulun.
Modern
tarihçiler
d e, S ch lu mb er ge r' de n
Runciman'a
kadar
çok çegi rl i r akam lar
vermektedirler.
H e r h a lü kâ r d a , O rta ç a g
ordula-
nnm
lojistik,
ulagim,
beslenme
saghk mesel el eri ni
çözügünü göz
önüne
ahrsak
sayist
öyle
200-300
bini
b u l a n b i r
ordudan
söz
edeme-
yiz;
çünkü
100-150
bin
kipinin
bir
y er de t em iz li gi ni
ternin
etmek
la-
zimdir,
aksi
takdirde
derhal
salgin
hastahklar
çikar.
B öy le b ir
vakia
I
64
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 63/190
.I
-
L
Ayasofya
C am ii . D um ou xa .
oknadigma göre
bu
ordunun sayismi
fazla
büyütemeyiz. Hiç kugku
suz
ki,
gehri
savunanlar
da
bunun
çok
altindaydt.
Onlar
daha
ziyade
savonmadaki
güçlerine,
cesaretlerine,
dirence ve
surlann
yaplSLna
borçLular.
Bizans,
yani
Hiristlyan
Roma
Imparatorlugu
arihindekt
menkibeler,
inançlar sükût-u
hayale
ugramayi
birden
yagarmyordu.
Halk
son
ana
kadar
Meryem
Ana'run
kendilerini
kurtañnaSLDL
bek-
ledi.
Son
gece
Ayasofya'daki
ayinde
imparator,
Meryem
Anakin
gelecegini
reblië
etti.
Halk
hâlâ,
Türkler
içeri girdigt
zaman,
melek-
lerin
duvarlan
yanp
ortaya
çikacaklan
ve
Türkler'i
kovacaklan
bek-
lentist
içindeydi.
Menktbeler
felaket
anmda
canlantrlar.
Bin
yih
ag-
km
bir
süre
bütun
dunyanin
hayranllkla
tasvir
ettigi H ir is ti ya nh š m
bu
büyuk
merkezi
yeni
bir
kuvvetin
eline
geçiyordu.
Ayasofya
halkin
gözünden
dügmügtü;
çünkü
Karolik
dünyay-
la btrligin
simgestydt.
Katoliklik'i Romahm halki
teoloji, llahiyat
mülâhazalanyla
reddedlyor
degildi.
Onlar
için
Katoliklik
1204'de
muhtegem
gehti
iggal eden,
hileyle,
onun
bütün
zenginBklerint
hatta
AyasofyahLn
önündeki
hipodromda
etraft
pirinç
levhalarla
kaph
dikilitagm
pirinc
kapiamalannt
bile
yagmalayacak
kadar
LBER
ORTAYLI
65
.
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 64/190
1
I
görgüsüz,
kan
dökucü
ve
bütün
kütüphaneleri
yok
eden
Lâtin is ti-
lâst
demekti.
Bu
nedenledir
ki, bem
Bizans'in
son
bagbakani No-
coras
hem Gennadios
gibi
halkin
çok itimat ettigi ruhaniler,
"Bu
memlekette,
Freng'in
ekmegindense
Türkün
sangiru
ve
kihcmi
tercih
ederiz"
demiglerdir.
Fetthren
sonra
gurast
açik
bir
vaktadir:
§ehir
estim
olmadtgi
için
üç gün
boyunca
ganimete,
yani
yagmaya
müsaade edilir.
Bu bir
kuraldtr.
Eger
gehir
bir
ayda
teslim
edilseydi
bu
olmayacakti.
I
Hiç
kugkusuz
ki,
Bizans'm
son
imparatoru,
"Bunu
yapmaktan-
sa
ölürüm.
Ben
en
büyük
ve
hakiki
Hiristlyan
i m pa r at o rl u š u n
ba-
gindaytm"
demigtir.
Son
imparator
Konstantin
Paleologos'un
naagt
cesetlerin
arasmda
bulunmugrur
ve
Facih
kendisine
dini
tören
yap-
tirmig,
gereken
sayglyt
göstermigtir.
H iç k ugk us uz
ki,
Ayasofya,
Hi-
ristlyanhétn
ve
dünyanm
bu
en
büyük
mabedi,
pimdi
islam'in
büyük
mabedi
haline
geririlmigtir.
Bu
fizikî büyüklügenü
1550'lere,
yani
önce
Süleymaniye'nin
sonra
d a S el im iy e' ni n
ingaasma
kadar
koru-
yacaktir.
Batt
Avrupa'da
hatta
Rönesans
italyasi'nda
hiçbir
yapt
Ayasofya
kadar cazip
degildir.
Rönesans'ta
yapilan
büyük
kiliselere
kadar
Ayasofya
bütün
Hiristiyan
millederin
hayalini
süslüyordu.
I
I
Onun
için
bunun
cami
haline
çevrilmesi
çok
önemlidir.
AynL
gekilde
1930'dan
sonra
Cumhuriyet
Türkiyesi'nin,
begeriyetin
yüz-
lerce
yd
kavgasma
neden olan
ve
tamkhk
eden
b u b ü y ü k
mabedi
bir
müze
haline
çevirmesi
de
çok
anlamb
bir
siyasî-kultürel
tasarruftur.
I
Fatih,
istanbul'un
fethinden
sonra
hiç
güphesiz
ki
harap bir
ge-
hirle
kargdagmigttr.
B u h ar ab e
13.
astr
baglarma
gelmektedir.
Haçh
istilâsi
ve
elli
ydhk
Lâtin
hâkimiyeti
boyunca
gehir
çok
kan
kaybet-
migtir
ve
küçülen
bu
devletin
bagkenri
oldugu
için
d e k en di s in i
to-
parlayamam1§ttt.
66
OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 65/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 66/190
.I
I.
I
I
Kisa
zamanda
gehir,
yapdan
camiler
ve
camilerin
etrafmda
kurulan
çarydar,
hangah
ve
dergâhlarla
kendi
görünümünü
kazan-
maya
baglamaktadir.Her
mahalle o camiyi,
hani, hamami
yaptira-
ntn
adlyla
andmaya
baglamaktadir.Onun
için
istanbul'a
pagalar
gebri
de
denir
ve
16.
yüzyilda
bu
gehir
asd
geligimini
yagayacaktir.
I
I
I
·
l
I
I
I
I
I
I
I
i
I
I
I
I
I
i
i
68
OSMANU'Yl
YEN(DEN
KESFETMEK
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 67/190
l
I
I
I .
FATIH
VE
FETIH
Hiç
kugkusuz
istanbul'un
fechinin
büyük
etkileti
arastnda,
öl-
mekte
olan
bir
dünya
bagkentinin
yükselmesi
ve
Balkanlara
yerle-
gen
bir
Müslüman
imparatorlugun
biçimlenmesi
vardir.
Bu
olay
beklense,
korkulsa,
tahmin
edilse
bile
ilk anda
kolay
hazmedilecek
gibi
degildt.
Ayrica
bunun hazininin
sadece
Bati
Hirisciyandünyast
için
degil,
Dogulular
içtn
de
mesele
oldùš unu
unutmayahm.
Macarlar
bir
Haçh
seferi
tertiplemeye
k al k i y o rl ar. P ap a,
Hi-
ristlyan
milletleri
alaria
geçiriyor,
"Birlegin"
diyor.
Italya
korkular
içerisinde,
zaten
bir
müddet
sonra
güneyde
topugun
ucu
olan
Pug-
lia
eyaletinde
Otranto'ya
Ge dik A hme t
Papa
çakacaktir
ve
orada
is-
tilâ
hakkinda
anlatdan
geylerin
çogu
farazîdir,
bunu
b i l el i m . Ay n -
ca
bunu
sadece
Muslüman
dügmanligina
baglayamazsmiz.
Bu
Hiris-
tiyanlar't
birleptirmek
için
bir
propaganda
teknigidir.
Yant
orada
sözde
yüzlerce
kipinin
katledilmesi,
" din
degigtir,
deitytirmezsen
öl-
dureruz"
gibi
tehditler
bugüne
kadar
t ar ih çi li š i n
dilinde
yagamqttr.
LLBER
ORTAYU
69
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 68/190
Asd
önemli
olan
tarihçilerin
bunu muhakeme
etmemesidir.
Yoksa
o
devirde
bu
gibi
haberlerin
yayilmasi
gerekirdi.
Bu
bir
savunma
mekanizmasidir.
Su
kadarmt
söyleyelim,
Bati'da
bu
kadar
etki
uyandiran
Fetih
olayi
yanibagamazdaki
Akkoyunlu Devleti'nde
res-
mî
tarib
olan
"Kitab-i
Diyarbakiriyye"de,
hiç
deginilmeden
geçigti-
rilmistir.
Yani
âdeta
negatif
bir
uslüp
säz
konusudur.
Niçin?
Çünkü
stanbul'un
lmigi
mühim
bir
olay
ve
Akkoyun-
lulata
degil,
rakib
hanedana
nasib
olmuytur.
Aynca
cabii
unutmaya-
Ilm,
Akkoyunlu
hükümdan
Uzun
Hasan,
Kommen
sülalesinin
yö-
nettigi
ve
1204'teki
Haçh
felaketinden
sonra
kurulan
Trabzon
Pon-
tus
I mp ar at or lu š u
hanedaniyla
akrabadtr.
O
yüzden
de
geleceëin
Safevi
Sah
Ismail'i
baba
tarafmdan
ünlü
Müslüman
Türkler,
ana ta-
rafmdan
da
m av i i mp ar at or lu k
Kommenus
kani
tagimaktadir.
Ken-
disi
Kommenterin
torunudur.
Evet,
böyle
bir
devletin
de
cabii
Os-
manh
hâkimiyetini
pek
hog kargilamayacagi
çiktir.
Ama
gunu
söy-
leyelim
ki,
iç
Hiristiyan
dünyanin
içinde
birtaktm
kuvvetler
yeni
hükümdarlarla
ve
yeni
hükümetle
bir
an
evvel
temasa
geçmeyi
ken-
.
dileri
için
ehven
gärmüglerdir.
Bu
çok
mühim
bir
olaydtr.
Zaten
bir
müddet
sonra
da,
yikilan
Altmordu
Devleti'nin
yerine
kuzeydeki
Kipçak
Türk
devletleri
ara-
sindaki
kavgadan
çikan
hanedan
idaresindeki
Kirim Hanhgi
paçayt
kurtarmak
için
derhal
Osmanli
Devleti
ile
bir
ahidname
yaparak,
düpedüz
bir
sözlegme
hükumranhit
kurarak,
Osmanhhin
etkisini
tanimayt
yeg
tutmaktadir.
Bu
olaydan
sonra,
1475'ten
sonra
Kirim
Yarimadasthm
Kefe
ve
Sudaka
kadar
uzanan
önemlice
bir
bölümü
do š rudan
dogruya
bir
Osmanh
sancagt
olarak
merkeze
baglanacak-
tir.
Üsc
taraflan
da
vasal,
baš tmh,
statüdeki
Kinm Hanhš thin
yö-
netimine
birakdacakur.
I
Gene
ayni
gekilde
1461--63
arasinda
Balkan
fütuhati
tamam-
lanmigttr.
Arnavurluk
ve
Bosnahin
fethi
nedir?
Kalabaliklara
bazi
geyleri
yazlyla
ve
sözle
anlatmanin
imkânt
yoktur.
Bu
çok
dogaldir.
I
,
70
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 69/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 70/190
i
i
I
I
I
I
etrafinda
her
dinden
ve
mezhepten
insanlari
da
etraftnda
toplamig-
ti.
Bu
kozmopolit
yapih
hareket
padigahm
da
duydugu
sempatiyle,
belki de
mensublyerle
büyüme
istidadt göstermigken, aslen
bir dev-
girme
olan
hem
de
Hiristlyan
rubban
bir
aileden
gelen
Mahmat
Papa
(ki
kendisine
sonradan
'v eli'
unvani
verilmigttr)
bu
hareketi
pidderle
ve
kanla
bastirmigtir.
Kanla
da
pek
diyemiyoraz,
acegle
bas-
armigetr.
Adam
yakmak,
islâmî
gelenekte
pek olcnayan
bir
yön-
terndir,
herhalde
eski
kulturden
rebaruz
etmigti.
Onun,
Facih
Sul-
tan
Mehmet'in
y ap tLg l
SÜrgünÌŒr
OÌRy lSLy
R
g 2 Eifig
y CT
Fifd i
i
halkin
tepkisini
y aDg tLrmast,
Karaman
eyalerinden
yaplacak
sür-
günleri
bir
nebze
onlemesi
takdir
coplamigttr.
Ayrica
o
zämanlar
devlet
devamh
blr
sava;
ekonomisi
içinde
ohnasmdan
dolayt,
ban
dergâh,
zaviye
ropraklari
miriye
padigah
carahndan
abatyordu.
Bu-
nu
ktsmen
önlemesi,
onu
genig halk
zumreleri
bilhassa
ulema,
me-
gayib,
carikar
evenleri,
dervigleri
arastada
çok
sevilen
bir
kipilik
ha-
line
gecirmigtir.
Fatih
maalesef
bu
sadrazamt
karlermek konumun-
da
kalmlytir.
Çünkü
arada
tatsiz
olaylar
geçoigtir.
Bu
olaydan
son-
ra
bilhassa.halk
kendisine
veli
ünvanmi
vermektedir
ve
Mahmut
Papa
menktbesini
içeren
elyazmalart
herhalde
Osmanli
elyazma
edebiyantun
en
kalabahk
kismini
meydana
getirir
ve zamanimiza
kadar
da
ulagmtgar,
bugün
bile
herhangi
bir
çarkiyacçi,
herhangi
bir
tarihçi
bu
yazmalan
gayet
kolay
bolabilir.
Facih
çok
buyuk
bir
hükumdardir.
Büyük
bir
politikacidir.-Bü-
yük
bir
kultür
adamidir.
Bizim
için
de
äyledir.
Tarihçinin
yorumla-
masi
ve
degerlendirmesiyle
büyük
adamlar
illa
zamanmda
büyük-
I
lukleri
anlagdan
ve
buna
göre
sevgi
gören
kimseler
degildir,
olma-
yabilir
ve
bu
vakta
bunun
tipik
bir
örnegidir.
Çünkü
Fatih
bir
impa-
ratorluk
ingaa
ecmekredir;
ama
punu
da
ifade
edeyim
ki
alti
astrlik
imparatorlugun
tarihi
lçinde
sadece
anavaranimiz Anadolu'yu
de-
gil,
Turkiye'nin
diginda
kalan
Osmanh
ülkelerinin
de
içtimai,
dini,
kultürel
yapismi
en
cok
degigtiren
hukümdar
Fatih
Sukan
Meh-
met'tir.
Bunun
böyle
oldugunu
bilmek
gerekir.
72 OSMANLl'Y
YENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 71/190
--
lii I
..i ..,
..
-•
-
-
-
-
-
.
- -
I
-
rr
Fadh Camii.
Fatih
bir
Ränesans
senyörüdür.
Rivayetler
kendisinin
çok
li
san
bildigi
etrafmdadtr.
Bu
boybir
söz degildic.
Meselâ
Trazepuncus
Giacomo
Languschi
diyor
kt;
onun
kadar
He le n k ay na kla ri nt
iy
okuyan yok.
Burada
abartma
payi
olabilt
ama
besbeli
Rumca
bilmektedir.
Bu
gibi
kaynaklan
okuttugu
zaman
en
azindan pek
tercümeye
ihti-
yaç
duyrnamaktadtr,
anlamaktadir.
Cenig
bir
kelimehazinesi
vardir.
Lâtince
için
ayni
gey
söylenmektedir.
Arapça,
Farsça'yi
bildigi
zaten
malûm,
çunko
o
da
hanedanin
birçok
nyest
g ibi pa ir di t.
Eu
yazdik-
larindan
anlagilmaktadir.
Kendisinin
cografyaya
ve
caribe
çok
me-
takli
oldugu a çiktir.
Troya
ile
ç ok i lg il en mi gt ir .
Tabil
o
zaman
Tro-
ya
bulunmuy
bir
yer
degildi;
ama
tahminen
o
gunkü
astrda çok
bil-
gi
edinmektedir. ok lyt
tanidigt
b ir d un ya b öl ge side hiç
güphesiz
lealya'dir.
aritayL
ezbere
bilmektedir
ve
gelecekte
ölmese mutlaka
f e t h e d e c e g i b u
kLlayt
a da makdlt tanima kta dir.
Zaten
bagkentreki
Venedik,
Cenova
elçileri olan
baglio'nun
ve
podesta'DLn
raporla-
nndan
bunun
böyle
oldugu
anlagilmaktadtr.
ILBER
ORTAYLI
73
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 72/190
1
I
.
F at i h k ad ar
Italya'yi
ve
Italyan
kültürünü
tantyan
bir
Osman-
li
hükümdari,
birakm
Sark'ta,
G ar p' ta d a
böyle
bir
hükümdar
yok-
tur.
Italya
her
yerdeydi,
Kahire'deydi,
1skenderiye'deydi,ran'daydt,
D o gu A n ad o lu ' da y dt
tabil,
ama
hiç
biri
dogulu
hükümdar
Fatih ka-
dar
b u k ül tü ru
ve
dünyayi
tanimadi.
Ama
o
dünyanm
da
ashada ik-
tisadlyatmin
kõkünü
eriten
Fatih
Sultan
Mehmet'tir.
istanbul'un
almip,
Akdeniz
adalannin
yani
Egriboz
adasi,
Semadirek
vs.
kont-
rol alana
ahnigt,
bilhassa
K a r a de n iz k o lo n ile r in in,
1463'te
Pon-
tus'un
octadan
kalkigt
ve
Kinm'in
1475'te
tamamen
ele
geçirilip
kontrol
ediligi,
Eflak
Bogdan'da
hâkimiyetin
tesisi, Adriyatik
üze-
rinde
Osmanh
gemsiyesinin
kurulmast,
V en edi k' in k la si k
büyük
im-
paratorlugunun
sonunu
getirdi.
Oradan
itibaren
artik
Venedik
Cumhurlyeti'nin
inhitatandan
bahsedebiliriz.
Bundan
dolayi
Fatih
Sultan
M eh me t h ak km da
ya-
zilan
müsper
yazdara,
degerlendirmelere
ragmen,
belki
de Fatih
Ba-
ti
dünyastnda
en
çok
korkulan,
nefret
edilen
yöneticidir.
Millî
ta-.
rihimizde,
Fatih,
Bati
ile
D o gu ' n un d e ng e si n i
kuran,
devlet
ve
mil-
letimizi
b ilh a ssa k ü ltü r ü m ü z ü
müesseseleriyle
batiya
açan
mübeg-
girlerin
bapada
saydmahdir.
Burada
önemle
gunu
belirtmek
iste-
rim;
Fatih,
Ban'ya
karst
kompleksi
olmayan
D oš u lu 'd ur.
Bu
tip
bir
insan
birakm
devlet
adamlarimiz
arasmda,
zamanumzin
aydinlari
arasinda
bile
çok
az
bulunur. Dogulu'dur
ve
ayni
zamanda
da
Ba-
ti'yt
sever
ve
bilir.
Bu
nedenledir
ki
15.
yüzyd
Türk
Imparatorlugu
kendisinden
sonraki
devirlere
göre
bile
çok
daha
becerikli
bir kül-
türel
atmoss'erden
geçmektedir.
Bunu
imparatorlugun
ingaasinda
da
gözlemek
mümkündür.
Bazi
vakialarin
üzerinde
durahm.
M es el â, V en ed ik 'i n
1204'te
Roma
imparatorlugu'nda,
izans'ta
tesis
ettigi
hâkimiyett
Fatih
so-
na
erdirmiµir.
Cenova
l eh in e b ir
denge
politikast
gürmügtür. Ta-
bli ki
C en ov a d a
eiimektedir.
Fatih
inanilmaz
b i r b i çi m de
Avrupa
devleclerinEn
iç
hayatt
ve
k ül t ür h ay at t
hakkinda
bilgt
edinmekte-
dir.
Nihayet
çok açik
bir
gekilde
görulmektedir
ki,
Fatih
sadece
74
-
OSMANLPYI
YEN1DENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 73/190
mekânlarla yayginligiyla ilgilenen
biri
degildir,
zamanlarla
da
ilgi-
lenmektedir.
imparatorlugun
muastr
yazarlari,
Kricovulos
ve sonra-
dan
Kemalpagazade'nin
d e d eg in di gi
gibi,
bagkentine
eski
Yunan
R o ma h e yk e ll e ri n i
getirmekte,
bunlar
meydanlara
d i k i l m es eb i l e,
eski
Yunan
Roma
tarihi
hakkanda
kendisinin
etrafmda
Italyan
Rum
mügavirler
bulunmaktadtr.
Fatih'in
cemlyetinde
yerli
tarihçimiz
Tursun
Bey,
Dogu
Ro-
ma'dan
Kritovulos
ve
Languschi
gibi
digerleri
bir
arada
bulunmak-
tadir.
Ayrica
gu
kadarint
ifade edeyim;
bagkentin
Musevîlerinden
Haham Kapsali
de
yazdigt
tarihte,
Farih'i
göklere
çikarmakta
ve
bu
.-
dönemi
tasvir
etmektedir.
Bagkent
bir
kültürel
amalgam
haltndedir.
Bu
kadan da
yetmlyor,
büyüyen
imparatorluk
e mpe rya l i de ol oj is in t
ortaya
çikarmaktadir.
Nasd
mt?
Bizim
bu
tarihe
k ad ark u ru l u g u n d an
itibaren
O sm an lt D ev le ti 'n in
olaylarini,
harplerini,
geligimini
ele
alan çaš dag
vakayinamemiz
yoktur.
ilk
defadir
k i b u
vakayinameler
II. Murat
Han'in
son
zamanlarinda,
yani
babast
ve
bilhassa
Fatih
devrinde
ortaya
çtkmaktadtr.
Y an i O sma nh
tarihyazicihitnin,
historiyografisinin,
gerçek
anlamda
dogugu
ve
i lk g el ig me si
Fatih'e
ait
bir
olgudur
ve
bu
yazi-
lan
tarihte
artik
bir
imparatorluk ideolojisini gözlemek mümkün-
d ür . D em ek k i, b ir
yerde
yeni
bir
düzen, yeni
bir
dünyaya
bakg,
ye-
ni
bir
yagam
biçimi
gelmektedir.
Fatih
saray
protokolünü
tespic
et-
mekredir,
vezirleriyle artik yemek yememektedir.
B ab as i n d an k al -
ma
âdeti
b i ra k ar a k d i va n a b a gk a nl i k
etmiyor,
divan
görügmelerini
kafesten
izliyor.
Fatih,
Rum
Patrikhanesi'ne
hürmet
gösteriyor, im-
tiyazlar
veriyor;
çünkü
arak
o
b ir R om a
Împaratoru'dur.
Bunu
za-
ten
sirf
o
degil
Türk
tarihçiler
de
yazlyor.
Trapezuntus
gibi,
Krito-
vulos
gibi
tarihçiler
de Roma
tahtina geçen
F at ih ' in R om a k ay ze r i
oldugunu,
kendisinin
zamanmdaki
tarihçiler
ve
kendisinden
son-
.
I
."¯
ra
gelen
Ibn-i-
Kem al , Kem al pag azad e
gibi
bir
tarihçiler
de bunu
g
söylüyor.
Roma
tahtina
ocurmug,
diyor
ve
Bizans'in
son
yönetici
hanedanlarini,
yani
ü nl ü a ri st ok ra tl ar in i
da
k a tt e r ti r me s in i b u na
LLBERORTAYLI 75
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 74/190
I
1
baš hyor.
Çünkü
u d ev le tt e b u
etkileri
kaldirmakta
ve
eski
mirasa
kendisi
oturmaktadir.
Fatih,
"Gökteki
güne; nasil
tekse
dünyada
da
tek
devlet,
tek
din
olmah"
sözünü
säylemigtir.
Bu
evrensel
bir
nazarlyedir,
bu
ünva-
ni
her
zaman
k ul la nm ak ta di r. B iz za t
Ortodoks
k ilise sin in d e
Roma
ismini
kullanmasi
Rum-Ortodoks
olmasi
bu
evrensellik
i le l lg il id it .
Bo
evrensellik,
hiç
güphe yok
k i, D og u' da
da
Batt'da
d a k ol ay
kabul
edilmez.
Ama
millet
sözle
kabul
ermese
bile,
zihnen
b un u k a-
bul
etmigtir;
buna
göre
hareker
ermektedir,
zaten
bagka
çare
de
yok-
tur.
15.
yüzyilda
butun
Türk
tarihi âdeta
bu
imparatorlugun
kurulu-
gunu
dogurmak
tçin
g el t ym i g g ib i di r .
Yaal
nasd
k l R ön es an s b i r
yer-
de
Ban
medentyetinin
bütun
eski
k ö k le rin in k r istaliz e
edildigi
bir
dönem
ise,
ayni
dönemde
15.
yüzyil
d a T ür k d ün ya st n in ,
Sark
dün-
yasmin
bütün
elemanlanmn,
bütün
olugualarinin
âdeta
kristalize
oldugu
bir
dönemdir.
Bundan
sonra
ta rih
Osmanhhk
e rr af in da g ek il le nm ek te di r
ve
bizim
tarihimizde,
Türklerin
tarihinde,
Müslüman
milleclean
tari-
hinde
ne
Osmanhhga
yakinsa
o
bundan
istifade
etmigtir,
ne
de
onun
uzapnda
kalmigsakendisini
çöku;
beklemektedir.
Volga'nta
kuzeyinin
macerast
b öy le di r. D ün ya yi
aydinlatan,
bir
zamanlar
en
azindan
üç
asir
ilmî
ve
kültürel
sahada
dünyayt
aydinlatan
Endü-
l u s' ü n h a zi n ,
trajik
macerasi
d a b öy l ed ir .
I
I
1
I
I
76 OSMANU'YI YENIDENKESFETMEK
I
I
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 75/190
OSMANLI
MUTFAGI
I
Geçmig
devirlerde
nasil
beslenlyorduk?
Osmanh-Türk
mutfa-
gl
denen
müessese
nedir?
Evet,
Osmanlt-Türk
mutfagt
bir
muesse-
sedir,
bir
ananeler
toplamidir.
Hiç
güphesiz
ki bu
konudaki
tetkikat
zaylfttr.
Çünkü
ii
öyle
hanim
ninemizin,
annemizin
p igi rd ig i pa tli -
canla
veya
hazirladigt
tathyla
anlagtlacak
gibi
degildir.
Maalesef
ya-
pdan
tetktklerin
b ir k is mi
böyle
bir
yöntem ve
muhtevaya
dayantr.
Bau
üscadlarin
mesela
Stefanos
Yerasimos,
rahmetli
Süheyl
Ünver
Hoca,
dostumuz
Turgur
Kut
gibi
kimselerin
vesikalara
istina-
den
hazirladiklari
çaligmalarm
bu
konuda
aydinlaricl
OÌâCR
Inl
SÖy-
leyebiliriz.
Ama
hiç
güpbesiz
muazzam
bir
Türk
rautfagl
tarihi
yazd-
mamigttr.
Esasen
bunu
y az ma k d a
õyle
kolay
bir
i;
degildtr.
Beynel-
milel
bir
çabayt
gerektirebilir.
Günümüzde
sikça
karydagogimiz
yanhglardan
bir
tanesi
Os-
manli
Türk
mutfagini
istanbul'a
hasretmektir.
Bu
çok
tutarsiz
bir
yaklapmdir.
Buyük
mutfaklar
õyle
bir
gehrin
veya
bagkentin
murfak
1LBER
ORTAYLI
·
77
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 76/190
l
zenginliglyle
anlagdir
bir
vakia
degildir.
Bugün
Fransiz
mutfagimn
Paris
veya
Versailles'le
SmLrh
oldugunu
zannedenler
çok
yanihrlar.
Gerçi
zannedemezler;
çünkü
Fransizlar
böyle bir
yanhqhät önleye-
cek
aragttrmayl,
envanteri
çoktan
ortaya
koymugtur.
Diger
ünlü
mutfak
olan
Çin
mutfagt
için
de durum
buna
y ak Ln d ir;
ama
bizde
maalesef
imparatorlugumuzu
meydana
getiren
eyaletlerin
ve
gehir-
lerin
mutfaklan
hem
anane
olarak,
hem
bugun
yagayan
kahntilar
ve
de
bazi
vesikalar
degerlendirilmediginden
bu
mutfaklara
dair
tahmi-
ni
yaklaçamlarin
çok
y an hg ol du gun u
görüyoruz.
.I
I
Meselâ
zeytinyaghyi
Egeliler
bilir
ve
zeytinyagint
kullantrlar.
A n a d o l u b u n u
bilmez
denir,
çok
yanhg.
17.
asir
kadi
sicillerine
gäre
kaadinin,
biliyorsunuz
bir
gehre
gelen
k a d ih e m
orada
yargiçttr,
hem
d e b el ed ly e
reisidir
ve
belediye
reisi
olarak
yapurdigi
en
önemli
ig-
le rd e n b ir isi
de
çok altrup
satilan
hevayic-i
zaruriye
denen
malzeme-
ye
narh
koydurmaktir,
Lonca
temsilcilerlyle
fiyat
tesbit
ettigi
anla-
µlmaktadir.
Narh
defterinde
"rugan-i
zeyt"
diye
zeytinyagmm
adt
geçiyor.
Yani
öyle
bir
iki
yerde
de
degil.
Dedigim
yer
Ankara'dir.
Ankarahlar
zeytinyagmi
Ege
gibi
olmasa
d a k u l l a n t y o r .
Zaten
Deniz
Alphan'm
Türk
Yahudi
mutfagt
uzerine
yazdigi
Dina'nin
Mutfagt
adh
kitapta
da
görülüyor.
Sutle
eti
bir
arada
yasaklayan
Yahudi
Ko-
ger
kurahna göre
tereyagla
et
pigmez;
Türk
Yahudilert
bu
nedenle
bulunduklan
yer
E ge b öl ge si
olmasa
da
mutfaklannda zeytinyagi
kullaniyorlar.
Diger
halk
da
zeytinyagini
kullantyor.
Demek
ki
o
zamanm
20
bin
nüfuslu
Ankarasthda
zeytinyait
birtakun
kalabahgin
kullandigt
bir
gey.
Pekâlâ,
anlagiltyor
ki
Ankara-
ldar
zaten
yemek
pigirmeyi
ve
yemeyi
severler.
Zeytinyagh
yemekler-
den
d e k e nd i le r in i
mahrum
etmemigler.
Elbette
bunu
Aydinblar,
Sa-
ruhanhlar,
Manisaldar k a d a r k u lla n m ty o r la r ;
ama
belli ki
o mutfaga
zeytinyait
girmig.
S o n r a b ilh a ssa
Ramazanlarda,
Arabistan'dan
bagka
Arap
ülkelerinden
gelen
cins
cins
yiyecekleri
Istanbul'da örüyorsu-
nuz.
1stanbullu,
Kayseri
pastinnasi
ylyor.
Bu
nereden geliyor?
Kayse-
ri'den
geliyor
ve
çok
iyi
biliyoruz
ki
Kayseri'den
bu
gibi
mahsulât
I
I
78
OSMANU'Yl YENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 77/190
s evk e di lly or .
Dahast
var,
birtakim
yerlerde
bagka
vilayetterden
ge-
len
sabun
kullantityor.
Yani
bunlar
y lye ce k ma dd el er i
degil;
ama
za-
rurî maddelerdir.
Tabli
ki
en
yaygtn
gey,
Turkiye
gibi
bir
ziraac
ülkesinde
ama
bu-
na
ragmen
iklim
dolayisiyla
bazi
ahvalde
sebzenin
kit
bulundugu
bir
yerde , turqudur.
Turgu
Anadoluhun
b üt ün b öl ge l er in de
yer yer
ve
kendine has
özelliklerle
kurulur.
En
önemli
unsurlardan
birisi
de
ta-
I
h d a d a ya h b a k la v al a rd t r.
V ak ia O sm an li
mutfaginda
ve
Istanbul
zev-
kine
ragmen
tasanlar
Halep'in,
Sam'm
baklavasinida
sever, ararlar-
dt;
ama
her
vilayetimizin
ve
gebrimizin
kendine
h a s b i r
baklavast
var-
dir
ve
bunlarm
kendine
has
bir
lezzeti
vardir.
Dola yisi ylabiz tm
Türk
mutfagL
dedigimiz
gey
mazide
bir
zenginlikti,
bugün
ise
eriyor.
Geldigimiz
bölgelere
bakarsak;
ne
Orta Asya'da
ne
de
îran'da
bu kadar
zengin
ve
leziz
mutfak
bulunmadigi
anlagibyor.
O
zaman
burada
ne yaptik?
Muhtemelen
reçel
gibi veya
diger
sebzelerin
kul-
lammt
gibi
bazi
konularda
Anadolu'da
yagayan
milleclerin
bir
payi
vardir.
Meselâ
Ermeni
mutfaginm,
herhalde
bahk
konusunda
He-
lenlerin
ve
diger
sahillerde
yagayanlarin
bir
katkist
vardtr.
Hiç
güp-
he
yok
kl
çok
erken
baglayan
ve
uzun
devam
eden
Balkan
hâkimi-
yeti
bircaktm
anane
ve
aderler gibi
mutfagin
da
geçmesini
saglamig-
cir.
Oralara
bazi
geyleri
biraktiguniz
gibi muhtemelen oralardan
da
bazi
pigirme
teknikleririi
almigizdtr.
Ama
bu bir
muamma
deš ildir
ve
görünen
gerçek
bugünkü
Kü çü k As y ah i n
etraf
ülkelere
göre
ha-
len
çok
zengin
bir
mutfaga
s abi p o lm as id tr .
Bu
nasil olmustur?
Îçre
bu
bir
muammadtr.
Bunu
çözemiyoruz
ve
kolaylikla
anlayamtyoruz.
Hiç
§üphesiz
ki
pigirme teknikleri,
depolama
teknikleri, saklama teknikleri ittba-
riyle
eski
mutfagtmizi
terk
ediyoruz.
Bugünün
insant
maltiz
kullan-
miyor.
Maltizi
bizim
çagimizdaki
insanlar
bile
bilirler.
Niçin
kulla-
nilmlyor?
Çok
mu
zor?
Bugünün insaru
artik toprak
kaplari
da
kul-
l an m t y o r, k o l ay i n a
gellyor
belki
çelik
tencerede
yemek
pigirmek.
ILBER
ORTAYLI
79
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 78/190
I
Nihayetinde
bugünün
insant
yemek
yapmayi
büyük
bir külfet
ve
angarya
olarak
duqunüyor.
Hâlbuki
bilmlyorlar
ki
bu,
özendigimiz
Ban
kültüründe bir
meziyettir.
lyi
yemek yapmak
b ir k ül t ür
gäster-
gesidir.
Herhangi
bir
ecuelektüelden
çok
daha
fazia
takdir
edilen
kigidir
lyi
bir
agçi.
Zengin bir
mutfakta
yerigtigimiz
halde
analan-
miz,
ninelerimiz
bu
mutfagt
tatbik
ettikleri
halde
onlann
torunlan-
n.in
kir
veya
erkek olsun
bu kulfetten kaçmmalarmi
bir kaytp
ola-
rak
görmellyiz.
Murfagt
birakahm.
Amacimiz
zaten pek o
da
degil.
Bo
gehir-
ler
nasd
beslenlyor?
Hiç
güphe yok
ki
imparatorlugun
küçuk
gehir-
leri
etrafmdakt
baglar,bahçeler,
bostanlar,
ç ok y ak ta dak i
tahil
de-
I
i
polan,
degirmenler
kolayca
ulagdabilen
kaynaklardir.
Z ar en k üç ük
gehirlerde mezbaha
da
yoktu.
Çiftlikte
veya
evde
kesim
yapilirdi.
I
Bu
gehirlerde
yemegi
pigirmek
de,
yemek
de
vakit
geçirilen
ve
dik-
kat
edilen,
insanlann iltifat
ettigi
bir
ugragtt.
Bizttn b un u b il me mi z
.
lazim;
ama
kargmizda
büyük
bir
gebir
var.
istanbul
apagt
yukarl
ml-
lâdi
4.
astrdan
beri
dünyanin
büyuk
gehriydi.
Ne
Avrupa'da
böyle
bir
gehir
v ard L
ne
de
henüz
Asya'da.
A sy a ' d a K a h ir e
gibt
Bagdat
gi-
bi,
sonralart
Isfahan
gibi
gehirler
lstanbul'dan
çok
sonra
inkisaf
et-
migierdir.
Nüfuslari
ondan
sonra
artmittir.
Tabli
oralarda
da ben-
zer
problemler
vardi.
Bu
gebirler
için
tarihçiler
caraftndan yanby
olarak rallyonla nufus
takdir
edillyor;
o
zamanlar için
bir
gehirde
1.5
milyon
insanm
yagamasi
mümkün
degildtr.
Çünkü
buralar
ak-
yapi
ba kim md an , k an al iz as yo n
sistemi
baktmodan, -saš hk
baki-
mindan
son
derece
nüfusun idam esi mümkün
olmayan
yerlerdi.
Do lay lSly la
birkaç
yüz bin
kigi
çok nüfus
saythyordu.
Bunlann
ta-
hdi
nereden
geliyordu?
Unu,
bugdayi,
eti
nereden
gellyordu?
Seb-
zesi,
meyvesi nereden gellyordu?
Igte
buno
irnparatorluklar, mec-
burî
tekel
sistelni
dedigimiz,bazdarma
zorla
ver ilen tagtm acdik
sis-
temlyle
saglamylardtr.
istanbul'un
tahili,
unu,
b u g d ay L
Dobruca'dan
gelirdi.
Sür
ürünlerinin,
yag
ve.
peynirin
Kinm'dan
g el di gi a nl ag il ma kt ad tr .
80 OSMANLPYI YEN1DEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 79/190
Çünkü
onun
arka5Lndaki
steplerde
hepimizin
bildigi
gibi
sür
elde
edilmektedir.
Bu
ürünler
Kirim'in
kendi
imkânlarlyla,
deniz
yoluy-
la
nakledilebilmektedir.
O
yüzden
de
meselâ
Kefe
liman
ve
sancagt
.
Kinm
Hanligt'na
degil,
dogrudan
lstanbul'a
baš hydt.
Kefe
sanca-
gmda
karaborsaya
yani
istifçilige
ve
kaçaga
kargi
çok
fect
tedbirler
ahnrmgtir.
Çünkü
bizim
mecburî
tekel
yoluyla
tagittigimiz
geyleri,
Akdeniz'in
tüccar
devlerleri
bilhassa
16.
yüzyddan
sonra
Ban'ya
ak-
tarmak
için
kaçak
ticaretle
geliyorlardi.
Yani
biz
tekelle
meselâ
bug-
dayi
10
liraya
tagitiyoruz,
yabanct
tüccar
11-12 lira
verlyor.
Et
gene
Bulgaristan
Trakya
havzasindan
gelirdi
ve
sürüleri
sevk.etmek,
" celebkegan"
dediš imiz
ayn
bir
kasap
celeb
grubuna
aitti.
Üzüm,
Akdeniz
adalartndan,
Ege'den
gelirdi.
Gemilerde
ara
limanlara
ugraylp
mal
bogaltmamalan,
eenebi
gemilere
mal
dev-
retmemeleri
için
fermanlar
bulunduguna
göre demek
ki
kaçak
ti-
caret oraya
da
musallat
oluyordu.
Her
halükarda
lstanbullu
çok
uzun
yillar
boyunca
kolay
geçinebilen,
kolay
yagayabilen
bir
nüfus
degildi
Bazi
zamanlar
uzun,
giddetli
kiglar
olurdu.
Kimi
zaman
isyan
çikar,
dükkânlar
firmlar
kapatdir,
gehir
gidasiz
k a hr d t. K i mi
zaman
kithk
olur,
birdenbire
fiyatlar
firlar;
yakacagin
fiyatt
firlar,
unun
fi-
yati
firlar, hiçbir
gey
bulamazsm.O
zaman igte
halk,
çok
sikinti
çe-
kerdi
ve
bu
sikmtidan
dolayt
çok
istanbul
kadistnin,
ki
gehrin
yar-
gici
en
b ü y ü k h âk i m i ,
belediye
reisi
ve
ilmiyye
de
yüksek rütbesi
olan
bir
memurdu,
hatta
sadrazamin,
çünkü
Istanbul'dan
sadrazam
ve
kethüdast
sorumluydu,
bagt
yanardt.
Dolayistyla
gehirde
böyle
bir
sikmti
bagladigt,
bazi
mallar
bu-
lunmadiš t
veya
konan flyatlar
agddigi takdirde
bundan
lstanbul
ka-
dist
ve
vezir-i
azam
sorumlu
tutulurdu
ve
bu
konudaki
yalan,
gizle-
me,
yanhg
bilgi verme
hükümdarm
ç ok g idd et in i
çekerdi.
Sunun
üzerinde
istarlar
durmahytz.
Bu
gehtrde
yangmlar
da
büyük
problem
yarattrdi.
Çünkü
bir
yangindan
sonra
yok
olan
yüz-
|
r
1LB ERORT AYL I
81
:
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 80/190
lerce
ahyap
binano
yeniden
inçast.
için
malzeme
ve
usta
ve
amele
yani
iççi
bulmak
çok
zordu.
Derhal
bücan
vilayetlerden
usta,
amele
ve mimar
zorla
cezbedilir, ani olarak
fermanlarla
malzeme
getirilme-
sine
çabgihr
ve
gehir
kendini
yeniden
restore
edebilsin,
düzenleye-
bilsin,
yananlar, yikilanlar
yapuabilsin
diye
hummalt
bir
faaliyet
baglardt;
ama
b u f aa ll y et
acuza
da
mal olm azdt.
latanbul'unbeslenmesi
gibi
bir
sorun
hiç
güphesiz
ki bir
yerde
büyük
gehir
halkmin,
belki
de
vilâyetlerdeki
kadar
eli açik
ve
rahat
olmamasma se be p o lm uy tu r.
Ama
ulagim
iinkânlanrun geligtigi
19.
yüzyilda
is
degigmeye
bagladt.
Evvela.o
zamanki
Istanbul'un
etrafi
bostanlar,
sebze
bahçele-
riyle
doluydu.
Hatta
Bogaz
köyleri
bile
böyleydi.
Bugün
için
bize
Langa'da
yetigen
marul
salatahgi,
Çengelköy'ün
alatahŠ l,
rnavut-
käy'ün
çilegi
efsane
gi bi g el iyo r.
Bu
gibi
ürünleri
ancak çok
merak-
hlan bir
hafta
boyu
bir
yerlerde
bulup
alabiliyorlar.
Çünkü
rtik
bunlar
kabna
halde
yetigir;
ama
o
zaman
Istanbul
bu
gibi
geyleri
kendi
yakln
Ç€ VTOSin d en
de
temin
edebillyordu.
Ekmek
ve
et
için
ise
ayni
durum
söz
k o n u su d e g ild i.
O
Ana-
dolu'dan
gelmek
zorundayda.
leiraf
etm ek gerekir
kl bizim
Bagdat
demiryolu
d e di g im i z A n ka r a- i st a nb u l,
Istanbul-Afyon
üzerinden
Konya'ya baglanan
demiryolu
etrafma yerlegen
Rumeli
göçmenle-
rirtin
ziraat
faaliyetleri
sonucu
gehre
tahil
akmaya
baglayana
kadar
Türkiye,
Rusya'nin
ve
Dobruca'nin
bugdayina
muhtaçti.
Aynca
bunlann
çiktigt ülkeler
Rusya'am
Odesa
bölgesi
gibi
degildi,
biz
i
yabanci
bugday
yiyorduk.
ilk
defadir
k i Y un an
muharebesinde
1890'dan
sonra
gelen
de-
miryolu
zenginliglyle
ordumuz
Anadolu
bugdayi
ylyerek
savagabil-
migtir.
Hiç
güphesiz
ki bu
gibi
modern ulagtm
araçlart
blzim
haya-
tunlzda
bir
çagdaylagma
saglamigttr
ve
F a ci h 't e , A k sa r ay ' da
ve
daha
pek
çok
yerde
artik
eskisine
göre
daha
rahat
er,
ekmek
ve
bühassa
sebze
meyve
buluyoruz.
Asd
önemlisi
Avusturya
ve
Rusya'nin
kel-
I
82
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 81/190
le
gekertyle,
gehir
bu
problemi
h all et mis ti. Ne
zamana
kadar?
Birin-
ci
Cihan
Harbi
parlayana
kadar.
Harp
patladtit
zaman
insanlar
bu
yabanet ithal
gekeri
bulamaddar. Kendi
eski abykanliklarini yani
bal,
pekmez
vs.
kullanmayida
kaybettikleri
Eçin
dupedüz
gekersiz-
likten
dolayi
hastalandtlar.
Herkes
biltyor ki bu
gibi
kich in
mü-
him
tezahürü,
insanlarm
uyuz
hastahgina
yakalanmasidir.
Insanla-
rin
influenza gibi
birtakim
hastahklara
kargi
dayanikstz
olmasindan
dolayi
telef
oldugu
görülüyor.
Birinci
Cihan
Harbt'nde
istanbullu
bu
yüzden çok
kaylplar
vermigtir.
Bütün
bunlar
bir
gerçeš i
gösteriyordu.
Türkiye
ziraî
bakimdan
kendi
atil
kaynaklarmi
iglemek,
kullanmak
zorundaydt.
O
nedenle-
dir
ki
Cumhuriyet
döneminde
ilk
yapilan
iq
geker
fabrikalan
kurmak
olmugtur.
Bugün
bizim
bunaldigumz
ve
" ar tik
üreciminden
vazgeçe-
lim,
astan
yuzünden
pahahya
mal
oluyor"
dediš imiz
geker
bu
yuzden
devleti
yönetenler için stratejik
bir
maddeydi.
Onsuz
yagayamaytz,
onu
üretmezsek
yapamaylZ
denlyOrdu.
Hiç
güphesiz
kilstanbul
mutfagima
zenginligi
ve
bir
geleneksel
ekonomide, geligmemig
bir
ulagtm
sisteminde
bulunmayacak
gidala-
na
bile
hem
lstanbul'a
hem
de
bazi
vilayetlere
getirilmesi
insanlann
aglz
tadmda
bir
incelige neden
oldugu gibi,
onlarm
k itl ig a k ar gt
da
tahammülsuz
olmastni
saglamigttr.
Birinci Cthan
Harbi
içinde millet
çektigi
sikintilara
hiçbir
gekilde
tahammül
gösterememigtir.
Oysa
ay-
ni
sikinti
Viyana'da
da
yagantyordu,
Berlin'de
de
yagantyordu.
Muh-
temelen
bizde
tevdiat
ve
karne
sistemi
oradaki
kadar
lyi
iglemiyordu.
Harbin
sonlannda ölen
Abdülhamid
Han
Beylerbeyi
Sara-
yi'ndan
ebedî
istirahatgâht olan
Divanyolu'ndaki
Sultan
Mahmus
T ür be si 'n e d og ru
ugurlamsken,
bu
yüzden
bütün
evlerin pencerele-
rinden sarkan
mahalle
hatunlart
ve
halk;
"Bizi
doyuran
padigahim
biraktp
nereye
gidiyorsun"
diye hem
aglamiglar
hem
de
günün
hü-
kümetini
protesto
etmiglerdir.
Kolay
degildi,
uzun
suren
topyekûn
bir
harbe
hazahkstz
olarak
girmistik...
I
ILBER
ORTAYLI
83
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 82/190
Ikinci
Cihan
Harbihde
de,
savagmadigimiz
halde
d ar li k k o r-
kusuyla
hukümetin
gida
maddeleri
üzerinde
kontrol
kurmasi
aym
neticeyi
dogurmuy
ve
pahahlik meydana
gelmig,
bu da
uzun
zaman
unutulmamigtir.
Tatsiz
meseleleri
bitakahm.
Ancak
gurast
bir
ger-
çek
ki
bu
iki
harp
Türkiye'de
bu
konuda
bir
iradeyi
de
ayaga
getir-
m ig tir.
Yani
gunu
söylemek
isttyorum;
Türkiye
organize
olmugtur.
Harpten
sonra
Türkiye
en
uzak
ücra
köyün
bile
pazara
mal
çi-
karabilmesini
s aš l am ig tt r.
Aslmda,
bugünkü
Türkiye'de
19.
yüzyl-
lm
gehirleri
gida
bakimmdan
sikinti
çekmfyorlar.
Ara
sira meyda-
na
gelen
zeytinyagt
kuyruklari
digmda
da biz
her
istedigimizi
bulu-
yorduk.
B u g ü n b u
sorun
da
yok
ve
beslenme
alanmda
Avrupahm
en
ucuzcu
ulkesiyiz.
84
OSMANLPYI
YEN1DEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 83/190
I
OSMANLI
SEYAHATNAMELERI
-
Hiç
güphe
yok
ki.,
Osmanit
Devleti
ve
daha
evvel
onun
sele-
fi
olan
Selçuklu
imparatorlugu
hakkinda
bilgi
edindigimiz
kaynak-
larin
baginda
yabanct
seyyahlar
gelir.
Vatanimiz
11.
asirdan
itiba-
ren
Tü rk le gti. Bu nu
bizden
çok
daha
önce
12.
astrdan
itibaren
bu-
rada ticaret ve
diplomasi
ile ugragan
Italyanlar;.
Turchia,
yahut
Turcmenia
diye
söylüyorlar.
Yani
Yakmdogu'yu
iyi
caniyan
ve
bu-
rada
ticaret
yapan
Îtalyanlar,
Cenevizler,
Venedikliler
topraklart-
miza
Türkmenya
veya
Türkiya
adiru
o
zaman
vermiglerdir.
Biz
ise
imparatorluk
misyonumuz,
iddiamiz
dolayistyla
topraklarimiza
Rum
ülkesi,
Rum
iklimi,
Rum
Selçuklulari,
Rumeli
gibi
isimler
vermigizdir.
Bu Roma'yla
ilgilidir.
Bliralart
gezen
insanlarin notla-
n
çok
önemlidir.
Miladt
1135'ten
itibaren
Türkiye
azerindeki
istematik
ve
de-
vamh
raportart
bugün
Vatikan
argivlerinde
bulmak
mumkündür.
Bu
en
eski
argivdir.
Hiç
güphesiz
ne
oldugunu
henüz
tam
b il em ed iš i mi z
ILBER
ORTAYU
85
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 84/190
Venedik
ve
Cenova
argiyleri
de
bu
zenginligi
tamamlamakradir.
Ba-
sth
eserler
çoktur.
Sadece
19.
yüzyilda
Osmanli
cografyast
üzerine
yazilan
seyaharnamelerin
sayisi
5000't
geçõektedir.
Türkiye
üzeri-
ne
okudugumuz
en
eski
Fransizca
ve
Almanca
seyahatnameler
da-
ha öncesine
yani
Osmanh
öncesine uzanmaktadtr .
Bunlar
Bizans
1stanbulu'ndan
eçmislerdir
ve
elbette
ki
Türkler'in elinde
olan
o
zamanki
Anadolu'yu
da
canh
bir
biçimde
anlatmaktadirlar.
Igte
Kastilya
elçisi
Klavijo'dan
biraz
sonra
II.
Murad
devrini
anlatan
ünlü
Fransiz
gezgin
Bercrandon
de la
Broquiere
ve gene aynt
döne-
me
ait
bir
bagka
Alman
gezgin
daha
dogrusu
esir
ve
gözlemci
Hans
Schilcherger
bunlann
bagmda
gelir.
Üstelik
Hans
Schilcberger
Ta-
tarca
yani
Kirim-Kazan
Çagatay
ürkçesi
ile
bir
"p ater
noster-gök-
teki
babamiz"
duasini
da
kaydetmigtir.
Bu
çok
enteresan
bir
olgu-
dur.
Demek
ki
misyonerler
daha
o
zamandan
Türk
halklarina
yö-
nelik
propaganda olarak
lucil
ve
dua
metinleri
gibi
geyleri
hazirla-
maktadirlar.
I
'
,
Avrupa
halki
Dogu
ile
ilgilenlyor.
1;in
daha
da
ilginci
bu
ki-
caplar,
meselâ
Hans
Schiltberger'in
kitabt
matbaadan
evvel
yazil-
migttr
ve
marbaa
icat
edilip
kullanima
geçmeden
çok
evvel
el
yaz-
masiyla
onlarca
aushast
etrafa
dagitamigur.
Yani
matbaadan
evvel
millet
o
kadar
okuyor
ki
Türklye'yi
dahi
tetkik
edlyorlar.
Bu
zengin-
liklerin
Ortü SLn d a
gerçekten
seyahat,
felsefe
ve
cografya
edebiyati-
nin
paheserleri
vardir.
17.
asrin
ünlü
Fransiz't
Jean
Chardin,
Pa-
ris'ren
Tiflis'e
ve
Paris'ten
Isfahan'a
baglikh
seyahatnamelerin
yaza-
ridtr.
Burada
canli
ve
bize
hakikaten
çok
geyler
ögreten
seyahat
tas-
videri
yaninda
bagka
bir
gey
daha
görüyoruz.
Avrupah
artik
Sark'a
yani
Akdeniz'in
dogusuna;
"atil,
degigmeyen,
geligmeyen
ülkeler"
diye bakmayabaglamigtir.Chardin bu
görügünü "Asya'da
hi ç bir
gey
degigmez.
Bir
atalet
vardir.
Avrupa'da
ise
devamh
degigme
vardir"
diye
ifade
etmektedir.
Artik
Avrupahhin
kendine
tapinmastnm
doruga
ulagtigini,
17.
asirda
yani
Barok
aydialanma
çagtnda
Jean
Chardin
gibi
fevkalâde
bir
yazann
kaleminde
görebillyoruz.
Aym
I
86 OSMANU'YI
YEN1DEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 85/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 86/190
I
yaninda
daba
çok
bu
dünyaya
b ak L§ l
ilginçtir.
Onun
yeniden
tipki-
basim
haldeki
seyahatnamesine
bakarsak,
bizim
Topkapi
Saray:
ni
nasd anlattyor görürüz.
Bu
yeni
zaman
Almancast, kendine has
gra-
meri,
kelimeleri
ve
yazardan
yazara
degigen
imlâstyla
çirkin
bir
me-
tindir.
Eser
gerçi
dilimize
son
zamanlarda
kazandirilmigetr.
Türk
ha-
mamini
tasvir
eden
say fa5 Lad a
her
Banh'nm
korkulu
rüyasi
olan
Türkler'in
ordulanni
görurüz. Bunu
anlarmaktan
ve
çizmekten
ken-
dilerini
alamamaktadirlar.
Schweiggefin
çok
ilginç
gözlemleri
var-
dir: "Adamlarhamamda bile bir
örta
kugabryorlar.Ne kadar
edepli
insanlar.
Bu
edep
ve
namusu
bu
barbarlardanögrenmemiz
lazim"di-
yor.
Bir
bagka
gözlemi:
"Evleri
o
kadar
fakir
ve
hem
de
o
kadar
pa-
hahdir
ki,
bizdeki
okkah
b i r b u r j u v a
evinin
fiyatma
mal
olmaktadir"
diyor.
Daha
ilginç
bir
gözlemi:
"Bücan
sabre
dindarlar
gibi
Allah'r
aldarmak
için
büyük
maberler
ve
kamu
eserleri
yaparlar,
ocurdukla-
n ev
bir
geye
benzemez"diyor.
Viyana'ya
giden
elçilik
heyetinde
d e b ul un du g u
için
Osmanh
digi
ülkeyi
de
tasvir
eden
Evltya
Çelebi,
bugün
sadece
bizim
degil;
bütün
tarihçi
âlemin
ve
bütün
Avrupa
dünyastrun
merakla
takip
et-
tigi
bir
kaynaktir.
Evliya
Çelebi
ir
kere,
keskin
hievi
zekâstyla
ve
hiciv
merakty-
la
olmadik tezatlan
gözleyip
kaleme
almigttr.
Aynca fevkalâdekula-
it
oldugu
için
fevkalâde
lisan
kaydt
yapabilmektedir.
O
kadar
ki
bu-
gün
kaybolup
giden
Kafkas
dillerinin
ban
izlerini
onun
seyahatna-
melerinde
bulmak
mumkündür.
O
yüzden
Kafkasyalilar
için
vazge-
çilmez
bir
kaynak
haline
gelmigtir.
Evliya
Çelebi'nin
e
yantldigi
yerler
vardir.
Hayalinin
ürünü
olan yerler olabillr.
Arada
strf eglence olsun, espri oisun
diye dam-
dan
dama
atlarken
donan
kedi
gibi
unsurlardan
da
söz
edebilir.
Ancak
gunu
unutmayahm
ki,
seyahatnamesi
incelemekle
bitmeye-
cek
bir
Türkoloji,
bir
Türk
dili
kaynagidir.
Incelemekle
bitmeyecek
bir
cografya
ve kültur
kaynagidir.Abidevî
bir
eserdir.
Evliya
Çelebi
I
88
OSMANLI'YI
YEN1DEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 87/190
gibisi
ne
daha
evvel
ne
de
ondan
sonra
bizde
olmustur;
ne
de.Av-
rupa'da
kolay
rastlanir.
Hiç
guphesiz
ki
Evllya
Çelebt
ibi
olmasalar
d a b u g u n l e r d e
ye-
niden
orcaya
çikan
kaynaklar
vardLr.
Hepimizin
bildigt
Yirmi
Sekiz
Çelebi
Mehmer
Efendi
Seyahamamesi
buna
bir
ärnektir.
Fransa
Rönesans
Dö n em i d ed i g im i z,
yani
XV.
Lui'nin
çocukluk
kralligina
rastlayan
bu dönemi Yirmi
Sekiz
Çelebi
Me hme t E fe nd i' de n
öš re,
necek
degiliz.
Resmi,
gayri resmi
kayttlar,
mektuplar,
kitaplarin
haddi
hesabi
yoktur.
Birçok
milletin
alimlerinin
nceledigt
bu
kay-
naklara;
Fransa
medeniyetinin,
Carp
medenlyetinin
kaynagl
OËRn
b u k it ap la r a
ragmen
niye
insanlar
hâlâ
hem de
sadece.
Türkologlar
degil,
Fransiz
sosyologlart
ve
bütün
Avrupah
sosyologlar,
tarthçiler
Yirmisekiz
Çelebi
Mehmet
Efendi'nin
sefaretname
tercumesine
sal-
dmyorlar.
Çünkü
bu
eserde
bagka
bir
göz,
b ag ka b ir
eleptiri,
bagka
türlü
bir
takdir
söz
konusudur.
Buradan
gu
çiktyor;
herhangi
bir
medeniyet
geçmigini
anlamak
için
sadece
evrak
k al ab ah š m a,
s ade ce ecdadt
ve
k en d i b ü y ü k b ab al an -
ntn
tuttugu
notlara
degil;
aynca
bagkalarmm
d a d e g er l en d ir m es i ne
muhtaçtir.
Bunun
böyle
oldugunu
bilmemiz
gerekir.
Hele Osmanh
medenlyeti
ve
devleti
gibi
çegitli
milletlerin
cografyast
üzerinde
kurul-
mug,
birçok
etnik
grubu
idare
etmig,
ala
asir yagamig ve
yeniçaglara
.
hükmetmig
cihangümul
b i r d e v l e t i n
içtimaî
hayacini,
ekonomisini
ve
kültürünü
anlamak
için
b u k ay n ak l ara
bagvurmamiz
açindmazdtr.
19.
yüzytl
ise
degigiklik
asndir.
Simdi
9 . y üz yd da
Olivier
gibt
birisi
çiktyor.
Sonra
Texter,
Mordtman
gtbileri
çikiyor
k i, b az da n
gerçekten nitelikli adamlardi.
Bunlar
artik sa de ce
maddi
gevreye
de-
gil;
bu
medenlyete
de kendi
ön
y ar gd an yl a y ak la gty or la r.
Çok
bilgill
kipiler
olduklan
h at ta T ür kç e bildikleri
için
bu
ön yargilan
bir
yana
atamaytz
ve
e li mi zi n t er si yl e
de
itemeyiz.
Dikkatle
anlama k z orunda-
yiz.
Uñutmayin
ki
19.
yüzydin
Türk
seyahatnameleri
de
çok ilginç-
tir.
Meselâ
direktör
ÂIi
Bey'in
Bagdat'a
ve
Hindistan'a
kadar
gider-
ken
yazdtgi
" jur nal"
son
derece
ilginçtir.
Zamanm
Bagdat'Lna,
ki bu
ILBER
ORTAYL1
89
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 88/190
l
I
apagi
yukan
Mid h a tP a g a ' n ta
reformlar
yaptiš i
bir
Bagdat'cir,
Âli
Bey
nasd
yaklagmaktadir,
nasil
gözlemlemektedir;
Hindistan'a
nasd
bak-
maktadir?
Bütün bunlan
bu.kitapta
bulabiltriz. Aynca bu devirde,
Türkler'in
kaleme
aldiklart
Hindistan
seyahatnameleri
ço k i lg in çt ir .
Asil
änemlisi
20.
yüzyihn
Türk
seyyaht,
k i b ag lar md a
Falih
Rifkt
Acay
gelir,
dg dünyaya
nasil
b ak m ig t t r ? B al k an t ar ' a,
Bau
Av-
rupa'ya,
komünist
R us ya 'y a, F ag is t
italya'ya
ve
o
zamanki
Britanya
Hindistan'ina...
Her
yerde
bir
siyasi
gärügun,
b ir d un ya görügunün
izlerine
rastlamamak
mümkün
degildir.
Seyaharnameler
bu
bakim-
dan
sadece
m addî olaylan, m addî
varkklan
ve
geçoigi
respit
edebi-
lecegimiz
k a y n a k la r d e g il;
fakat
aynt
zaman
da
tarihçi
için
anlagd-
masi en
zor
olani anlagthr
kdan
kaynaklardir;
insanlarm
zihniyeti,
kafalarinin
içi,
dünyaya
ve
kompuya
bakglan
gibi...
Bu
bakimdan
seyahatnamelerin
T ür kç e' ye d e d er hal
çevril-
mesi, çeviri
yoluyla
kazanilmasi
gerekmektedir.
O y sa b u n u
yapmak
bir
yana,
bizler
seyahamame
yazan
hem de
iyisini
yazan
kendi
ec-
dadlmizmkini
bile
eski
harflerden
yenisine
ak taramad Lk .
Bununla
b er ab er , b u
seyahatnamelerin,
gazetenin,
mektubun,
resmî
evra-
km,
resmî
kayttlarm
verem edigini verecek
kaynaklar
olduklanru
unutuyoruz.
90
OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 89/190
O SM AN LI S AR AY LA RI
-
TOPKAPI
SARAYI
.
I
Osmanh
imparatorluguhun
saraylan
ve
gagaast
üzerine
çok
säz
sôylenir; çok
slogan attlir.
Bütün bir
nesil,
okul
kitaplarinda
"Maliyenin
iflast
ve
saraylar"
hikâyesiylebüyümügtür.Oysa
insan-
larimiz,
son on
yllda
Avrupahm
ve
Rusya'nin
bagkentlerini
gez-
meye
bagladiktan
ve
buradaki
saray ve
kastrlart
gördükten
sonra
daha
lyi
fark
edlyor;
19.
yüzyihn
Osmanh
devlet
tüketimi
diger
bü-
yük
devietlerle
mukayese edilemeyecek ölçüde mütevazidir.
Unutuhnasm
ki
Osmanli
Imparatorlugu
büyük
devlerler"
denilen
kategoridendir.
Büyük
d e vl e tl e ri n k e nd i le r i ne
has
proto-
kolü
olar.
Bu
protokolün
kendine
göre
gerekleri
vardtr.
Bunlar
her
geyden
evvel
büyukeiçi
teati ederler.
2 0. , 2 1.
yüzydda
d ü n y a d a b ü -
tün
d ev le de r b uy ük el çi
teati
edlyor, öncekt
asirlarda
ise
az
sayida
devlet
b i rb i ri y l eb ü y ü k el çi
teati
ederdi.
Bu
devlederin
bagkentle-
rinde
diger
devletler
" or ta
elçi"
diyebilecegimiz
veya
" f evkalâde
yetkili
orta
elçi"
diyebilecegimiz
görevliler,
diplomatlar
tarafmdan
ILBER
ORTAYLI
91
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 90/190
l
:i
I
temsil
edilirlerdi
ve
bu
iki
grup
birbirinden
farkhydt.
Büyükelçiler
bulunduklart
devletin
saray
protokolüne
girerlerdi.
Hükümdar
ve-
ya
devlet
reisi nezdinde
bunlarm
oturduklart yerlerin adt saraydt,
sadece
residence
degildi.
Tipkt
istanbul'daki
P al ai s d e
France
vs.
gibi
ve
buralardaki
koruma
da
aystydt.
Bu
elçilerin
gördükleri
iti-
bar da
aynydt, m eselâ
bir
sefaretin
yolunun
açalmaSL
€ V
sabibi
hü-
k üme ti n b oy no nu n
b or cu yd u. S ef ar et le ri n
yaklamda yapilacak
in-
gaatlara
dikkat
edilirdi.
B ü y ü k b ir
sefaretin
y ak Ln in d a
meyhane
in-
ça
edilemezdi,
1stanbul'da
çuamazdi.
Gene
ayni
gekilde o.büyük
devletin
sefirinin
arabasi,
kayL
1
tanm1rdi.
Bunun
protokolde
än-
i
celigi
vardi.
19.
yüzyilda
hiç
güphesiz
k i b izi m
Topkapi
Saraythin
meveut
devlet
protokolüne
hizmet
verebilmesi
mümkün
degildi.
To p k ap L
Sarayihda
ne
b ir d ev let
reisi
agirlanabilirdi,
ne
muahede
töreni
yapdabilirdi,
ne
de
a rtik
burada bir
sefirin
kabulü
mümkundü.
Özellikle
1815
Viyana
Kongresi'nden
sonra
diplomatik
kurallar
yeniden
respit
edilmigri
ve
bu
ortamda
bizim
ecdaddan
kalma
sa-
raym
iglerligi
hukmünü
yitirmigti.
O
yuzdendir
ki
I L M ah mu d
Han
hakh
olarak
bu
saraym
diginda
yagamigtir.
Her
ne
kadar
onun za-
man Ln d a
yeni
bir
saraya
geçilmemigse
de,
I I. M ah mu d' un
oglu
Ab-
dülmecid
Han
hepimizin
bildigi
gibi
saltanatmin
son
dealerinde
Dolmabahçe Sarayt'na
geçebilmigtir.
Onun biraderi S ul ta n A bd ü-
laziz
Han
zamanmda
Çiragan,
eylerbeyi
gibi
saraylar
da bu
proto-
kole
dâhil
edilmigtir
ve
nihayet
Sultan
Abdulhamid
Han
Yddiz
Sarayt'nt
yaptirmigttr.
Dolmabahçe
Sarayi
ne
Viyana'daki
Hofburg
ne
Paris'teki
Lo-
uvre ve
Versailles,
ne
de
S t. P et er sb ur g' da ki
gimdi
Er mi ta j Mü ze si
olatak
k ul l an da n K i gh k S ar ay ' la b oy
ölçugebilir.
Olsa
olsa
Peter-
hof
taki
yazhk
saray
gibidit.
Zaten
Dolmabahçe
Sarayt'nin
göz
alan
iki
bölümu
Büyük
MuayedeSalonu
ile
Süfera
O d as i d e ni l e n,
sent-
lerin
itimatnamelerini
takdim
edip
kisa
süre
padigah ile
görügtük-
leri
yerlerdir.
Çok
açiktir
ki,
m uayede salonùnda
tahta çikig
(cü-
I
.
92
- OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 91/190
lus)
törenleri
yaputt
ve
bu
törenlerde,
bayramlagmalarda
impara-
torluk
protokolüne
giren
yüksek memurlar, ruhanî
liderler
ve
bag-
kentteki
reisler
padigahm
huzurunda
topluca
b u lu n ur l ar . .. G e le n
s ef ir le re i ti ma tn am el er in i
takdim
edecekleri
bir
yer
l azi m d i r, b u -
nun
için
de
gösterigli,
genig
bir
salona ihtiyaç
vardir.
Ayrica
padi-
gah
kendilerlyle
sufera
odaSLnda
k o nu g ur . B u nu n
digmda
bu
sara-
ym
hiçbir
lüks
tarafi
yoktur.
Tek
lüksü
çahane
Bogaz
manzarasidtr.
19.
yüzyilda
sara yla ra yapila n
masraflarm
bir
zarureti
kargila-
diš t
açiktir ve
su
hususu
s öylemek gerekir:
Tabiatm
verdigi zarafet
d ig in da b u
saraylarin
çagdag
devletlerinkiyle
kargdaptirilacakbir
carafi
oktur
ve
he le hele
Osmanh
Devleti'nin
rotokol
bakimin-
P
.1
dan
büynk
devletler
arasmda
bulundugunu
görürsek
durum
hiç de
iç
açicl
degiÏÖËf.
Aslinda
bu
çok
ilginç
b ir k on ud ur .
OsmanlL
cemiyetinde
sa-
ray, yani ne vezirler ne
d e d ig er
yöneticilerin
hususî konaklari
pek
parlakttr.
Hatta
Müslüman
olsun
Hiristlyan
olsun,
meselâ ruhanî
reisler
için
de bu
eksik
söz k o n u s u d u r. Hi çb i r
zaman.
patrikin
Ro-
ma'daki
papa
gibi
yazhk
veya
kylik bit
sarayt
bulunmast
söz
konu-
su
d eg il di r. V ez ir le ri n
ayni
gekilde
zengin
b ir k on ag a,
saraya
sahip
olmadigt görülür.
Hatta
padigah
için
de bu
böyledir.
Bütün
astria-
ri,
bütün
mekânlart
büyüleyen
Süleymantye
gibi
bir
eseri yapuran
Kanunî
S ul ta n S al ey ma n' m
Topkapi
SarayL'ndan
çikmak
aklma
gelmemigtir.
Yani
ünlü
mimara
büyük
süslü
bir
saray
yaptirmak
söz
konusu
olmamigtLr.
O
koca
imparatorlugun
müreffeh
bag
vezirieri
Damat
Rü st em Pa ya
ve
onen
haleflerinden
en
uzun
süre
vezir-i
azambk
yapan
Damat
(veya
Sehit)
Sokullu Mehmet Pa pa
veya
onun
haleflerinden Damat
Slyavug
Paga'nin
da
ünlü
bir
sarayt ve-
ya
konagt
yoktur.
Zaten
olamaz;
çanka
damatlar
âdet
üzere
padiga-
hm
kizi
veya
kLz
kardeginin,
eglerinin,
sultanlann
sarayma,
kona-
ma
yerlegirlerdi.
Ne
var
ki
onlardan
da
pek
b ir k al int i
yoktur.
Ünlü
Esma
Sukan'in
Boš az 'daki
saray
anan
sadece
ismi
'ka l mi gt t r
h
lLBERORTAYLI
.
93
r
,
r
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 92/190
I
Oradaki
binanin
o
sarayla alâkast
yoktur.
Burada
b ir b ag ka k on u-
I
nun
üzerinden
geçmek
durumundayiz...
Bagkentteki,
bilhassa
19.
asirdaki se fa ret s ar ay la ri âdeta
bizim
ve
devleti
yönetenlerin
matevazi
konaklanyla
alay eder
konumda-
dir.
Tepebagthdaki
ünlü
Britanya
sefarect,
Fransa
sarayi
dediš imiz
Fransa
B üy ük el çi l iš i .. .
16.
RSLtd an
beri
yerinde
bulunan
ünlü
Ve-
nedik
Sarayi,
yani
Venedik
e lç il iš i ni n
b ulunduš u
yer
ki
sonradan
Avusturya-Macaristan
Büyükelçiligi
oldu
ve
19.
asirda
Italya
ile
münasebetiinizin
h e nü z k u ru l d ug u
zamanlirda
Italyahin
b ü y ü k b ir
devlet
olarak
20.
asir
bapnda
yaptirdigt
f a ka t k u ll a nm a di g i
Maç-
ka'daki
ünlü
Italyan
Büyükelçilik
binasi...
Italya
Büyükelçilik
bi-
nasi
bugan
sanat
mektebi
olarak
k u llan tlmak tad LT.
Bu binalara
bakttäimtz
zaman,
bunlarla
boy
ölçügecek
ne
bir
vezir
konagimiz
ne
bir
s ad ra za m i ka me tg âh im iz
vardir.
Müthig
bir
tevazu
göze
çarp-
maktadtr
Bu
tevazunun
bir
ahlakî anlayi; yant oldugu gibE
bir
ma-
lî
imkânstzligt
da
tartigilabilir.
Bagkentrebüyük
saray
ve
konaklar
pek
az
sayidadtr.
19.
SSLrd a
istanbul'daki,yani
Imparatorluk
bagkentindeki
bu
bayük
sefaret
saraylanyla
boy
ölçügebilecek
b i r b a gv e zi r
konaga,
bir
vezir
konagi
yoktur
dedik.
Süphesiz
ir
tüccann, sanayicinin
evin-
den
de
söz edilemez.
O
kadar ki bu
yapilanmalar ancak ve ancak
belki
Misir'in
zenginligini
Istanbul'a
tagtyan
Hidtv
ailesinin
kastr-
l an , k ög k le ri ,
konaklanyla
ärtülebilir.
Gerçekten
de
Sait
H al im P a-
r
ga'nin
Bebek'teki
sarayt,
k i bugün
M i si r B a gk o ns o lo s lu g u' d ur
veya
Yeniköy'de
yanmig
olan
ahyap
konagt
veya
Çubuklu'daki
Hidiv'
Abbas
H ih ni P ag a' nm
gimdi
Belediyeye
ait
olan
ünlü
konagt
bir
is-
tisna
addedilir
ve
bunun
gibileri
çok
yoktur. Süleymantye'de Bah-
riye
nazirina
yapddigt
zaman
büyük
dedikodulara
sebep olan
Kayse-
rili
Ahmet
Paga'nm
konagt
Kültur
Bakanligt
tarahndan
restore
edil-
di.
Bu
konagt
da
gidip
gärdügünüz
zaman
Misirldarmki'ne
göre
ne
kadar
mütevazi
ve
fakir
kaldigint
görürsünüz.
Aslmda
istanbul'daki
94
_
OSMANLl'YI YEN
IDEN
KEQFETMEK
:1
i
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 93/190
T op ka pi S ar ay s b ir in ci
kapisi (Bab-i Hümayun)
ve
3 . Ah met
Çe
mesi
Tho mas Al lom .
z en gi nl iš i n
ne
Kahire'yle
ne
lskenderiye
le
karsilagttrilmast
müm-
kün
degildir.
Hele hele
19.-20.
yüzyildaki
Rusya'nin
zenginlikleriy-
le
mukayese edilemez.
Nitekim
ünlü
romancumz
Midhat
Cemal
Kuntay, Uç
I sc an bul da b un u
çok güzel ifade
etmektedir.
Romanda-
k i h ir SL zL gt
e
yolsuzlugu
belirtilen lL A bd ulh amid 'in B ahr iy e
na-
ZLilnin
mermer
k ö gk ü , I s ta n bu l ' a
Sliman
ihtilal
kaçktni bir
Rus
prensin
gözünde
hiçbir
gey
degildir.Onlarin
Rusya'dabiraktiklarty-
la
mukayese
bile
edilemez.
Üzerinde
u ru la ca k b ir k on u d a T op ka pi
Sarayt'ran
zenginli-
i
-
ginden
ve
ihtigamLndan
çok
k en di ne h as k ar ak te ri , h as
çizgileri
ve
ananeleridir.
Z at en T op ka pi S ar ay i O sm an h
imparatorlugu
arihi-
ni
bir
ananevi,
bir
baba
ocagt
gibt
k ap l am t et i r. P ad i g ah l arb u rad a
oturmasalar
da
ölüm
halinde
naag
b u rad a d efn ed il i r
ve
cabil
yagar-
l ar ke n d e
sünnet
burada
yapilirdi.
Topkapi
Sarayt
bir
ananedir
ve
buradaki
yagam
bilmemiz
gereken
bir
çizgidir.
Ayrica Osmanlt
I .
I .
ILBERORTAYLI 95
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 94/190
I
I
I
I
I
i
I
I
•
l
I
.
devlet
anlayigt
bu
sarayin
her
bölümünde
ve
her
kögesinde
göze çarpmaktadtr.
To p k ap L
Sarayi 19.
yüzyda
p-2-cc
.
kadar devleti n
eviydi..
Saray
dünyanin
en
.güz e l
noktasinda
bizim
"Sarayburnu" dediš imiz
uçta
yer
abr.
Sehrin
her
tarafm-
dan
görelür
ve
gehrin
her
tara-
findan
gorundugu
bilinen
bu
saray,
ashnda
zaman
zaman
ya-
...
-
pil an il aveler le,
bir
tek.devirde
meydana
gelmemigtir;
fakat
bu-
Topkapi
Sa rayi ikinci kapist
-
- -
-
-
-
.
na ragm en sarayin
adeta
birbtrt-
(Bâbüsselâm).
J.
A.
Pierrion.
. .
.. .. ..
..
ni
tamamlayan
bir
gorunumu
vardir.
Surasi
ok
açiktu;
bakd-
digt
zaman
Sultanahmet
ve
Ayasofya
ile
b ir li kt e b ir b üt ün lü k
teg-
kil
eden
sarayin,
bu
profili
bozdugunukimse
söyleyemez.
Aksine,
h at ta d üz el tm ig ti r.
O
görünüm
bir
zenginlik,
bir
ilave
getirmigtir.
Fatih
gehre girdigt
ve
Bizans
kayserlerinin
sarayma
baktigt
zaman
kimin
eserinden oldugu
bilinmeyen,
tartigdan
bir b eyit
söyledigi
rivayet edilir:
I
"Bum
nevber m izened
der
tarem-i
Afrasyâb
I
Perdedarî
mikoned
der
kasr->kayzer
ankebud"
"Afrasyâb'm,
o
büyük
Iran
imparatoru'nun
araymda,
bayku;
nevbet çahyor,
yant
bando
görevini yerine
getiriyor"
diyor.
Çünkü
hükümdarlarm
k ap is md a b öy le bir
yeniçeri
mehter takunt gibi
nevbet
veran
bir
takim
vardi.
"Kayserlerin
sarayinda, perdedar li k
yant
protokol
gefligi
görevini
örümcekler
y ap l Or"
d iy or . B u h az in
bir
ifadedir;
fakat
tabii
Topkapi
Sarays
hiçbir
zaman
bu duruma
dügmemigtir.
Cumhurlyet
d ev ri nd e d e b ar ap
olan
saraym
yeniden
I J
l
i
'
96
OSMANLPYIYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 95/190
.
Topkapt Saray1
üçüncü
kapist
(Bâbüssaade)
restorasyonu
korunmast
säz
konusudur.. Bugün
Topkapi
Sarayi
maalesef
tur-izmin
tahaccümü
altmda
bunalmaktadir.
Surasi
ok
açikttr;
Osmardi
saraymdaki
bazi
eserlerin
bir
an
evvel
kurulacak
millî·
bir
müzeye
riakledilmesi
gerekiyor.
Ay
nca
Topkap
t
Saray
t
.a r
.t i k
Osmanli
hükümdarlarinin
19..yüzytla
kadar
ocurduklari, ondan
.
sorna
hir
ritüel, uhrevî
merkez
olarak
muhafaza
ettikleri
bir
yer
olarak
korunmak
zorundadtr.
O
nedenledir
ki
onun içindeki ritu-
ele
riayet
edilmiitir.
M es el âHi rk a-i
Serif'te
4
saat
Kur'an
okuma
'
âdeti
dumhuriyet
e vr in de d e d ev am
edilen
bir
âdettir.
Bugün
de
buna
riayet
edillyor.
Topkapi
Sarayi
her
eye.
ragmen
Osmanli
medeniyetini
bü-
tün
gatafattyla nakleder.
Meselâ
Bab-i Hümayun
yeniden
tarnir
edilmektedir; çünkü
devletin kapisidtr. Zaten
Topkapi
Sarayi da
kansinda
toplar oldugu
için
halkm
verdigi
bir
isimdir.
Bâbüsse-
lâm
âdeta
devlete.gösterilen
saygtnin
kapisidtr.
Bugün
müzelerin
glielerinin
bulundu
u
b u k ap id an
girerken
Sadrazam
Papa
dâhil,
kimse
at
üzerinde
k a lm a za t . H e r ke s
atindan
inip
yürürdü
ve
nite-
[LBER
ORTAYLI
..
-
97
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 96/190
:1
I
I
I
I
I
I
kim
bu
avlunun
kenarmdaki
kubbenin,
ki
adera
lmparatorlugun
cihangümul
karakterini
temsil
eder
ve
istanbul'un
her
yerinden
görünür,
Kasr-i Adi
gibi
kendine
has
unvanlart vardir.
Devleti
yö-
neten
iç
kabine
mesafesindeki
yaksek
görevlilere
de
KubbeaÏn
va-
zerasi
denirdi.
Cuma
günleri
burada
temyiz
görevleri
yerine
geriri-
lirdi.
Gene
burada
her
üç
ayda
bir
yeniçerilere
ulufe
dagittbrdi.
O
zaman buradaki
gulgule,
yeri
gögu
inletirdi
ve
bu
günler
de
bag-
kentteki
yabanci
elçilerin
orada
bulunmalanna
dikkat
edilirdi.
Mu r f a k b u g u n
egine rastlanmaz
bir
ini-porselen
zenginligini
barindirmaktadir.
Osmanli
saray mLn
mutfagt
19.
asirda
bile
zarafe-
ein,
zenginligin
ifadesi
oldugu
gibi
Sarayin
civarma
da
yemek
da-
gittlan,
yemek
çtkanlan
bir
yerdi.
Nihayet
Harem
bir
muesseseydi.
Harem
aristokrasinin
bulunmadigt,
devgirme
sisteminin
cari
oldu-
gu
b ir k ur um du .
Yönetici
seçkinlerin,
halkin
en
alt
tabakalarin-
dan,
devletin
yönettigi
uzak
köylerden
gelen
insanlann
yetistitil-
digi
Enderun'un digi
muadili
giblydi.
Böylelikle
kadmb-erkekli
bir
elit
zümre
yaratdir,
yetigririlirdi.
Bu
Harem'e
given
genç
kizlarin
içinde
Türkçe'yi
çok
iyi
ögre nenler vardi,
bizzat
Hürrem
Sultan
ör-
neginde
görüldügu
gibi.
Hiç
§üphesiz
ki
Harem'de
d e k en di ne
has
egitsizlikler
vardt;
dünyanin
her
yerinde, her
kurumunda
görüldü-
ga
gibi...
I
Osmanh
sarayinin
içindeki
Enderun
müessesesi,
ki buna
bir
okul
diyoruz,
aslinda
bir
yetistirme
taEZLy d t
ve
protokolüydü.
Os-
manh
saraymin
içindeki
hazine
dairesi,
Osmanli
saraymm
içinde-
ki
mutfak,
dig
koguglar,
iç
koguglar
ve
bugün
demityolunun
kapla-
digi
denize
kadar
olan
sahadaki
bostanlar,
bahçeler,
her
biri
ken-
dine has bit
âdeti,
bir
müesseseyi
barmdirirdi. Meselâ
istanbul
sa-
hillerinin
sorumluluku
saraya
aitti,
bostanctlar
ocagina
aitti.
Gene
sarayin
içindeki
bazi
kuruluglar,
m eselâ ala
bölük
halkl
dedigimiz
sipahiler,
kapilculu
süvarileri
istanbul
ve
sarayin
asayi;
ve
koruma-
smdan
sorumluydu.
98
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 97/190
Tüm
saraylar
da
tipkt
insanlar
ve
cemlyetler
gibi
iglevlerini
bagka
kurumlara
devrederler.
Kla si k d ev ir
Osmanh
saraya,
bizim
Topkapt
Sarayt dedigimiz
Saray-i Amire
de
19.
yüzytlin
modem
dunyasmda
devletler
sistemi
içerisindekt
b ir b uy ük
d ev le ti n k la si k
evt
olarak
iglevini
tamamlamq
ve
görevini
yenilerine
devretmek
zorunda
kalmigttr.
I
L
ILBER
ORTAYLI
99
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 98/190
l
I
.I
J
\
I
I
I
I
I
I
I
I
I
.
I
I
•
\
\
I
I
I
i
I
I
i
I
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 99/190
·
L.
I
I
L
I
.
ÌSTANBUL'DA
ULEMA
SEMTLERI
1stanbul'un
merkez
semtleri
diyebilecegimiz
Süleymanlye,
Ve-
fa,
yant
bagindaki
Vezneciler,
Zeyrek,
Fatih
ve
Fatih
Çargambasi
ulema
semderi
diye
adlandinlabilir.
Sebebi
de
gudur:
Fatih
Sultan
Mehmet
Han,
Fatih
Camii.
çevresinde
"Sahn-1
Seman"
dedigimiz
Avrupa
dillerinde
auditorium
e
anlammdaki
en
yükse k ta hs il
kuru-
munu
meydana
getirmigir.
Burayi
bitiren
kimseler
16.
astrda
Kanunî
Sultan
Süleyman'in,
Süleymaniye
Camii
civannda
ihdas
ettiš t
Süleymanlye
medreseleri-
ni
de, ki
onlar
daha
yüksek
bir
kademeydi,
ikmal
ettikten
sonra
Is-
tanbul
Ruûsu
abrlar.
Imparatorlukta
erçek
anlamda
Kadt,
Müder-
ILBER
ORTAYLI
].01
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 100/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 101/190
Eyup
sittlanndan
Ísmnbul.
W.
H.
Leitch.
oluor"
diyor. "Oluyor"
da
degil,
" olyor "
g ib i s öy lü yo r,
"Falanca
efen-
di
duvan
ytktyor"
gibisinden
Türkçelerdi.
Bunlar
çok ilginç;
bazi
l'leri
Ü
diye
t el af fu z e de rl er .
Gayer
temiz
konugurlar
ve
bozuk
cüm-
le kurmazlardi.Hiç
tahsili
olmayan
insanlar
na sd a nl ay ac ak,
derler-
d i. B iz im b ug un ku
üniversite
mensuplarindan,
talebelerinden
çok
daha
zengin
b ir A ra pç a,
F ar sç a k el ii ne
dagarciklari
da
vardir
yerine
göre.
Bu
semderin
halkiydt
oníar,
buralarda
yetisirdi.
Bu
saydiklarun
ve
r ee dr es e m en sup la ri ,
hocalar,
yüksek
bürok-
rasi
mensuplarl
bu
s emtle rde oc ururdu.
Zengini,
fakiri
mevzuubahis
degildi.
O
zamaradan
hatirladigim,fotograf
argivlerinden
de
görebi-
l i rs i ni z,k al an b azi
sokaklar
var.
Neredeyse
yikddim
yrkdacak
b ir b u-
çuk
k at li b ir
ahgap
evin
yanmda
b ir k on a k
yer
altyor.
Görmek
iste-
yenler
bu
manzarayi
h a le r i b u gü n H i rk a - i S a ad e t' i n
etrafinda
Kara-
gumrük'e
yakin
semtlerde
görebilirler.
Görürsünaz
bu
topografik
ya-
plyi.
Bu
ilginç
bir
geydir.
F a ti h C a mi i
âdeta
görevi
baginda
ölen
sad-
razamlarin
cenazesinin
kilmdagtbir
mekândt.
Bunlarin
mezarlari
da
bu
haziredeydi
ve
bazi
büyük
âlimlerinki
d e b u ra d a yd t .
ILBER
ORTAYLI
103
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 102/190
\
19.
yüzyihn
medreselerinin
çikardigi ilk
ve son
güneg
diyebi-
lecegimiz
Ahmet
Cevdet
Pagahm
yuvarlak
bir
sütun
biçimindeki
mezar
tagt
buradadtr. Bu
mezar
biçimi
Avusturyah
garkiyacçi
Ham-
mer'i
bile
o
kadar
cezbermigti
ki,
adamin
Viyana
civannda
Kloster-
neuburg'taki
mezan
bu
gekildedir.
Ahmet
Cevdet
Paga'ninki-gibi
silindir
bir
tagttr.
Üstünde
de
Arap
harfleriyle
"Hüvelbaki,
muver-
rih
ve
mütercim-i
elsine-i
selase
Yusuf
bin
Hammer"
yaziyor.
Hatir-
ladigim
kadarryla,
hiçbir
h aç f al an
yok,.tamamtyla
oryantal
uslûbda
bir
mezar
tagidir.
Son derece de
agir,
bugünkü
mezarlar gibi
böyle
mutantan
bir
gösterige,
zevksizlige
kaçmayan
basic,
ama
a gi rl iš t yl a
kendisini
hissettiren
bir
mezar
tagi...
.N .a si lki
kimi
mezarhkta,
ölen
genç
kizlarin,
genç
gelinlerin
ve
orta
yagh
hantmlarin
böyle
çiçeklerle
donanmg
mezar
taglartyla
o
havaya
giriyorsunuz,
nasil
ki
bazdannda
bir
takim
tarikat
geyhlerinin
ve mensuplannm mezar taglarma
baktigmizda
kendinizi dergâhta
zannediyorsuniz,
iyte
Fatih
Camilhde
d e b öy le
bir
hava
vardir.
'
Fatih
çevresi
Osmanh
y az il i e de bl ya ti nm
yant
bagmda
talebe
dedikodusunun,
çatumastnin
oldugu
bir
yerdir.
Birkaç
tane
medre-
seli
isyani,
camide
falanca
mollanin
v ak aSL
gibi
olaylar
vardtr.
17.
astrda
Ostüvani
Me h m et E f e n dih in
takum
bugünkü
Arabistan
Va-
habileri
gibt
her
geye
bidat
ve
yasak
diyorlar. Meselâ
camide
ma-
kamla
kamet
getirmek
de
yasak.
Oysa
Istanbul
camilerinin
en
bü-
yük
özelligi
müezzinlerin
güzel
kamet
getirmeleridir;
o
kadar
güzel
sesle
ve
o
kadar
makamla
kamet
getiriyorlar
ki,
bu
âdeta
istanbul
za-
riflerini
çeken
bir
olay
ve
mutlaka
büyük
camilere
gidlyorlar.
Hatta
bir
meezzin
makamla
kamet
gerirdigi
için,
secdeye
varan
adamlar
"Sübhane
Rabbiyel
alâ"am,
"alâ"smi
fazla
uzatmqlar,
yüksek
sesle
iltifat
edlyorlar
müezzine.
Kadizadeliler
bu
gibi
incelikleri
yasakla-
maya
kalkiyor. 'Bu
bidat'tir"
d i y e h a d i s e
çtkariyorlar.
Tabli igin
ar-
uk
siyasete
ve
içtima-i
anarglye
dönügtügü
çok açik.
I
Köprülu
Mehmet
Paga,
ertesi
gün
bunlarin
üstüne
gazelce
ye-
104
OSMANLPYIYENIDEN
KESFETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 103/190
L
I
niçerileri
yollaytp
sopayi
çektiriyor.
ÜstüvaniEfendide
Kibus'a
sür-
gün
ediliyor.
Çankü
bu
tip
hareketlerin
devlet
nezdinde
hepsi
ser-
besttir
aslinda, istedigin
kadar
tartigirsin; ama
devlet
nizamint, ce-
mi ye t n iz am ini
bozmayakalktigtn
zaman
bunun
cevaba
bellidir.
Me-
selâ
çok ilginç
b ir b iç im de
Süleymanlye
Medreseleri'ni
gezdiginizde
bunu
görürsünüz.
Etraf
bugün
bile
maa lesef ytkima
terk edilen,
be-
kar
iççiler
caraftndan
istila
edilen,
fevkani
denilen
yüksek
yapilar
güzel
ulema
konaklarlyla
doludur.
H al en b ug ün
bile
yart
koruma
tedbirlerimize
ragmen
ayakta
kalmigtir.
Burada
bu
zevki
görürsünüz;
ama
b u g ü n k ü d ev l et
ve
bugünkü
toplumun
ilgisizligine
bakin.
Her
büyük
kültürü
aslinda
temsil eden
alleler
hiçbir
yerde
o
kadar
zen-
gin
degildir.
Bugün
dahl,
sizin
kültürlü
dediginiz
ülkelerden
Italya'da
mese-
la;
Floransa'nin
bir
kilometrekaresini
kaldinniz,
ne
kalir
o
Röne-
sans'tan
acaba?
Roma'DLa
iki
kilometrekaresini
yok
ediniz,
kendi
haline
terk
ediniz.
Ne
kahr
acaba
o
Italya'nin
Rönesans'indan
Ba-
rok'undan?
Iki
kilometrekareyi
kendi
h a li n e b i ra k im z .
Seine
nehri-
nin
iki
yakastnda
Marais
veya
St.
Michel'in
arastna,
Louvre'in
arka-
sina
Swiss
Otel'i
dikiniz.
Fransahtn
o
mutantan
1 4. L ou is
külcürü
kalir
mi?
Moskova'da,
Petersburg'da
ayru
gey
olsun,
ne
kalir
eski
Rusya'dan?
Maalesef
bugünün
Türkiye'si,
Süleymanlye,
Vefa,
Zey-
rek
ve
Fatih
Çargamba'dan
lugan
iki
kilometrekareyi
kendi
kaderi-
ne
terk
etmigtir.
Burarun
b ir k er e
tarihi
topografyasmin
korunmast
gerekir.
Bu-
radaki
ahalinin
korunmist
gerekir.
Bir
gekilde
orada eski
Istanbul
muhafaza
edilmeli
ve
o
kültüru
gelecege
aktaracak
kugaklarin
süb-
vansiyonla,
malî
destekle
äzendirmek
yolùyla
orada
ocurtulmast
la-
zim.
Meselâ
üniversitenin
burada
belirli
kulüplerinin
olugturulmasi
gerekir;
oysa
Istanbul
Üniversitesi
ibi
bir
kurum
burada
hoyracça
bi-
nalarla
o
dokuyu
ve
hayan
yok
etmigtir.
Bu
son
otuz
senenin
içinde
olmugtur.
Bu
gayretkegliktir
ama
igte
Istanbul'un
merkezi
gitmektedir.
Bunun
üzerinde
israrla
durmamiz
gereklyor.
Tarihi,
her
sütunuyla,
ILBER
ORTAYLI
105
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 104/190
i .
Eyüp
Mezarhyndari
Haliç.
William
Henry
Darleir.
her
tagiyla,
h e r k i t ab e si y l e
ifade eden
bir
semttir
burast.
K ir az h M es -
cit
Sokagi'ndan
geçersin
kendi
haline
birakdmig,
oradaki mescidin
haziresine
bakarsm
neredeyse
Bab-i
âli
ketebesinin,
memurlarium
tam
takun
bir
örnegi
divanhaneye
girmig
g ib i or ad ad ir ;
oysa
bunlar
kendi
haline
terkedilmigtir.
Restorasyon
iyi
yapdmamaktadir.
Simdiki
stanbul
müftülügü,
eski
Seyhülislamhk'tir
e
Seyhü-
lislamhk
olmadan evvel
d e b ur as t
aga
kapisi
dedigimiz
yenlçerile-
rin
merkeziydi,
yani
bir
nevi
s er as ke rl ik , G en el ku rm ay
Bagkanh-
i'y d t.
Y en iç eri O ca nt
kaldirildiktan
sonra
burayi
Bab-i
Megihat'e
yani
Seyhühslamhk'a
ermigler;
ondan
evvel
bõyle
bir
yer,
Megihat
binast
yokm.
Kitabe
çok ilginç,
" B ab - ; B r ne y di .
Hak
kildr
makam-
1
ifca"
diyor;
yani
bir
ta rihi re aksiyondan,
(bu
1240
tarihli)
Vaka-l
H a y r iy e ' d e n h e m e n
sonra
konulan
bir kitabe...
Kapiya
bakarak
saš a
dönünce,
kägede
dunyalari
süsleyen
impa-
ratorluga
damgastni
vuran,
yani
o
üç
kitadaki
imparatorlugu
impara-
corluk olarak
resimleyen
o
büyük
adamin
mürevazi
türbesi
göze
çarplyor.
Bu,
âdeta
k ü ç ü k b ir
satranç
plyonu
geklindeki
gayer
iddiasiz
I
I
I
106
OSMANLI'YI
YENIDEN
KETFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 105/190
L
I
-
köge
bag
türbesi,
tabiî
ki
MimarbagiKoca
Sinan'a
alt.
Süleymani-
ye
Camii'nin
haziresine
girdiginiz
zaman
da
ülkeler
fetheden
Kanu-
nî
Sultan
Süleyman
Han'Ln
ve
b i rk a ç k i lo m et r e
ötede
Yavoz
Sul-
tan
Selim
Han'nLn
türbelerinin,
ülkeler
fetheden
imparatorlugu
kuranlarin
türbelerinin,
bagka
gekilde
mukayese
edilemeyecek
bi-
çimde
mutevazi
oldugunu
goruyorsunuz.
Sur
içi
Istanbul'da
ne
taribi
camilere
ne
de
türbelere
dikkat
et-
miyoruz. Bunlart
kendi
h al in e b ar ak tm g
vaziyetteyiz.
Bunlacin
etra-
fma
olur olmaz
binalarin
yapilmasma, müesseselerin yerleptirilmesi-
ne
sesimizi
çikarmadik.
Koca
lstanbul'da
S os ya l S ig ot ta la r
Kuru-
mu'nun,
Merker
Bankasi'nin
yerle ge cegi sanki
bagkabir
yer
yoktu.
Bunlan
dügünemedik,
falan
veya
filan
enstitüleri
burayakurduk.
ls-
tanbul
Üniversitesi'nin
n
a tu m üe ss es el er i
için
buralarda
lüzumsur
binalar
yaptik.
Buralarda
dünya
mirasina
kargi
sorumlu
olacagLmiz
yani
bizim
korumakla
mükellef
olduš umuz birtakun
binalann
etra-
fmdaki
yerlegmelere
de
dikkat
etmedik.
Kilise
Camii
denen
yani
bir
Bizans
geç
Paleolog
kilisesi
iken
mükemmel
bir
gekilde
camiye
çevrilmig
bir bina
ile
. a z
ötesindeki
Attf
Efendi
Kütüphanesihin,
ki
her
baktmdan
kultür
tarihimizin
bir
kilometre
tagidir,
bulundugu
sokagin
ne
yerlegtmine
ne
yapilanmast-
na
dikkat
etmedik,
buraSL
atölyeler ile
doluyor.
Valens
su
kemerinin
dibine
k o cam an b i r
tugla
bina
yap11tyor.
Bu
çirktn
yapLIREl
dikmeye,
bunlara
göz
yummaya
ne
bakkimiz
var?
B u b i n a l a r t n
yapdmast
yet-
medigt
gibi
burada
sefalet
muhiti
tege kkül edlyor.
Bu
tip
gundelik
oturulan
veya
allelerin
degil
bekâr
igçilerin
ve
henüz
üretim
süreci-
ne
tam
girememig
yani
günü
gününe
yagayan
nüfusun
barmdtil
yer-
lere
sefalet
mahallesi
decir.
Bu
bir
edebi
küçümsemelaft
degil,
sos-
yolojik
tabirdir.
Burast
tabii
çöpten
geçilmlyor
ve
üstelik
bu
semt
bir
de
Seyh
Vefa
hazretlerinin
makamidir.
lye
nibayer
tarihi
müessese-
lerimizdenbiri,
gerçek
Vefa
bozacist
h al en . b u rad a
çirpinmaktadtr.
Yazm
pra,
k i p i n b o z a y l a
geçinmektedir.
Orayi
meselâ
birçok
lstan-
bullu
bilmez
ve
dolaylSLyla
O
damak
tadiru
kaçinrlar.
Vefa
Lisesi'nin
1LBER
ORTAYLI
107
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 106/190
errafmdaki
o
güzelim
doku
mahvolmugtur.
Çirkin
okuma
atölyeleri
ortaya
çikmaktadir.
Imparatorlugumuzun,
arihimizin,
kültürümüzün
iki
buçuk
kilo-
m et rekareli k mer kezi
digmdaberbat
edecek
ve
k e n d ih a lin e
b Lrak acak
bir
semt
bulamiyor
musunuz?
Bunun
uzerinde
duruyorum
ve sor uyo-
rum.
Fatih
Camii'nden
ve
Valens
su
kemeri
(aquaduccus)
edigimir
k e m e r in b a p n d a n
bir
b ak in lZ.
TR
UZak ta
bir
yanda
Sehzadebap'yt,
izginin
saš tnda öbür
tarafmda
Süleymaniye'yi
görürsünüz.
Sinan
cetvel gibi gebri,
bu büyük
camilerle
donaimigttr
ve o
arada tabii
Yavuz
Sultan
S e l i m C a m i i
geride
kalmaktadir.
Benim
çocuklugumda
bile,
henüz
yüksek
kath
çirkin
apart-
man
binalarmin
yaptimadtit
Îstanbul'da,
b ur ad a b ir
camiden äbü-
rüne
geniççe
so ka kl ar da y ür ün eb il ir di .
Bunlarm
üçü,
dördü
bir
ara-
d a bir
çizgiden
gäzlenebilirdi.
Mu h te g e m b ir
lstanbul'du.
Taglarla
örülm üg, agaçlarla suslenm ig
bir
guzellik...
Biz
onu
yenilerken
bile
o
geometriye
dikkat
etmedik.
Buna
dikkat
etme
zamani
geliyor;
çünkü
biz
bu
mirasi
reddedecek
kadar
zengin
degiliz.
H iç k im se d eg il ,
tekrar
üzerinde
d ur uy oru m; b u
yer-
yüzünün
en
kültürlü
uluslart
dedigimiz
ulkelerde
b il e h iç k im se b ö y-
l e s i n e b i r
iki
k ilo m e tr e k a r e y if e d a
etme
lüksüne
sahip
d e g ild ir . E t-
rikleri an yok ol url ar.
I
I
I
.I
108 OSMANLPYI
YENIDEN
KESFEt
uíEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 107/190
I
OSMANLI
PADÌSAHLARI
Bagka
milletlerin
hanedanlari
ozerine
ayet
etrafh
monogra-
filer
vardir.
Hatta
hayatt,
tarihi
hayan
kisa
olan
Romariovlar
ve
-
onlardan evvelki
Rurik
hanedant
üzerine
Rusya
tarihinin
ünlü
uz-
mam
lvan
Zabelin'in "Rus
Çarlannm
Günlük
Hayatt",.ardmdan
.
"Rusya
Çariçelerinin
ü nl ük H ay an "
ve nihayet
"Rus
Çareviçle-
rinin
Günlük,Hayati"
diye
gerçekten
adam
b o yu n u b u la n
eseri
ha-
len.ölümsüzlügünü
muhafaza
etmektedir.
.
Topkapi
Sarayt'nday
Saray
argivine
bakagtmiz
zaman.
sayisti
b e l g e b u l u n u r
ve
bu
belgelerin
bazdan
Avrupa
saraylanndan
daha
referruach
g ey le ri a nl at ac ak
durumdadLt.
O
kadar ki
padigahlara
önünden
geçen
gündelik
elli-altmig çegit yemegi,
çegidi
fazla
otsa
da
.
.
mütevazi
olanlart
belki
14.
L o u i s d ev ri
Fransiz
saray
mutfagt
ile
kar-
gilagtirmak
bile
çok
eëlenceli
bir
monografi
konusu
olabilir.
Gürdük
saray
harcamalan,
saraym
içindeki
hiyerargi
ve
p ad ig ah la nn g ün lu k
hayati
onlann etrafmdaki
vakayinamelerde
yer
alan
parçalardtr.
1LBER
ORTAY
-
-
109
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 108/190
Ayrica
sefirlerin
ve
bagkentteki
seyyahlann
saray
ve
padigahlar
hak-
kinda
yazdiklart
yazdar
da
çok
ilginç
bilgilerdir.
Osmanh
padisablarmm
bayan
nedir?
Osmanli
padigahlan
kimdir?
Eski
bir
hanedan
mensubudurlar.
Islâm
dünyasmda
bu
kadar
uzun
ömürlü
olan
iki
tanesi
vardar.
Birisi
Oguz
Han'dan
geldigi
söy-
lenen
ama
ne
olursa
olsun
Osman
Bey'den
ve
babast
Gündüz
Alp'ten
(ki
gimdi
Ertuirul
Gazi'nin
Günd_üz
Alp
oldugu
ileri
sürü-
lü y o r ) b u g ü n e kadar devam
eden
b i r h a n e d a n .
Yedi
astrhk
ömrü
ke-
sinlikle
bilinlyor.
Öbürü
de
Cengiz
Han'dan
gelen
Kinm,
Kazan,
Astraban
h an lLk lan
g ib i s al al el er .. .
Osmanh
sülalesi,
siyasi
hayattnm
ilk
yüz
ell i ylbnda
gehzadele-
rin,
taht
namzetlerinin
civar
hükümdarlann
kizlanyla
evlenmesini
bir
prensip
edinmigti.
Germiyan Beyi'nin kiztyla
evlenen
I. Mu-
rad'm
oglu
Bayezid;
Osmanh
Beyligi'ne
Germlyan,
yani
Kütahya
ahalisinin
çeyiz
olarak
getirilmesini
saglamigttr.
Orhan
Gazi'nin
Bi-
zans
lmparatoru
Kantekuzinos'un
kiziyla
evlendigi
ve
bu
evliligin
Osmanh
hanedanma
aynt
zamanda
Hiristlyan
dünyasi
nezdinde
çok
ä ne ml i ol an
bir
mavi
kan
asaleti,
bir
intiba
getirdigi çok
açik-
cir.
Aynt
geyi
Uzun
Hasan
gibi
Akkoyualu
hanedant
da
Trabzon-
Rum
imparatorlan
Komnenoslarla
akrabalik
kurarak
saglamigtir.
Yani
Sah
Ismail
bir
yerde
hem
Seyh
Haydar'm,
hem
de
Komnenos-
lar'in
torunudur.
Galiba
K in m h an mi n
kizlart
ile
evlenen
son
geh-
zadeler
II.
Bayezid'in
çocuklandir.
I
Yavoz
Selim
Han,
Mengeray'in
ktzt
Hafsa
Sultan
ile
evlenmig-
tir.
Vakia,
tarib
hteratürümüzde
Çagatay
Uluçay'm
itirazlan
bu
noktaya
bir
soru
igareti
getirlyorsa
da
genel
k ab ul H af sa
Sultan'in,
yant
b ü y ü k h ü k u m d a r
Kanunî
Sultan
Süleyman
Han'in
annesinin
Kinm
haninin
kizi
oldugudur.
Böylelikle
Osmanli
ve
Cengiz
sülâle-
lerinin
birlegtigi
bir
noktadan
söz
edilebilir.
110
OSMANLYYlYENIDENKESFETMEK
I
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 109/190
Bundan
sonra
ise
artik
O sm an li S ar ay i' nd a
mavi
kanh
pren-
sesler
degil,
güzel
ve
zeki
kadinlar
görülür.
Igre
b üt ün h an ed an in b ü-
yuk annesi saydacak
tek
karanhk,
tek aydinlik saydmayan yan
ka-
ranbkta olan,
Gal i çy ab ö l g es i n d en b i r
papazin
kizi
o ldu gu s öyl en en
H ü r r e m S u l t a n
veya
Roksolan'dir.
Hürr em Sulta n hiç bir
zaman
Valide
sultan olmadigt
halde,
kendisine
p ad iga h ç oc uk la nni n
anast
olarak sultan
ünvani
veril-
migtir.
Bir
takim
hayir
eserleri ile
lstanbul'da
ve
Kudüs'te
anthr.
Hürrem Sultan
piire merakhydt ve
dili
çok lyi
kullanirdt.
Sahsen
Kanunî
ile
yazigmalan
edeblyat carihimize geçecek
sayfalardir;
ama
bunu
merak edip çoluga
çocuga
ögretecek
himmet
ve
gayret
kim-
de
kaldt?
Ikinci,
hanedanin
buyükanneleri
içinde
önde
gelen,
L
lbra-
him'in
egi
Hat
ice
T ur ba n S ul ta n' di r.
Ayr
ica
I.
Ahmed'in
eg
t,
IV.
Murad
ve
I.
Ibrahim'in
annesi olan
ve
IV. Mehmed'in de, büyük
I.
annesi
olarak
" büyük
valide"
ünvaruyla
sarayda
bulunan
Kösem
Mahpeyker
Sultan't
da
hiç
unutmayaltm.
Bu
ünlü
hükümdar
anast-
nin,
Osmanh
hareminin
bu
uzun
süreli
hâkimesinin
hangi
memle-
ketten
oldugunu
bile
lyi
bilmlyoruz.
B i r b a k i m a
Osmanit
hanedam-
ntn
an.neleri
" s ultan"
unvantnL
allyOr.
Hasekilerde
bu
pek
görälmü-
yor.
H ü rr e m S u lt a n
ve
Valide
sultanlana menge i pece resi
hiç
güp-
gy
h es i zk i
padigahin
kendisininki
gibi çok
açik
ve
b el l i d eg i l d i r.
M.
.-_
- .' s
Osmanh
pa digahi gunlük
hayari
itibanyla çok sikt
btr
protoko-
lün
içindedir.
S a ba h H a r e- m 'd e n
çiktiktan
sonra, sarayin
içinde
ne-
relerde
oturacagt
b il e b el li di r.
Bualar
17.
asirda
Revan
Käykü,
Bag-
dat Kögkü
veya
Arz
odast
veya
III.
Ahmed'in
y apr ir dr i
kütüphane,
ki kendi
oradadir,
veya b u n a b e n z e r E n d e r u n ' d a k i bazi
yerlerdir.
Pa-
digabin
günlük
protokola,
Enderun'un
hangi
agalanyla
birlikte
ola-
caš t,
hatta
saat
kaçra
yemek
yiyecegi,
ki bu
erken
kahvaltidan
do-
layi
saar
11'dir,
b el l i d i r. O
yemegin
nereden, nasd getirtilecegi
bel-
lidir.
I I. B ay ez id 'd en
sonra
kesialikle
porselen
kullandmakradir.
As-
ILBER
ORTAYU
111
-
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 110/190
linda
b u , T o p k ap t' d a ki. z e ng in
porselen-çini
koleksiyonun
varkgiru
da
izah
eder.
Gelen
yem eš in
nasd
tadilacagt,
önce
aççdar
sonra
çag-
nigir t arafi ndan zehi rl enm eye ve suikasta
karci bir
tedbir olarak
dü-
günülmektedir.
Tabii.geleñ
60
çegit
yemegin
her
birinin
yendigini
sanmamak
gerekir.
Padigahin
b a z e n b a k tig i,
bazen
sadece
tattigt
bu
n ef is y em ek le ri n
herhalde
kendisinden.sonra
protokol
icabi
baçka-
lan
carafmdan
yendigi
açiktir
ki,
bu
eski
bir
§ark
ve
Türk
ananesi-
dir.
Padigahlar
gece
Harem'e
çekilirler.
H a re m 'd e ki h a ya t in
nasil
olacagi,
kendisinin
hangi
cariye
ile
nastLberaber
olacagt
da
gene
belli
bir
protokol
surecidir.
-
P a d ig a h la r m h e r
biri
zanna.
olan
kimselerdir.
B iz b un la nn
hepsinin
ne
zan aatL
Old u g u n u
bilmiyoruz;
ama
hepsinin
bir
igi
var-
dir.
C ib an h âk im i
Sùhan
Süleyman
Han
çok
becerikli
ve
mahir
bir
kuyumeudur.
O
yüzde
baz:
halde
digandan,
Venedik'ten
veya
Av-
rupa'dan gelen
eserlerfe
bu
zevk
sahibi adama
göre
çok
seçkin
par-
çalar
bir
araya
gelmigtir
Meselâ bir
tanesi
Venedik'ten
gelme
bir
'
taçttr
ve
bu
taç
üzeritiae
Ëro£
Gülru
N ec ib oš l u' au n
bir
monografi-
si
vardir.
Burada
yüËsek
ir
Rönesans
zevki
görülür.
Padigabinken-
disi
çok
tyi
sanacçidir
Çok
ilginç yönlar
var
IIL
Murad-
en
büyük
ve e n uzun
divan
sahibi olan
gairlerdendi
Pädigahin
ince
kumag
zevki,
onun
bu
alanda,
h iç d eg il se '
te
hibte
ileri
derecede bir
zevk sahibi oldugu-
nu
gösterir.
IV.
Murad,
b u y ü k b i r
porcudur.
17.
y ü zy Liln
bu buyük
mate-
gali
agir
gürz
tagir,
çok
lyi ok
atar,.fakat
bu
iri
yari
sporcu
adamin
kendinden
beklenemeyecek
bfr
sanatl.daha
vardir.
Güzel
yazi
yazan,
ince
sanat
sahibi.
bir
hattattir.
§iir
ve
musiki
bilir
ve
sever.
IV.
Mehmed'in
av eth g i-meg h u rd ü L·.
Vaktini
avda çok
geçir-
migtir.
Av,
Osmanh
iktidar
v
hayatinin
b ö lü n m e z b ir
parçasi
ol-
muytur;
ama
padigahin
iyl.
bir
avet
olmasi
için
lyi
bir
sporcu
oldu-
gu
da
açikttr.
112 OSMANLPYI YEN1DEN KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 111/190
Sultanm
saltanat
kaytş.
L
Sabatier
ve
J.
Schranz.
I .L
III. Ahmed
büyük
bir
hattaTELE.
III. Selim
neredeyse
kismî
za-
manh
padigahhk
yapacak
kadar
b ü y ü k b i r
bestekardir.
Kendi'sinden
sonra
tahta
geçen
ll.
Mahmud
ise
hem
çok
orijinal
üslûp
sahlbi
btr
hattattir
hem
de
amcasi
derecesinde
olmasa
da
lyi
bir
muzisyendir.
II.
Abdülhamid
Han'm
ise
lstanbul'da
padigah
olmasa
milyar-
der
olacak
derecede
ince
bir
marangoz
oldugu,
dizayninin,
yani
ter-
siminin rakipsiz oldugu çok açikur.
Bunu bugün
lstanbul
Mafrülü-
ühdeki
periyye
sicillerinin
saklandigt
dolaplarda,
saraydaki
bazi
ma-
salarda,
1stanbul
Üniversitesihdeki
ir
kitap
dolabinda
ve
Yddiz'da-
ki
gehir
müzesi
baglangicy
saydacak
bolumde
görmek
mümkündür.
Abdülmecid
Han
ise
modern
bir
ressam,
daha da
ileri
derece-
de
alafranga
bir
bestekârdir.
Onun
zarif
b es t el eri h en u z
ortaya
çik-
maktadir.
Çoš u
kipinin
sadece peblivanlik ve
kuzu
yemeyle tanidt-
it,
yanhg
carih
yazimlyla
bize
tanitdan
Sultan
Abdülaziz
Han
da
lyi
bir
ressamdir.
Aynca
alaturka
ve
alafranga
besteleri
ile
insani
çeke-
cek
kadar
iyi
bir
bestekardir.
IL
BER
ORTAYLI
I 13
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 112/190
V.
Murad
çok
lyi
bir
piyanisttir,
besteleri
vardtr
ve
ay n L
Za-
manda
ressamdir.
Sultan
Abdülaziz'in
gehzadelerinden
Seyfeddin
Efendihin
meslegi
daha
aginçtir,
u
iri
cusseli prens o
dar
minare
merdivenlerini
süratie
inip
çikar
ve
Ramazan
mahyalarmt
hazirlar-
di.
Mah y acLh k ra
ismi
geçecek
kadar
bu
igi
bilirdi.
lyi
bir
bestekârdi.
Osmanh
padigahlart
bu
marifetleri
yaninda,
âdeta
mütevazi
sa-
raym
içinde
çok
uzun
süren
bir
protokoller
çevresinin
insanlart ola-
rak
yagamiglardtr.
Bu protokol
ancak
19.
yuzyilda
kLSmen
degigmek-
tedir.
Bir
padigah
sünnet
olacagt
zaman
bunun
nerede
olacagt
belli-
dir.
Saraydaki
sunnet
odasi
veya
kutsal
ernanetler
kismi
kullantbr,
zaten
yan
yanadirlar.
Yeni
saraya
geçildikten
sonra
da
bu
âdet
de-
vam
etmigtit.
Padigah
ve
gehzadeler
öldükten
sonra
eski
sarayda
Hirka-i
Saadette
teslim
edilirler
ve
gasl
ve
tekfin
edilirler.
Cenaze
oradan çikar.
Padigahlar
her
zaman
buray:
ziyaret
etmek
zorundadtr-
lar
ve
iç
hazine
son
zamanlara
kadar
Topkapt
Sarayt'nda
saklanmig-
tir.
Yani
bugün
orada,
teghirde
gördügünliz
kiymerli
parçalar,
hepsi
aynt
yerde
kalmiglardir.
Padigahlaan
halkla
temas
ettikleri
baghca
tören,
onlarin
taç
glytneleri
sayalan
kihç
olayidtr.
Eyüp
Sultan'da
ya
hanedanin
men-
sup
oldugu
Mevievî
tarikattnin
ulu
geyhleri
tarafindan ya
da
naki-
bü'l
egraf
tarafindan
kugatilan
kiliçlarla
resmen
saltanat
baglamp
sa-
ydtr.
Tabii
ashnda
padigah
kendinden
evvelki
hükümdar
öldügü
za-
man,
onun
cesedini,
naagiru
görür
ve
sonra
Babü's-saade
önüne
çi-
k artlIRD
RICLE
tahta
OtBERT.
Aninda
kendisine
devlet
ricali
biar
eder.
Tellallar
bunu
her
yerde
halka duyurur.
"Memleket
ve
millet
Sultan
Ibrahim
Han'indtr"
veya
"Sultan-
Süleyman
Han'mdir"
gibi
nida
i.le...
Bu
tören
ve
âdet
h i ç d e gi g me m ig t i r.
Son
padigab,
yani
Vahdettin
Han
bile
Baba's-saade
önüne
konan
altin
tahrta
ocurup
biatt
kabul
etmigtir.
istisnast
ittihatçi-
lar'in
31
Mart
vakasindan
sonra
Sultan
Regat'a
alelacele
Harbi.ye
114
OSMANLl'YIYENIDENKESFETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 113/190
nezaretinde
ve
darbeci
Hüseyin
Avni
Paga'nm
Sultan V.
Murad'a
seraskerlikte
blat
etmeleridir
ki bu
törenden
bir
sapma
addedil-
mektedit.
S e la m li k , h e r
hafta
padigahm
lstanbul
camilerinden
birinde
Cuma
namazuu
kumast
demektir
ve
buradaki
tören
ve
alkg,
alkig
elçarpmak
anlammda
degil,
"Padigahim
magrur
olma,
senden
büyük
Allah
var"
nidalan
arastada
hükümdann
geçigidir.
Selamhk
resmi
âlisi
çok
önemlidir.
Klasik
d ö ne m de h a lk i n
bazi
gikâyetleri
rikab-L
hümayuna,
yani padigahm egerine sunulurdu.
Eu
dilekçeleri de
ri-
kabdar
aga
toplardi
ve
k a a l e d e
ahnudu
bu
dúekçeler
Osmanh
argi-
h -
vinin
en
zengin
vesikalan
arasindadtr.
Rikab-i
hümayuna
teslim
edilen
keselerin
içinden
çok
ilginç
arzuhaller
çtkmaktadir.
Sade
Türkçe
d eg i l b ag k a
dillerde
de
dilekçe
yazdtr.
Padigahm
sadrazami
ile
temasi
telhis
dedigimiz
mektoplarla
olur.
Sadaret
makammin
takdim ettigi
bu
telhisler
19.
yüzyd'da
bi-
zim
idarî
ve
siyasî
hayatimizm
baglica
vesikalart
konumundadir.
Osmanh
padigahlart çok
degigik
kigillklere
sahiptir.
I.
Bayezid
okuyan
b i ri d i r. L
Sultan
Mehmed
çok
kurnaz,
ketum
bir
hükümdar-
dir.
Bu
sayede
Fetret
devrinde
kardeglerini
yenmig
ve
Osmanli
mül-
künü
yeniden
tespit
edebilmigtir.
II.
Murad
park
literatürüne,
siya-
setnamelere çok merakhydt.
Buyük
tercümeler
onun zamaninda ya-
pilmqttr.
Fatih
Sultan
Mehmed,
zamantni
aydinlatan,
herkesi
hay-
ret
ve
gLpta
içinde
birakan
bir
hükümdardi.
Bu
genç
maregalin
Yu-
nanca,
Italyanca,
Farsça.ve
Arapça
bilgisi
bazen
abartdsa
da
esasta
saš lam
oldugu,
kendisinin
tarih.konusunda
çok
derin
bilgisi
oldugu,
yerli
ve
yabanci
raporlardan
da
çok
lyi
anlagdmaktadir.
Giacomo
de
Languschi gibt bir Venedikli, Kritovulos
gibi
Bizans'tan kalma
ta-
rihçiler
bunu
belirtmektedir.
Bunun
dlgLnda
b i r ç o k d i l
bilen
padigah
vardl.
Yavuz
Selim'in
kardegi
Sehzade
hmed
Arapça
bir
slyasetname
yazacak
kadar
slya-
set
ve
Arapça
bilgi
sahiblydi.
Yavuz
Sultan
Selim,
Fars
dilini
ve
gi-
ILBERORTAYLI
115
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 114/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 115/190
I -
OSMANU
PASALARI
L
I
I
-
.
Osmanh
Devleti'ni
pagalar
yönetirler.
Bu
paga
kelimesi
tartig-
m.ahdir.
Farsçast
Pa-i
Sah'dir.
Yani
gahin
ayagmdan geldigi söylen-
digi
gibi,
esasta
bizim
bagagakelimesinden
türedigi
de
öne
sürülür
ve
en
çok
kabul
gören
etimoloji
de
budur.
Papalar
Mirliva
rütbesinden
baglar. Türk
cemlyetinin askeri
komutanlandir.
M ir li va d ed iš i mi z
bugünkü
tuggenerale
egit
sancak
beyi
rutbesindeki
askerlerdir.
Bunlar
bugünku
Türklye'de
apagt
yu-
kan
küçük
boylu
vilayerlere
tekabül
eden
sancaklan
yöneten
komu-
tanlardir.
Askerî
siniftandir
ve
askerdirler.
Bunlann
tabli mülkî
gö-
revleri
de
vardtr.
19.
yüzylla
kadar Osmanli
idaresinde asker
ve
sivil veya askerî
ve
mülkî
aynmi
yoktu.
Sancak
beylerinin
üzerindekt
buyuk
rütbeli
komutanlar,
eyaletleri
yönetenler
veya
merkezde
1.,
2.
ve
3.
vezirler
rütbesiyle
divana
girenler
ve
kaptan-i
d ery al ar, k i
bunlar
vezir
yarti
maregal
rutbesini tagrlar,
Anadolu
ve
Rumeli
beylerbeyi
saythrlar-
1LBERORTAYLI
117
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 116/190
di.
Hiç
güphesiz
ki
istisnalar
olmakla
birlikte
yapi
buydu
ve
19.
yüz-
yda
kadar
eyaletleri
yani
bugunkünden
daha
genig
smirlara
sahip
vi-
layetleri
yöneten
komutanlar,
mülki amir olmaktan
çok
askerîdirler
ve
bu
ikisi
bilegimdi.
Kaptan-1
d ery an Ln ,.
ki-vezir
rütbeli
büyük
bir
k o mu tan d LT
VB
Divan-i
Hümayun
üyesidir,
illa
denizeilikten
anlayan
biri
olmasi
art
degildir.
Mali
müzayaka
anlannda,
yani
hazinenin
ani
ödeme
yapamayacagt
anlarda,
çahsi
serveti
ile
gemilerin
inga
ve
tersane
masraflanni
karidayabilmesi,
cevval ve ytiksek yöneticilik
vasfma
sahip
olmasi
yeterlidir.
_Nicekim
carihimizde
denizeilikte
yerigme-
mesine ragmen
Fatih'in
sadrazamlanndan
Mahmut
Papa
hatta
So-
kullu
Mehmet
Paga'nm
diger
deniz
kurtlan
gibi
kaptan-i
deryahk
yaptigt
görülür.
Tarihçimiz
Yilmaz
Öztuna'nm
Sultan
Abdülaziz
darbesinde
igaret ettigi gibi
eski-Kaptan-i
Derya
Kayserili
Ahmet Papa
maalesef
bu
ünvanm
kaldmhp
kendisine
Bahriye Nazin
denmesinden
son
derecede
rahatsiz
olmuy
ve
b un un d üz el ti l me si
için
de
megrarîyet
admi
tagiyan
b i r d a r b e y e
katdmigttr.
Gerçek
sebebin
bu
olup
olma-
digi
tam
olarak
bilinmese
de
bu
çok
manidar
bir
görügtür.
Pekâlâ,
Bahriye
Nann
bu
ünvani
tapyabilmellydi.
Tabii
ki vezaret
rücbesi-
ne sahi p olanlar m
hepsi
asker
deš ildir.
Divan-i
Hümayun
azalarm-
dan
nigancihk
görevini
yapanlar
buna
örnek
gösterilebilir.
Diger
ta-
raftan
vezaret
rütbesini
tagidt š l
halde
kendisi
Papa
diye
andmayan-
lar
Yeniçeri
agalan
idi.
Yeniçeri
Ocagt'nin
komutanlanna
aš a
de-
nirdi.
En
bagta
ocagm
bagmdaki
aga
Divan-1
Hümayun
üyesidir.
Ve-
zirdir
ve
maregal
derecesindedir;
ama
aga
denir.
Bütün bunlarm
yani
bagtnda
mesleklerinde
bagka
vasiflart
olanlar
da
vardt.
Meselâ
Cerrah
Mehmet
Papa,
ki
sadra2amhga
ka-
dar
yükseltilmigtir,
cerrahî
kabillyetleri
ile
andirdi.
istanbul'un
ün-
.l ü
Cerrahpaga
semtine
adma
camileri
ile
vermigti.
Bir
yerde
Istan-
bul'u
inga
ermek pagalann
igidir.
Hamam,
medrese
ve
en
önemlisi
I
118
OSMANLYYIYENiDENKE§FETMEK
-I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 117/190
cami
yaparak
âdera
etraflartndaki
mahalleleri
olugturmuglardir.
Onun
için
lstanbul
pagalar
gehrtdir.
Her
semt
bir
bagka
paganin
adi
ile anthr.
Burada
çok
ilginç yapdanmalar vardtr.
Osmanli
askerî
ricall
k l as i k d ev i rd e
genelde
Enderun'dan
yeti-
girdi;
fakar
Enderun'dan
yetigmeyip
acemi
oglanlan
kylasmda
düz
yeniçeri
olarak
yetigenler
de
vardi.
Hiç
güphesiz
ki
sistemin
kokeni
devgirmelige
dayantr.
Bu
d evg ir mel ig in de 1T .
astrdan
icibaren
daha
çok
Anadolu
ve
Rumell'nin Türk
çocuklanna
münhasir oldugu
bir
gerçektir.
Bir çocuk,
genellikle
10-12
yaglannda,
d ev gi ri ld iš t
zaman
fizigine,
zekâsina
ve
kabillyetine
gõre
ya
Edirne
Saraytha
ya
Galata
SarayL'na
ya
da
Topkapi
Sarayi'na
almir.
Buralarda
yetigenler
haliy-
le
okuma-yazma
ve
bazi
rafine
sanatlar
dahnda
digerlerinden
üstün
oluyor;
ama
tabii
b u r a y a h e r
gelen
mutlaka
öyle
olmuyor.
Bunun
çok
önemli
örnekleri
vardir:
Osmanli
Ìmparatorlugu'nu
ç
padi ah
döneminde
14.5 yd
süreyle sadcazam olarak yöneten
S oku ll u Me h-
met.
Papa,
Bosna'nin
ünlü
Sokol
kasabasindan,
Sirp
asdh
bir
rubban
allesinden gelir,
yani
allesinde
papazlar
var.
ikna
yoluyla
abnmty;
ama
Sokullu
Mehmet
Paga'nin
daha
sonra
bütun
allesi
neredeyse
Îs-
lamiyet'e
dönmüg,
ih ti da e tm igl er .
Ama
kardegi
Peç
(lpek)
Sirp
pat-
riki olmug.
S ok ul lu M eh me t
Papa
o
derece
okuma-yazma
ve
edebi-
yatta
üstün
bilgi
sahiblydi
ki,
zaten
dogdugu
yer,
geldigi
alle
ve
kö-
keni
itibariyle
bu
ige
kabiliyetli
oldugunu
gösterir.
Devgirmelerin
içinde
Enderun'dan yetigen
çok
lyi
sporcular
oldugu
gibi
arala nnda mus ikipinas ,
hattat,
edebî
bilgisi
lyi
hatta
is-
lâmi
ilimlerde
ve
fikthta
ileri
gelenler
vardar.
Kanunî'nin
sadra-
zamlarindan
Asafname
adh
eserin
yazan
Lutfi
Papa
da
bunlardan
Gene
aym
gekilde
çok
estün
sanat
bilgisine
vakif
olan,
önce
Makbul
sonra
M a kw l l â ka b li
aslen
Pargah
ibrahim
Papa
d a b un la r-
dan
birisidir.
Çok
uzun
bir
zatnan
Kanunî
gibi
çok
zeki
ve
sanatçi
bir
padigaht
bile
yönlendirecek
kadar
bilgi
sahibi
ve onun
yaktatydi.
1LBER
ORTAYLI
119
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 118/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 119/190
Bu
O sm an h D ev le ti 'n i
yöneten
ve
asker
olan
papalarin
icinde
ilmlyye strufmdan geçenter
vardir.
Aym
gekilde askerlikten ilmlyye
simfina geçenler
de
vardir.
Ige
Kemalpagazade.dedigimiz
lbn-i
Ke-
mal
bunlardan
biridir. 19.
asirda
bile
ilmlyye
smifmdan,
kazasker-
likten
mülkiye silkine
geçen
ve
paga
ünvant
alan
biri
vardtr.
Hepi-
mizin
bildigi
ünlu.taribçi
ve
hukukçu
Cevdet
Paga'yt, Ahmer Cev-
det
Paga'yl
kastediyotoz.
Imparatorlugumuzun
sker
SLRlfl
aynt
zamanda
mülki
hayara
hâkimdic;
onu
dengeleyen,kalemden
yetigen mallyeciler,
defterdar-
lar,
Reis-ül
Küttab'in
ofisindeki
Fenerli
Rum,
E rm en i, T ür k
memur-
lan
tantyalim.
Bunlarin
içinde
Mavrokordatolar,
A rg ir op ul ol ar g ib i
Muslüman
kesimden
de
çok
ünlu
bir
âlim
Kâtip
Çelebi'yi,
vrupa-
lilar
Haci
Halife
veya
H ac t K al fa d e r le r ,
zikredebiliriz.
Gene
ilmlyye
sinifinda adlî
ve
b el ed i h i zm et l erl
üstlenen
kadt-
lar
ve
nihayet
onan
bagli
oldugu
kazaskerler
ve
17.
asirdan itibaren
bu
silkin
baginda
yer
alan
Seyhülislâm
ardir.
Imparatorlugun
mo-
dernlegme
dänemine
kadar
bu
devleti
yönetenler,
ister
Anadolu
ve
Rumell'den
gelen
Türk
çocuklan,
ister
Arnavut,
Bognak
olsun,
is-
ter
200
yll
k a d a r d e v y i r m e
sisteminden
gelsin
veya
sonra
dogrudan
dogruya
âdeta
bir
nevi
kariyer
intisablyla
Saraya
veya
Y en iç er i O ca -
gt'na
girenler olsun,
bunlardi
ve
burlann
içinde söyledigimiz gibi
sanatlart,
kabiliyetleri,
bilgileri
itibariyle
fark h k i m s el er
vardi.
Ama
gu
kadarint
söylemek gerekir
k i h iç bi ri ni n
bilgisi
öbüründen,
ya
da
hiç
birinin
kabillyeri
öbürunun tahsilinden
azimsantyor
degildi.
19.
asirda
bile
mektep
görmemig
sade
neferlikten,
askerlikten
yetisme
alayh
pagalar
de di gim izbir
zumre
vardLr.
Bunlarm
ärnegi
ola-
rak
sadece
Yedi
Sekiz Hasan
Papa
yani
Çorumlu
aa Hasan
Papa
ve-
ya
ünlü
Arnavut
tüfekçilerin
basindaki
Tahir
Papa
gibilerini
dügün-
meyelim.
Pekâlâ,
Yunan
muharebesinin
kahramanlanndan
ve
orada
gehit
olan
Abdülezel
Papa
d a b öy le di r.
A la yh b ir
pagaydi.
Bunlann
içiade
harita
bakmayi
bilmeyenler
vardt;
ama
topografyayi
ezbere
ILBER
ORTAYLI
121
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 120/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 121/190
-
,I
-
da
askerler
yer
almaktadir.
Bilhassa
eyaletlerdeki idarede
bazen
bu
iki silk arasinda
hafif
p ro to kol s ür tü gme le ri
söz
konusu
olmaktadtr.
Artik
burada
eski eyalet tegkilâtt, vilâyetlere
döndürelmügtür. Ba-
gma
mülkî
pagalar
va li olarak getirilmigtir.
Ordu
mmtikalan
ise
ba-
zen
birkaç
vilâyeti
içine
almaktadir.
R um el i' de E di rn e, k i
bütün
R u me l l b u nl a r in k o nt r ol ü nd e d ir ,
ve
lstanbul
I.
Ordu,
Sark
tarafin-
d a E rz in ca n, Ar ab is ta n' da
da
Bagdat,
Sam
ve sonra
Yemen'de
gö-
rüldügü
gibi
ayni
o rdu mm tt ka la ri di r.
Bunlann
içinde valiler
de
yer almaktadir.
Bu
tip örgütlenme
Bahriye'de
de
görülmektedir.
Yani
klasikte
Kastmpaga'da,
Kastmpaga'nm
asayiginden
sorumlu
K ap ta n P ap a
ve onun
bir
nevi
timari,
dirligi
saydacak
bazi
adalar
ve
sancakbeyi
rütbesindeki
amirallere verilecek
bazi
takimadalar,
buradaki
zeamet
ve
dirlikler
sistemi, yerini yeni
b ir b ah ri ye ye
terk
etmigtir.
Yeni
sistemde yeni
bir kurmay
smifi ortaya çakmaktadir.
Bun-
l a r m b a z i l a r t
son
d ereced i k k at ed eg erd i r.
Meselâ
Yunan
muharebe-
sinde
Dö m ek ek ah ram an i
olan
Gazi
Erhem
Papa...
Çok
lginçcir,
Et-
hem
Papa
oradan eski
eser
getirecek
k a d a r b i l g i
sahibidir.
Her
girdi-
i
muharebede
müthig
baçanli
olmugtur.
Sadece
Yunan
muharebe-
stade
d eg i l , d i g er
görevlerinde
d e b aç an li
olarak tarihe
ismini
altm
harflerle
yazdirmigttr.
G az i A hm et
Muhtar
Papa
da
böyledir...
Son
devrin
sadrazam
ve
harblye
naziri
Mahmut
Sevket
apabirçok
eser
verecek
k a da r b i lg i li d ir .
Bütun
bunlar
Prusya
tipi
pagalardtr.
Ayru
zamanda askeri
ilimlerde
ve
taribte çok
btlgilidirler;Ahmet
Cevdet
Papa
gibi...
Yeni
yetigen
bu
grup
imparatorlugun
modernizasyonunu
tem-
s il e tm ek te di r.
Bagansiz
ve
erken terfi
d o l a yi st yl a h a y a lp e re st
emel-
ler
peginde
i mp ar at or lu u
ve
ordulan
pek
de hayirh
yollara
sevk
edemeyen
E nv er P ap a
digmda
unutmayahm,
1880'lerde
dogan
bir
grup
bagta
Mustafa
Kemal
P ag a, Kazi m
Paga-Karabekir,
Fevzi
Papa
ve
tabli
Ali
Fuat
Papa
olmak
üzere
b un u g ös te rm ek te di r.
Hiç
tesa-
d ü fd eg i l d i r.
B i ri n ci Harb 'i n
ortasmda
yani
1917--1918
yillannda
bu
I L
1LBER
ORTAYU
123
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 122/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 123/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 124/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 125/190
I
i
.
I
O SM AN LI K AD IS I
L
Kadt,
hem
Osmanh'mn
hem de bütün
Islam
ülkelerinin
çok
önemli
bir
kurumudur.
AdL
üzerinde
Arapça'da
"kaf",
" dad"
harfleri
ile meyda na
ge-
l en "K az a"
yargilamadan
türer,
yargtç
d e me k ti r . B u nu n
çok
äzgän
bir
müessese oldugu malumdur.
Ayni
zamanda
da
degildir;
çünkü
yeryüzünde
insan
toplumu
ve
devler
oldukça
bir
yargiç
vardir
ve
gene
çok
ilginçtir
bu
yargiç
yani
hâkim,
orta
zamanin
Avrupa'sin-
da da
gebirleri
yönetir.
Osmanh
kadisi
mahkeme
yargict
oldugu
gibi,
ayni
zamanda
bir
noter,
gehirdeki
vakiflarin müfettigi
ve
tabii
k i b el ed iy e
reisidir.
Yani
gehrin
asaylgini
yürütmekle
görevli
zabitlert, subagilart,
asesbagilart
o
denerler
ve
onlarin
amiridir.
Çargida
snaft
kontrol
eden
muhtesib
dedigimiz
memur ona
baghdir
ve
burada
çok
ilginç
bir
görev
birligi
olmakla
b ir li kt e b u d ig er
imparatorluklarda
da
ay-
nidir.
Eski
Roma'da
praefectus,
Bizans'ta
nomark, epark
denir
ve
ILBER
ORTAYLI
127
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 126/190
bu
eparka
bagh
agoranomos (pazar
düzenini
saglayan
adam)
tipkt
bizim
Islâm
devletlerindeki
muhtesib
gibidir.
Osmanh
imparatorlugu'nun
on
Roma
imparatorlugu
olarak
butün
Akdeniz'in
hayatmda
çok
buyük
genig
bir
cografyada
aslm-
da
önemli
bir
ölçekte
merkezî
bir
idare
kurdugunu,
än
planda
böy-
le bir
memuriyet
gösterir.
Osmanh
l mp ar at or lu š u 'n un
hâkim
oldu-
.I
gu
b ü rü n b ö l ge l er d ek i
sancak
merkezlerine
ve
adi üstünde
kazala-
ra,
kaddari
Istanbul
tayin
eder.
I
Anadolu
ve
Rumell'dekt
b üt ün k ad dar in
a m iri
de
Rumeli
K a z as k er i , A n ad a lu
Kazaskerleri
efendilerdi.
Bir de buna
ilave
ola-
rak
Misir
lçin
ayn
b ir h iy er ac yi
ceykil
edilmigtir.
Yani Osmanh ka-
ddan
en
k üç ük k az ad an
en
büyügüne
kadar
üç
kitada
vazife
görür-
ler
ve
bunlarin
her
biri
Istanbul'dan
tayin
edilirdi.
Kadi
Osmanh
ilmiyye
stru fLn in
Ü € Si di r.
Yani
medreseyi
bitir-
mig
olmasi,
icazeE
almasi
gerekir.
Medreseyi
bitiren
insanlar
meslek-
lerine
üç
karlyerde
yani
üç
in eslek te
baglarlar.
Birincisi
ikta
dedigi-
Lu iz
konsültasyon
müftülük, ikincisi
cedris
dediš imi z
müderrislik,
yani
profesörlük
ve
üçüncüsü
de kaza
dedigimiz
yargt
yolu
yani
ka-
duik.
Bu
g ib i m es le kl er e
girenler
agaš t
yukara
butün
islâm
ülkelerin-
de
b e lir lib ir
saygt
görürler.
Osmanh
sisteminde
bunun
bir
farkt
var-
dir. Bunlann h e p sib ir b ir in e
protokoller
bakimmdan
yatayma
ve
di-
keyine
derecelerle
epitlenmigtir
ve
bu
meslege
girmek
içtn
d e b el ir -
li
bir
tahsil
veya
o
tahsilin
karithgmda
bir
imtihandan
geçirilir.
Si-
zin
hangi
medreselerde
kaç
y d o ku du gu nu z
hiç
önemli
degildir;
ama
en
baglndan
medrese
ta hsi line tekabül
eden i mr ihanlart
vermig
ol-
mantz
ve
a Sli ÖROLul isi
15.
asirda, 16. asirda
Fatih
Medreselerini,
ki
"Sahn-i Seman"
d e n ir d ib u n la r a ,
veya
16.
asirda
Süleymaniye
Med-
reseleri
dedigimizbuyük
medreseleri
bitirmig
olmantz
gerekirdi.
Bu-
radan
danigmenddlye
çikan
kigiler,hocalarmdan
icazet
alanlar
kar-
ma
bir
ihni
heyetin
önünde imtibana
gi rerl er, yazi li
ve
sözlü
olarak
I
sorulan sorulara
cevap
verirler
ve
sonunda
bunlar
payet
muvaffak
1
I
I
128 OSMANU'YI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 127/190
olurlatsa
Îstanbul
Ruûsu
dedigimiz
dereceyi
almalan
uygun
görü-
lärdü.
1stanbul
Ruûsu
d en en d er ec ey i
almayan
bir
adam
40
sene
medresede
sürünse
de
bõyle
bit
itibar görmezdi.
Böyle
kisilerin
im-
paratorluk
içinde
tedris
yani
müderrislik,
ifra,
yant
müftülük,
hele
kadthk
yapmasi
hiç
mümkün
degildi.
Kadihklann
derecesi
vardtr.
Bunun
gibi
Anadolu,
Rumeli
ve
Misir
kitasmda
müderrisin
de
de-
recesi
vardt.
25
akçe
yevmlye
ile
göreve
b a gl a rl a rd t . K üç u k
derece-
dekiler
k as ab ad a, b ü y ü g ü
medreselerde
ige
baglar,
eger
rütbesi
mü-
saitse
terfi
eder
veya
çok
b i l g i l i b i r i s i
ise
daha
üste
bir
yere
cayin
edilirdi.
Osmanli
carihinin
ünlü
-idare
adamlanodan
Cevdet Papa
he-
pimizin
bildigi
gibi
çok
genç
yagta
en
yüksek
egitim
kurumlarmdan
biri
olan
Süleymanlye
Medreselerinde
kibare
müderrisin
yani
o
devrin
ordinaryüsü
demek
olan
Süleymantye
müderrisligi ile
ige
baglamigtt.Muvaffakiyeti
üzerine
bir
ara
kendisine
kazaskerlik
pa-
yesi
verilmigti.
Kazaskerlik
payesi
ile
is
görürken
de
ilmlyye
silkini
terk
etmig
ve
vezir
olarak idareci
sinifina
geçmigti.
Bunun
gibi
bir
kadt
Anadolu'da-ve
Rumell'de,
geçtigi
rütbeye
göre
küçuk
bir ka-
zada
25
akçe
yevmiye
ile
göreve
baglar.
Bu
ne
demektir?
Mahke-
meye
gelen
harçlardan
kendi
maagmt
alacakttr.
Yoksa
orada
otu-
rup
mahkemenin
bätün
gelirint
kendisine
almasi
mümkün
degil-
dir. Zamanla
terfi ederek
her
yerde
1.5-2
seneden
fazla kalmadan
yer
degigtirir.
Yargicin
mahalli
halkla
yüz
göz
olacagi
dügünülur,
bir
yerde
uzun
süre
kalan
saygt
göremez.
Bo
yarg1ç
hepimizin
bildi-
i
gibi
ayni
zamanda
beledlye
reisidir,
vaktflann
müfettigidir
ve
ay-
ni
zamanda
ve rgi le ri n t opl anm as ma
nezaret
eder.
Daha5L
bulundu-
gu
yerde
bir kale
varsa,
kl
umumiyerle
vardtr,
kalenin
içindeki
ka-
le
erlerinin yani
garnizonun
ve
baglarmdakikale dizdannin
göre-
vini
yapip
yapmadiklarina,
o
bölgenin
askeri
komutani
olan.san-
cak.beyi
ya
da
beylerbeyidegil,
kaadt
bakar.
.
Kaddan
tef
tig
için
de
bagka
kaddar
görevlendirilir,
bunlara
me-
hayif
müfettipi
d en ir . D ah a
da
änemlisi
kaddar
bazi
halde
ahalinin
ILBER
ORTAYLI
-
129
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 128/190
önüne
dugerek
merkezî
hükümete
toplu
dilekçeler
sunarlar.
Bu
as-
lLn d a
tam
beledlye
reisligini
belirten
b i r k o nu md ur
ve
gerlata
gäre.
kadt devlerin
tremuru oldugu
kadar,
ayni zamanda idare edilen
ahahnin
de
temsilcisidir.
Bu
çok
önemli
bir
noktadtr
ve
k ad L
mah-
kemesinde
tek
bâkim
esast
caridir.
Bu
19.
asirda
degigir.
Savcdik
müessesesi
zaten
yoktur.
19.
a5Lrda
geligmigtir.
Avu-
kathk
da
yoktur.
Bunlar
Islâm
hukukunda
olmayan
kurumlardtr.
Bunlarin
zaten
o
dönem
açismdan
pek
geregi
yoktur.
Kadi
Osman-
h
I mp ar at or lu š u ' ad a
adece
geriatm
hüEümlerini degil,
aynt za-
manda
o
çerçevede
yorumlanmast
istenen
örfi
sultant
dedigimiz
örfî
kanunlarl
da
tatbik ederdi.
K ad mi n b ir
idare
adamt olarak
so-
rumlulugu
çoktu.
Bunun
çok
trajik
neticeleri
de
olmuçur.
IV.
Murad
Baš dat
seferine
çiktigt
strada
yollann
karmi
küret-
.
meyen
lznik
kadisini
astirmigetr.
Bu
kadmin
orada
idari
görevini
aksatmasmdan ile ri gelmektedir.
Yoksa Osmanli
Imparatorlu-
'
gu'nda
bu
önemli mülkî
fakat
ön
anlamda
yargaç
statûsündeki
in-
.sa nl a nn
bir
nevi
dokunulmazhgi
vardtr.
Kendileri
ne
bogdurulur
ne
de
kihçla
siyaset
tatbik
ettirilir.
Hatta
o
kadar
ki
Prof.
Halil
Inalcik
hocamizm
yaymladt
L
1595
tarihli
bir
adaletnamede
padi-
gah
birtakim
görevlileri
tehdit
ediyor:
"Görevinizi
yapmazsaniz
gu
müeyyideleri
yani
yaptinmlan
uygulanm"
diye. Orada "Kaddar da-
hi
dibekte
dövülür,
helâk
edilir"
gibi
dehget
bir
tehdit
var.
Tabli
hiçbir
kadmin
d i b ek t e d ö v ül m es i
söz
konusu
olmamigtir;
ama
bu-
rada
"Katiyen
kan
siyaseti
tatbik
edilmeyecegi
için
rahat
ohnaym,
usulsüzlügünüz
halinde
ben
sizin
k an lu lZi
akitmadan
öldürürüm,
idam
etmesini
de
bairim"
diye
Islâm
öncesi
bir
tarihî
cezadan
söz
ediyor.
Osmanli
kadisi
terfi
eder,
bir
yere
gider,
döner
ve
lstanbul'da
tekrar
bekler,
daha
üst
bir
yere
terfi
eder
ve
buna
mazullyer
denir.
.
Azledilmek
bu
anlamda
usulsüzlük
neticesi
gelen
bir
fill
degildir.
Bekledikçe
nihayet
yüksek
bir
sancaga
mevleviyyer
payesi
ile
tayin
I
.130
_
OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 129/190
edilecektir.
Böyle
mevleviyyet
rutbesi
için
Istanbul'da
bekleyen
eski
kaza
kadilarina
tahrabap
denir.
Igte
size
bir Skra: Kirklarell'den
(o
zaman
kl
adtyla
Kirkkili-
se)
gelen
bir
kadt
bu
uzun
bekleyig
strasanda önemli
bir
sancak
merkezi
olan
Manastir'a
kadi
olarak
tayini için
dilekçe
veriyor
ve
israrda
bulunuyor.
Diyorlar
ki
"Orast
çok
önemli
bir
merkezdir,
se-
nin
oraya
tecrüben yetmez"
Kadt
da
"Ca nim" d iy or ;
"Kirk
tane
ki-
liseyi
idare ettik
bir
manastiri
mi
idare
edemeyecegiz?"
Hiç
güphesiz
ki bu k o n u d a h i y erarg i y e,taEsile,
tecrubeye, im-
tihana
dayanan
b ir d en e ti m
vardtr
Adliye
sukinde
ve
mülkiyedeki
birtakim
yolsuzluklar,
zainan
zaman
birtaktm
rusvet
olaylari
bu
-
müesseseleri
tü mü yl e s il mi gt ir .
Imparatorlugun
onuna
k a d a r k a d i -
hk
kalmLgtlf.
Burada
size
tarihin
sayfalarina
gömulen
bu
kurumu
anlatan
bir
vesikayL,
bir
biyograflyi
göstermek
istiyorum.
Üsküdar'da
a-
rem
Iskelesi
Sokagt
ile
T i b b i y eC ad d es i 'n i n
kavugtugu
noktada
ya.
ni
Karaca
Ahmet
Mezarhgi'nda,
artik
günden
güne
eksilen,
kaldL-
rilan
mezar
taglannin
arastnda
yüksek rütbeli
k a di l ar d an b i ri n in
pahidesindeki
gu
ibare ilginçtir:
"Hüvel
Baki"
yani
"Baki
olan
O'dur.
Allah'tir."
Misir
kadist
olup
Sam
canibine
karadan
gider-
ken
Suriye'deki
H a ma ' da n , T r ab l us
tarafma
teveccüh
yani
bildigi-
miz
Trablus
Sam'a
eçerken
esna-yi
rahda
(yolculukta)
astalanip
älmüg.
D e m e k k i
kadimiz
Sultan
Ahmet
imamzade'dir.
Selâtin
camileri
imimlarl
çok
bilgili
ve
daha
yüksek
maag ve-
rilen
kimselerdi.Tanmarlardi
Istanbul'da.
Dem ek b u n l ard an
da bi-
rinin oglu
ya
da
torunu.
"Methum
ve
magfur
Esseyit
Mustafa
Efen-
di
ruhu
için
F a t i h a . S e n e
1919".
Imparatorlugun
on
demi,
Sam
l-
den
çakmig
ama
K a d t h â l â
orada.
Bu
yüksek rütbeye çikan insanlann
çogu
zaman
da
aileden
bu-
nu
edindikleri,
b u k ül tü rü
ve
görevlerini
yaparken
o
genig
impara-
1LBER
ORTAYLI
131
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 130/190
I
i
todukta
därt
kögede
bulunduklan
açtk.
Sagda
solda
bu
tip
mezarlan
görú.rsünüz
ve
onlarm
geldikleri
ülkelere
bakarsantz
Rumell'de
do-
gan
bir
çocuk
Bagdat'ta
veya
Trabzon'da
gömülmug.
Aynt gekilde
Trabzonlu
veya
Îsranbullu
lemadan
birinin
çocuiunun
Anadolu'da
bi r
yerde
veya
Rumell'de
mezartagtni görürsünuz.
.
Bu
sinifin
rolü
hiç
güphesiz
ki
1826
yeniçeri
olaylari
ile
kalk-
ti.
Vaka-i
Hayriye
dedigimiz
Kapikulu
ocaklarinin,
yeniçeriligin
ortadan
kaldirdmasi
ile
kaddtk
hayli
SRTSin tL
geçirdi.
Yeniçeri
ocagt
kaldinldigt
zaman
lËaldirtlan
alruzca. asker
ocagi
degildi;
b ir k er e
asayi;
örgütü
sarsildt.
Çünkü
asesbagt,
suba-
gi
gibi
gehirlerin
emniyet
amirleri
de
ocaktandi.
Karavulhane,
adi
üstünde
karakollar; yeniçeri
kapikulu
askerlerinin
ve
Kastmpaga
gibi
yerlerde
tersane
leventlerinin
asayigi
sag lad tg L
yerlerdi.
Ada-
·
lar'da
ve
bazi
limanlarda
da
asaylgi
bunlar
saglardi.
Sadece
Istan-
bul'da
degil
her
yerde
kadi
yapririmci
bir kuvvet
olarak
bu
sinifa
dayaniyordu.
O
zaman
birden
bire
kaddarin
da
görevi
azaldt.
Bir
kere
beledlye
reisligi,
malî
görevler,
teftipler
ortadan
kalkti.
Bir
müddet
sonra
vaktflar
ayn
bir
nezaret
olarak
birlegtirilince,
kadda-
rin
bunlardan
da
eli
ayagi
çekildi.
Nihayet
idarî anlam da
mahke-
meler
kuruldu,
ceza
mahkemeleri
kuruldu
ve
kadilarin
yargi
görev-
leri
de
sadece
bizim
özel
hukuk
alan L
dedigimiz
davalara
münhasir
kaldi.
I
Bu
anlamda
bu
Sln Lf1 n
medrese
egitiminin
imparatorlukta
ge-
riledigini
ve
elendigini
gäruyoruz.
Çünkü
gurasi
açik
ki
Tanzimat
ashnda
laik
egitimi,
laik
okulu
digerlerine
tercih
edlyordu.
Ne
ya-
pildd
Derhal
Osmanli
fukaha
(fakih-hukukçu)
mifi
gereken ted-
biri
aldi.
Medreset-ül
nuvvab
yahut
Medreset-ül kudat
naib yahut
kadi
medresesi
dedigimiz
bir
hukuk
mektebi
tesis
edildi
ve
gurasi-
ni
söylemek
gerekir
ki
IL
Mahmud'un
kurdugu
hukuk
mektebi
Mekteb-i
Maarif-i
Adliyye'ye
göre
bunun
prograru
batili
hukuka
daha
yakindt.
B i r k e r e
batt
hukukuna
d a ir b i rt a ki m
branglar,
hatta
I
132
OSMA NLI' YIYENI DENKESFETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 131/190
Roma
hukuku
okutulmaktaydt
ve
eski
egitim
sisteminden
farkh
olarak, tipkt
bugü.nkü
hukuk
fakulteleri
ve
Mekteb-i
Mülkiye
eski
.
ders
plani
gtbi
belirli
saaderde
b e li r li d e r sl e r
yapdmakta,
her der-
sin
haftanin
hangi
günu.
ve
saati
yapdacagt
belli
olmakta,
talebeler
kadar
asd
müderrisler
disipline
çekilmekteydi.
Dolayisiyla
bu
sinif
imparatorlugun
adlî
hayatindakt
görevint
elde
tutmayi
becermig-
tir.
O
kadar
ki
Cumhuriyet
ilan
edildigi
hatta
M ed en i K an un 'u n
kabulü
ile
Romanist
bir
hukuk
duzenine
geçildigi
zaman
önemli
yargiçlarin
hatta
birtaktm
temyiz azalarino
bile
eski
hukuk
sint-
findan
yani
kadt
medresesinden ç ikt ig i ge rul müg rür .
Imparatorluk
hayatLmizda
mülkî smiflart
bellrli
bir
egitim-
den,
belirli
bir
imtthandan
geçirerek
merkezî
bir
idareyi
kurmak
ve
koca
bir
imparatorlugun
hukuk
sistemini
belirli
esaslara
rapte-
debilmek hiç
gaphesiz
ki bu
son
assin
baçansidir
ve
Osmanh Dev-
leti
alti
astrhk
hayatt
boyunca
carihteki
Islâm
imparatorluklann-
dan
da
bu
alanda
önerali
farbhklar
gösterir.
Osmanh
Devleti'nde
.kadi
ve
kazasker
çok
önemlidir.
17.
asirda
Seyhülislâmlar
lmlyye
sinift
içinde
temayüz
edene
k a da r , k l.
bu
Kanunî
devrinde
baglar
ve
Ebussuud
Efendi
sayesinde olmog-
tur,
kaddarln
reiSi
olan
kadry-tleykeryani
asker
kadist demek
olan
Rumeli
ve
Anadolu
Kazaskeri
efendiler
önemltydi
ve
bunlar
Di-
van-i
Hümayuna
girerlerdt.
Divan-i
Hümayuna
Seyhüllslâm
ir-
mezdi.
¯'
I
¿
*
I
,
Zirveye
çikmak
için.insanlarin
çok
önemli
bir
karlyeri
yürüt-
meleri
gerekirdi.
Bizim
lmparatorluk
bayatimizda
çok
önemli
mü-
derris
alleleri
ve
kadt
adeleri
görülmügrür.
Igte
Ebu-lshakzadeler,
Karaçelebizadeler,
Köprülüzadeler,
Minkârizadeler
ve
daha
çok
saymakla
birmeyen
ulema
b an ed an la rt .. . B un la r
b u d ev le r in
için-
de
yagaylg
biçimiyle,
servet
biçimlyle,kültür
bakimindan
da.önde
.
gelen,
O sm an h k ül tü r ün u
geligtirip
götüren
bir
zümreydi.
ÎLBER
ORTAYLI
.
133
L
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 132/190
Bu
struft
onun
için
çok
iyi
bilmemiz
gerekir.
Bilhassa
lstan-
bul'daki
büyük
mezarhklardaki
ulema
hanedanlarina
ve
kaddara
ait
taglart
tarihi
belge
olarak
korumakta
çok
ticiz
davranmann
gerekir.
Ne
yazik
ki
her
gün
bir
ulema
allesi
mezari
blok
halde
yok
'
edillyor...
.I
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
i
I
J
I
I
I
I
I
I
I
I
134 OSMANLYYIYENIDEN KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 133/190
I
DÍVAN-I
HÜMAYUN
Divan-i
Humayun
tamami
ile
Farsça
bir
tabirdir.
Tercümesi
imparatorluk
k uw lu di ye
de
yapilabilir.
Nedir b u k ur um ? Divan-t
Humayun,
devletin
baglangicindan
beri
Osmanli
hükümdarlannin
bagkanliginda
toplanan
bir
k ur ul du . I L
Murat
devrinde,
rivayetle-
re
gõre,
açikta
halkm
önündeki
bir
sofada
toplanan
bu
kurula
bir
dervig
gelir,
"Sultan
Murat
hanginiz?"
diye
sorar.
Bu
dönemde
ida-
re
ve
devlet,
yönetilenle
çok fazla yüz göz
olmaya
baglamigttr.
Bu
yüzden,
k ur ul h al km
içinden çekilir.
Mamafih
çok sonralart
Top-
kapt'daki
divanin
aksi
sadast
öyle
önemlidir
ki,
d iv an da k on ug u-
lantar
k ap im a d ig md a
da
duyulur.
Nitekim
Fatih
S ul ta n M eh me t
devrinden
itibaren
padigahlarin
Divan-1
Hümayun'a
yani
dünyayi
yöneten
b u k ur ul a
bagkanlik
etmedikleri
açikur.
Bu
dönemden
iti-
baren
padigahlar,
toplanti
salonu
üzerinde
kafesle
ayrilan
b ir hü c-
rede oturarak müzakereleri takip etmeye
baglamiglardir.Pek
nadi-
ren
sesle,
daha
çok
kafese
asayla
vurarak
toplannyi
dagituklart
va-
kidir.
Toplanti
dagildiktan
sonra
vezir-i
azam
ve
ilgill
kurul
üyele-
ri
öbür
kaplyi,
Bâbussade'yi,
geçerek
arz
odasina
girerler.
Padigah
hepsini
dinler
ve
müzakerelerin
özecini
alir.
Eger
vezir-i
azam,
IL
BER
ORTAYU
135
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 134/190
\
\
\
l
-.-.--
L
Defterdann
kalem
odasi. De
l'Espinasse.
I
hünkâra
bir
geyi
in ah rem
olarak
arz
etmek
tstiyorsa
susar;
bu
sus-
kunluk
öbür
kurul
üyelerinin
digan
çikmasmi
gerektirir.
1
Genellikle
vezirin,
bag
vezirin
yahut
vezir-i
azamin
padigaha
yazth olarak
verdigi
arz
cezkiresi
diye
bilinen
evrakin adi,
15-19.
asirlarda
celhistir.
Padigahlar
çok
önemli
emirleri
yazth olarak
hans
hümayun
denen
bir
biçimde
bildirirler.
Bu
ayridlf.
Ü€nel-
likle
padigahlann
vezirlerine
verdikleri
notlar
bazen
samimi
bazen
de
resmî
bir
ifade
tagir.
"Vezir-t
meali
semir'in",
"Benim
Vezirim"
gibi
hitap
tarzlaridir
ve
oradan
padigahlann
kaligrafisini
yani
hamru
da
tantnz.
Mesela
I V. M ur at ' m
gagilacak
derecede
zarif
bir
'
kaligraf
oldugu
görülür.
Hiç
güphesiz
ki III.
Ahmet
gibi
bir
padiga-
,
hin
hatn bir
sanac
eseridir.
II Mahmud
özgun
bir
hattardir. An-
cak,
büttin
Türk
taribinin
en
önemli
bestekûrlaandan
birtsi.
olan
'
III.
Selim'in
yazismdan
hiç
söz
etmesek
daha
iyidir.
I
I
I
I
I
'
136
OSMANLPYl
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 135/190
Divan-i
Hümayun
gerçek
a nla md a i mpa ra tor lu gun
yönetildi-
gi
b i r k u r u l d u r .
Bu,
bir
bakanlar
k u ru l u d eg i l d i r.
Buradan
çikan
ka-
rarlann
hukuken
çok
geçerli oldugu söylenemez; ama
b u k ar ar la r
fiiliyatta
geçerlidir.
Çünkü
ezir-i
azam
kâdir-i
mutlak
btr
vekildir.
Onun
bagkanliginda
toplanan
bu
kurulun
toplaamast
da,
müzake-
re
usulleri
de,
dagdmast
da,
toplanct
günleri
de
uzun
astrlar
içinde
olugmuy
bir
ananeyi
aksettirir.
Divan-i
Hümayun
üyeleri
sabah
namazint
genellikle
Ayasof-
ya'da
kilarlar.
Ayasofya
bütün
Islâm
dünyasi
için
bir
numarali
ca-
mi id ir , pr ot ok old ek i
yeri
d e b öy le di r
(Nitekim
feche
kadar
da bu-
yük
katedral
olmastyla
bir
numaralt
kiliseydi).
Buradan
gelenler,
büyük
kaplyl
yani
Bab-1
Hümayun'u
atla
geçcikten
sonra
Bâbüsse-
lam
d ed i g i m i z, b u g ü n
müze
gigelerinin
bulunduš u
asd
girig
kapi-
smda
attan
inerlerdi.
1739
senesinde
Belgrad
Barigt'ndan
zaferle
dönen
Ivaz
Mehmet
Paga'ya
I . M ah mu t' un
istisnal atifeti
dolayt-
siyla acla
girme
dignda
b ö y l e b i r
vakia pek
görulmez.
Daha
içeriye
atla
girmek
sadece
padigaha
mahsus
bir
imtiyazdir.
lçeride
proto-
kol
sirasina
göre
yerlegen
divan
üy el er i s ad ra za mi n
girigi
ile
birlik-
te
müzakerelere
baglar,
bu
arada
kendilerine
yaz
veya
kiga
uygun
ikramda
bulunulurdu.
Kimler Divan-1Hümayun
üyesidir?
Tabiî
ki
ilk
önce;
Vezir-i
Azam
ve
sonra
strayla
1., 2.,
3.,
4.
vezirler
gelir.
Anadolu
ve
Ru-
meli
Kazaskeri
E f e n d i l e r d e
Divan-1
Hümayun
üyesidir.
Seyhülis-
lâm
üye
degildir.
Müftü,-hiçbir
zaman
Divan-i
Hümayun'da
bulun-
I
.-
mamigttr.
Müftunün
kabineye
dâhil
olmast
Tanzimat'tan
çok
son-
raki
bir
olaydtr
ve
protokol
yõnünden
Vezir-i
Azam'dan
sonra
Sey-
hülislâm
gelir.
Ancak,
klâsik Osmanh devirlerinde Kast
i
Adl
(Adalet
KaSIL)
dedigimiz
Floransa
üslubuna
uygun
yapilml§,
Ìstan-
bul'un
her
taraftadan
görünen,
imparatorlugun
yüksekligini,
hag-
metini
temsil eden
kulenin
altinda
Seyhülislâm
içbir
zaman
bu-
lunmamtyttr.
ILBER
ORTAYLI
137
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 136/190
.
I
.I
Vezirlerden
sonra
gelen
üye
tabiî
ki
Yeniçeri
Agast'dir.
Aga
burada
general
demektir.
Ardmdan
bir
maregal olarak,
19.
asirda
Bahriye
NaZlTL
Olan
K ap ta n- i D er ya
gelir. Asil
önemlisi
Niçanct
kurulda
üyedir.
Niçanci
pratikte
butün
Osmanh
kançilaryastnm
en
y ük se k m em ur ud ur .
Nigancthm
görevleri
sandiginizin
çok
öte-
sindedir;
çünkü
b üt ün O sm an h
imparatorlogu'nun
apu
kadastro
amiridir.
Bütün
timarblarin,
zeamet
sahiplerinin
kayitlari
Nigan-
ci'da tutulur.
B u nl a rm b e ra t in i
vermek
süreci
geligtirmek
ve ger-
çek anlam da tevdi etm ek onun yetkisi
ve
k ar ar in a d âh il d ir . B ir k e-
re
vezir-i
azamm
yanmdaki
en
önemli
üye
kançdaryanin
gefidir.
Reis-ulküttab
gibi,
digiglerinde
uzmanlagan
k al ab ah k b ir k ât ip
or-
dusunun,
yani
D i va n -i H ü ma y un
tercü man larin Ln
reisi
durumun-
daki
m em ur ona
baghdtr.
Niganct
ayrica
gelen giden evrak
kalemi-
nin
d e b ag in da dt r. E n
önemli
görevi
tabiî
ki
Împaratorlugun
apu
kadastro
naziri
olmasidir.
Yani
binlerle
ifade
edilen
timar
ve
ze-
amer
k ay di , k i
askerî, idarî
ve
malî
nizamm
temelidir,
onun
elin-
den
geçer.
Timarblar
s av ag lar dak i y ar ar hhk la
bu
berati
alsalar
da
bunlarin
iglenmesi,
geligtirilmesi
ve
arazilerinin
kendilerine
veril-
I
mesi
tamamen
Niçanci'nm
adaletine,
ferasetine
ve
becerisine
kal-
magttr.
Tabiî bunlart kontrol
etmek,
icabmda
bogalan
timarlarm
aktbetini izlemek,
bazi
timarblart gerektiš i
halde
azletmek
de
ta-
mamt
ile
bu
önemli
göreve
baghdir.
Niçancilarin
arasmda
Kanunî
zamaninm
ünlü
nigancisi
Celalzade
Mu st af a g ib i
hem
tarihte
hem
edebiyatta
üscadhga
erigmig,
Arap-Fars
d il in i T ür kç e
ile çok
iyi
m ezcedebil mi g, mahar et li
k im se le r d e
vardir.
D iv an -i H üm ay un 'u n
en
önemli iki
unsurunun
Anadolu
ve
R um el i K a za sk er le ri
oldugunu söyledik.
Süphesiz
smanh
ordusu-
nun
askeri
h âk im i d ur um un da di rl ar .
Bu
iki
memur
zamanla
bir
hi-
yerargiye
b a gh k a di l a rm
tayin-terfilerinin
olagan olarak tekrar
az-
ledilmesi
yani
görevden
çagnlip
beklemesi,
tekrar
bir üst
rütbeye
yükselmesi gibi
çok önemli
bir
mekanizmanin
b a gn d ad i rl a r. A n a-
dolu
ve
Rumeli
Beylerbeyi
payesini
ragiyan
beylerbeyi
vezirler
ise
138
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 137/190
D iv an -i H üm ay un 'u n
en
bagmdan
beri
nyeleri
idi.
Hiç
güphesiz
K ap ta n P ap a
gibi
servet
sahibi,
deniz
iglerinden anlamast
gart
ol-
mayan ama
bir donanmayt
techiz edecek
marifetteki
birinin de
Divan'da
bulunmast
gereki-yordu.
Nihayet
magavir
durumundaki
vezirlerden
sonra
Yen i çeri Ag as t ,
askerin
bagi
olarak
buradaydi.
Di v an -1 Hü m ay u n
imparatorlugun
butün
meselelerini
tarti-
irdi.
Yab an ct d ev l et l erl e
olan
iligkileri
ele
abrdl.
H ar b k ar ar i
için
padigaha tavsiyede
bulunmak
Divan'in
igidir.
Aynt
zamanda
Di-
van
umulmayacak geylerle
de
ugragir.
Bagkent
1stanbul'un
age sis-
temi,
y ak ac aš mi n
temini
çok
önemli
görevdir.
Burada
çok
önem-
li bir konuya
d egi nmek g er ek.
ZamanLn
teknolojik
partlanna
göre
çok
b u y ü k b i r
gehir
olan
1stanbul,
Bizans'tan
beri
özel
bir
biçimde
et
ve
tahum
temin
edildigi,
depolandLÉl
e
belirli
fiyat
kontrolüy-
le
yani
mecburî
tekel
ve
marka
tesbitiyle
tevdi
edildiš i
bir
gehir-
dir.
Bunun
ihmal ve aksamast
buyuk
problemlere
hatta
isyanlara
neden olurdu.
D i va n - i H ü ma y un k a r ar l ar i ni n
hiç
güph.esiz
ki
padigahla
tar-
tigdmast
gerekir;
ama
zannetmeyelim
ki
orada
bir
veto
sistemi
faz-
I
la
iglemekteydi.
N ih ay et b u
insanlar
Devlet-i
Aliyye
umuru
içinde
yetigmislerdi
ve
b un u b il ir le rd i.
Divan Cuma
günleri
de
toplanirdi.
Cumalan
en
yogun
çabg-
ma
günüydü.
Divan-1Hümayun
temyiz
davalarma
b ak ard t , h al k o
müracaatlarmL
d in le rd i. D a ha st ,
ihtida
eden
yani
Müslümahht
geçenlere
divan
toplantist'sonunda
50
akçe
destek
paraSL
V€rilÎl
d i. E sk i
toplumda
d in d eg ig ir e n
biri
bütün
akrabalarmi,
cemaati-
ai
hatta
tezgâhmt.
gözden
çikarmig
demektir.
Bo
nedenle
ihtida
eden¯dul
kadln
Veya
Rimz
ihtiyarlara
ev
ve
geçim
imkâni
dahi
saglantrdL.
Divan'in
üç
ayda toplanmas i
da
ayri
bir
törene
baš ltydi.
O
gün
Divan-1Hümayun
toplandigmda
Bâbüsselam'dan^1çeri-Babüs-
saade
önüne
gelen
yani
ikinci
avluya
toplanan
yeniçeri ortalarmm
1LBER
ORTAYU
139
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 138/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 139/190
Sa
a
aivan
toplantisi. De l'Espinasse.
bir
uyum
vardir.
Eger
ükümdann
kuvvetli
b ir k ip il ig i
varsa
veya
vekil-i
mutlakt
d u r u m a h â k i m
oluyorsa
igler
iyi
yürüyor
demektir.
Divan-1.1ümayunhun
ya nm da s ar ay mk al er nl er i
yer
abr.
Bu
kalemde
saklanan evrak
bugün
bagbakanlik
argivindedir.
Çok
ya-
kin
zamanlara
k a da r b u ra d ay d i.
Simdi
onlarin yerine
dünyanin
en
ilginç
silah
kolekslyonlarmdan
biri
var.
Gelecekte
ingallah
bu
si-
lahlart
ayri
bir binada
sergileyebilecek
duruma
geliriz.
Divan-i
Hümayun'un
ikinci
merali
ise
Bâbussaade'nin
hemen
giriginden
sonra
yer
alan
arz
odasidir.
Vezirler
burada
belirli
zamanlarda
pa-
digaha
lâylha
sunarlar
ve
.sa da z a m
da
telhis
sunar.
Divan
üyeleri-
nin
p a d ig a h l a g ö rü gt ü k le ri · bö l ü mü n
önune
aynt
zamanda rahr.a
çi-
karken
veya
bayramlagma
töreni için
altin
taht
k on ul ur . G en e
ci-
had
ilan
edilecegi
veya
1826'da
oldugu
üzere
padigahin
yeniçeri-
l e re k a r gi h a l k i
yanina
çagirdigi
durumlarda
da
sancak
oraya
diki-
lir.
iLBER
ORTAYLI
141
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 140/190
I
Topkapi
Sarayt'nda
orta
avlu,
O sm an h d ev le t
mekanizmast-
nin
h em en b ut ün
ana
unsurlannt
içermektedir.
S a g la m h k , d e v a m -
luik,
ananenin
devami
yantada yeniçerilerin
büyük
isyanlarda
Bâ-
büsselam'dan
lçeri
girip,
ayak
divaru
talep ettikleri
yani
padigahi
zorladiklari
da
vakiidit.
Bunun
say l5 Lz
kanh
örnekleri
de
gene
bu-
rada
görülmügtür.
Bugün
b u b öl ümü n
yant
bapnda
b g f ev ka lâ de
konum
diyebilecegimiz
saray
mutfaklan
yer
a ltr.
Türk
mutfagram,
imparatorluk
mutfaginm nasil
bir
serencamt
ol duš unu
tam
anla-
miyla
bilmiyoruz.
Su
kadartnL
SÖyleyeyimki
dünyanm
en
büyük
çi-
ni
porselen
koleksiyonlarindan
birisi,
tamamt
12
bla
parçayla
ge-
ne
burada
m uh af az a e di lm ekt ed ir .
B u b ö l ü m
sergilenme
açtsindan
restorasyona
muhtaçttr.
Divan-i
Hümayun'un
y an L
bagmda
Harem-i
Hümayun
yer
allr.
Yani
umumi
devlet
h ay at md an b ir de n
bire
hususî hayata
ge-
çilir.
Bu
padigahin
evidir
ve
Divan-t
Hümayun'un
üstündeki
Kasr-
i
Adl
dedigimiz
Adaler
Kasa
Istanbul'un
n
iyi
gözlendigt
nokta-
l a rd a n b i ri d i r.
Kason
ihtigammm
ilginç
bir
noktast
d a A y as o fy a
ve
Sultanahmet
gibi
anitlarm
minareleri ile
boy
ölçügmesidir.
Divan-
i
Hümayun'a
profilini
veren
Rönesans
uslubundaki
bu
kule
yük-
sekliginden ç ok z ar af et iy le sarayi temsil eder.
Yangmdan
sonra
17.
yuzythÏa
âgir
olarak
inga
edilmigtir.
O sm a nh d ö n e min in . bü tü n
sa-
rayJarmda,
ahçesaray'daki
Hansaray'da,
Edirne
Sarayi'nda
hatta
181ylizyilda
ünlü
ayan
konaklarmda
b u nu n b en ze ri k ul el er
vardL.
mi
hiibiri
E
ly-Segildir
e
O
maalt
merkez
tegkilatmir
úâ
Miemli
orgatift
Kubbealts,.beorganin
yelerirte
kubbeniginiical
depdi
ird'hâtirlamai
devleti
isimlendirm4tir.
Bilhassa
genib
za-
aË
Haligfa-halâ
bir
altin
.boynuz .gi bi
parladigun
burada
gör-
m ek m üi gk ü' nd ür .
Bâbüsselam'dan
ve
Bâbüssaade'den
îçeri
geçtigimiz
.va ki t
dunya
tarlhinin
oriiinaÏ
mpara
ok
n
Roden,
I
142
·
:
OSMÁN
EM
DÉN
\ŒSFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 141/190
Hümayun
göze
çarpar.
Bugün
birçok
esertn
sergilendigi
bu
avlunun
etrafinda; imparatorlegu yönetecek
devgirme
çocuklarin etki.n
olanlarinm yetigtirildigi, egitildigi
ve
hem de hizmet
gördükleri
Enderun
yer
almaktaydi.
Ileriki
sayfalarda
Enderun
üzerinde
ayrt-
ca
duracagiz.
L
[LBER
ORTAYLI
143
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 142/190
I
I
i
.
J
.I
.i
i
i
i
I
I
I
I
I
I
i
1
|
|
I
I
i
|
1
I
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 143/190
\
SULTANAHMET
Sultanahmet,
dunyanm baglangiç
noktasi olan
bir
meydandit.
Çünkü
Sultanahmet
Meydant'na
inerken
meydanla
Ayasofya'nin
arasmdakt
tam
Yerebatan
Sarayt
dedigimiz
sarnica
g ir ec eš i mi z
yer-
de bir
Million
cap
vardtr.
Bu
imparatorlugun
dört
bir
tarafma
uza-
nan
yollann
baglangtç
noktasidtr.1stanbul
dördancü
asardan
bugü-
ne
kadar
bir
dünya
bagkentidir
ve
tarihin
ve
talthin
yardimiyla
da
bu
vasfint sürdürmektedit.
Bir
ara iktisadî
krizlerin,
fakirlegmenin,
iki
harbin
getirdigi
yikintilann
etkislyle
bir
kiytya
itilmig
büyük
ve
güzel
bir
gehir
olan
lstanbul,
gimdi
tekrar
bir
kültür
bagkenti
olma
yolundadir.
Öyle
ki bazi
günler
iki
üç
paralel
konserle
sanatseverler
hangisine
yerigeceklerini
bilmiyorlar.
1stanbul,
ayni
zamanda
çok
büyük
fakirligin,
problemlerin
ve
hizmetterdeki
adaletsiz
dagitimin
da
alanidir.
Bunlann
hepsinin
üstesinden
geldigimiz
zaman
Türklye
olarak
bu
büyük
kültür
bagkentinin
sorunlannt
çözmüg
ol ac aš t z.
Yerebatan
Sarnict'nm
etrafLR3
maaleSef
son
elh yilda
birileri-
nin
kayirmastyla
birtaktm
yüksek
binalar
yapLldi
ve
mevcut
binalar
halen
yükseltiliyor.
Oysaki
Yerebatan
Sarnict'nin
ve
diger
sarniçla-
ILBERORTAYU
145
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 144/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 145/190
C.
Sultanahmet
Camii,
Meydam
ve
Dikilitag.
Thomas
Allom
ve
S.
Bradshaw.
cap
(obelisk)
ayma
âdecinin
kökü
bir
yerde
buraya
kadar
uzanmak-
cadtr.
Bu
zarif
dikilitag
ve
arkadaki
Sukanahmet'in
cebhesi
tesadüfen âdeta
eski
Misir
mabetleri
cebhesi
gibi
bir
manzara
yarat-
inaktadtr.
Hatta
daha
da
güzeldit; çünku
caminin
mimarî
ve
geometrik
görünümü
o
dikilitagla
inandmaz
bir
uyum
içindedir.
Geçmigte
lbrahim
Paga Sarayi
ve
bugün
islam
Eserleri
Müzesi
olan
binanin
balkonundan
bu
manzarayt
seyretmenizi
tavsiye
ederiz.
Onun
yanL
bagmda
Platea
yani
Peleponnes
savaglart
diye
bil-
digimiz
Klasik
Yunan
çaš tadaki
iç
harpren
sonra
yapilan
sulhun
ni-
ganesi
olarak,
Delfi'deki
Apollon
mabedine
sunulan
bi r k az an
gek-
lindekt
büyük
tunç
sunagm
ayaklarmdan
biri
yer
altr.
Yilan
bagh
bront bir
sütundu
b u , h o g bir
ayakti
ve
gäz altyordu.
Zannederimdü-
gen
uç
yani
ydan
bagt
Arkeoloji
M ü zes i 'n d eh al en
görülebilir
ve
üçüncü sütun
Konstantin
PorÑrogenetos
dedigimiz
yani
im.parator-
luk
alameti
saydan
porfirde
dogmug
olan
imparator
Konstantin'in,
Bizans'm
mutantan
törenlece
çok
dügkün
ve
tõrenleri
tegvik
eden
ILBER
ORTAYLI
147
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 146/190
I.
I
I
Sultanahmet
Meydam.
Eugène
Flandin.
I
I
'
1
.I
1
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 147/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 148/190
I
I
I
Miletoslu
Isidoros
ve
Anthemios,
ilk
çag Ln
iki
meghur
genç
klâsik
mimaridtr, â de ta
trigonometrik
b ir h ar ik ay la
bu
genig
kubbenin
ayaklarmi sü tunlara oturtarak ayakta tutmayi
becerebilmigler
ve
bu-
nun
ortaya
çikardigt
zarafet
dolayistyla
da
Ayasofya,
hemen
yapil-
diktan
sonra
önemli
bir
çöküntä
ve
camir
geçirdikten
ve
bir
tamir-
den
daha
sonra
agagi
yukart
önemli
bir
tamir
görmeden,
Mimar
Si-
nan
zamanma
ve
günümüze
kadar
gelmigtir.
En
son
geçirdigi
tami-
rat
S ul ta n A bd ül me ci t
devrinde
Italyan
Fossati
biraderlere
yaptiril-
migtir.
Igte
bu
strada
da
kubbedeki
ve
bütün
_c a mi ni n
içindeki
eski
freskler
kitab halinde basarilmigur. Bunu
finanse
eden
de
yazilan
talebine
ragmen
Rus
Çan
olmamqttr.
S ul ta n A bd ül me ci t
bunu
fi-
·na nse
etmigtir.
Ilk
b ü y ü k k a ta lo g
da;
Ayasofya'nin
ilmî
sanat
kata-
logu,
S ul ta n A bd ül me ci t
Han'a
ithaf
edilerek
basumigtir.
A ya so fy a b el ir rt iš i mi z
gibi
16.
asra
kadar
tekti
ve
hiç
güphesiz
kl
gehri
fethedenler
tarafmdan
camiye
çevrilmigtir.
Bu
camideki
bü-
tün törenler,
bütün
kamet
gerirmeler,
hutbeler kendine
özgü
bir
ri-
tüele,
bir
etikete,
btr
adetler
ilsilesine
tâbidtr.
Ayasofya,
bu
neden-
le
çok
önemli
bir
dinî
merkezdi.
1930'larda
Ayasofya'nin
bir
müze
haline
getirilmesi
yeni
Cumhuriyet'in
âdeta
beynelmilel
alandaki
bir
yeni
yorumu
gibi
ele
ahnabilir.
At
Meydant
isminin
Sultanahmet'e
çevrilmesi
dogrudan
dog-
ruya imparatorlugumuzun genç padigahi
1 4. P ad ig ah Sultan
Ah-
met'in,
ki
çok
genç
tahta çikti
ve
ölümu
de
öyle
oldu,
Sultanahmet
Camii'ni
y ap tirmaSLy la
ilgilidir.
Camiin
özelligi
alti
minaresi
olma-
sidir.
Bu
yüzden
Medine'de
Ravza-i
Mutahhara'daki
büyük
camiye
bir
minare
daha
ilave
edilmek
zorunda
kalinmigttr.
Sultanahmet,
Osmanh
mimarîsinin
son
paheseri,
son
sentez
parçasidir
ve
bilhassa
çinileri
ile
ünludür.
Sultanahmet
Meydardna
girdiginiz
zaman
Sultanahmet'in
minarelerinden
okunan
ezanla
yani
bagindaki
camilerin
bir
nevi
koral
h a ld e b ir b irle r in i
izlediklerini,
mukabelede
bulunduklarini
gö-
rürsünüz.
r
150
OSMANU'YIYEN1DENKESFETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 149/190
Meydatun
taman
içerisinde
kendine
özgü
g el ene kl er t o lu gmu g-
tur.
Bunun
üzerinde
durmak
lazim...
Meselabiraz
daha
apagidaki
Se-
hit
Mehmet
PapadedigimizS o k u l l u M eh m et PapaCamii de
ashnda
meydanin
digmda
olmasma
ragmen
bu
manzumenin
içinde
dügü-
nülinelidir.
Sultanahmet
Meydant,
yani
eski
Bizans
Hippodromu
kanli
ayaklanmalann,
yanglann
yeriydi.
Burada
mesela
Nika
Isyam
gibi
ayaklanmalar,
Osmanh
d ev ri nd e d e
görülmügtür.
Kanunî
Sultan
Süleyman'm
zarif
veziri
lbrahim
Papa,
ki
o zamanlar
makbul
lbra-
him
Paga'ydi,
Budin'den
mitolojide
Üç
Güzeller
dlye
bilinen
bir
heykel
grubu
getirmigti.
Bu
heykeli
kendi
tag
sarayinm
önüne
dik-
tirmesi.
dedikodu
ve
ayaklanmayt
mucip
olmugtu.
Zamanm
gairi
Figânî,
muhtemelen
Firdevsi'nin
Gazneli
Mahmut içirt
yazdtgi
(Gazneli
Mahmut'un
bir
adt
da
lbrahim'di)
giiri
Ibrahim
Paga'ya
gö-
re
degistiretek,
hadi
intihal
d iy el im , b ir
beyit
ottaya
çikarmigti;
Dünyaya
iki
Ibrahim
geldi
Biri
put
kardi,
biri
put
dikri
Bu
beyit
Makbul
lbrahim
Paga'yL
çileden
çikannigtir.
Galiba
Figânî'nin
ölümüne
sebep
budur.
16.
astrdaki
Üç
Güzeller
heykel
grubu
bizim
b il di gi mi z b ir
Müslüman
gehrinin
meydanma
dikilen
tek
heykeldi. Saraylarda bu
tip
heykeller
vardt.
Mesela Halife
Hi-
gam'in
zamarunda
Yeriho'da
bugünkü
Higam
saraymda,
Sam
sara-
yinda
bu
gibi
heykel
ve
mozaikler
vardi.
Saraylardan
bagka
yerlerde
de
vardi
ama
meydana.dikilen
bu heykelden
onra
bir
daha
20.
yüz-
p
yda
k ad ar b öy le
bir
deney
yaganmayacaka.
I
-
Çok
ilginç
bir
biçimde
lbrahim
Papa
Saraythm
niceligi
bu-
gün
tartigdmaktadir.
Bu,
mehterhane yani tabl
ve
sancaklartn
özenle
saklanLp
muhafaza
edildigi
bir
rag
bina
midir,
yoksa
lbra-
h im P ag ah in
sarayt
midLt?
Her
halükârda
zamanla
padigahin
gaza-
bina
ugraylp
katledilen
ve
b un da n d ol ay i
Makbul'ü
Maktul'a
çev-
rilen
Makrül
Îbrahim
Papa
diye
antlan
bu
ünlü
sadrazamm
sarayi
1LBER
ORTAYLI
151
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 150/190
-i
I
olma
ihtimali
kuvvetlidir
ve
bugün
Avrupa
camiaSLn tn ,
Avrupa
cografyasmm
en
dikkate
deger
müzelerinden
biridir.
Zamanla
bil-
hassa bagindaki
yöneticilerin,
Sayin Doktor Nazan
Ölçer'in
ve
ar-
kadaylarmin
gayretiyle
de
burada
son
derece
ilginç
sergiler
certip-
lenmektedir.
I
Sultanahmet, Sultanahmet'ligini
19. astrda
da dev am
ectir-
mektedir.
Kayzer
Wilhelm'in
istanbul'u
ziyarer
hatirasi
olarak
biraz
kozmopolit
bit
tarzda
inga
edilen,
daha.dogrusu
o
zaman
ki
Alman-
ya ve
Alman
.ç e vre snde
makbul
olan
Bizantino-Morik
denen
sis-
temde
yapilan
çegme,
meydana
yakigan
bir
abide
degildir.
Sanatsal
zevkten
ziyade,
siyasî
görüg,
korku
ve
zaruret
icabt
oraya
yapdmigtir.
Az
ötedeki
Sultanahmet
çegmesiyle
hiç
yakigmayacak
b ir k ab ah k
içindedir.
Gene
bu
meydanda
19.
yuzyihn
eserleri
olan
bugünkü
Mar-
mara
Üniversitesi'nin
ektörlügü,
ki
eski
ricaret
nezarecidir,
ve
Defter-i
Hakan-i
Nezareti
dedigimiz
tapu
kadastro umumi
müdüri-
I
yeti
imparatorlugun
yeni
binalandir.
Bunlar
Sultanahmet'in
yeni
komgulandir.
I
Bir
ara
ramamtyla abgap
binalar
ve
mahallelerle
çevrill
olan
Sultanahmet bugün betonlagma
tehlikesi altmdadir.
B u b ü y ü k
teh-
like
meydamn
turizm
dolayisiyla
önem
kazanmast
ve
birtakim
açik-
gözlü
tarafmdan
usulsüz
yükselen
binalann
ahgap
bir
tabakayla
kap-
lanmastyla
estetikçilerin,
zevk
zarafet
sahiplerinin
ve
tarihçilerin
gözünden
saklanmaya
çahydmaktadir.
I
Sukanahmet
her
metrekaresinin
degerlendirilmesi,
gözlern-
lenmesi
gereken
bir
yerdir.
Sukanahmet'in
smirlan agagida
Cagalog-
lu'ndan
baglar,
denize
kadar
uzamr.
Bati
tarafinda
da
en
azandan
Di-
vanyolu
üzerinden
Beyazit'a
kadar
devam
eder.
Bu
çevrede
kötü
ya-
pilagmayi,
yogun
trafigi
doguracak
birtakim
igyerlerinin
bulunma-
si,
bu
essiz
ve
emsal si z âdeta
Avrupa
kitasinin
en
gezel
açik
hava
1
152 OSMANLl'YI
YENIDENKEQFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 151/190
. .-..-- --- -- -- - ------ -- - - -
p
salonu
için
bir
tehlikedir.
Bunun
önünün
altnmast
gerekir; çankü
bütün
Avrupa'da
ne
Venedik'teki
San
Marco,
ne
Paris'teki
Con-
corde, ne
de Roma'daki S an P ie tr o Meydani bu
meydan
kadar
ori-
jinal
ve
1500
ytllik tarihin
en
lyi
örneklerini
banndtran
bir
mahal
I
olamaz.
I
-
L
I
ILBER
ORTAYLI
153
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 152/190
I
-I
I
I.
I
J
l
L
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 153/190
i,-
osMANLI
ÍDARE
SÌSTEMÍNDE
BAGIMSIZ
EYALETLER
Osmaalt
imparatorlugu
arihteki
IIL
R om a d iy or uz ;
bunun
sinirlart
agagi
yukari
kendinden
evvelki
iki
Roma
ile
bilhassa
Bi-
zans
denen
ikincisi
ile çok
benzegir;
fakat
görü1dügü
gibi
çok
genig
bir
alandadir.
Genellikle
bu
imparatorlugun
Fas
smirlanndan,
do-
guda
B as rak ö rfezi n e,
kuzeyde
Ukrayna steplerinden
güneyde
bu-
gün
söylendigi gibi
Habegistan
degil
de
Somali'ye
ve
Eritre'ye
ka-
dar
uzandigini,
T un a h av za sm i
bugünkü
Macaristan
mansabmdan
aldiš mi
ve
Mezopotamya'da
Firat'a
kadar
uzandigmi
tekrarlanz.
Tekrarlariz
da
bu
genif
alandaki
eyalet
sisteminin
nasil
olduš u,
ne
okul
kitaplannda
ne
de
akademik
dünyadaki
aragttrmalarda
fazla
ele
almtr.
Birinci
kategori
eyaletlerde
merkezî
hükümete
çok
siki
siktya
bagh
olarak
tayin
edilen zabitan
ve
memurlarm
timar
sistemiyle
âdera
bir
nevi
kontrol
altma ahndigt
ve
dirlik
düzeniyle
de
âdeta
yeknesak
iktisadî
ekonomik
bir
mekanizmanm
- a r m a
bagh-
ku-
tuldugu
bellidir.
Burast
O r ta A n ad o lu ' da k i
bir
eyaleti
diyelim
Sivas
lLBER
ORTAYLI
155
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 154/190
I
I
i
I
(yani
Rum)
eyaletiyle
Karaman't
(yani
Konya)
ve
Rumeli'deki
bir
dönemin
Bulgaristant'ni
içerirdi.
Gene
Temegvar
ve
Bttdin
eyale-
ti arasmda
(ki_
ugünkü Macaristan'dir)
sistem
itibarlyle
çok
fark-
hhk
olamaz...
Osmanh
.i da re
sisteminde
ve
imparatorlugun
hayatmda
çok
önemli r olü
olan ikinci
bir kategori daha
vardir.
B un la r d og ru da n
dogruya
eyalet-i
mümtaze
dedigimiz
bir
çegit
otonom,
seçkin eyalet-
lerdir.
Hangileridir
bunlar?
Kina
Hanhét,
bugünkü
Romanya'nin
bansini
tegkil eden
o
zamanlar yogun
MacaËca
onugulan
Macar
ül-
k es i E rd el K ra ll ig t
veya
bizim
E rd el B ey li gi
dedigimiz
yer,
Eflak
ya-
ni
Vlahlar
ülkesi've
nihayet
bugünkü
Moldova
Cumhuriyetini
olug-
turan
Bogdan
eyaletidir.
K i n m H a n l i g t h i ç
gaphesiz
ki
Kafkasya'am
bir
kismmt
yani
ba tt carafini
alan
Kuban
Kazaklannm
da
ya çad tš t ,
ama esas
itibarlyle
Kafkas
eyaletlerinin
dogrudan
dogruya ban kis-
runi,
Ukrayna'run
güney
kisimlanni
içine alan yerdir.
Bu
yan müs-
takil
Kirim
Hanhga
esas
itibarlyle
K in m Y an ma da si
azerindebulun-
makla
birlikte,
y an mad an Ln
bir
önemh
kismi
K in m H an li g i' ni n d e-
gildir.
Doš rudan
merkeze
baghdir.
Merkeze
bagh
bu
yere
Kefe
San-
cagt
diyoruz;
ama
b u b ug ün kü
Kefe'nin
digmda
Kirim'in
apagi
yuka-
n
ta
Sudak'a,
Yalta'ya
kadar.
uzanan
ve
kuzeyde
de
A za k de niz in e
ulagan
kismini
içerir.
.I
I
Güney
eyaletierine
i ndi š i mi z
zaman,
koskoca
Misir
kitast
çok
ilginç
statüde
b i r b e yl e rb e yl i kt i r
ve
cabiî
H i c a z d a
önemli
konumu
dolayistyla
Osmanh
idatesinin
kendine özgü
bir
protokolle idare
et-
tigi
bir
bölgedir.
Her
geyden
evvel
guna
säylemek
gerekir:
Hicaz
bölgest, yani
Mekke
ve
Medine'nin
etrafindaki
bölge,
Osmanli
Devleti'ne
öbür
eyalecler in aksine
hiçbir
gelir
getirmez.
Burast
ak-
sine
büyük
masraflara
sebep
olur.
B az ih al de b u b öl ge de b ir
türbe-
nin
etr aft ni çevi rm ek
veyahut
hacdar
için
bir
suyolunu,
bir
çegme-
yi
tesis
veya
tamir
etmek
o
kadar
zordur
ki
yerli uscalar
yerismedi-
inden,
oraya
ingaat
malzemesi
ve
usta
sevk
edilir
ve
batidaki
bir
is-
kelenin
tüm
yillik
gümrük
geliri
buna
harcantr. Ge ne
ayni
gekilde
156
OSMANLI'YI
YENIDEN
KESFETMEK
I
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 155/190
I -
I
Mekke
ve
Medine
h a lk a ni n b i r
ölçüde
refahmt
tesis
etmek,
bura-
l ard ak i k o n ak l am a
tesislerinin
tamir
veya
yapimina
harcamak
için
MLSlr
eyaleti gibi zengin
bir bölgenin bir
kLsim
parasi
buraya
veri-
lir.
Bu
bir
reprezantasyon
yani
temsildir.
M od e rn d e vl et le r in d e
bu
gibi
harcamalart
vardir;
çünkü
burada
iktisadî
dügunmekten
çok
siyast
dügünülür.
Zira
Osmanli
Imparatorlugu
Hicaz
bölgesindeki
hakimlyetine
çok
önem
vermigtir.
O
kadar
ki de vle ti n
cihan
dev-
leti
vasfma sahip
oldugu
16.
asirda
Yavuz
Sultan
Selim
Han
gibi
buralart
fetheden
bir
padigah
halife
unvanmdan
çok
"Hadim-ül
Haremeyn-üg
Serifeyn"
nvanini
yani
Mekke
ve
Medine'nin,
iki
haremin
hizmerkân
olmayi
tercih
ermigtir.
Bu
unvan
hutbede
okunar
ve
öyle
dua
edilir...
Osmanli
padigahi
için,
bu
"Hadim-ül
Haremeyn-üg
Serifeyn"
a tt 'd a d a
çok
önemle
üzerinde
dügünülen
bir
kuruma
Custodia'ya
tekabül etmektedir.
Hepimizin
bildigi
gibi
Bati'nin
Hiristiyan
devletleri,
gerçi
çok
kisa
bir
süre
ellerinde
tu-
tabilmiglerdir,
ama
Kudüs
bölgesinin
Custodia'sint
yani
hizmet
ve
muhafazasini
ellerinde
tutmayt
bir
geref,
bir
onur,
mistik
ve
kariz-
matik
bir
misyon
g ib i y or um la mi gl a rd ir .
Bunu da
böyle
anlamak
lazimdir...
Medine
hepimizin
bildigi
gtbi
o.tarthlerde
b i r k a ç b i n
nüfuslu,
iktisadî
kaynaklan
çok
kit bir
eyalet
gehridir.
Ikincisi
de hiç
gü
phe
yok
ki berün
Islamiyet'in
merkezi
Mekke-yi Mukerreme'dir. Medi-
ne
ve
Mekke'deki
sancak
beyi
rütbesindeki
görevlilere sancak
beyi
denmez.
Bunlara
geyh-ül medine gibi
unvanlar verilir.
Gene
aym
gekilde
buraya
tayin
edilenskaddann
hiç
b i ri s i n ek ü çü k b i r
rücbe
ve-
rilmez.
Haremeyn
mevieviyyeri
dedigtmiz
Mekke
ve
Medine
kadi-
hklan
protokolde
son
derecede
üstan
bir
noktadadir.
Yani
Mekke
ve
Medine kaddigt
yapmayanin
istanbut
kadisi,
payitaht
kadisi
e
-
masi
pek
istisnaîdir.
Buralardaki
memuriyetlerin
hepsi
son
derecede
yüksek
rütbe-
dedir
ve
isimler
de
öyledir.
Hatta
Mekke-yi
Mükerreme'de
zemzem
kilyusunun
e minligiyle ; idare siyle
görevli olanlar
bile
ilmivv
I
.
LBER
ORTAYU
15i
I .
-
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 156/190
çok
üst
rütbelerinde
yer
alan
memurlardir.
Mekke
ve
Medine
yani
Hicaz
19.
yüzyd
sonuna,
hatta
imparatorluk ytkdana
kadar
bu
vasft-
ni
korumuytur.
O
kadar ki
çok önem verilen
bu kita
için
Sultan II.
Abdülhamid
Han,
Sam'dan
baglamak üzere
Medine'ye
kadar.uza-
rian
b i r d e mi r yo l un u
ön
planda
Türk
mühendislerine
tabiî
Türk
ig-
çilerine
yaptirmig
ve
bu
ingaat
bizim
teknik
tarihimizde
agama
ka-
tettirici,
itici
bir
rol
oynamigtir.
Sermayesi
ise
tamamen
Osmanh
Ìmparatorlugu
e
imparatorluk
dipindaki
Müslümanlar'm
verdigi
bagiglardan
leri
gelmektedir,
hatta bunun
için
de bir Hicaz
madal-
yasi
i bd as e di lm ig ti .
Fahrettin
Paga,
mütarekeden
sonra
daha
beg
ay
kadar
Medi-
ne'yi
Arap
ve
Ingilizler'e
argt
muhafaza
etmig
ve
buraya
gönderilen
hazine
gibi
kutsal
emanetleri
de
geri
göndermeyi
bagarabilmigtir.
I
Güney'de
i mp ar at or lu š u n
z e ng in li š i ni ,
ama
zenginliginden
çok, as il i ht ig am in i ve
denialer
üzerindeki
kontrolünü
saglayan
bir
b ö lg e h iç
güphe
yok
ki
Mistr'dir.Misir,
Roma
imparatorlannin
gög-
sündeki
ziynettir.
Onsuz
ne
Roma,
ne
Bizans
imparatorlugu
labil-
migtir.
Bizans
Misir'skaybettikten
sonra
çok çabuk
gerilemigtir
ve
Osmanlt
Imparatorlugu
çin
de
MLSir
bu
önemdedir.
Misir,
evvela
bir
tahil
hazinesidir.
Sanlyen
etraft
kontrol
eden
b ir b öl ge di r.
Üçüncüsü
ablî
ki
maliyeye
bir katkisi
vardir.
Julius
Caesar
tarafindan
MLSli'In
ahamasi
ile
Roma
imparatorlugu'nun
gerçek
bir
devlet
mesabesine
u lag tig Ln l
Ve
jü ÌiBS
CaeSar'1n
oradaki
malî
sistemi,
vergilendirme
sistemini
ögrenmestyle
Roma
hazinesi-
ni
tegekkül
ettigini
carihçiler
tekrarlar.
Yavuz
S ult an S el im
Han,
Ridaniye
zaferinden
sonra
1517
Ñi-
sant'nda
bu kitayi
yani
Misir't
bir
beylerbeylik
olarak
tegkilatlan-
dismig
ve
merkeze
baglamigttr.
Aslmda
burada
çok ilginç
bir
yol
güdülmastür;
17
sancaktan
olugan
bu
zengin
eyalette,
üç
eyalet
ya-
ni
Iskenderlye,Dimyat
ve
Ragit,
ki
Rosetta
ve
Damierra
der
Av-
rupaldar,
donanmarun
selameti,
üsleri
bulunmast,
geliri
ve
tahil
158 OSMANLPYIYEN1DENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 157/190
--
.
I
aridatLnl
temin
etmest
ve
kontrol
bälgesi
olmasi
dolayLSL
&
MISlf
ieylerbeyligi'ne
degil,
Akdeniz
adalarma tabidir,
yani
K ap ta n P a-
a'nm gelir
k ay n akl arm a d ah i l di r. B u n u n digindaki
14
eyaletin
ba-
inda
"Yavuz
Sultan
Selim
H an K an un na me si
lle" yerel
Memlûk
eyleri
birakilmigtir.
B un la ri n T ür kç e
b i l m es i d e
part
koguimogtur.
aten
b ir k is mi
Türk,
b ir k is mi
Çerkez
silhdir.
Bu
beylerin
bagina
ezir
rütbesinde
Beylerbeyi
payeli
bir
MLSLr
defterdari
tayin
edik
ektedir.
D e ft e rd a r O s ma n h
mallyesinde
önemli
bir
memurdur;
efterdarm
h e sa p k i ta p ta n
çok lyi anlamast,
k ay na kl ar t k on tr ol
et-
tiesi
gerekir.
Mtsir
kadisi
ayrt
bir
äneme
sahip
bir
memurdur
ve
M i s i rk ad i -
lš t
ayn
bir
silkin
baginda
yer
ahr.
Çünku
Misir
ahallsi
genellikle
Aaliki
mezhebinden olup,
çok
azi
Hanefi
olan
bir
gruptur.
Burada-
i
yerel
kad
dar
üzerinde
h âk i m iy et k u rab i l en b i ri
olmast
lazimdir.
MLSir
Beylerbeyi
de
buradan
topladigt varidatt
Mistr'a
harca-
aakla
mükelleftir.
Onun
için
Mistr'da
bir
hayli
Osmanh
eseri
var-
l ir . Ma ktu b ir
miktar,
b el ir li b ir
miktar,
M i si t h a zi n es i
diye
1stan-
>ul'a
yollanir,
ki bu
"Cib-i
Hümayun"
hazinesidir,
yani
padigahin
:endi
pahsi
harçhgidir.
Tabiî
ki bu
Misir'in
iggaline
k ad ar d ev am
:tmigtir.
Ama hepimizin bildigi gibi
1 . D ü n y a
Harbi çikip
Íngiltere
disir'i
resmen ilhak edene
ve
Misir
Hidivi
olan
Abbas
H il mi P a-
a'yi
tahttan indirip
onun
yerine
S u lt a n K â mi l 'i
ve
nihayet
haneda-
un
öbür
kolundan
K r a l F u a t ' i
tahta
oturtana
k a d a r M i s i r , O s m a n h
-uküme t i 'ne
tabidir.
Mehmet
Ali
Papa
olaymdan
sonra
d a M is ir ' in
sagmdaki
yart
müstakil
valilere
hidiv
yani
Kral
naibi
denmektedir.
Su
hidiv
unvant
çok
önemlidir.
Misir
zengin
b ir k it ad tr . Zenginligi
dolaylSLyla
19.
yuzyll
Mi-
tr'i
Osmanli
Imparatorlugu'nda
ayitahtta
bile
gärülmeyen
bir
enginlik
ve
b ur ju va h ay at i
sergilemektedir.
Klasik
dönemlerde
disir,
bu
zenginligine
b in ae n O sma nli
lmparatorlugu
için
çok
sne mli
bir
noktadLr;
her
sene
Hac
yollarmi
kontrolle
görevli
bir
,BER
ORTAYLI
159
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 158/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 159/190
halki
tarihteki
yoluna
devam
ettirdigini
ve
Romen
halkmm
varligi-
ni
bu
hâkimiyete
borçlu
oldugunu
söyler.
Burada
Constantin
Bran-
cievaru
gibi
Slavyan-Grek
Akademisi'ni
kuran
önemli
bir
voyvoda
sayesinde
bir
nevi
Hellenik
ve
Lâtin
Rönesanst
da
OsmanlL
idaresin-
de
muvaffak
olmugtur.
1711'den
daha
evvel
lstanbul'da
ehin
olarak
bulunan
Boš dan
Prensi
Dimitri
Kantemir
maalesef
Çar
BuyükPet-
ro'nun
carafinda
Osmanhlar'a
kargi
savagmaya
girigince
bu
ihanetin
bedeli
õdendi
ve
bu
iki
eyalete
Fenerli
Rum
Beyler
cayin
edildi.
llk
FenerlE voyvodalar
da
lstanbul'da
iken
Bogdan
Prensi Di-
mitri
Kantemir
ile
ahbaphk
eden
Mavrokordata
kardeplerdir.
Bu
dönemde
Romanya'nin
çagdag
külte
.a
hayh
inkigaf
etmigtir.
1859'da
daha
fazla
özerklik
verilen
bu
iki
devlecçik
d o g ru d an d o g -
ruya
b i rl ep t i ri l erek b i r
nevi
müstakil
Romen
Prensligi
ottaya
çik-
mLgtIr.
Merkez
Bükre¢tir
ama
artik
Prens
Kral
gibidir
ve
1877-1878
Osman\t-Rus
Harbi
ile
d e R o ma n ya ' nt n
Rusya
Çari
IL
Alexandr
ile
muttefik
oldugu
görälmektedir.
Klasik
Osmanli
devrinde
bu
eyaletter
belirli
asker
yollarlar,
Avrupa
savaglari
strasinda
belirli
yilliklarmi
öderlerdi.
Bunun
di-
gmda
lstanbul
gibi
b üy ük b ir
payita-htm
beslenmesi
için
gereken
kasablik
hayvan
bilhassa
koyun
buradan
temin
edilirdi
ve
gene
Dobrucahm
b u g d ay i d a buralarda
mecburi tekeller sayesinde seçi-
len
müteahhitlere
d ev red il i rd i . B u n u
temin
edemeyen
bir
voyvo-
danin
idareye
devam
ermesi
mumkün
deš ildi.
Görüldügü
gibi
kuteyde
Farih'in
tespit
ettigi
bu
iki
yan
mus-
takil
hükumet
ile
bugün
Balkanlar'da
ashnda
Türkiye'nin
devamli
müttefiki
ve
ruhen yakmi
olan
iki
devlet
ortaya
çikmigttr.
Bunla-
rin
digmda Dubrovnik, E r de l , K ir im
HanhgL
ve
Kafkaslar'da Ku-
muk
Sambathgi
ibi
kabileleri
yöneten
mästakil
idareler
vardir
ki,
bu
yan
müstakillik
Osman\t
idatesinin
askeri
ve
dig
politikada
ka-
tiyen
taviz
vermedigi
bit
buyuk
birligi
geririr,
bir
imparatorluk
ya-
pismi
olu§turur.
lLBER
ORTAYLI
161
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 160/190
l
I
i
i
I
I
I
I
i
i
.1
I
I
I
I
rl
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 161/190
\
.
ASAR-I
ATib
Hiç
güphesiz
ki
bizim kühür
hayanmizda
en
önemli
mesele
den biri Türkiye'nin Asar-i
Atika
yani eski eserler ve
harabeler k
nusundaki
zenginligidir.
Sunun
üzerinde
önemle
durmaliytz;
Türk
ye
ye ryü zü nd e yo gun lug u
itibariyle
eski
eserler
barmdiran
en
zengh
ulkelerden
biridir,
en
zengin
deš ildir .
Bugün
herhalde.Çin'de
api-
lan
kazdar
inamlmayacak
zenginlikleri
ortaya
çikartyor.
Italya
ve
Misir
için
de
ayni
gey
säz
konusu...
Ama
Türkiye
eski
eserlerin
yo-
unlugu yaninda
bu
zengin ülkelerin içinde
bilhassa
renkliligi
baki-
mindan
birinci
alke
gelir;
yani
apagt
yukart
M,Ö.
8000'lere
uzanan
Neolitik
yani
Cilah
Tag
devri
dedigimiz
medeniyet
safhasinda
Tür-
kiye
topra klarmda yerlegmeler
olugmustur.
Bolann
en
önemlisinin
Çatalhöyük
ldugu
ve
bu
kazimn
bütün
herkesin
çok
ilgisini
çekti-
gini
biliyoruz.Bizzat
Ankara'daki
Anadolu
MedeniyetieriMüzesi
de
buradan
çikan
zenginlikleri
barndtran
ve teghir eden önemli
bir
merkezdir.
Turkiye
asd
Bronz
devrinden
itibaren
ve
yazinm
kulla-
nilmaya
bagladiš t M.Ö.
2000'den
sonra
bem
tarihî
malzeme,
hem
arkeolojik malzeme
olarak
büyak
bir
zenginligi
b ü ñ y es i n d eb arm -
d i r m a k t a d t r . B u
zenginliklerde
renk çok
önemlidir.
Birbirin-
,thk
lLBERORTAYU
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 162/190
1
.I
i
I
teykil
edecek
derecede
renkler
barmdiran
medeniyetier
bu
toprak-
lardadirlar.
Yunan
klâsik
çagirun,
Hellenizm'in
ve
Roma
çagmin
getirdigt
zenginlikler
bellidir.
Nihayet
Türkiye,
Bizans
Imparatorlugu'nun
merkezidir.
Sel-
çuklu
medenlyeti
buradadir.
Dogu
Anadolu'da
çok
enteresan
Gür-
cü
ve
Ermeni
kalmtilart
vardir.
Asil
ônemlisi
Beylikler
devri
dedi-
gimir
dönemdir
ve
21.
yüzyda
kadar
uzanan
çok
uzun
bir
Türkiye
ta-
rihi
söz
konusudur.
En
yogun
ve
en
önemli
devir
bu
bin
yddir.
Ta-
biî
ki
Osmanli
imparatorlugu'nun,
u
cihangümul
sentezin en
änemli
parçalan
yine
bu
topraklardadir.
Sadece
ibadethaneler,
ticarethaneler,
kervansaray,
bedesten
gibi
eserlerle
deš il; hayatin
her
safhastni
tegkil
eden
eserlerle,
me-
zarkklarla
bile
Turkiye
çok
zengin
bir
topraktir
ve
bu
zenginlik
de
hiç
güphesiz
ki
çok
büyük
sorunlar
yaratmaktadtr.
T ar ih b il in ci mi z
ve eski eser
bilincimizde
gerçege
uygun
dere-
cede
bir
zenginlegme,
bir
olgualagma
olmadigt
takdirde
bu
sorunlar
büyüyecektir.
Eger
yurttaglar
olarak
bu
zenginliklere
sahip
çikarsak
sorunlar
azalacaktir.
Bizim
asd
üzerinde
durmak
istedigimiz
bir
konu
da,
Osmanh
dönemi
boyunca
klâsik
çagin
eserlerinden
hiç
kimsenin
bir
gey
an-
lamadigt, bunlann
yok edil di gi
ve
bu
tip
bir
vandalizmin âdeta
bi-
zim
eski
eser
bilincimizi
ve
zenginligimizi
yok
ettigi
ve
bir
takim
Av-
rupaldar'in
bu
eserleri
gelip
yagmalaytp,
sökap
götürmelerinin
âde-
ta
onlarin
medenî
bir
hakki
ve
bir
medenlyet
misyonu
oldugu
gibi
bir
dügüncenin
sadece
yurt
diginda
Batt
Avrupa'da
d e g il, b a z e n
bi-
zim
aramizda
da
yagamasidir.
B u d og ru
degildir.
Eski
eserlerin
ko-
runmast
b ir d ra md ir .
Bir
tezat
tegkil
eder.
Çok
trajik,
çözülmez
bir
konudur.
Unutmayin
ki
çagdag
Avrupa
medeniyetini
yaratan
Italya
bile
e sk i e se rl er in e
sahip
çikamamaktadtr.
Çunkä
agmact
ve
kolek-
slyoncu
zihniyet
kargisinda
maalesef
bizden
daha
bilgili
bile
olsa
Italya
dahi
çaresizdir.
Bununla
bag
etmek
son
derece
güçtür.
Buna
I
164
OSMANLPYlYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 163/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 164/190
\
\
I
M üz ch an e- i I lü ma yun
Arkeoloji
Muzesi.
konusu
degildi.
Bu
eserlerin
bilimsel
respiti
ve
asil
önemlisi
Misir
hiyeroglifi
dedigimiz
begeriyerin
ünlü edebi
zenginliginin
çözümü
-
söz
konusu
degildi.
Hepimizinbildigi
gibi
Misir'm
ilm i olarak
kaydt
fotograf
ol ma ma sma
ragmen
son
d er ec e b üy ük
gravürlerle
ve gra-
vürcü
heyetlerle
oraya
g id en G en er al
Bonaparte'a aittir.
O
zaman
MLSII'l
i g ga l e de bi l en
General
yani sonraki
imparator
Napoleon
buraya
ilmi
heyetler
götürmügtü.
M is i r' m b it ki l er in i ,
hayvan
türlerini
ve
tabiî
eski
eserlerini
sistematik olarak
çizdirip
tesbit
ettirdi.
Bu
ilk
büyük
ekspozisyonlardan,
ilmî
tetkik
gezilerin-
den,
seferlerinden
biridir
ve
bir
müddet
sonra
d a b ug ün
Ragiddedi-
imiz
Avrupa
dilindeRoseccadenen
Delta
agzmda,
1skenderiye'nin
civanndaki
bir
mevkide
bir
subay
apagt
yukan
50
cm
b o y u n d a b i r
tag
kitabe
bulmugtur.
Bu
tagta
Hiyeroglif,
eski
Yunanca
ve
Dimetti-
ki d ediš imiz
ahali
Koptçasmm
yeni Y u na n h a rf l er i yl e
yazilmasm-
dan
mütegekkil
versiyonlu
bir
metin
vardt.
Igte
bu
keyif
Champollion'a
hiyeroglifi
çözme
imkânmi
ver-
166 OSMANLI'YIYENIDENKESFETMEK
i
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 165/190
I
-
-
I
I
I
-
migtir
ve
MLSlr
bizim
bilgilerimizi,
tahayyüllerimizi
gõlgeleyecek
ih-
tigamlyla
begeriyetin
kargisma
ÇLim
tir.
Simdi
u
ülkede
hüküm
su-
ren, o tarihe
kadar hüküm-ferma
olan
Osmanh
imparatorlugu
dö-
nemi'nde
böyle
bir
kegif
olmadigt
için,
b öy le b ir
merak
olmadigL
için
bütün
dünyada
oldugu
gibi
bilgi
bulamtyoraz.
Gene
aynt
gekil-
de
bizim
hükümranhgime
devrinden
sonra
lstanbul'da
buyukelçi
olan
Henry
Layard'm
tetkikleri
ve
kazdaryla
Asur
medentyeti
üze-
rinde
bir
h a y l i b i l g i
edinilmigttr.
Bu
dönemde
yani
19.
asrin
b o d ö -
neminde
bizim
için
henüz
aktif
bir
arkeoloji ilmi,
kaz:
söz
konusu
degildir.
Bir
yerde
gunu
unutmayalim;
Yemen'de
çok
çignenilen
kat
yapraginm
bile
ne
oldugunu
bizim
devletimiz
resmen
19.
astrda
sor-
maktadir.
Yani
imparatorlugumuzda
cografya
ve
t ar ib t et ki kle ri ni n
hiç
gaphesiz
Avrupa
devletleri
ve
hatta
Rusya
ile
mukayese
edile-
meyecek
kadar
yaya
oldugu a çiktir;
ama
hiçbir
gey
bilinmiyor
degil.
Insanlann
hog
bir
yaklagtml
vardir.
Me se la E vl iy a
Çelebi
Girit
AdaSL'nda
Minos-Miken
medeni-
yetinin
kalintuarmi
çok
iyi
gözlemig
ve
çok
enteresan
bir
tasvir
yap-
mtêtir.
"Bunlar
Efrikiye'den
(Afrika'dan),
gelme
Ecine
kavmidir"
diyor.
Evliya
o
m ü fh i -2 z e kâ s i
ve
mukayese
kabillyetlyle
h e r h a l d e G i -
rit'irt
sanattnm
uslubunu
MLSLT'la
mukayese
edip
b aš l an ti st ni
kura-
bilmig. Nicekim
hâlâ karanlik bir
mevzu
olmasma
ragmen
Girit
me-
denlyecini
yaratanlarm
Misiddan
göç
ettigi
bugün
için
en
kuvvetli
olarak
ileri sürülen
ihtimallerdendir
ve
birtakim
deliller
de bunu
destekler
durumdadir.
19.
yüzyilda
bizim.Aydmlanma
dönemimiz
demek
olan
Tanzi-
mat
d ön em in de b u
ige
merak
sarilmig
ve
1847de
Tophane
Mügiri
Fethi
Ahmet
Papa bugünküSt.
Irene
Kilisesihi bir
silah müzesi, as-
ken
muze
gLbt
certiplemigti.
1869
ydtnda
devrin
aydin sa dra zamt,
Mehmet
Emin
Ali
Papa
tarafindan ilk
M ü ze-i Ham ay u n
yani
emperyal
müze
tegkil
edildi.
Bundan
çok
önce bütün
vilayetlerden
yazigmalar
dolayistyla
eski
r
-
1LBER
ORTAYLI
167
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 166/190
eser
göndertimeye
baglandi.
Mesela
1847
Arahk
ayinda
Kudüs
mu-
tasarnft,
Gazze'deki
Askalan
mevkiinde
bulunan
bir
somaki
mer-
mer
lahidin
resmini
çizdirmig
ve
merkeze
yollamig.
Çizim
lmî
öl-
çülere
uymuyor
ama
argivde
de
eskizi
var ve
"Bunu
m erkeze nakle-
debilir
miyiz"
diye
yaztyor
sadarete.
Herhalde
orada
muhafaza
edil-
di,
nakledilmedi;
f ak at b u
gibi
nâkiller
v ard Lr.
Mesela
Adana
mal
müdürü
Ahmet
Ata
Bey'in
ayni
y llLn
ekim
ayinda
birtakim
antik
koleksiyona
coplattirdigt
ve
bunlart
merkeze
gönderdigi
görälüyor.
Devrin
tetkikini yapan tarihçilerimizden
de
açikça
görülüyor
ki,
sayisiz
bir
biçimde
eser
to p lan Lp
merkezdeki
bu
müzeye
yollanmak-
tadir.
Nitekim
1872
ythnda
bizim
tiyatrocu
sadrazamimiz
ve
valimiz
Ahmet
Vefik
Papa
da
bu müzeye
Alman
arkeolog
Dethier'yi
bilim-
sel
mügavir
olarak
tayin
etmigtir
ve
bu
koleksiyonlarin
tek
ilmi
en-
vanteri
de
o zaman yapdmigttr.
I
1880'de
ise
bugünkä
Çinili
Kögk,
yani
Arkeoloji
Müzesi'nin
bahçesindeki
Fatih
devrinden
kalma
kögkte
ilk
müze
teykil
edili-
yor.
St.
Irene'deki
silahlar
bu
carafa
nakledillyor
ve
Suphi
Papa
da
36
maddelik
ilk
Asar-i
Atika
Nizamnamesi'ni
negrediyor.
Sunun
üzerinde
israrla
durmamiz
gerekiyor.
Bu
dönemde
çik-
maya
baglayan devlet
yilliklan,
salnameler
ve
vilayetlerde
çikan
salnamelerde
o
bölgeletin
eski
eserlerinden
uzun
boylu
bahsedilir.
Meselâ
dönemin
Aydin
vilayeti
salnemelerinde,
ki Aydm;
Izmir,
Manisa,
Denizli
ve
bugünkü
Mugla
bölgelerini
içeren
bir
vilayectir,
Bergama
ve
Efes
için
n ef is i za hat la r
yapihr.
Hiçbir
gey
anlamadigi-
mtzt
söyledigimiz
eserler
için
izabat
verilir.
Bazi
yarim
bilgili
arke-
I
ologlann eski nesiller
hakkinda böyle
eksik
ve
yanlig
bilgi
naklet-
meleri
aylprir.
Nitekim
bu
salnamade
hiçbir
gey
anlamadigimizi
ve
bu
yüzden
Almanlar'a
teslim
ettigimizi
söyledigimiz
Bergama
Su-
nap
da
pek
iyi
tarif
edilmektedir.
Bergama
Sunagi'na
Almanlar
göz
koymugrur,
söküp
görürmeye
çabgmiglardtr.
Izmir
valisi
buna
mani
I
I
I
I
I
168
OSMANLI'YIYENIDEN
KE§FETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 167/190
olmugtur;
fakat
sonradan
devlerlerarasi
iligkiler
dolayisiylabu
su-
nak
teslim
edilmig
görünüyor.
Almanya'ntn
O sm an li D ev le ti
ile
kurdugu
lyi lligkilerden
bu
gekilde istifade ettigi açakar,
bizzat
Is-
k en de r l ah id i
istenmig,
ama
yetkililer
carafmdan
önlenmigtir.
Su-
nak
problemi
yüzunden
galiba
o
zamanki
Müze-i
H a ma y un M u dü -
rümüz
O sm an H am di
Bey
o
kadar
sintrlenmig
ki haf if
kalp
spazmi
geçirmigtir.
M aa le se f, O sm an h
devlet
yönetimi
de
Avusturya
elçi-
si
Baron
Prokesch
von
Osten'in
taleplerine
de müsper
cevap
ver-
migtir.
Ki rim S av ap
strasinda
Avusturya'nta
istanbul'daki
elçisine
bazi
sikkelerin
verildigini
ben
de
tespit
etmigtim.
Avusturya'nta
ta-
rafstzligindan
dolayi
Baron
Prokesch
von
Osten'e
bir
rugvet
verili-
yor.
Çünkü
bu
âdera
devletlerarast
lyt
fligkilerin
bir
bedeli
olarak
istenmigtir.
IP
Mesela
Rusya
veliahdinm
Çanakkale'yi
ezerken
hoguna
gi-
den
bir
kitabenin
ona
verildigi
veya
oradakilere pek
hissettismeden
Nur-u
Osmanlye
Camii
avlusundaki
eski
bir
lahit
kapaginin önce
bagka
yere
naklettirilip
sonra
Britanya
Büyükelçisine
verildigi
gibt
evrak
buluncularimiz
hep
var.
D e m e k k i
arkeoloji
tarihi pek
etddi
l
1
- a
ça
ip
mamig.
Bu
nedenledir
ki
Osman Hamdi
Bey
1880'lerde
bugünkü
Asar-i
Acika
Nizamnamestnin
temelini
regkil
eden
bu
konularda
taviz
vermeyi
ve
kaçakçiltät
önleyen
unlü
nizamnameyi
çikarmig-
tir.
Osman
Hamdi
Bey,
1881'de
Sultan
Abdülhamid
Han
carafin-
dan
M'üze-i
Hümayun
yani
E m p ery al M ü ze
Müdürü
tayin
edildik-
ten
sonra
1891'de
Topkapi
Sarayi'nin
hemen
altmda
Gulhane
Par-
ki'nin
üstündeki
Mü.zehane-i
Hümayun
(Imparatorluk
M ü zes i )d e-
diš imiz
bugünkü
muhtegem
bina
1scanbul
Arkeoloji
Mazesi
yapil-
migetr.
Bunun
mimari
Istanbulu
bir
Italyan
olan ünlü mimar
Ale-
xandre
Vallaury'dir
ve
Osman
H a md i B e y' i n
S ay da 'd a bu ld uš u
Ag-
layan
Kadinl.ar
Lahidi'nin
modelini
oraya
tarbik
etmistir.
Vallaury
zaten
lahitleri
çok
seven
ve
anlayan
bir
mimardi.
1stanbul'da
api-
lan
eski
ltalyan
Sefareti de
(gimdi
Maçka
Kiz
Sanat
Eristitüsü'dür),
ILBER
ORTAYLI
169
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 168/190
I
i
I
r
bir
Rönesans
lâhiti
biçiminde
y ap ilmig tLr,
miman
âdera
bu
ekola
izlemigtir.
Osman
Hamdi
Bey
b iz z atb u g ü n k ü L ü b n a n' d a ,
Suriye'de
ka-
zilar
yapan ve
b u k azd ar dan
bulduklanyla,
negrettigt
raporlarla
m eghur olan
bir
ressamimiz ve
arkeologumuzdur.
Osman
Hamdi
B ey V iy an a
ve
Paris'te
okumug,
Vali
Midhat
Pagahin
maiyetinde
imparatorlugun
Baš dat
vilayetinde
çabgmigor.
Nasil
Fenike
dili-
nin
incelenmesini
ve
yeniden
ö š r en il me si ni
ünlü
Fransiz
filozof
ve
filologu
Ernest
ReÃan'a
orçluysak,
o
medËniyetin
addî eserleri-
ni
tanimayi
da,
Sayda
nekropolünü
yani
Krallar
Mezarligl'nt
kazip
tanitan
Osman
Himdi
Bey'e
borçluyuz.
O sm an H am di
Bey,.Aziz
Bey
gibi,
Efes
kazdannL
yapan,
bir
ara
T op ka pi S ar ay i
Müdürü
olan
Tahsin
(Öz)
Bey
gibi
uzmanlar
.
yetigtirmigtir.
Aynca
keridinden
sonra
da
gene
bildigimiz
gibi
Ha-
l il E th em
Bey
müzenin müdürü olm ugt ur.
Bd
çok ünlü meskûkât il-
mi
sahibi
bizim
tarihimizde
önemli
bir
yer
edinir
ve
dolayistyla
19.
yuzyihn
son
çeyreginde maarif inkdâlumizin yaninda
Türktye'de
-
Asar-i
Acika
k azd aTL
yapihr.
Bu
kaplati n bi r kismi bi zim
bugünkü
sinirlanmizin
digmda.yapudt
ve
oralardan gelen eserleri
de Arke-
oloji
Müzesi'nde
görebilirsiniz
Aruk.
pasif
ol ar ak yagmal anan
de-
gil,
arkeoloji ilm apan
ülkeler
saf na girdik.
Eger hâlâ kaçakçihk
yapdiyorsa,
hâlgbazi
geyler
tährip
ediliyorsa
bu
anlaytysizlik
ve
ce-
h al et te n d eg il
imkânsizliktandy
Imkânsizhk
da
halen
devam
et-
mektedir.
Kuvvedi
Bir·yur.t
sevgiiinin,
eski
eser
anlayigmin
ve
kültüre
sahip
çikma
bilincinin
yetlegmesinde
sakmcalar
görüldügü
takdir-
d e k aç ak çi hk
vs.
k em dm az da r. B un u b ug ün kü
halya'da
da
göru.-
yorsunuz.
Bu
n'rf
cehalerle
de
ilgili
degildir.
.
C
Burada
Ëlkin
e
jevletin
yeterince
igbirligi
halinde
örgutle-
nememesi
söz
konusudur,
ki
örgürlendigi
takdirde
kaçakçiligin
ön-
l en eb il ec eë i b az i
ömeklerle
sabittir.
Unutmaym
Asar-i
Atika'dan
170
OSMANLPYI
YENIDEN
KESFETMEK
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 169/190
I
r
çok anlayan
ve
medeniyetine
çok
sahip
çLkan
Rusya
da
bile
on se-
ne
evvel
kriz
aninda müzelerden
birtakim
eserlerin
ahnip sarddagt
ve
yurt
dLgtna
Ç lk ar il di gi ma lum du r.
Demek
ki bu
bilincin
yagatil-
mast
da
öyle
çok
k o l ay d eg i l d i r.
Burada
söylemek istedigimiz qudur:
Turkiye
mirasina
sahip
ç ik mi gt tr , ç ik ma kt ad ir ;
ama
maalesef
organizasyon
ve
insanlarimi-
zin
b u k on ud ak i
i gb ir li gi y et er li
degildir.
S o r u n u k i s a
zamanda
hal-
letmemiz
gerekmektedir.
I
•
I
I
ILBER
ORT
'"
'
171
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 170/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 171/190
L .
ENDERUN
Osmanli
sarayinta
18.
yuzyila
kadar
devlet
idaresindeki
en re-
mel
müessesesi
Enderun'dur
ki
Farsça
anlamtyla."iç
k i s i m " d em ek -
tir.
B u g ü n T o p k ap i
Sarayi
Müzesi'nde,
Bâbüssaade'den
girince
arz
odastnin
saš
ve
solunu
ve
oradaki
avluyu
içeren
kisma
Enderun
av-
lusu
diyoruz.Buradakapidan
girince
hemen
sagimizda
kalan
yer
En-
derun'un
i lk o da la nd ir .
Enderun
adalan
nedir?
Bir.anlamda
smifor;
f ak at b u
okul s intflan
anla minda anlaylmasm.
G er çe kt en d e E nd er un ,
saraym
içinde
en
merkezde
yer
alan
bölümdür.
B âb ü ss aad ed ed i š i m i zbö l ü m den
sonra
s ar ay da p ad iga hi n
ö ze l m ekâ nt
baglar.
B u rad ad ev l et h ay at t
biter.
Igte
o
kapidan
girdi-
š iniz
an
Enderun,
sivil
SÀray
galannin
yetistirildigi,
hizmet
gördü-
gü
bölümdür.
Onun
bir
kapist
da
Harem'e
açiltr.
Enderun'a
alman-
la rm, de vg ir me
çocuklarm
beden
ve
zekaca
en
seçkinlerinden
ol-
d uk la n b il in en b ir
gerçektir.
Agagi
yukart
bülug
çaglarmda,
14-15
yaglarmda,
Edirne
Sarayi
ve
Galata
Sarayr
gibi
müesseselerden
seçi-
len
çocuklar
buraya
gelir.
Bâbüssaade'den
girince
saga
döndügünaz
vakit
büyük
ve
küçak
odalar
yer
altr.
Buradaki
gençlerin
Enderun
agalan olarak almdtit
bellidir.
Y a l n t z b u
agalar
henüz
acemi
ve
ILBER
ORTAYLI
173
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 172/190
adaydir.
Dolaman
aenir.
Bunlar
ancak
belirli
b ir h iz me t
ve
imtihan
döneminden
sonra
kafranh
yani
ktdemli
ve
yükselmeye
aday
me-
murlar olacaklardir.
Bu
agamayi
geçemezlerse
kapikulu
ocaklanna,
sipahi
bölüklerine
gönderilirler.
I
Enderun
çetin
b ir h ay at in
yagandigt
yerdir.
Saray
okuludur;
ama
bizim
anladigimiz
anlamda
bir
okul
degildir.
Buraya
gelen
ço-
cuklara
T ür k k ül t ür ün ün ,
Islâmiyet'in
derinlikleri
hocalar
tarann-
dan
ögretilir.
Bunlar
bildigimiz
kimselerdir.
Nitekim
OsmanlL
CRTi-
hinin
musiki
dallarinda
yükselen
devlet
adamlarinin
u
ocaginda
Ali
Ufki
Bey
d iy e b ild ig im iz
Albert
Bobovius
de
vardir.
K e n d i b a g i -
na yagami gtt r.
Nasd
õldügünü,
hayatmm
son
safhasmi
bilmlyoruz.
Ama
Enderun
y lilSil
ÜZerin e
kaleme
aldigt
eser
okunmalidlT.
Ende-
run
sistemi
azerinde
birtakim
bilgiler
verir.
Küçuk
ve
büyük
odalarda
hem
saray
hizmetlerine
b a k a n , h e m
adab-i muapret
ögrenen,
hem de biraz
ilim
ve
sanat ögrenenlerin
degeri
ve
liyakati
anlagilmca,
onlar
bizzat
padigahm
emri
üzerine
üst
düzeye
geçerler.
Agalar
sabah
ezantyla
uyarur;
eger
gereklyorsa
hamama
gidilir,
sabah
namazi
mutlaka
kilmtr
ve
daha
sonra
günlük
h a y a ta b a g la n tr -
dt.
Yemek
sofrasmda
dikkatsiz
ve
usulsüz
bir
davranista
tekdir
veya
ele
kepçe
vurmak
gibi bir
mukabele görünürdü.
Agalarm
laubali
hi-
taplarda
bulunmalari,
edepsiz
tavirlar
göstermeleri,
serkeglik
etme-
leri,
sikt
glyim
kurallarmm
digina
çikmalart
g id de rl e c ez al an dt r il i rd i.
1
.
Enderun
mensuplarmm
birbirlerlyle
temaslaranda
disipline
ve
l·Aubalilikten
uzak
bir
tavra
çok
dikkat
edilirdi.
B üt un b u
sert
yaga-
yty
adera
16.
astrdaki
Cizvit
tarikatmin
prensiplerine
benzer
ve
En-
derun hakk
in d a
cehalet
göstergesi,
bazilâubali
rivayetlerin çok yay-
gin
olamayacagini
gösterir.
Enderun'un
ilk
i ki o da sm da n
sonra
t e r f i
edilen
Sefedi
Koguçu,
17.
yüzytlda
IV.
Murat'm
kogugtaki
agalan
sefere
götürmesinden
sonra octaya
çikmigttr.
IV.
Sultan
Murat
bir
harbin
zor
partlari
için-
174
OSMANLTYIYENIDENKESFETMEK
1
I
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 173/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 174/190
I
devlet
imajint
meydana
getirdigini
söylemek
hiç
mübalâga
sayd-
maz.
istanbul'a
gelen
her
yabanct
ve
seyahatname
yazan
onlann
katildigt
bir
resmî geçidi resmermekten ve onlari uzun uzadlya tas-
vir
etmekten
kendini
alamamqttr.
Törenlerde
ve
saraym
digmda
kuiç
alayi,
cuma
selamhgt gibi
merasimlerde
Enderunlularm
zaten
buraya
gelmelerine
neden
olan
fizikîheybetleri
d ig in d a k lik - k iy a -
fetleri
ve
özellikle
"peyk"
denen
refakacçilerin
sorguçlan sadece
et-
raftaki
halkt
degil,
bagkente
gelen
ecnebileri
bile
çarpmigtir.
Seya-
hatnamelerde, Osmanh
törenlerindeki
devletlûlarin bakir baski
gravürleri
bulunmayanlari
pek
azdir.
T e ve k ke l i d e gi l ,
meghur nük-
tedir;
bu
mutantan
alay L
seyreden
fakir
Bektaçî
dervigi
göge
bak-
mig:
"Hey
Allah'im,
bir
padigahin
kullarma
b ak , b ir
de
gu
f a k i r k u -
lunun
h a li n e. . ." d e mi s t ir .
I
Enderunlulann
içinden
Bobovius
yani
Ali Utki
Bey
gibi
müstesna müzisyenler çakmigur.
Rekorlan
itibariyle tarihe geçen
sporcular
çtkmigtir.
Pekâlâ,
edebiyat sahasinda,
felsefede
ismi
geçenler çakm igt tr .
Ama
her
geyden evvel
Osmanli
tarihinip
en az
ç
astmda etkili olan
maregaller
Enderun'dan
çikmadir.
Hiç
güphe-
siz
hiç
E nd er un 'Ë uš r am ay an
evgirmeler
de
vardir
ve
ç og un lu š u
Acemioglant
olarak
ayrdan
ve
Istanbul'a
de
civar
k ö y le r d e , k ö y lü -
lerin
yantada
dini de, dili de
ägrenenler vardir
ki,
onlann içinden
de
böyleleri
çtkmigtir.
Ama
Enderunlunun
tavri
ve
h a v a sib a g k a
idi.
Enderun,
gerçekten
aristokrasinin
irsî
olmasa
da
egitimle,
liyaketle
bagardabilecegini
gösteren
bir
okuldur..
"lmp arato rlu k
okulu"
I
unvant
buraya
çok yaki gmaktadir .
Enderun
üzerindeki
cetkikat
hemen
hemen
tamamen
eenebiler
tarafindan
yapdmtytir.
Çünkü
Osmanh
Yönetimini
esasindan
kavramak
istemiglerdir..
19.
yüzytlda
ise
Enderun
çok
kiyt
köge
bir
okuldur.
Çünkü
r-
tik
böyle
bir
si stemi n yer ini
bildigimiz
muasir
okullar;
Mülkiye,
Hu-
kuk,
Harbiye
gibileri
almigttr
ve
20.
yüzyd
baginda
da
Enderun
ka-
hntilan
Leiban
ile
f ille n la g v e dilm ig tir .
I
J
'
OSMANLPYI
YENLDENKESFETMEK
J
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 175/190
Bugün
Topkapi
Sarayt'ntn
bu
bölümünde
padigah elbis eleri
kogugu
ve
hazinenin
dört
odast
vardir.
Kilerlikogygu
müdüriyectir.
Saatler
bölümü
Hazinedar
kogogundadir.
Portreler
ve
Mukaddes
Emanetler,
Has
odada
yer
almaktadir.
Meydarun
ortasmdaki
En-
derun
Agalar Camii
de
yazma
eserler
bölumü
olarak
ününü
koru-
maya
devam
ediyor.
Bölum
sonunda
da
b ir k ap t,
avludan
Harem'e
açibyor.
Orasi
d a b i r
ölçekte
kizlarin,
bu
yeni
struf
için,
yönetici
si-
nif
için
egitildigi
bir
yerdir.
Çünkü
Harem
inensuplan
sadece
pa-
digahin
egleri
veya
müstefrigesi
olsun
diye
d e g i l , b i r
ölçekte
kisme-
tini
iyi kapilarda,
daha
bagka
yerlevde
bulsuni.e diye
yetigttrilen
ve
bir
yerde
devgirilen,
saan
ahnan
kizlazar.
Enderun'un
üzerinde
durmahyu.
Burada
Osmanh
hazinesi,
iç
hazine
yer
ahrdt
ve
o
ha-
zine
her
zaman
Yavuz
Sultan
Selim
Han'in
mührü
ile
kapatthrdi.
Çünkü
galiba
ha2inenin
en
zengin
zamani
onun
devrinde
olmug-
cur.
Enderun'un
ortasinda
zarif
bir bina;
III.
Ahtnet'in,
bu
hattat
ve
okumayi seven padigahm, adina yapilan
kütüphane
yer abr.
Bu-
gun
k ü tû p ha n ed e h e me n
hemen
hiçbir
yazma
saklanmtyor.
Onlar
Agalar
Camii'ndedir.
Osmanli
egitimi
hepimizin
dikkatini
çekecegi
üzere
îrsiyyete
dayanan,
bir
seçkin
zümre
yaratmaktan
çok
liyakat
sahibi
ve
buna
sahip
olabilecek
kabiliyetteki
gençlerin
seçilip,
yetistirildigi
bir
sis-
temi
ifade eder.
Bu b ak t m d an E n d eru n bütün
tarihte çok özgündür.
Tarihte
kul
sistemini
kullanan
tek
devlet
Osmanhlar
degildir;
Memlûklar
da
kullanmigtir.
Orta
Asya
h an l ik l ari nd a d a
kul
sistemi
gõrülür.
B an 'd a d a
Roma
Împaratorlugu'nda
ldugu
gibi
buna
ben-
zer
bir
sistem
g ör ül ür . A ma
bunlarm
içinde
en
özgün
tegkilatlanmt;
olani
Enderun'dur.
Talebe
nasil yetigtirilir?
Daha
önce
Os m an h 'd aDev y i rm ebag-
likh
yazida
sözünü
etmigtik.
Devgirme
sisteminin üç
veya
beg
sene-
de
bir
Balkanlar
ve
bilhassa
Kafkasya'dan
getitilen
devgirme
emin-
lerinin
seçtigi
ögrencileri;
Galata
Sarayi,
Edirne
Sarayi
ve
Sulta-
nahmet'teki
lbrahim
Paga
Sarayt'na
almLrdi..Bu
okullarm
iglevi
17.
lLBER
ORTAYLI
177
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 176/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 177/190
l
Saraydan
çikan
insanin
dilinde,
kökenlere
özgü
bir
telâffuzu
vardir.
Bu
çok
yakm
zamana
kadar
görülebilirdi.
Hatta
o
k ad ar k i
Topkapi Sarayt'nin
müze olarak
kuruldugu
ilk
25-30
yllda
b il e b u-
ralardan
kalma
memurla r vardir.
Enderun'dan
çikan
insanin
eski
di-
li
lie
imani
ve
kabilesi
ile
alakast
zaman
içinde
kesilir.
O
yeni
bir
kültür
çevresine
ait
olur.
Bu
haremdekiler
için
de
söz
konusudur
ve
onlatin
ait
oldugu
hatta bazt
halde
o
yeni
kultür
çevrest
içerisinde
s ada ka t gö st er di gi
bir
tek
unsur
vardir:
Bellekleri.
Onun
digna
çika-
maziar.
Üç
tuglu
vezir
olur,
imparatorlugun
zak
vilayederinde
ça-
hpr.
T ip kt S ok ul lu 'n un
yegeni
Mustafa
a
a'nta
Budin
Beylerbeyi
olmast
gibi...
Günün
birinde
de
bir
atlas
torba
içmde çavugbagt
ile
gelen
idam
fermarunt
boyun
egerek
kabul
eder.
Çünkü
devletten
bagka
Enderun'un
güvenecegi
yer
yoktur.
Bu
nedenledir
ki
Osman-
li
Enderun
takimmm
içinden
çikanlar
hem
maharetleri,
hem
orada
birbirleri
i le r e ka be tl e ri
ve
bazi
h a l d e d e
kendilerini
haklt
gören
me-
todlan
ile
diger
üyeler
tarafindan
sevilmezler.
Acemi
oglanlar
onla-
ra
saray
faresi
derler.
Hatta
medreselerden
yetigen
ulema
ve
yine
o
gekilde
kaleme
giren
kalemiyye
memurlar
sinift
da
E nd e ru nl u h a-
simlarina
b õ y l eb ak ar.
Unutmamak
gerekir
ki
imparatorluk
kendini
yönetecek sadik
komutanlan
bu
ocakta
yetistirmigtir.
Igte
bu
çok
önemli
bir
vasifttr.
Buradan
çikan insanlar;
vezir
olmugtur,
Yeniçeri
ocagL
agabil
yap-
migtir,
d ev l et k ad em el eri n eh at t a
birçok
memuriyete
dahi
agirligiru
koymustur;
ama
her
zaman
için
padigahm
kullan,
padigahin
hizmet
sinifL
Olduklannt
unutmaruglardtr.
Devlet
fi k ri n i , d ev l et i n
bütunlu-
günü
ç ok i yi ka vr a mi gl a rd ir .
Bu
nedenledir
ki
16..astrda
Kanunî
dev-
rinde
imparatorlugumuza.gelen
A.vusturya-Alman
Împaratoru
Büyü-
k e l ç i s t O g i e r Ghiselin
von
B u s b eck ,b u d u ru mu biraz
idealist
bir
üs-
lub
ve
birazdakiskançhkla
göyle
anlatmaktadir:
"Türk
d ev l et i n i , Os -
manlt-Tü.rkleri'nin
devletini,
imparatorlugunu
liyakat
sahibi,
zen-
gin,
g uz e l i ns an ta r,
çahgarak,
yükselerek,
gayrede elde
ectiklerirutbe-
lerle
yönecirler.
Bizdeki
gibi
irst
bir
aristokrasi
yoktur.
Bu
yuzden
ka-
ILBER
ORTAYLI
179
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 178/190
\
biliyetsiz
insanlarm
elinden
degil,
kabiliyetlilerin
elinden
yaydan
ve
yükselen,
istikbali
fetheden
bir
imparatorluk
söz
konusudur."
I
Gerek devgirme
sisteminin gerek
Enderun'un
18.
ve
1 9. y üz yd -
da
yavag
yavag
ortadan
kalkmasmda
sistem
ayrudtr.
Tanzimat
devri
boyunca
halkin
kabiliyetli
gençlerinin
girdigi
Bab-i
âli
kalemlerinin
tercüme
odast
büyük
insanlar
yetigrirmigtir.
Sadrazam
Mehmet
Emin
Al.i
Papa
gibi,
Midhat
Papa
gibi...
Enderun,
Osmanh'da
devlet
adami
yetigtirme
g el en eš i ni n
öz-
günlügünü t em si l e der di .
Bu
yaraticihk, 19.'yüzydda
Galatasaray
gi-
bi,
Mülkiye
gibi
idareci
mekteplerinin
yananda
Tibbiye
Mektebi,
Baytar
Mektebi,
Mühendis
Mektebi
gibi
yaah
burslu
kurumlarm
yaratumasmi
d a k o l ay l ag t i ra n
bir
ananedir.
Osmanh
i mp ar at or lu š u ,
Enderun
ve
Harem'de
kan
asaletine
d e gi l l i ya k at e
sahip
ve
yüksel-
me
yetenegi
olan
insanlardan
olugan
bir
yönetici
ve
sarayldar
züm-
rest
yaratmigttr
ve
bu
topraklarda
Osmanh
hanedarundan bagkaha-
nedanlarm
yükselmesine
müsaade
etmemigtir.
Bu
en
önemli
mese-.
lelerden
biridir.
lyte
Enderun
mektebinin
daha
çok
d eš e rl en di ri l-
mesi
gereken
yönü
budur.
I
I
I
i
I
I
I
I
I
I
I
I
|
|
|
|
|
I
I
180
OSMANI.17IYENIDENKEQFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 179/190
I
-
SON
ROMA
ÍMPARATORLUÖU
Osmanh
Imparatorlugu,
atthin
son
Roma
lmparatorlugu'dur.
Bu
tabir
bizim literatürümüzde,bizim
siyasi
hayanmizda
çok müna-
kaga
yaratmyttr.
Çankü
çok
açik
bir
gekilde
Roma
mevhumu
nedir,
bilinmemektedir.
Bu
çok
ilginç
bir
geydir;
çünkü
Roma,
çagdag
me-
deniyetin,
hukuk
ve
idari
yapimizin
temelini
tegkil
eder.
Roma
siste-
mine
ragmen
dünyadaki
uluslann
çogu
bunu
anlamazlar.
B a u A v r u -
pa
için Roma
anlagdmig,
hakki
verilmig
bir
dänemdir.
Ama
mesela
çaš dag
Yunanklar,
yanlig
bir tarihyazicLG
ve tarih egittml
dolayisty-
l a R om a' yt
bir
inhitar,
bir
vahget,
bir
sefahat
ve
rezalet
dänemi
ola-
rak
görür,
öyle
ö r et ir l. er .
Bu
tip
yorumlan
benimserler.Bu
görügün
de
BatL'da
bir
k ay na š L
Vardir;
fakat
Yunanhlar
Roma'yi
bir
gekilde
kendi
medeniyetlerinin
dejenerasyonu
ol ar ak g ör ür le r.
Maalesef
çagday
T ü rk i y e'd ed e
hiç
yeri
ve.
lüzumu
yokken
Ro-
ma
1mparatorlugu
akkmdaki dügüncelerbundan
ileri
gitmez.
Hatta
ç ok anlams iz
bir
tartigma
da
yet
almaktadir.
Bu
da
imparatorluk
de-
yiminin
bir
tabu
biçiminde
kullandmasidtr.
Imparatorluk,
mperya-
lizm
gibi
bir
kavramla
b a š d a gt tr dm ak ta dt r.
Oysaki
emperyalizmle
im-
parator
gibi
iki
kavramin,
hele
Roma
çaglannda
çok
az
alâkasi
vardir
1LBER
ORTAYU
181
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 180/190
l
Fatih
Sultan
Mehmet'in
Ïstanbul'uKugalmasi.
ve o
zamanlarda,
emperyalizm
kätu
anlamda
kullanilan
bir
terim
ol-
maktan
da
çok
uzakttr.
O
k a d a r k l
bazi
yanke
sosyoloji
egitimi
dola-
yisiyla
imparatorluk
modeli
olarak
III.
Napolyon
Fransa'st,yani
19.
yüzyildaki
kolonyalist
Fransa,
anlattlmakta
ve
Osmanh
Devleti
böy-
le bir
günah
ve
böyle
bir
rezaletle( )
a la kas i o lm ay an
bir
devlet
gek-
linde
tanttumaktadtr.
Devlet kavraminm
tarihini
çok lyi veremeyen
kipiler,
devlet
ve
imparatorluk
ayrlml
yapmaya
gitmektedirler.
1
Bütün
bunlar
bize
çok
açik
bl.r
geyi
göstermektedir:
Bizim
tarih
ve
styaset
dü;üncemtzde
imparatorluk,
Roma
zihniyeti
ve
Roma
ya-
pist
lyi
anlagdmamaktadar.
Oysaki
ecdadimiz
için
bu böyl e
degildir.
Roma
demek,
cihangümul
bir
imparatorluk
demekti.
B u b i r
misyon-
du
ve
bu
siyasî yükümlülükten çekinenler
veya
tapyamayanlar yeri-
ni
yeni
gelene
birakirlards.
Nitekimbizim
ecdadimiz
için
Roma
ve
Roma
hâkimiyeti,
Diyar-
i
Rum'a,
Iklim-i
Rum'a
sahip olmakti
ve
bu
misyon
artik,
Yunanca
konugan,
Orca
Anadolu'daki,
BatL
Anadolu'daki,
Küçük
Asya'daki
I
.
182 OSMANLI'YIYENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 181/190
I ..
I
..9
toplumun
ist
degildi.
O
misyonu
artik
yuklenecek olan
Selçuklu'ydu,
Osmanh'ydl.
ÜSmanhlar
bu
misyonu
üstlerine
almiglardL
Ve
hiç
en-
dige
etmeden
d e R o ma ' r un b a gk e n ti n i,
yeni
Roma'yi,
yant
istanbul'u
ahnak
laumdi
ve
alarak
o
bedeft
gerçeklestirdiler.
.
I -
T ü rk l er ' in h ü kü r nd a ri h e m
Türk
Hakant'dir
h em M üs lü ma n -
lar'in
halifesidir
ve
Kay zer -iRum 'du r
yant
Roma
Kayzeri'dir.
Sunu
da
ekleyellm:
Halife
tabiti
öyle
Yavuz
S ul ta n S el im 'l e
Hicaz'daki
ve
Ka-
hire'deki
emanerlerin
devriyle
gelmig
bir
gey
de§ildir.
O,
bizde
18.
yüzyda air
bir
efsanedir.
Yaratumig
bir
efsanedir.
Yavuz Su lt an S eli m
Han'dan
evvel
de
padigahlarimizin
halife
unvanmt
kullandigina,
bu
unvanin
zikredildigine
d a ir k a yt t la r
vardir.
En
a zi nda n v ak anü vi sl er
bunu
böyle
yazmaktadtrlar.
Kal d t k i
ne
Yavuz
Sultan
Selim
ne
Kanu-
nî,
halife
unvantni
mesela
IL
Abdülhamid
Han
kadar,
Sultan
Abdü-
lazizkadarkullanmarmgiardtr.
Sunu
ifade
ermek
gerekiyor:
Bu
taribin son
Roma
imparator-
lugu
bir
remel aktöre
yani
Müslüman
Türk'e
dayanmaktadlr.
Bunda
hlç gu
phe yoktur.
Nitekim
ordunun
dili
Türkçe'dir
ve
ordu
Türk
mü-
essesesidir.
Devgirme
çocuklar alminiteir,
fakat
o
çocuklar
Türkçe
konuguyotlar,Osmanhlagtyorlar
ve
o
unsurlardan
meydana gelen
K ap i ku l u O c ak l ar t ,
merkezî
ordunun
çekirdegidir.
Asil
saytca
kala-
balik
eyaletier ordusu
için
bu d ur um
söz
konusu degildir.
Tarihi
b o y u n cab u
T ür k d ev le ti ni n
ana
unsuru
askerlik
olmug-
tur
ve
orada
T u rk ç e k o ru n mu s tu r ,
Türkçe
devamb
kullandmigetr.
B u nu n h l ç b i r d e vi r de
istisnasi
yoktur.
ilginç
b ir b iç im de b u
imparatorlukta
kançuarya
dili de
Türk-
çe'dir.
Y a ni T ü rk ç e h â kt m
olarak
kullandmasa
bile
h er d e vi td e k ul -
landmigtir,
zannetmeyiniz
k i b er ha ng i bir Türk d ev l et i n d eb i r
rarth-
te
b ir T ür kç e
müracaat
veya
arzuhal
reddedilecek,
anlamaytz
deni-
l e c e k ; b ö y l e b i r
gey
sözkonusu
degildir.
Tabtî
ki
Iran'da
hükmeden
-
B üy ük S el çu kl u D ev le ti 'n in ,
kançdaryada
Farsça'yi
k u l l an m as i k a-
d ar k açi n ti m azb i r
olay
yoktur.
Ama
o
ülkede,
o
devlette
Türkçehin.
I
ILBER
ORTAYLI
183
L
.
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 182/190
I
I
I
I
I
bürokraside,
yürürlükte
olmadigma,
k u llan ilmad Lg ma
dair
bir delil
var
midir?
Haytr
yoktur.
Kaldt
ki
ordudaki
komuta
dili
bu
devlerler-
de Turkçe
olmugtur.
Önemie
zerinde
durmamiz
gereken
bir
mesele
daha
var.
Tarth
boyu
devlecte
Türkler'in
y an Ln d a
bagka
unsurlar
bir
arada
olmugtur
ve
bu
unsurlar
bir
arada ol dukça
da
onlann
kühüründen,
tariblerin-
den
esintiler
her
zaman
kültürel
hayacimizda,
kulturel
dokumuzda
var
olacaktir.
Harra
çok
enteresan,
folklorda,
sosyolojide
bir
Almanca
ta-
bir kullaruhr:
"Volksfrämmigkeit",
"Halk
imam"
demektir:
llginç
bir
ektlde
bazen
Hiriselyan,
Yahudi,
Müsluman
geleneklertnta
birbirine
karigtigint,
birtaktm
Hiristiyanlar'in
birtakim
Müslüman
evllyalann
mezannt
ziyaret
ettigini,
birtaktm
Müslümanlar'in
da
adet oldugu
üzere
1stanbul'da
mesela
Meryem
A na Y or tu su 'n da
Hirisciyanlar
ile
birlikte
bulundugunu,
birtakim
Yahudi
adeelerinin
rahatlikla
Müslü-
manlar
carafmdan
alindigmt
görürüz.
Demek
ki bu
söz
konusu
oldu-
gu
gibi
devlet
bayattmizda
da
birtaktm müesseseler,
unsurlar
için
ge-
çigkenlik
söz
konusudur.
>I:* *
Osmanli
Tarihi,
açikça
söyleyelim
biz
Türkler'in
tarihidir,
Türk
devletinin
tarihidir;
ama
ayni
zamanda
etraftmtzdaki
ytrmi
kü-
sur
devlette
yagayan
onu
a gk in m il le ti n, çok
dinli,
çok
dilli kavimle-
rin
ortak
bir
tarihidir.
B un u b öy le k ab ul
etmemiz
gereklyor.
O
takdirde
ne
Balkan-
lar'da,
ne
Orta
Sark'ta,
e
de
Kafkasya
ve
Güney
Rusya'da
Osmanli
tarthsiz
ve Türkçesiz
bir
ta rih
egitimi
yapmanm,
ta rib
quuru
elde
et-
menin
imkâni
yoktur.
Yani
T ur kç e b il me di kl er i,
Turk
kaynaklarma
inmedikleri
takdirde
hiçbir
gekilde
kendi
m illî tariblerini yazamazlar.
Bunu
bir
gekliyle
Macarlar
ve
Israilliler
(kl
onlar
b u b öl g ey e
en
geç
gelen
unsurdur)
anlamylardir.
Öbür
Osmanh
millerlerinin
b o k o n u -
da
maalesef
yeterince
uyanik
oldugunu
söylememiz
mümkün
degil-
dir.
B u k e y f i y e t
onlar
için
böyle
de
bizim
için
farkh
mi?
Yani
sadece
184
OSMANLYYIYENIDENKESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 183/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 184/190
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 185/190
hiç
kimsenin
bir
gey
takip
ettigini
söylemek
çok zordur.
Bunun
uze-
rinde
durmamiz
gerekiyor.
Kaldi
ki
böyle
cibangümul
bir
imparator-
lugun
ilmt
sentezinin
halka
nakledilmesi gerekir.
Halka
mal olacak
bir
p opü le r e de bl ya t,
tarih
edeblyati
lazimdir.
B u n u n d a
çok
yakm
za-
manlara
kadar
meveut
olmadrimi
söylemek
lazim.
§unu
unutmaya-
lim
ki,
bizimkugak,
bu
tip
bir
carihi
"Hayat
Tarih
MecmuaSL"
ile
Oku-
yordu,
Yilmaz
Öztena'nm
italanyla
okuyordu.
Ondan
evvel
genig
kitlelerin,
lise-üniversite
öš rencilerinin okuyup
merakla
izleyebile-
cekleri
b i r d e gi g ik
yorum
bile
söz
k o n u s u d eg i l d i .
OsmanlL
Tarihi
kaynaklan
bir
muammadtr.
B u i m pa r at o rl u gu n
1300'lerde
yani
14.
asrin
baglannda
(Halil
Inalcik
H o c a b u
tarihi
bir-
kaç
sene
daha
ileri
götürmektedir)
ortaya
çiktigL
malumdur.
Ne
var
ki
aga
L
yukafL
150
sene
boyu,
yani
1450'lere
yaklagan
d ö n em ek ad ar,
biz bu
imparatorlugun
hikâyesini
Çagday
erkler'den
dinlemiyoruz.
Yani
Âgik
Pagazade,Oruç
Bey,
Mehmed
Negri
gibi
ilk
d e v i r k r o n i k -
l e r in i n h e ps i
15.
astm
ortalarindan
sonlarina
dogru
ortaya
çikmLjür.
Tabiî
yazdiklart
tarihte, malûmat
bakimindan
eskiyi
d u y d u k l an k a-
dar
naklediyorlar.
Hangi
yazth
kaynaklart
kullanlyorlar
ve
daha
da
il-
ginci
bun1ar
nasil
b ir d ün ya
görügüyle
tarihi
olaylari
anlattyorlar,
tam
manastyla
bilemiyoruz.Mesalâ
AgLkpagazade'nin
söz ettigi
kaynakki-
gi
Yahit
Fakib'den
elimize
geçen
bir
nüsha yok.
Yani,-1350'de
yazi-
lan
bir
tarih
k i ta b t, h e rh a ld e
bize
bagka
bir
bakigla
olaylart
naklede-
cekti.
Hâlbuki
bu
tarihçilerimiz,
yani
b i z i m b u g u n
ihtiramla
ismini
andiklarimiz,
bir
imparatorluk
atmosferinin
tarihçileridir.
I
.
-
.L
Çok
gütel
Almanca
bir
tabir
var
bu
vakanüvisler
için;
Reichs-
historiker
yani
" devlet
tarthçisi",
" impar ator luk
tarihçileri"...
Fa-
tih'in
Bosna'yt
aldt
L,
Arnavueluk'u
aldigt,
1stanbul'u
ethettigi
ve
bir
dünya
gücü
olarak
çikan
büyük
devletin
bagnda,
o
buyük
Osmanli
Devleti'ni
yönettigi
çagda
bu
vakanüvisler
D e vl e t- i A li y ye ' ni n
kuru-
lugunu
yaziyorlar.
O
kurulugu
bambagka
b i rh av ay l a,
yani
oldugundan
1LBER
ORTAYLI
187
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 186/190
I
i
L
.
L
.-
.
I
L
Seyhülislam
e
Ortodoks
patriginin
b ul qm al an . S mee to n.
bagka
bir
havayla
vermemeleri m ümkun
mü?
Menktbe
gerçekle
kart-
gabilir.
Çok
olasthkla
o lma ya n g ey le r
ortaya
çikabilir.
Çagdag
arth
maalesef
daha
güvenilir
bir
dal
degildir
ve
ö yl e z an ne dl yo r um
ki
önu-
müzdekt zamanlar da
mu aSLr
devletlerin
Memluklar'in,
Venedik'in,
Floransa'nto
yani
Toskana
d e v le tin in , C e n o v a ' n tn
argivleri
lyice
ka-
n g u n lmad Lk ça,
bizim
yeni
bilgiler
elde etmemiz
de
oldukça güçlege-
cektir.
Filolojik
bakimdanbir
çetinceviz
daha
var;
15-16.
asir
Mosko-
va
argivleri.
Z e n g in f a k a t
kullanilmadt.
Kurulug
devrimizdeki
bu
historiyografik
orluklar,
bagka
alanlar-
d a d a
ortaya
çokmaktadtr.
Hangi
tahrir
defterine
b ak san lZ
RTRZi
V€
VCT-
gi
kayttlannin 15.
astrdan
apagtya
g id en i y ok tu r.
Ilk
yayinlanan
tahrir
defterleri
ve resmi
kançuaryaninkayidan
olan ahkâm
dekerleri'dirki
b un la nn b ir d i zi s in i
a rtik
Bagbakanhk
devlet
argivimiz
baçanyla
o rEa-
ya
çikarmaktadir.
Ayrica
bu defterleriEdebiyatFakültesi'nden
Meh-
met
Îpgirli,
Feridun
M.
Emecen
ve
llhan
Sahin
ibi
dostlanmiz
ele al-
maktadir
ve
k a y n a k la n n d a h a
e sk iy e g it me di gi ni
size
zaten
yazarak
188
OSMANLYYl
YENIDEN
KESFETMEK
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 187/190
bildirmektedirler.
Dol ay is ty labi z
ortada
v ar hš t yl a
objektif olarak
bu-
lunan
büyük
b i rb ö l g en i n ,
cihangümul
bir
imparatorlugun
karanhk
ta-
rihini
kegfermek
ve
anlamak
zorundayiz.
Oysa hem
yazarlar,
okumu
yazmig
kimseler
olarak;
hem
de
halk
olarak
bunu
ters
anlamakta,
ters
yorumlamakta
ve
buna
ters
inanmakta
birebiriz.
Gelecek
zamaniarda
Ingaallah
unu
telafi
edecegiz.
I
I
I
I
I
L
ILBERORTAYLI
189
L
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 188/190
l
I
TIM A
timas
yayinlari
UD
Teginisanive
Öresi,
smanh1rpratodugn'nunsonyuzylhn
hikâyesi.
Sultan
Mahmud-i
Adli'den
baglayamk
altanaan
veanimdanhilafetinilgpsmakadaruzananha
inbirhikäye.
Suhan
Abdulaziz
H a n' m p h ad e ti ,
Sultan
Begnci
Murat?m
cinneti,
93
Harbi,
isynnlar,
iro
alanan
agir
antlagnalar...
Ve
hepsininardmdanhadm,
r*
genç,ihtiyar,uhan
Osmank
kannu
tapyan
bütün
yhzade
ve
suhanlann
ülke
digna
I
i
)
üriya
Aarüd,
Ifel
Kilabevi,
emzi,
Dog,
N·T
va
tii mse ski nilu ppla rde
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 189/190
t
,
i
I
·
-
r
I
-
I
.
L
I
-
P
I .
8/10/2019 Ilber Ortayli - Osmanli-yi Yeniden Kesfetmek-1
http://slidepdf.com/reader/full/ilber-ortayli-osmanli-yi-yeniden-kesfetmek-1 190/190