ilber OrtayitCedit Neriyat

TURKIYETEKiLAT ve DARE TARHUber Ortayl 27 Mays 1947'de Avusturya Bregenz'de dnyaya geldi. lk ve orta renimini stanbul ve Ankara'da tamamlad. 1965'te Ankara Atatrk Lisesi'nden mezun oldu. Ankara niversitesi SBF dari ube (1969) ile DTCF Tarih blmn bitirdi. Viyana niversitesi'nde Slavistik ve Orientalistik okudu. Yksek lisansn Chicago niversitesi'nde Prof. Halil nalck ile yaph. Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesi'nden Tanzimat Sonras Mahalli dareler adl tezi ile doktora derecesi ald (1974), Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu adl almasyla da doent (1979), 1989'da profesr oldu. Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde Inisafir retim yelii yaph, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc bilimsel dergilerde 16. yzyl ila 19. yzyl Osmanl tarihi ve Rusya tarihi ile ilgili makaleleri yayrnland. 1989-2002 yllan arasnda Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde dare Tarihi Bilim Dal Bakan'yd. Bilkent niversitesi'nde de alan Ortayl imdi Galatasaray niversitesi'nde retim yesidir ve ayn zamanda Topkap Saray Mzesi Bakanl grevini yriihnektedir. lber Ortayl, Uluslararas Osmanl Ettleri Kolnitesi ynetim kurulu yesi ve Avrupa ranoloji Ceniyeti yesidir. Kitaplan (son baslan yaynevi ve yaym ylna gre): Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei (Hil 1985), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad (Turhan 1994), Studies on Ottoman transformatian (lsis Press 1994), Trkiye dare Tarihine Giri (Turhan 2000), Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880 (TTK 2000), Osmanl Toplumunda Aile (Pan 2001), Gelenekten Gelecee (Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl mparatorluu'nda ktisadi ve Sosyal. Deiim. Makaleler 1 (Turhan 2004), Filoloji ve Tarih (TBA 2005), Osmanl 'y Yeniden Kefetmek (Tima 2006), Son imparatorluk Osmanl (Tima 2006), Osmanl mparatorluunda Alman Niifuzu (Alkm 2006), Krk Ambar Sohbetleri (Aina Kitaplar 2006), mparatorluun En Uzun Yzyl (Alkm 2006), Eski Dnya Seyahatnamesi (Aina Kitaplar 2007), Batllama Yolunda (Merkez Kitaplk 2007), Tarihin Snrlarna Yolculuk (Tima 2007), Avrupa ve Biz (Turhan 2007), stanbul'dan Sayfalar (Alkm 2007), Ottoman Studies (stanbul Bilgi niversitesi 2007), Osmanl Bar (Tima 2007). Syleiler: lber Ortayl ile Tarihin Snrlarna Yolculuk, (Mustafa Armaan ile, Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Trkiye'sine lber Ortayl ile Konumalar, (Taha Akyol ile, Ufuk Kitaplan 2002), lber Ortayl Kitab 1 Zaman Kaybolnaz (Nilgn Uysal ile, Bankas2006), Tarih Yazclk zerine (Cedit 2009).

TURKIYE . . . .TEKILAT

ve IDARE TARIHI

LBER ORTAYLI

Cedit Neriyat - Ankara 2008

Cedit NeriyatUmumi NeriyatAratrmaNumaras

: 10 : 8

1 inceleme Serisi

ISBN 978-975-7352-10-5

Kitap Editr : Ahmet Nezihi Turan nc Bask :ubat- 2010 Dizgi ve mizanpaj : CeditBask Neriyat

ve cilt: Boyut

Matbaas,

Tel: (312) 384 72 12

Cedit Neriyat Matbuat in. ve Nak. San. Tic. Ltd. ti.

Tunus Caddesi 53 /3

Kavakldere-

Ankara

Tel: (312) 426 66 16-426 77 78 Faks: (312) 466 30 10 E-Mail: turkiyegunlugu@superonline.com turkiyegunlugu@yahoo.com Web: www.turkiyegunlugu.net

Bu kitabm Trke ve yabanci dillerdeki neir haklan mahfuzdur ve Cedit Neriyai .d. ti'ne aittir; ' . hibir blm nairmessesenin resm7 izni o/maks1zm fotokopi ve bilgisayar dahil elektronik veya mekanik vasJtayla yeniden oaltJ/amaz ve yayimlanamaz.

Bu kitab, babam (merhum) Kemal Ortayl'nn aziz hatrasna minnet ve sevgi ile ithaf ediyorum.

IINDEKILER

.

.

.

NSZ ....................................................................................... 13 KISALTMALAR........................................................................ 14GR ........................................................................................... 15 BRNC BLM: ORTAAGLARIN BAlNDA

BLGEMiZDE BULUNAN BYK iMPARATORLUKLAR ........... 23 A. Sasanller Devrinde ran ...................................................... 24

Sasanilerde Merkez ve Eyalet Ynetimi... ........................ 27B. Bizans mparatorluunun Ynetim Yaps. ..................... 29mparator ve Merkezi Hkmet rgt ......................... 33

Hukuki Yap. ........................................................................ 37 Eyalet daresi. ....................................................................... 39 Bizans' ta Toprak Rejimi... ................................................... 40 Bizans'ta Kentsel rgtler ................................................. 42 'ta T" .. .. .................................................... . 45 . B zans caret a rgutKNC BLM: SLAM DEVLETiNDE YNETM ........ 53slam Devletinde Ynetim rgt .................................... 57

Merkezdeki Grevli ve Brolar ......................................... 59slam Hukuk Sistemi zerine ............................................ 61 slam mparatorluunda Yarg rgt ............................ 64slam Devletinde Vergi ....................................................... 65

slam Devletinde Arazi Rejimi .......................................... 67

slam ehirleri ...................................................................... 69 Sonu ..................................................................................... 73

NC BLM: ORTAAGLARDA AKDENZ VETALYAN DENZC DEVLETLER .. 77talyan Kentlerinde Nfus Arh ve Ynetim ................. 81 talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma, Gemicilik. 82

Hansa ehirleri ve Novgorod ............................................ 86 Hansa Birliinin k .................................................... 91

DRDNC BLM: 12. ve 13. YZYILDA ANADOLU ... 97

A. Seluklularda Merkez ve Eyalet rgt ....................... 101 B. Anadolu Selukilerinde Toprak ve Askerlik ............... 104 C. Anadolu'da Beylikler Dneminin Yarath Tarihi Sonular................................................................... 106 D. 14. Yzyl Balannda Dou Avrupa ve Ortadou ...... 107BENCi BLM: OSMANLI TOPRAK SSTEMZERNE ..................................................... 113

A. Osmanl mparatorluunun Tarih Sahnesine k .. 113 B. Tirnar Sistemi ...................................................................... 124 C.Reayann

Vergi ve Hizmet Ykmll ..................... 133

Vergi eitleri .................................................................... 134 Vergi ve Ykmllklerden Baklk .......................... 141 D.Krsal

Hayata Bir Bak .................................................... 143

C-elall isyanlar ve Irs1 Toprak DenetimininYerlemesi. ..........................................................................

155

E. Osmanl Toprak Sistemine likinBaz

Teoriler Hakknda Dnceler ............................... 160 Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik Yapsn Blgesel Analiz Metoduyla Aklamak steyen Kurarnlar ............................................................... 161

ALTINCI BLM: OSMANLI DEVLETNN MERKEZ ve TARA RGT.......................... 169 ve Saray .............................................. 169 Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman ....... 173 Hilafet ve Osmanl Padiahlar ........................................ 198 Osmanl Devleti Bir eriat Devleti miydi? ..................... 199 B. Saray Tekilat .................................................................... 202 Kul Sistemi ......................................................................... 208 C. Divan- Hmayun ..............................,............................... 209 Divan- Hmayun Kalemleri.. ......................................... 214 D. Sadrazam ve Bab- Ali ...................................................... 220 E. Maliye rgt ..................................................................... 223 F. lmiyye Tekilab .................................................................. 230 G. Ordu ve Donanma ............................................................. 240 Osmanl Denizcilii ........................................................... 245 H. Osmanl Eyalet daresi ..................................................... 250Osmanl mtiyazl Eyaletleri ............................................ 255

A.

Osmanl Padiah

Blme Ek:

Osmanl

Devletinde Kad ................................ 261

YEDiNC BLM: OSMANLI EHRLER veULATlRMA .......................................

279

A.

Osmanl ehirlerinin Yaps

ve Kurumlamas. .......... 279 Osmanl ehrinin Mekansal Yaps. ................................ 280

ehrin

Ynetimi ................................................................. 281 Modem ehir Ynetimine Geii Gerektiren Nedenler ............................................................................. 290Osmanl ehrinin Ynetim ve Yapsal zellikler

YnndenAvrupa Kentleriyle Karlabrlmas .......... 291Osmanl ehirlerinde retim ve Esnaf Loncalar ......... 293

Muhtesib ve Narh lemi .................................................. 300Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu ................... 303

Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps) ........................... 305Osmanl Kentlerinde AltYap Tesisleri ve Kentsel Hizmetler ......................................................... 310 Vakf ....................................................................................

311

Osmanl ehirlerinde Yap lerininOzenlenii ve Yap rgt .................................................................. 318

Gayrimslim Malailelerindeki mar Denetimi ............ 322B. Kentsel ve Blgesel Ulam Sistemi

ve Ticari rgtlenme ........................................................ 324 Endstri ncesi Toplumda Ulatrma Sorunlar .......... 325 Kapitlasyonlar Hakknda ............................................... 337SEKZNCi BLM: SYASAL ve TOPLUMSAL DEGME DNEM.. ..................... 345

A. Klasik

Osmanl

Dzeninin Bozulmas.. ........................ 345

B. 18. Yzyl Trkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime .. 355

Blme Ek 1 : 17. Yzyl Sonlarnda Orta Anadolu VilayetleriUn Toplumsal-Ekonomik Durumu zerine ............................................................ 363 Blme Ek 2 : kinci Viyana Kuatmasndan Soma Osmanl mparatorluunda Slav Uluslar Sorunu ve Rusya .... 372 Blme Ek 3 : 18. Yzyl ve Modemleme Dncesi.. ..... 389 DOKUZUNCU BLM: TANZiMAT DNEM 1 YNETiMiN MODERNLEMES.. 401 A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve Nitelii ............... 401 Tanzimat Fermannn incelenmesi ................................. 404 B. Merkezi dare rgtnde Modernleme ...................... 408Eitim Kurumlarnda Modernleme ...............................

410

Yarg rgtnde Deimeler .......................................... 412

Tanzimat'tan Soma Hukuk ve Ynetirnde Laikleme Balangc ................................... 415 Parlamentarizmin Gelimesi... ......................................... 418 C. Tara Ynetiminde Merkeziyetilik. .............................. 427 Vilayet rgtnde Deimeler ....................................... 427 Belediye rgtnn Kurulmas. ..................................... 435 D. Tanzimat Hareketinin Yaratt Tepkiler ve 1858 Arazi Kanunnamesi.. ............................................... 443 Blme Ek: Osmanl Toplumunda Millet Sistemi.. .......... 449 ONUNCU BLM: TANZiMAT DEVRNE GENELBR BAKl ........................................ 467

Tanzimat Brokratlar-Islahat Brokrasi.. ...................... 471

Tanzimat ve Merkeziyeti Maliye ....................................... 475 Merkezi Hkmet (Babali) ................................................. 48119. Yzylda Osmanl Hkmdarlan ve Saray ................ 488

Merkeziyetilik ve Tara daresi ......................................... 495 Modern Osmanl Belediyeleri .............................................. 503 Merkeziyeti dare ve Kontrol Aralan .............................. 508 Ge Tanzimat ve kinci Merutiyet Dnemi ..................... 513 Merkezi Hkmette Yeniden Yaplanma .......................... 516 Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih Kronolojisi. ............................................................................. 529 Blme Ek : II. Abdlhamid Dneminde Anayasal Rejim Meselesi .................................... 533 KULLANILAN KAYNAKLAR ............................................. 541DZN ....................................................................................... 563

..NSZ

Osmanl

idari

tekilat

medeniyetinin Bir

tekilatianma

imparatorluklar blgesi Ortadou tarihindeki zirveyi temsil eder.tekilat

imparatorluun

idari

kurumlamasnn amacna ular.

bir

yansmasdr.

onun zengin Bu zor deneme

sosyalinallah

Bu konuda talebelerin ve meslek d okuyucunun ihtiyac iin, ilk kez 1979'da yazdm bu kitab, birinci baskdan sonra bir daha, maalesef ele alamadm. Talep zerine dostum ve talebem Dr. Mustafa alk'n himmetiyle ksa zamanda, aa yukar bir misli daha geniletmek suretiyle yeniden baskya hazrladm. Eserin bu haliyle 2007'nin Kasm aynda yaplan 'yeni' birinci basksnn birka ay gibi ksa bir mddette bitmesi ve 2008'deki ikinci basksnn da youn alaka grmesi elbette sevindiricidir. Tenkid ve -tavsiyelerin mteakip tekrar ifade etmek isterim.Cediftenkan geniletilmibasklar

iin

yararl olacan

ve gzden

geirilmi

birinci

basknn hazrlanmasnda en byk zahmeti daha evvel de belirttiim gibi, dostum, aziz meslektam Prof. Dr. Ahmet Nezihi

Turan stlenmiti. Elinizdeki nc baskdan evvel ise lnn niversitesi'nin gen hocalarndan Dr. Etem alk, nadir bulunur Trke bilgisi ve metin dikkati ile kitab bandan sonuna kadar yeniden inceleyerek sehven ve yahut zhQien gzmzden kam imla ve baz ifade hatalarn tashih etmitir. Dizgi ve mizanpaj ilerinin ykn ise her zamanki gibi, Cedit Neriyafn dikkatli ve sabrl emektan Vedat Erden tamtr. Kendilerine teekkrm sonsuzdur. Cedit Neriyat ve Dr. Mustafa borluyu m.alk'a

da

ayrca teekkr

iber Ortayl(201 O, Istanbul)

KISAL TMALAR

Age AgmAS

AHF BA/BOADA

geen eser geen makale Ankara er'iyye Sicili Ankara niversitesi Hukuk FakltesiAd Babakanlk Osmanl Arivi

Ad

DTCF

EFIJMESA

T EF HF FKS

MD ODT SBF TDK TMMOBTODAE

TTKTUBA TVYY

YKY

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Encyclopaedia of Islam (New Edi tion) International Journal of Middle Ea:Stern Studies Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi stanbul Teknik niversitesi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Kayseri er'iyye Sicili Mhinne Defteri Orta Dou Teknik niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Trk Dil Kurumu Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Trkiye ve Ortadou Amme daresi Enstits Trk Tarih Kurumu Trkiye Bilimler Akademisi TarihVakf Yurt Yaynlar Yap ve Kredi Yaynlar

GR

Giri

Konumuz isminden de anlalaca zere Osmanl tekilat tarihidir. Modern Trkiye idaresinin oluumu alt yzyllk mr olan bu imparatorluun tarihini incelemekle anlalabilir: Bu isimden sadece Osmanl Devletinin brokratik rgt erna larnn ve rgt fonksiyonlarnn anlatlaca biiminde bir sonu da karlmamaldr. nk Osmanl tekilat; kentlerin, krsal blgelerin yani lkenin tm iktisadi-sosyal sisteminin incelenmesini ieren bir kavramdr. Bu nitelik, kukusuz srf Osmanl lkelerinin tarihine zg deildir. Her lkenin tarihini incelemek iin byle yapmak gerekir.Osmanl tarihi, Trkiye'nin ve Trkler'in tarihinin tesinde bir anlama sahiptir. Bugn Balkanlar, Tuna boyu, Ortadou ve Kuzey Afrika' daki saylar yirmiyi aan eitli dil, din rk ve siyasal rejime sahip lkenin ortak bir mirasn sahipleri olarak birtakm ortak sorunlarla kar karya olduunu biliyoruz. Bu sorunlar bir lde Osmanl'nn yaayan tarihidir. Akdeniz dnyasnda tane "Roma mparatorluu" vard. Bu Roma, yenialarn ulusu imparatorluklarndan farkl, kendilerine zg geleneksel yaplar ve ideolojileri olan siyasal toplumsal sistemlerdi. Bu geleneksel Roma imparatorluklarnn ncs ve sonuncusu Osmanl mparatorluu' dur. Onun iindir ki bu imparatorluun kurumlarn ve yapsn incelemek, Trkler'in tarihini incelemenin tesinde bir anlam tamaktadr, diyoruz. Bu tarihi olgu, Akdeniz blgesindeki insanlarn ortak kaderi ve ortak gemiidir.

Yakn zamanlara kadar Osmanl mparatorluu'nun tarihi, Trk aydnlarnn ulusalclk duygularn ve tarihi romantizmlerini aa vurduklar bir konuydu. Balkan lkelerinin aydn lar da ayn konuda komularna kar duyduklar nefretin feryadyla kalem oynatyorlard. Osmanl tarihi nefret edilen mstevliye kar kusulan kinin, Balkan halklarnn gemiindeki karanlk ve felaketin hikayesi olarak naklediliyordu. Memnu-

18

-GiRi

niyetle belirtilmelidir ki tarih anlayndaki deimeler ve gerek bilimsel ynteme gei abalar arhk bu dnemi kapatmak~ tadr. Bugn ktadaki insanlar sorunlara daha aklc bir gzle bakmaya balamlardr. "nc Roma mparatorluu"nun tarihi btn bu halklarn, bazen felaketlerle, bazen onurlu olaylarla rdkleri ortak gemilerinin anhdr. Osmanl lkelerindeki halklarn her biri modern dnyada yerlerini aldka bu ortak mirastan edindikleri zelliklerini ve hastalklar birlikte gzden geirip tedbirini arayacaklardr. Trkemizde sadece Arapa ve Farsa deyimler deil, tal yanca, Rumca, Sryanice, Macarca, dou ve gney Slav dillerinden gelip yerleen bir yn kelime vardr. Ayn ekilde bu dillerde de birok Trke sz ve deyime rastlanr. Bu durum bile gsterir ki, Akdeniz-Ortadou blgesinde zgn kalan bir uygarlk yoktur. Trkiye tarihi ve toplum dzeni de bir Akdeniz sentezidir. Bu nedenledir ki konumuza Sasaniler, Bizans, Araplar ve talyanlar'n devlet ve toplum dzenlerini inceleyerek giriyoruz. Gnlk hayahmzn her evresinde bu sentezin iinde yaa Trk mutfa bir Balkan-Ortadou sentezidir. Macarlar'n gulan, Rumeli'nin sebze yemeklerini Mezopotamya'nn scak vilayetlerine, Mezopotamya'nn tatllarn uzak Balkan halklarnn sofrasna gtren, 16. yzyln Osmanl dzenidir. Balkan devletlerinden Basra Krfezi'nin eyhliklerine kadar bu ynetimin kalnhlarn her yerde grmek mmkndr. Arap dnyasn meydana getiren cumhuriyetierin snrlar bir lde eski Osmanl vilayet snrlardr. Bazen tam yle olmad iin de Irak'taki gibi sorun kmaktadr. Bulgaristan'da idari birimlerin snr eski sancaktr. zel mlkiyet rejiminin grld lkelerde Osmanl toprak dzeninin kalntlar sorunlar yaratmaktadr. Mecelle yakn zamanlara kadar Arap lkelerinde yrrlkteydi.rz. Ortadou blgesi byk imparatorluklarn dnyas olmu tur. Yaznn kullanld, rgtl toplumun ve kentlemenin ilk defa grld bu blgede tarih boyu, buhran ve g zamanlar dnda, kk devletlerin yaama ans pek olmam tr. Bundan baka kltrel etkileim ve asimilasyonun da bu

iLBER ORTAYLI -

19

denli gl olduu bir blge daha yoktur. Ne kk devletin, ne de zgn kk toplum kltrnn yaama ans olmayan Ortadou'nun kurak topraklarnda, adeta kartal yavrularndan sadece birinin yaama ans olmas gibi, kk devletlerden biri br kkler zerinde egemenlik kurar. Medeniyet Ortadou-Akdeniz blgesinde dodu. Ama geleneksel kltr ve teknolojinin 20. yzylda deirnee balad n gryoruz. Bu deiim nedeniyle Ortadou dnyas byk sorunlarn yaand bir lkeler btndr. Osmanl tarihi bilgisi ise bu sorunlara yaklama imkarn kazandrr.Osmanl memleketlerinin meydana getirdii corafi kompozisyon devletin all asrlk hayal boyunca srekli deimitir. Fetihler ve toprak kayplar, lke halknn etnik kompozisyonu kadar, mlki idare taksimalm da sk sk deitirmitir. Esasen btn .bu deiiklikleri burada saynaa gerek yoktur. Kald ki Osmanl lkesinin tarihi corafyas bilim adamlarnn zebildikleri bir mesele olmaktan henz uzaklr. Bununla beraber 1617. yzyllardaki snrlara gz atlmzda yle bir durumlakarlarz. Osmanl lkesinin snrlar balda Transilvanya ve Transdanubia Macaristan'ndan balayarak btn Tuna havzasm Karadeniz' e kadar izlemekte, gneyde Dalmaya k ylar, Akdeniz adalar ve tm Peleponnes-Mora'y iermektedir. Kuzeydeki smr; Podolya, Eflak-Bodan zerinden Krm yarma dasm da iine alarak Ukrayna steplerine kadar uzanmaktadr. Btn bu alan imtiyazl beylik, himaye allndaki devletikler ve merkeze bal eyaletlerle birlikte Rumeli blmn meydana getirmektedir. Douda, Azerbaycan ve Luristan'dan balayan snr Gney Kafkasya' y, Kuzey Kafkasya' daki himaye ve baml devletikleri ieriyor, nihayet tm Anadolu ktasn, ElCezire, Suriye ve Aa Mezopotamya'y merkeze bal eyaJetler olarak kapsyordu. Arabistan ve imtiyazl beylik statsndeki Hicaz topraklarm da gz nnde tutarsak imparatorluun Asya ktas tamamlanm olur. Afrika'da ise Msr, Habeistan'n bir blm, Garb Ocaklar denen Libya, Tunus, Cezayir'i de sayarsak lkenin kompozisyonunu kabaca tamamlam oluruz. Btn bu alamn homojen bir nfusa sahip olmad

20

-GiRi

aktr.

Bu nedenle devletin homojen bir idari-mali yapya sahip

olmadn anlamak zor deildir. te bu durumdur ki, Osmanl

tarihini zlmesi g sorunlar silsilesi haline getirmitir. Konular ele alrken bu yzden genellikle snrl davranmak zorundayz ve Anadolu ktasnn sorunlar bizim iin balaycolacaktr.

tarihinin bilinmesi iin krsal ve kentsel alanlarda gereken aratrmalar vardr. Tarih ve sosyoloji birbirlerinin sonularndan yararlanmas gereken disiplinlerdir. Sosyolojinin kavramlar tarihin dilidir. Tarih ise sosyolojinin laboratuardr. Tarih ilmi sorunlara yaklam iin yntem ve tekniklerini sosyolojiden renecektir. Trkiye tarihiliinin gelecei; beeri corafya, toponomi, mali tarih aratrmalarna baldr. Krsal ve kentsel blgelerde yaplacak teknik tarih aratrmala r, fiyat endeksieri karlmas, folklor, edebiyat incelemeleri, ariv almalaryla birbirini btnleyecektir. Bunlara tutarl bir lengistiki ve filolog grubunun bulunmas gereini de eklemeliyiz. Btn bu dallarda yeterli bilim kadrolar kurulmadka, Trkiye tarihiliinin gelimesi, yeni yorum ve sentezler yaplmas gtr.yaplmasOsmanl tekilatnn yapsal zelliklerini anlamak iin nce toprak sistemini incelemek gerekir. Osmanl sistemi toprak rejimine dayanr. Bu rejim ise lkenin maddi artlar, zellikle teknolojik dzeyine dayanan nedenlerin bir biimleniidir. Tarmsal teknolojinin dourduu retim ve denetim faaliyetleri (ilevsel uzmanlama); lkenin yerleim dzenini, idari yaps n, kentlerin yapsn ve aktivitelerini, ulam, ticareti etkilemekte ve biimlendirmektedir. Bu nedenle merkezi idare, tara idaresi gibi kurumlarn yan banda kentsel yap da ele alna caktr.

Osmanl

Konular anlatlrken yeri geldike Osmanl mparatorlu iinde yer ald ada dnyaya, Avrupa ve Asya'nn dier geleneksel sistemlerine de deinilecek ve karlatrmalar yaplacaktr. Zaten tarih ilmi nce, sosyal sistemlerin yaps, bu yapnn geirdii deiim ve bu deiime etki eden i ve d etmenlerin incelenmesi olarak anlalmaldr. Son olarak Trkiye modernleme tarihini yani Tanzimat Devri 'ni ele alacaz.u'nun

. . . .. .. BIRINCI BOLUM

Blgemizde Bulunan Byk imparatorluklar

Ortaalarn Banda

Blgemizde Bulunan Byk imparatorluklarve Akdeniz blgesi ilk tarm faaliyetlerinin grlbu nedenle de kentleme ve rgtl toplumun, ksacas devletin ortaya kh bir dnyadr. lkalardanehirlerin evresinde grlen kentleme ve rgtleme kurak topraklarda meydana gelemezdi. Bu yzden nehir uygarlklarnn ve bereketli blgelerin yaratt devletler, tarih boyu pek geni alanlara kolayca hkmedebiimi ve bu medeniyetin beii olan Akdeniz-Ortadou dnyas byk imparatorluklarn douuna ve devamna sahne olmutur. Bu blgeler alar boyu geleneksel tarm dzenini brakp, tarmsal teknolojik devrimi yapamam lardr. lk ve ortaalarn Akdeniz ve Ortadou imparatorluklar kuraklk ve ktl nleyecek sulama tesisleri, ticaretin devam iin, ulam ve konaklama ihtiyacn da rgtlernek zorundaydlar. Kurak ve nfus younluu az topraklarn alabildiine uzand bu dnya parasnda Ortaa'n Bat Avrupas'ndaki gibi kk devletiklerin yaama ans yoktu. Ancak byk blgeleri kontrol eden bir siyasi heyetin iktidar ans vard. Bunun iin ortaa dou devleti byk imparatorluktur. Bununla beraber ulam ve haberleme teknolojisinin ilkellii, kontrol aralarnn yetersizlii (posta, brokratik rgt, para sistemi vs. gibi) dou manarleri iin bolca kullanlan bir tarifin, yani merkeziyeti-devlet tipinin aslnda teknik ynden var olarnamasna neden olmutur. Kyl ve zenaat gruplar daima yerel kontrol gruplarnn ynetimine balanmtr. Bir baka deyile, klasik feodalite ilk olarak Ortadou toplumlarnda ortaya km ve ge zamanlara kadar devam etmitir. Ne var ki mahalll gler mstakil devlet kuracak bir hukuki iktisad, Ortadou

Ortaalarn Banda

24 -BYK iMPARATORLUKLAR

di altyap ve rgtn teekklne maniydi. Bu yzden merkezi devlet gc hakim olmutur. Ortaalarn banda Ortadou ve Dou Akdeniz blgesinde iki byk monari vardr. Bizans ve Sasani ran'. .. Bu iki siyasal sistemin hayah, idari ve toplumsal yapsnn izledii seyir uzun bir tarih ierisinde sonraki siyasi birlikleri de geni lde etkilemitir. Bu iki imparatorluun rgtlenmesinde greceimiz gibi, mali, idari kontrol grevi ve hatta bayndrlk ve ulahrma gibi hizmetler ktalar apnda rgtlenen bir merkez tarafndan deil, daha kk birimler tarafndan yerine getirilmektedir.

A. Sasaniler Devrinde randevlet sistemi ve ynetim denince akla Ahamaniler ran' gelir. Byk skender'in M.. 4. yzyldaki seferleri ile tarihe karan bu imparatorluun, Ortadou ve Akdeniz Blgesi'ndeki ynetim, hukuk ve kltrel yap zerindeki etkileri henz tam aydnlahlamamakla beraber, ran devlet ve toplum sisteminin eskia monarilerinin klasik bir modeli olduu bugn suyzne kan gereklerdendir. Roma devri boyunca Arakl hanedannn ynettii Part Devleti, miladi 3. yzylda yerini Sasanller' e brakh. Bu devletin Ortadou ve Akdeniz uygarlnda devlet ynetimi ve kltr bakmn dan nemli bir yeri vardr. Sasani Devleti'nin tarihi (224-640) Douda Kuhan ve Eftalit devletleri ve Balda nce Roma, sonra Bizans'la mcadele etmekle gemitir. mparator Justinianus ve ehinah Nuirevan- Adil (I. Hsrev) devrinde bu mcadele iddet lenmi, fakat neticesiz kalmhr. ran Bizans'a doru ticaret yollarn kapattndan, Bizans Habe krallnn yardmyla Kzldeniz-Hint denizi ticaretini gelitirmi, ranllar'n koyduu ar vergilerden dolay ipekilie kendi topraklarnda balamhr.

Eskialarda

Sasani ordusunda svarilerin ve fillerin baaryla kullanl nedeniyle, ehinah I. apur 260'da Edessa'da (Urfa) Roma imparatoru Valerianus 'u yendi... 627'de Bizans mparamas

iLBERORTAYLI- 25

toru Heraclius, II. Hsrev'i yenilgiye uratt ve aa Frat kysndaki Ktesiphon'a (Medain) girdi, kenti yarialad. Ar bar artlar ran kadar asrlardr savaan Bizans' da yp ratrnh. Heraclius'un Pyrrhus zaferi bir mddet sonra ortaya kan slam fetihlerini kolaylahrd. 635' de Halife Hz. mer'in ordular Kadsiye'de ah Yezdicerd'in ordularn yenerek Sasani mparatorluu'nu tarihe gmdler. Bu olayla slamla.:. an, ran'n eski kltr kaynaklar ve kltrel bamszl ortadan kalknad ise de epey sarsld. Ancak ran kltr ve devlet rgt de gelien slam mparatorluuna model oldu. Onun. iindir ki Sasaniler devrindeki ran ynetim rgtn anlamak gerekiyor. Bu konu bilinmeden geleneksel Ortadou imparatorluklarnn nitelii kolay kavranamaz. Esasen Ahamaniler devrinden beri ran devlet hayalnn Roma'y ve Bizans' da nemli lde etkiledii gnden gne anlalyor. Sasani imparatorluunun toprak rejimi asl olarak 6. yzyl da biimlenmitir. 531' de Kavad'n yerine tahta geen I. Hsrev, Hasrev-i Nuirevan; Nuirevan- Adil, Dadgar gibi unvaniada anlr ki Sasani tarihinin bu nl simas gerek uygulamalar ve gerekse hakknda anlatlanlada dou devletinin bir model hkmdan haline gelmitir. Bizde Knalzade'ye atfedilen Dare-i Adalet Sasani devri siyaset teorisinin bir tekrardr.1

Topraklarn ve zerinde yaayan nfusun envanteri bu dnemde yapld. Bylece vergi matrah ile mkellefinin tespiti demek olan bu ilem, sonralar Makedonya dnemi Bizans'na, slam mparatorluu'na ve hatta Seluklu ve Osmanllara bir rnek olmu olmaldr. Bu envanter yaplmadan evvel kyl elde ettii rn vergi memurlar gelip tespiti yapana kadar bekletmek zorundayd. Nuirevan'n yeni uygularnas ile arazinin rn ortalama bir tahmin ve her rn iin saptanan bir vergi miktar olarak kaydedildi. Bylece bu konudaki yolsuzluklar ksmen nlenmi oldu. Devlet gelirlerinde bir belirli-

1

Profesr Ann Lambton'un bu konudaki makalesine bkz. "Justice in Medieval Persian Theory of Kingsihp", Studia Islamica, 17/1962, s. 96 vd.

26- BYKiMPARATORLUKLAR

lik saland. Nitekim halefi IL Bsrev devrinde (miladi 607 yl) arazi geliri alt milyon gm drahmiye (dirhem) kmhr. 2 Sasaniler' de arazi vergisi h ara adn alyor. Bu deyim Aramilerden gelmi olmaldr. Alnacak hara, rnn cinsi ve arazinin verimliliinE: gre, saptanan ortalama haslat miktar nn 1/3' ile 1/6's arasnda deimektedir. ocuklardan, ihtiyar ve kadnlardan alnmaz. Bu konudaki oran ve vergi mkellefiyeti goft-i gav denen ift yeri bykl esas alnarak saptanyordu. Sasanilerde kyllerin dnda, arazide almayan lardan, Yahudi ve Hristiyanlar ve ehir ahalisinden gez it (sonraki cizye) denen ba vergisi alnrd. Bu vergiyi kadn, ocuk ve ihtiyarlar demezdi. Cizye mkellefin toplumsal durumuna ve gelirine gre kategorilere ayrlmt. 50, 20, 18, 8, 6 ve 4 dirhem olarak alnrd. Sasani toplumu eski Hind' de olduu gibi kastlara ayrlm Bir kastdan dierine gei yoktur. Bu tr yap btn ilk ve erken ortaa toplurolarna zgyd. Balca drt kast; ruhban, savalar, katipler ve ziraatle ve zenaatle uraan geni halkt. Yarglk ve yksek sivil memuriyeHer rahiplere, ordu ynetimi savalara braklmt. Tababet, retmenlik, kk memuriyeHer katipler snfnn ii idi. Bu toplumsal yap titizlikle korunurdu. Son iki snf arasnda gei mmknd. Asl vergi ykn ve angaryay drdnc snf ekerdi. Savata kyller cretsiz olarak piyade snfna alnrd. Eski Roma'daki pe d it at u s 'un ve Bizans piyadelerinin tersine, Sasaniler' de piyade harbde ucuzca harcanan bir kuvvettir. Ordu komutan (Eranspahbed) ve svari komutan (Aspahbed) imparatorluun yedi asil ailesinden seilirdi. Yksek zmrenin giysileri, binecei hayvanlar, evlerinin bykl btn geleneksel toplurnlardaki gibi sert kanunlarla tespit edilmiti. Geleneksel toplumda tketim normlar snflarn toplumsal hiyerari iindeki yerine gre dzenlenmitir. rnein ancak aristokras ata binebilir, kadnlar ipek giyinebilirdi. Kentliler vergi der, askerliktr.

2

Clemente Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and Kegan Paul, London 1972, s. 156.

iLBER ORTAYLI -

27

yapmazd. ran'n resmi dini Zerdtilik idi. Bu lkenin tarihinde Mazdek ayaklanmas ve Mazdek dini gibi hareketler toplumsal eitlii amalamlr. Ancak kyllkten kaynaklanan bu hareketlerin (sonraki Karmatller ve belki bizdeki eyh Bedreddin olay gibi) baarszla uramas genel bir olgudur. Nitekim 6. yzyldaki bu hareket de, toplumdaki kast sistemini, kontrak ve retici gruplar arasndaki eitsizliideitirernemitir. 3

Sasanilerde Merkez ve Eyalet YnetimiBu konuda az sayda Pehlevice metin ile Arap tarihileri Yakubi ve Mesudi'nin eserleri balca kaynaklardr. Bununla beraber ran devlet tekilal eski Ortadou devletlerine model olduundan, Ortaalar boyu dou devletlerinde ran ynetim rgt ve siyasal edebiyal ok incelenmitir. ehinah'n yannda rahipler snf sivil hizmetlerle yarg fonksiyonunu yerine getirirdi. Ba yargca mobedhan- mobedh deniyordu. Hkmdarn yanndaki en byk yetkili Vazurg framadhar denen ba vezirdir. Esasen vazurg, terim olarak Magnat, Reis demektir. Bavezirlik sonralar slam devletlerinde de ayn adla kabul edilmitir. Bavezir ehinah'n tayin ettii memurlar azledemez. Ordu komutan deildir. Fakat bunun dnda i ve d konularda geni yetkisi vardr. Eranspahbed (ordu komutan), Aspahbed (svar komutan), Eran anbaragbed (Ambarlar nazr) gibi byk yetkililerin yannda, en yksek rtbeli rahip ba yarglk da yapan Mobedhan- mobedhdir. Rahiplerden biri herbed (kutsal ate muhafz) bir dieri debirbed (kitabet efi) idi. Sivil brokrasi iinde maliyenin ayr bir yeri vard. nk maliye 'btn geleneksel devletlerde esasl bilgi, beceri ve zel eitim isteyen bir itir. Ziraat ve vergi toplaycl stryoshansalar denen bir memur tarafndan ynetilir. 43

Bu konuda Otto Klima, Mazdek Geschichte Einer Sozialen Bewegung'im Sassanidischen Persien, Prag 1957, ilgin ve evirisi gerekli bir kitap hazrlamtr.

4

A.K.S. Lambton, Londlord and Peasant in Persia, Oxford University Press, London 1953, s. 19.

28- BYKiMPARATORLUKLAR

Mamafih bu konuda merkezi bir rgt kurmak imkansz olduundan, azat denen ve orduya atl olarak katlan valyeler ve sulh zaman blgelerini yneten bat Avrupa baronlarnn benzeri kk asilzadelerle, ky ynetiminden sorumlu 'dihkan 'lar tarada bu grevi yerine getiriyordu. Merkezdeki brolarda maliye, askerlik, posta ve adiiye ileri grlyordu. Devlet posta rgt, at, deve, dalk yerlerde de yaya ulaklar kullanyordu ve lkenin her tarafnda posta istasyonlar vard. Bu merkezi rgt modeli, Babil, Asur, Hititler'de olduu gibi sonralar Abbasiler'de de daha gelimi olarak grlr. Sasaniler'in Manz ve Aramz kkenden gelen Pehlevi denen bir yazlar vard. Bu yaz kanlarya hizmetleri iin elverili, ilek fakat o nispette de mulak ve zordur. Onun iin brokrasiye girmek uzun bir eitim gerektiriyordu. Yarg grevi geleneksel devlette ilahi bir grev saylr ve iyi eitim isterdi. Bu nedenle ilkalarda Mezopotamya'da rahiplerin, Ortaa Avrupas'nda da kilisenin stlendii bu grev, ran'da da rahiplere aitti. Klan sisteminin bir kalnts olarak baz sularda btn aile cezalandrlrd. Dinden dnmenin ve hkmdara itaatsizliin cezas lmd. Hukuk sistemi temel olarak ksasa (talion) dayanyordu. En yksek temyiz mercii ehinah'd. ah bazen at stnde ikayetileri dinler ve gerei iin emir verirdi. Bu gelenek btn feodal Avrupa'da ve hatta Osmanl lar' da bile grlr. Muayyen gnlerde, (Nevruz'un son gn) hkmdar hususi adalet divann kurard.I. Hsrev

Sasani Eyalet Ynetimi: Esasta askeri bir sisteme dayanrd. zamannda memleket Padhgos denen drt ordu blgesine ayrld. Bunlar Avahtar (kuzey), Horasan (dou olup bu eyalet bugn de ayn ad tar), Nimruz (gney), H varvaran (bat) idi.

Bu adeta Bizans'n 9. yzyldaki thema sistemini andrr. Her blgeye padhgosban denen bir kral naibi ve kumandan tayin edilirdi. Bunlar hkmdar ailesindendi. Sasani imparatorluunun vassal olan Yemen' deki Hira ve Ermenistan gibi lkelerin hkmdarlarna ah unvan verildiinden Sasani hkmdan ehinah unvan tard. Eyaletlerin yneticilerine marzban deniyordu. Marzbanlklar, merkeze uzakta olan

iLBER ORTAYLI -

29

blnmesinden meydana geldi. Bu vali ve kumandanlar bir u beyi, bat feodalitesindeki marktgraf (margrave) gibiydiler.5 Zamanla Marzbanlklar eyalet ynetiminin temel birimi haline getirildi. Bu uygulama, merkezi kontroln kk birimler zerinde daha kolayca kurulabilecei dnlerek yaplm olmaldr. Marzbanlarn alt kademesinde azat denen valyeler ve nihayet dihkan denen ky reisieri vard. Dihkanlar mali, idari, adli konularda grevliydi. Bir blge dihkanlar aralarnda shahrigh denen bir kethda seer ve bu onlar eyalet valisi olan marzbana kar temsil ederdi. Dihkanlk kurumu Abbasiler ve Selukiler'e kadar devam etti. Bu ky reisieri eski ran kltrn yaatan zmre olmutur. Firdevsi 9. yzylda nl ehnamesi'nin malzemesini bunlardan derlernitir. Memuriyet hiyerarisi, saray ve toplum trenleri ve hkmdarlarn titulatr (elkab) ve yaay tarzyla eski ran ynetim sistemi, bu devletin ynetim gelenei ve kltr, nasihatname gibi rnlerle sonraki devletlerin siyasal ideolojisine temel olmutur. O kadar ki Nizamlmlk'n nl Siyasetnamesi'nde bile bu izleri grmek mmkndr ve bu kkl gelenek Abb asi, Bizans, Seluk! sistemleri zerinden Osmanllar' a kadar uzanmhr.

padhgoslarn

B. Bizans mparatorluu'nun Ynetim YapsTarihiliimizde Osmanl ynetimi zerinde Bizans etkileri teden beri tartlagelrnitir. Gerekte Ortadou-Akdeniz blgesinin byk imparatorluklarnda nce corafi ve teknolojik artlarn, ikinci olarak kltrel etkileirnin ynetim sisteminin temelini oluturmas dolaysyla, temel kurum, kanun ve geleneklerde pek ok benzer ynler vardr. Bu geleneksel yap yakn alara kadar pek yava bir deime gstermitir. Bu nedenle bir kurum hakknda hkm verirken onu Sasaniler, Bizans, Araplar, Selukller ve Osmanllar'da arayp, karlatrma

5

Huart, age, s. 142.

30- BYKiMPARATORLUKLAR

yapmakdr.

kanlmaz

bir

arahrma

ve

dnme

metodu

olmal

Bizans ve Osmanl messeseleri arasndaki devamlla etkili bir biimde yaklaan ve olumsuz kanaatler serdeden nl tarihimiz Fuat Kprl'dr. Kprl bu konudaki makalesinde6 Rambaud, Mordtmann, Oberhummer, Scala gibi tarihilerin, aikar Bizans tesirlerinden sz etmelerini geree aykr bulan bir tutumdadr ve Osmanl kurumlarnn kklerini ran, lhanl ve Asyai Trk geleneklerinde arama eilimindedir. Bu makale birok gerekiere iaret etmekle beraber, Kprl, Bizans, Roma ve hatta Sasani kaynaklarna inemediinden tek ynldr. Ayn ekilde ismi geen yazarlar da snrl alanlarda karlahrma yaphklarndan kesin sonular veremiyorlar. Bu mesele sadece Bizans, ran, Arap ve Trk kaynaklaryla deil, eski Roma ve eski ark devletlerini de incelemekle zmlenebilir. Arahrmalar byk medeniyetlere beik olan blgemizin tarihini derinden incelemek eklinde yrmelidir. Herhalde Bizans bal bana bir sentez olarak, Akdeniz-Ortadou uygarlnn binlerce yllk tarihinin nemli kesitidir. Bu yzden hi deilse baz temel kurumlarn gzden geirmemizde yararvardr.

On bir asrlk hayal olan bu devlet, tarihte harika bir ynetim sistemi olarak belirir. Bizans terimini 16. yzylda Alman Hioronymus Wolff'un kullandm bilelim. Bizansllar byle bir isimlendirmeyi bilmez. Muhtemelen 16. asrda RomenGermen imparatorluunun Roma mirasn stlenerek bu devletin Romalln silmek iin uydurduu bir kelimedir. Bizans halk kendine Romal derdi, lkelerine de Roma ... Roma mirasn Trkler de Rum Selukileri, Rumi gibi unvaniada devralmlardr. Roma belli bir din ve etnik hakimiyete dayal niversal iddial bir siyasi ideolojidir. Bugn Bizans terimini arhk yerlemi bir yanl (galat- mehur) gibi kullanmak durumunFuad Kprl, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri Hakknda", Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas, I, stanbul, 1931 s. 165313.

6

iLBER ORTAYLI -

31

dayz. te bu sistemin temelinde eski Roma ve eski arkn kalntlar

kadar,

devaml

kendini yenileyen bir organizma, orta-

alarn ran', slam imparatorluu ve hatta Akdeniz talyan

devletleriyle srekli bir etkileimi de grmek mmkndr. imparatorluk artk tartmasz bir geleneksel monari biimini almtr. Roma'da Caesar Octavianus' dan (Augustus) beri grlen diarchie (mparator ve Senato ynetimi) Bizans'ta daha altnc yzylda tamamen ortadan kalkm, senato biimsel etkisiz bir tren kalabal haline gelmiti. Bunun gibi mpara torluun ynetimindeki her temel kuriun, zaman iinde devaml gelimeler ve deimeler gstermitir. Bugn bu rgtn deiimini verecek salkl bir ema yapmak gtr. Onun iin burada 10. yzyldan itibaren klasikleen kurumlara deinile cektir. Miladi 3. yzyldan beri Roma imparatorluu ve Akdeniz kltr byk bir deiim geirmeye balamt. Dou A vrupa' dan gelen ve Kuzey' den inen Barbarlar Rhein nehrini ve Tuna'y geiyor, eski uygarl ykyorlard. Bunlar Gotlar, Bunlar, Lombardlar, Vizigot, Sev, Vandal, Frank, Burgond ve Almanlardr. Fransa, Brtanya, Flandr, Rhein nehri batsndaki Almanya, Gney Almanya, Macaristan ve (Polanya) gibi lkelerin bu Barbar aknlaryla balayan tarihietnik oluumu, nihayet sonraki yzyllarda grlen A varlar, Macar kabileleri ve Slavlarn gleri ile tamamlanm ve Avrupa Ktas'nn bugnk tarihi, etnik-kltrel yaps ortaya k mtr. Uygarlk tarihinin garip bir cilvesidir ki modern zamanlarda eski Roma ve Akdeniz kltrne halef olduklarn ileri sren Tuna'nn kuzeyindeki halklar, gerekte 4. ve 5. yzyllar da Roma-Akdeniz uygarlnn bu blgelerdeki kntsne sebep olmulardr. Oysa Germanya (Almanya) Frank lkesi (Fransa) ve Flandr (Belika-Hollanda) blgesi ahalisinin antik kltre sahip kp bunu benimserneleri ve toplum hayatna o kltr temel yapmaya almalar, Paris'teki bir Yunan tavernas ve Viyana' daki bir Macar restoran kadar kaynana yabanc bir iddiadan baka bir ey deildir. Bat ve Kuzey Avrupa'da eski bilimin benimsenip gelitirilmesi, felsefe, tp gibi disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Arap-slam uygarlklarnn rnleri Bat Avrupa'nn bavurduu kaynaklar olmutur.

32 -BYK iMPARATORLUKLAR

Iustinianus'un gelitirip yaath Roma hukuk okulu, bahda esas olarak glossatrler (11-12. yzyllar) ve postglossatrler (Commentator 1 erhiler) devrinde kabul ediirnee balanm; felsefe, tp gibi disiplinler Bizansllar, Sryaniler ve Araplar tarafndan gelitirilmi ve mhim eserler ark Yahudileri (Kuzey Afrika, Enduls spanyol Yahudisi) tarafn dan Latinceye evrilerek Bat Avrupa'ya aktarlmtr. Btn bu temel kurumlarn bir tarih sreci iinde kabulne ramen, Kuzey ve Bat Avrupa'nn, Akdeniz kltrn ve hayat tarzn gnmze kadar yeterince benimsedii de iddia edilemez. Ba langta Hristiyan dini bile bu kavimler tarafndan kabul edildiinde, eski Cermen oktanrcl ve bnyelerine uygun gelen doulu Mythra kltrnn etkisi altnda kald. Gotlar, sken deriyeli Papaz Ari us 'un doktrinini kendi hayat tarzlar ve dnya grlerine uygun buldular ve bu, yenidinin tutunmas iin yorucu mcadelelere konu oldu.talya yarmadasnn merkez olduu eski Roma bu deiim ve ykm karsnda h~slim oldu ve Roma uygarlnn merkezi Kk Asya (Asia Minoris) ve Balkanlar'a kayd. mparator Constantin'in yeni merkez olarak setii eski Bizans ehri, artk eski a kendi orijinal kaynaklar ile devam ettirecekti. Roma dnyasn ve kltrn oluturan Yunanistan, ran, Mezopotamya, Msr ve Suriye imdi Bizans mparatorluunun iinde idi. Bu olay IV. yzyldan itibaren Hristiyanln Helenlemesi, eski dou kltr ve liturjisi (dua ve ibadet tarz) ile beslenmesine yol at. Ortadou imparatorluklarnn idari ve askeri kurumlar, kent hayat Bizans'n dayand temel oldu ve imparatorluk uzun hayatn bu kaynaklada devam ettirdi. Bizans'n kltrel ve ideolojik hayatnda eski Helenierden ok Roma'nn, ran'n, slam ynetiminin etkilerini devir devir gzlernek kabildir. Dinsel kurumlama ve felsefede bile Maniheizm, Mazdek dini, slamiyet, astrolojik karakterli dou dinleri ve tabii antik Roma kltr byk pay sahibiydi. Devlet tekilat ve toprak sisteminde de bunu grmek mmkndr.

15. ve 16. yzyllarda Rusya arl kendini Bizans'n yeryzndeki halefi olarak grmtr. 18. yzyln aydnlanma

iLBER ORTAYLI -

33

filozoflar ise Bizans', despotizm, entrika ve kokumu bir ynetimin modeli olarak incelemilerdir. Oysa imdi kurumlarn ksaca gzden geireceimiz bu uygarlk, bu tip yorumlarn dnda, sadece ve sadece Akdeniz-Ortadou blgesinin toplumsal ve kltrel tarihinin vazgeilmez bir blm olarak anlalmaldr.

mparator ve Merkezi Hkmet rgtBizans imparatoru tipi eski Roma geleneinin bir devam olmakla beraber bu makamn bir dou monarisi haline dnmesini temsil eder. ahsnda dnyevi ve ilahi otoriteyi birletirmesi, Roma' dan kalma bir gelenektir. Balangta Theodosius slalesinin imparatorlar eski Roma'daki pontifex maximus (byk rahip) unvann tamay reddetnilerse de, ksa zamanda imparatorlar Cesaro-papis t bir tutumu benimsediler. Bu tutum dnyevi otorite olan imparatorluk ile ruhani liderliin bir kiide toplanmasdr. mparator tacn patrikin elinden giymekle aslnda onun patrikliini tasdik ediyordu. Garbta ise Charlesmagne'dan beri, papalar imparatora ta giydirerek onun hkmdarln tasdik etmi lerdir. Hele Papa VII. Gregorius ile Alman imparatoru IV. Henri arasndaki Investitur kavgas (kilise mensuplarn ya imparatorun veya papann tayin etmesi sorunu)papaln galibiyetiyle sonulannca 12. yzyldan itibaren, Bah' da kiliselerdeki imparator localar bile ortadan kaldrlrnhr. Buna karlk Bizans'ta kilisenin de efendisi mparator idi.

Bizans imparatoru ba kanun koyucu, en yksek yarg idari, mali ve askeri otoritedir. Tayin ve aziller onun elindedir. Bu otokratik ynetim eski arkn bir devamdr. Hele 629' da Sasani bakenti Ktesiphon'a giren Heraclius, ran ahlarna verilen Rumca Basileus-Vasiliyos unvann da alnca bu durum arhk gze arpar hale geldi. nk eski Roma' da Caesar Octavianus'dan beri A ugus tu s unvann tayan imparator, fiiliyatta bir hkmdard ama hukuki durumu aslnda senato tarafndan kayd- hayat arhyla seilen Respublica Romana'nn fevkalade yetkili diktatr olmaktan ibaretti. Kald ki senato zaman zaman baz yetkilerini kullanabilmiti ve Roma

34 -BYK iMPARATORLUKLAR

bir diarchie sistemi ile ynetilirdi. Oysa VI. Bizans, otokratik ve monarik bir devletti.paral

yzyldan

beri

Bizans'ta Senato, yksek memurlarn, toprak asillerinin ve kimselerin girdii trensel bir kuruldu. Buhranl zamanlarda nadiren imparator seiminde sz sahibi olmu, daha do rusu darbeci generallerin egemenliini ve vasiliyosluunu merulatran bir gsteri seimi yapmtr 7 Bizans imparatoru tanrsal irade ile bu greve gelmitir. Kilisenin badr. Iustinianus'dan beri, stnln Roma hukuk sisteminin dzenledii bir otokrattr. Bu kurum Bizansl'y da tarif eder. yi bir Hristiyan, imparatora itaat eden ve Roma hukuk sisteminin kural ve uygulamasna tabi olan kimse Bizansldr. Etnik kkeni hi nemli deildir. Bizans tahtna geenlerin, nemli generallerin arasnda bile llirya (Arnavutluk) Makedonya, Kapadokya, Kk Ermenistan, Suriye kkenli birok kimse vardr. Ayn biimde Bizansllar, mpara torluun evresindeki barbarlarn bile etnik kkenini nemsemezlerdi. Peeneklere skit, Slavlara Peenek, Kumanlara Slav diyen vakanvisler vardr. Bizans imparatoru'nun bu snrsz gibi grnen otoritesini fiill kanunlar, kilise ve lkenin feodal yapsndan doan ve bir trl yok edilemeyen toprak sahipleri snf olmutur. Devlet ve ynetim gelenei Bizans'ta da ran, Arap, Selukl ve Osmanllar'dan daha farkl deildir. Ynetim geleneini belirleyen ideoloji bile benzerlikler gsteriyor. Esasen Rnesans'a kadar Avrupa hkmdarlarnn da ayn ideoloji ile hareket ettiini grrz. Hkmdarn ynetim usullerini ve toplum dzeninin muhafazasn neren bu grler douda nasihatname gelenei diye bilinir. rnein Bizans'n snr vilayetlerindeki feodal beylerin ve savalarn menkabelerini nakleden Digenis Akritas adl anonim eserde bir hkmdarn nitelikleri yle sralanr; "Tebasn sevmek, onlara kar alicenab davranmak, adil olup soygunlar nlemek, kanunsuz vergi almamak, dinden sapmalar nlemek ... " 8snrlayan78

S. Runciman, Byzantine Civilization, s. 60. Age, sah. 179.

iLBER ORTAYLI -

35

ran,Abbasi, Seluki, Osmanl nasihatnamelerinde olduu gibi

Bizans'ta da toplum dzenini korumak, ihtil.il ve karkln danasna engel olmak hkmdardan beklenen balca grevdir. Ancak Rnesans'tadr ki, mevcut dzenin muhafazasndan deil de, yeni bir dzenden sz eden ve bu amacn gerekleti rilmesi iin baz gzlemlere dayanarak amalar saptayan yeni bir nasihatnamecilik balad. Bu yeni nasihatnamecilik siyaset biliminin balangc saylyor. Il Principe adl eseriyle Machiavelli ilk stad olarak bu balangc yapmtr.lk zamanlarda Bizans'n merkez aristokrasisinde u memurlar vard; praefectus praetorio per orientem denen Mareal, questor sacri palatii (adalet ilerine bakar), Comes sacrorum largitionum (madenler ve vergilerden sorumluydu). Comes rerum privatarum, imyaratorun arazilerine (has) ve gelirlerine nezaret ederdi. Imparatorluun bakatibi magister officiorum'dur. Senato bakani ayn zamanda ba kentin yargc ve belediye sorumlusu idi ki, praefectus urbi denmekteydi. Bizans saraynn yksek memurlar arasnda archienuchos (bahadmaa) da grlyor. Zaman ierisinde memuriyetlerin ilevi, saylar ve isimlerinde deiiklikler oldu. Tpk Sasanller'in vazurg framadhar' gibi bir byk domestik babakanlk grevini yrtrnee balad. Gene Anadolu ve Balkanlar'n askeri, idari sorumluluu ayr ayr iki domesticus scholae'ye verildi. Bunlar adeta Osmanllar'daki Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri gibidirler.* Gene ordu yargc ve kanlar ya ilerini yrten byk logothet, maliye ilerini yrten logethet nemli memurlar arasndadrlar. 8. yzylda Isauria'l Leon devrinde sacellarios toi dramon (vergi toplayc) toi stratiotikon (ordu defterdar) toi agelan (hassa nazr) gibi mali grevler ihdas edildi. Saray hizmetleri, posta-istihbarat gibi konularda kullanlan tsavisios denen kavaslar vard. Bunlar muhtemelen konsln muhafzln yapan ve facio'sunu (bir baltaya sarl 12 tane denek) tayan eski Roma Kprl bu messeselerin Osmanlllara Bizans'tan deil, Asya'dan miras olduunu syler. Mhim olan kltrel etkileim deil, benzer grevli memuriyetlerin bulunmasdr. Bkz. F. Kprl, Bizans Messeselerinin Osmanl Messeselerine Tesiri zerine, s. 190-195.

36- BYKiMPARATORLUKLAR

leetarlerinin devamdr. Bizde avu deniyor; Ortaa ran'n da bunlara durba, serhenk dendiini Kprl belirtiyor. 9 Bizans ordusunu iki ksm asker oluturuyordu. Birincisi zellikle snr eyaJetlerinde (8. yzyldan sonra her yerde) bulunan limitanei denen valyelerdi. Bunlar rsi olarak topraa tasarruf ediyordu, savunma ve harbe kahlmakla grevliydiler. kinci grup comitatenses denen hassa ordusudur. Ordu komutanlarna stratiokos denirdi. Balangta Bizans donanmaya nem vermemiti. zellikle Paleologlar devrinde donanma rgtlendirilmi, ancak talyan cumhuriyetleriyle rekabet edememitir. Tpk Osmanllar'da Akdeniz adalarnda olduu gibi (Kap tanpaa eyaleti) Bizans'ta da Akdeniz ve Ege'de baz arnirailik themalar (eyalet) vard. Megaduc byk amiraldi; me gad uc ve dier arniraller haslarn geliriyle geinirlerdi. Bizans mparatorluu daha bandan barbarlarn, sonra Slavlar ve Araplar'n hcumlarna maruz kalmhr. mparator luun, uzun hayah boyunca, kavimlerin hcumundan rahat nefes ald an yoktur. Bakent surlar saysz defalar Gotlar, Peenekler, Bulgarlar ve Araplar tarafndan kuatlmh. 6. ve 7. yzyllar ran Sasanileri'nin tehdidi ile gemiti. Byle bir dnyann ortasnda Bizans rahatlamak iin barbarlar birbirine krdrmak, ittifaklar kurup, ittifaklar bozmak yolunu semitir. Bu dessas diplomasi Bizans usul olarak tarihe gemitir. Diplomasi deyince, yabanc lkelerdeki elilik heyetleri anlalmamaldr. Devaml elilik ok sonraki yzyllarda, talyan lar'n yaratt bir kurumdur. Bizans diplomasisi hara vermek, evlenne ile akrabalk kurmak, barbarlar Hristiyanla kazanmak gibi teknikiere dayanr. Elilerin o ada bir gvencesi yoktu. Bizzat papalk elisi 968'de imparatora sadece "Greklerin mparatoru" diye hitap edilen bir mektup sunduunda hapsedildi. 10Baz snr anlamazlklarn zmek ve barbarlada grmek yetkisi snr vilayetlerinin strategoslarna (askeri vali) verilmi ti. rnein Strategos Cherson (Krm valisi) kuzeyli barbar-

9

o

Agm, s. 211-215. Runciman, age, s. 126.

iLBER ORTAYLI -

37

larla, Strategos Catepan Araplada mzakerelere giriiyordu. Nitekim Osmanl imparatorluunda da Budin (Macaristan) valisi Avusturya ile, V an valisi snr sorunlar konusunda ran'la diplomatik ilikilerde bulunabiliyordu. Bu, imparatorluklar iin umumi geedii olan bir gereklilikdir.

Hukuki YapBizans, Roma hukuk sistemini gelitirip ada dnyaya hediye eden bir imparatorluk olarak tannr. zellikle Iustinianus'un nl eseri Corpus Iuris Civilis ada hukukun temel ta saylmaktadr. Gerekte eski Roma Hukuku esasta prensipler ve temel hukuk kurumlar zerinde ina edilmitir. Roma kanunlarn toplasak ancak kk bir kitapk elde ederiz. Bizansllar ise zaman zaman tekrarlanan kodifikasyon faaliyeti ile prensip, gelenek, yorum teknii ve kururnlardan ibaret bu hukuk manln yazl hale getirmilerdir. Hukuk dogmatii haline getirilen Roma hukuku bu sayede ada dnyaya devredilebilmitir. II. Theodosius 438 ylnda, Codex Theodosianus'u meydana getirtti. Emirname ve baz kanunlarn derlenmesinden meydana gelen bu eser yeni bir tasnifi ve mhim ilaveleri gerektiriyordu ki, bu mhim i byk imparator Iustinianus zamannda baarlmtr. Eski Roma devlet ve ynetiminin ve Latin kltrnn hayran olan imparator, lkenin yeni hukuki mevzualn deriemek iin nl hukuku Tribonianus ile stanbul niversitesi profesrlerinden Theodos'u grevlendirdi. Bu iki hukukunun bakanlnda kurulan bir heyet 529 ylnda C o d e x I u st i n ian u s 'u tamamlad lar. Bu iki eser imparator Hadrianus'tan Iustinianus dnemine kadarki emirnameleri tasnifli bir ekilde bir araya getirdi. Bunun yan banda Digesta Pandectae denen ve bilinen btn kanun ve derlemeleri ieren bir klliyat meydana getirildi. Bunun iin birka yllk urala tashihler yaplm, tekrarlar atlm ve tasnifli bir eser ortaya kmtr. Btn bu derlemeler Latince idi. 534 ylndan sonra emirler Novellae ad allnda Yunanca neredildi. mparator, "Maalesef halk anlasn diye Latince deil, Yunanca neredildi" diyordu. Asl nemli eser Beyrut ve stanbul hukuk mektepleri rencileri iin yazlan ve Roma hukuk manl, prensip ve messeselerinin derlendii bir

38 -BYK iMPARATORLUKLAR

kitap olan Institutiones' dir. te bu eserleRoma hukukunun sonraki deviriere k tutacak bir biimde yaatlmtr. 12. yzyldan itibaten batdaki glossatr ve post-glossatr denen hukuku ve yarumcular bu bykesere Corpus Iuris Civilis (medeni hukuk klliyat) demilerdir. Bu byk eser; ahs, borlar, akidler ve eya hukuku alannda yeni yorumlama ve uygulamalar getirmitir. Iustinianus kard emirnameler ile toprak aristokrasisini ezmee almsa da, bu kalc sonular douramamtr. Dier yandan derlemeler acele olarak hazrlandndan dil ve ierik ynnden baz eliik durumlar ortaya km, ak hatalar sonralar birok problemesaslaryaratmtr.

Leon devrinde bu klliyata ek yaBunlar medeni ve cezai mevzuat ierir. Bu yeni ilavelerde bir tr talion (ksas) prensibi ve dine dn grlmektedir. Ancak ksas hafifletilmitir. Bir dier yenilik de Iustinianus devrinin tersine, cezalarn itimai snfara gre farkl tespit edilmeyip herkes iin ayn cezann ngrlmesidir. Esasen Leon ve sonraki Makedonya slalesi devrinde yaplan tadilat Bizans hukukuna asl niteliini vermi ve bu kanunlar Hristi yanl kabul eden Slavlar ve Kiev Rusyas'nda da model olarak alnmtr. Nomo Kanon Slav dillerine Zakon olarak gemitir. Osmanl devletinde de Ortodoks teb' aya rfi alanda Bizans hukukunun uyguland anlalm bulunmaktadr. Leon devrinde nomos georgihos (ifti kanunu), nomos stratiotihos (askeri kanun) ve nomos nautihos (denizci kanunu) denen kanun metinleri hazrlanmtr. zellikle ifti hukuku kyl mkellefiyetini belirliyor, askeri kanun ise askerlerin sularna normalin stnde sert cezalar verilmesini ngryordu. Bunlarn karl tarihi belli deildir. Ancak bu dnemde askeri disiplinin bu sayede salanmak istendii anlal yor. llpld.

8.

yzylda Isaurial

Bizans hukukusu zamanla hukuk dogmatiinin tesinde, bu hukukun kaynan tekil eden prensiplerle dnme ve yorum alkanln kaybetti. Bu nedenle Roma hukuk sistemi 12. yzyldan itibaren ancak Bat Avrupa'da kilise hukukuna kar gelimi ve laik hukuk doktrininin douu hazrlanmtr.11

Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. M. Mansel, s. 314.

iLBER ORTAYLI -

39

Ey alet daresiBizans eyalet ynetimi de tarih iinde deien artlara uyarak baz gelimeler gsterdi. Bunu eyalet taksimatnda, grevli memurlarn say ve yetkilerindeki deiiklikler diye zetleyebiliriz. imparatorluk ilk nceleri Oriens (Kk Asya- Mezopotamya - Suriye) ve Illyricum (Balkanlar) olarak iki blme ayrlmh. Eyaletlerin banda praefectus denen bir sivil vali ve magister militia denen bir kumandan bulunuyordu. Preafectus adli konularda da yetki sahibi idi. Maliye gene merkezden tayin edilen memurlara verilmiti. lk balarda btn imparatorluun brokratik kadrosu on binden fazla deildiP Zamanla harbler ve ani savunma ihtiyacndan dolay sivil ve askeri: yetkiler tek bir kiide birletirilecektir. Daha 6. yzylda Iustinianus'un Afrika ve talya'da yaph ftuhat eyalet taksimalnda baz deiiklikler yapmay gerektirdi. Bylelikle merkezi Tunus-Kartaca olan bir eksarhia ve talya'da merkezi Ravenna olan bir dier eksarhia kuruldu. eksarhialar (veya exercitus stratos) askeri, sivil yetkileri olan kral naibi derecesindeki grevlilerdi. 7. yzyldan sonra ranllar'n ve hemen sonra Araplarn saldrlar bu sistemin kk Asya' da da yaygnlamasna neden oldu. Isauria hanedam ve nihayet Makedonya hanedam devrinde sistem genelletirildi. imparatorluk daha kk paralara ayrlarak askeri valiler tayin edildi. Buna "thema" sistemi deniyor. 9. yzylda yirmi be thema varken, Makedonya slalesi devrinde 9. yzylda bunlarn says otuzsekize kt. Bataki askeri valiye strategos deniyordu. nl Bizantinist Vasiliev'e gre thema sistemi Sasamler'den mlhemdir. O, ran'da Kavad ve Nuirevan devrinde eyalet ynetiminde yaplan reformlarn (6. yzyl) byk benzerlikler gsterdiine ve bu konuda Bizans'a bir model olabileceine iaret ediyor. 13Themalar ticaret yollarnn deiimi, ordularn yer dei tirmesi gibi olaylarla sk sk snr deiikliine uramhr. Ba-

1213

Runciman, age, s. 70. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev. A. Mfid Mansel, Ankara Maarif Matbaas, 1943, s. 288.

40- BYKiMPARATORLUKLAR

taki kral naibi derecesindeki ynetici dorudan imparatora ve merkezdeki tekilaln bir kopyas (maliye, yarg) burada da vard. Themalar thurmalara blnmt. Bir themann valisi piskoposlar ve merkezden gnderilen casuslarca denetlenirdi.. Valinin yanndaki ve onun asb durumunda olan maliye ve yarg ile grevli yksek memur da dorudan imparatorla yazabilirdi. Bylece otorite bir yerde blnm ve kontrol albna alnm oluyordu. Esaslar ynnden Ortadou imparatorluklarnn ynetimine ok benzeyen bu sistemi gzden geirdikten sonra toprak rejimine geebiliriz.balyd

Bizans'ta Toprak Rejimi6. yzyldan itibaren Bab Avrupa topraklarnda sona eren barbar gleri yerleik krallklarn kurulmasyla sona erdi. Nihayet 800 ylnda Byk Karl (Carolus Magnus, Charlesmagne) imparatorluk tacn giydi. 10. yzyldan itibaren bo topraklar byk lde tarma ald, kullanlan teknikler deiti. Verimin arbyla birlikte Bab Avrupa'nn bereketli topraklarnda kk devletikler ortaya kb. Bizans ise dounun kra topraklarnda bulunan bir irnparatorluktu. Ancak bu yerel toprak aristokrasisinin glenmesine, blgesel aalk eilimle rinin ortadan kalkmasna mani deildi. Daha 4. yzylda mpa rator Iustinianus zellikle toprak aristokrasisini ezmee alm, ancak bunlarn varl devarn etmitir. 5. ve 6. yzyllar da zellikle mahalli toprak lordlar (dunatos) yannda, manasbrlarn arazileri de byd ve bu manasbr feodalizmine bir tepki olarak 8. yzylda mehur ikonoklast (putkrclk) hareketi balad. zellikle Isauria hanedanndan Leon'un himaye ve tevik ettii ikonolastizm dini bir kavga olmaktan ok, fas lalada devarn eden ve manashr feodalizminin toprak gaspna direnen kitlelerin srkledii bir hareketti. itibaren toprakta kle kullanm hzla tasfiyeye grnmektedir. Ky topraklar serbest kyllerce (penes) iletilmekteydi. Bunlar zamanla azald ve aristokrasinin toprak gasp dolaysyla 9-10. yzyllarda ounluu kaybetti5.uram yzyldan

iLBERORTAYLI- 41

ler. 14 Esasen kyl hr de olsa, topram terk etmek veya yer deitirrnek imkfuuna sahip deildi. Tanm blgelerinin kntye uramasm istemeyen devlet, glere ve arazi terkine msaade etmezdi. Bizans toprak rejiminde kategori toprak gze arpar. 1. Hkmdar topra (patrimonium principis veya episkepsis) 2. Miri to.r.rak (demosiake) 3. Kilise ve zel mlkiyete ait topraklar ... Unc kategorideki toprak tarih boyu ikincinin aleyhine artrmhr. Buna ramen kylnn topraa ballnn gerek kilise ve toprak lordlar gerekse mm arazide yerletirilen savalar veya imparator mlkierindeki kethdalar tarafndan kontrol edildii ve glerin nlendii bir gerektir. Kilise veya lordlar mlknde ise ykmllkleri devlet hazinesine deil, ancak onlara kardr. Kyl ilk iki kategori toprakta aada belirlenen vergileri verir. Pronoia denilen ift yerinde kyl devaml kalmak zorundadr. Bu topran tasarrufu irsen eviadna geer. Bu arazilerin tahriri yaplr ve tahrir kaydnn bir nshas eyalet merkezinde, bir nshas bakentte saklamr. Her ift yeri sahibi zevgaritikon denen bir toprak vergisi verir. Bu vergi aynidir (mal ile). Sonralar paraya evrilmitir. Bundan baka Hristiyan olmayan ehirli ve kyller kephaletion (cizye karl) denen bir vergi der. Bu her hane reisinden 10 gm dinar olarak almr. Kbrs'ta 14.40 dinar, deniz themalarnda 2.40 dinardr.1 5 Bundan baka topos denen bir tapu resmi, ippoforsi denen at yemi resmi, ennemion denen otlak resmi, mandriatikon denen al resmi, portenofforiya denen gerdek resmi ve Osmanllardaki biid- havamn karl aerikon vardr. 16 Bu vergiler ve toprak zerindeki kontrol fiilen bir feodal zmre yaratmhr. Topra kontrol eden bu byk beyler 13. yzyldan sonra bizim tekfur diye tandmz mahalli derebeyleri haline geldiler. Trklerle ve talyan tccarlaryla bamsz olarak iliki kurdular.ine kapal (otarik) bl.r ekonomik dzenin grld kyBu toprak temerkznn oluumu iin bkz. Rene Guerdcm Byzantium, s. 81-84. 15 Runciman, age, s. 78-79. 16 Kprl agm, s. 172'de bu vergileri Bizans deil de Ortadou kaynakl olarak mnakaa eder.14

42- BYKiMPARATORLUKLAR

lerde, kyl stratios denen tirnar askeri, kilise mensuplar, toprak lordlarnn ar basks allnda almlr. Buna bir de 6. yzyldan beri ard arkas kesilmeyen harbleri eklemek gerekir. Neticede Konstantinopolis'in dnda nemli merkezler geliernemitir ki, bu durum tipik bir geleneksel yapnn egemen olmas demektir. Hatta bir bakma Akdeniz'in bahs ile olan ekonomik btnleme 4. yzyldan sonra yok olduu iin birok ehirler gerilemi, ovalardan mstahkem tepelere ekilip oppidumlar halini almlardr (rnein Ephesos Ayasuluk tepesine, Ancyra-Ankara surlarn iine kapanmlr). Dier yandan bu durum blgesel bir paralanma (desintegration) dourdu. Bu blgesel ayrrncln en tipik tezahr ekli Bizans tarihini dolduran kilise kavgalardr. Daha 325'te Nicea (znik) konslnde skenderiyeli Papaz Arius'un doktrini aforoz edildi, fakat bu mezhep barbarlar arasnda yayld. 432 Ephesos konsl Nasturianizm'i ve 451 Chalcedon (Kadky) konsul monofizizm'i reddetti. Fakat bu mezhepler Suriye, Msr ve Ermenistan'da geni taraftar kitleleri kazand. Ahali ektii skntlardan kurtulu iin kilise almalarndan umutlanyordu. Bylece ruhban snfnn sa'nn tanrlk derecesi zerinde kardklar ince mnakaalar, ilahiyattan hibir ey anlamayan geni ynlar arasnda hararetli taraftar kazanyor du. imparatorluk daha Iustinianus devrinde onun arzusu hilafna tek devlet, tek din, tek kanun diye amalanan dzenin ok dna km, blgesel almalar alabildiine artml.

Bizans'ta Kentsel rgtlerBizans'ta kentlerdeki rgtler deyince esnaf lancalar ve ticaret dzeni akla gelecektir. Loncalar ve ticaret erbabnn faaliyetlerini kontrol eden, iktisadi hayata yn verenler de btn geleneksel toplumlarda olduu gibi ehirlerin yneticileri ve kolluk kuvvetidir. Bu sonuncular kentin ynetim rgtn, birinciler ise ekonomik rgtlenmesini meydana getirirler. Btn geleneksel ekonomilerde olduu gibi retim dalnda kalite ve alan says (istihdam), retim miktar ve sat fiyah snr landrlr. Belirli sayda usta ve i yeri tespiti ve bunun snr lanmas lonca rgtnn kurulmasn, fiyat snrlamas ise narh

iLBER ORTAYLI -

43

koymay gerektirir. Ayrca belirgin mallarn ithalat ve ihracah kontrol edildii gibi, pazaryerlerinin kurulmas ve yerinin seimi de devlete tayin edilirdi. Lancalarn belirli kamu hizmetlerini yerine getirmek ykmll de vardr. rnein Bizans'ta, gemi sahipleri donannay bir sava annda desteklemekle ykmlyd. Bundan baka bakentin ihtiyacnn kar lanmas iin; Trakya blgesinden ve Karadeniz' den et, st mamulleri, tahl tamak zorundaydlar. Bu grev devlet tarafndan belirli bir fiyat ve mecburi manapolle verilirdi. 17 Kle emeinden balangta baz zenaat dallarnda yararlanlyor ise de esas igc zenaatilerden meydana geliyordu.

Makedonya hanedan devrinde 10. yzylda bakentte says bilinen loncalar unlard: Tabularioi (noterler), argyropratai (kuyumcular), trapezitai (sarraflar), vestipratai (srmake, ipek ileyici), prandipratai (ipek sahc), metaxopratai (ham ipeki), catartarioi (ipek eiriciler), sericarioi (ipekli dokumac), othenio pratai (keten dokumac), myrepsoi (triyat lar), cerularioi (kandilciler), saponopratai (sabuncular), saldamarioi (tuhafiyeci), lorotomai (saralar), macellarioi (kasaplar), chairemporoi (domuz kasaplar), ichthyopratai (balklar), artopoioi (ekmekiler), capeloi (meyhaneciler) 18 vs. Bunlardan ipek zerinde i tutan loncalar, devlet loncalar dr. pekilik Bizans iin hayati nemi olan bir zenaat ve ticaret dalyd. Bizans hiyerarisinde ipek nemli bir stat semboldr. Bundan baka Bizans'n ipekli dokumalar onun balca meta olduu gibi, Barbarlada ve dier lkelerle olan ilikile rinde nemli bir rvet kaynadr. 6. yzyla kadar ipek in' den ve ran zerinden geliyordu. Ancak ran'n koyduu ar gmrkler nedeniyle Bizans, Gktrkler'le temasa gemi ve Hazar'n kuzeyi ve Karadeniz yolunu denemek istemitir. 567'de Gktrkler kanlarya hizmetinde kullandklar Sudakl Maniakh adnda birini Bizans'a eli gnderdiler. Eli iyi karland ve ipek yolunun mtereken korunmas mesele17 18

Runciman, age, s. 138-140. A. A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, s. 436. Speros Vryonis Jr. "Demokratia and Eleventh Century Guilds", Dumbarton Oaks Papers, 1963, s. 297-300.

44 -

BYK iMPARATORLUKLAR

sini grt. Dnnde Bizans elisi bir Klikyal da beraberinde idi. Vaka bu eli teatisi istenen sonucu vermedi; ancak bu sayede elimize 6. yzyl Gktrklerini anlatan ve eli Klikyal Zamarhos tarafndan yazlan bir seyahatname kald. Fakat o sralarda Bizans in'den ipek kozas elde etmi ve Suriye' de retimine balamt. Zamanla pekilik imparatorlukta yayld, ancak devletin tekeli ve sk kontrol altna alnd. Bu nedenle eyaletlerde olduu gibi bakentte de bu konuda kurald bir rgtlenme vard. zellikle sadece protokolde belirtilen kimselerin giyebilecei ve ihra edilen ipeklileri dokuyan ve hammaddeyi getirip satmyla uraan loncalar dorudan imparatora baldr. Bu lancalara vasilika ergodosia (imparatorluk loncalar) denir. ehrin eparh (praefectus)unun kontrol altndaki, daha kt kalite ipekleri dokuyan lancalara sadece erqusteria denir. 19 Devletin tekelinde olan ve zenaatin srlar nn kmamas iin ar kontrol uygulanan bu gibi retim dallar, ortaalar boyunca hemen her toplumda olagelmitir. Bu rnekleri talyan ehirlerinde de greceiz. in' de pekilik ve kat zerinde ayn kontrol vard. ran'da 18. yzylda bile pekilik zerinde bu tip kontrol uygulanyordu. Kent ynetimi bakentte yarg ve belediye reisi fonksiyongren ve yksek bir memur olan eparh (praefectus)a aittir. Emrindeki kolluk kuvvetleriyle bu grevi yerine getirirdi. Osmanllardaki ve slam devletlerindeki muhtesibe benzeyen ve muhtemelen bu memuriyetn kayna olan bir agoranomos vardr. 20 Agaronomos; esnafn teftii, l, tart, kalite, temizlik, fiyat kontrol ile grevliydi ve ceza verip uygulard. Bizans kentlerinde de hipparchos denen memur, hakim ve belediye reisi olup, yannda agoranomos bulunurdu.lar Lancalarn kendi ilerindeki hiyerarinin devam ve dzenlerine uymalar da eparh 'm gzetiminde olur. rnein ustala terfi eden biri, eparh 'n nnde toplanan yelerce seilir, noterler kayt eder ve treni yaplr. Gene narh ilemleri birlikte uy-

1920

Vryonis, agm, s. 300. Bu konuda Godfroy de Mombynes, Muslim Institutions, G. Alien and Unwin, London 4th Edit. 1968, s. 154-55.

iLBER ORTAYLI -

45

gulanr. zellikle ekmekilerin kontroln questor denen memur yapard. Bu tipik geleneksel dzen, gene iddetli cezalada korunurdu. 11. yzyldan itibaren lkenin Anadolu ve Balkan blgelerinde, karklk ve harpler lancalarn da hayahn sarsmhr. Kentlerin beslenme ve yiyecek sorunu bym, bu da Konstantinopolis'te bile nfus azalmasna neden olmu tu.

Bizans'ta Ticaret rgtEski Roma mparatorluu'nda, lks tketim eyas hatta talkenin eitli vilayetlerinden merkeze aktarlyordu. Bu nedenle Germanya, Asya, Arabistan, Afrika ve in' den gelen mallar imparatorluun alhn kaynaklarn tketrnee baladlar. nk Roma ticareti (P-M-P) ilikilerine deil, (P-M) ilikileri ne dayanyordu.hl,

Fakat 4.

yzyldan

itibaren bu ticari

yap deimeye balad.

mparator Diocletianus zamannda fiyat kstlamalar, reka-

betin nlenmesi ve ticaret imtiyazlar gibi kurumlar feodal dzenin balangcn gsteriyordu. Dou Roma bu gelimede daha da ileri gitmitir. Sasaniler'in koyduu1 gmrklerin ykseklii, buna kar koyulamay, kuzey yolunun emin olmamas, snrda tccarlar zerinde gmrk kontrol yaplmas ve rekabetin nlenmesini gerektirdi. Bu feodal biimde rgtlenen bir ticaretin balangcdr. Bylece, Arabistan, Bactria, Sogdiana, Mogolistan, Tibet, Parthia (ran ve Mezopotamya) gibi lkelerle yaplan ticaret snrlanmaa alld. Antakya ise Suriye ve Dou'ya alan nemli bir konaklama ve antrepo merkeziydi. Ne var ki imparatorluun Msr, talya, Suriye gibi blgeleri merkezle btnleemiyordu. Bunlar zerindeki feodal denetirnin kopukluu ve zayfl bu lkelerin bamsz birimler olarak; ticari, kltrel, dini ve idari hayatlarn srdrmelerini salad. Dou' daki Bizans ticaret yolu; Antakya, Hemedan, Donghan, Pamir, Merv, Kagar ve in hattdr. Ayrca Antakya, Halep, Badat, Basra hath denizden bamsz olarak in'e balanmaktadr. Buna karlk Msr, Suriye ve Kuzey Afrika'nn bamsz bir merkezi

46 -

BYK iMPARATORLUKLAR

olma durumundayd. Msr'n ayrca M.. 30 ylndan beri Hind ktasyla denizden balanhs vard. Bu durumda btnlk gsteren blge, Anadolu ve Balkanlar olmutur. Dier eyaJetler ve blgeler Bizans'tan kopuk olup, baka d sistemlerin etki alanna girmilerdir. 7. yzyla kadar Habeistan'daki Aksun imparatorluu, Bizans'la dilli, iktisadi ve siyasi ynden beraberdi. Bu imparatorluk Bizans nezdinde makbul muamele grrd (N egs'e vasileos unvan bile verilmiti). Habeler Yemen'in Kzldeniz kylarn 4. yzylda ele geirince, Kzldeniz-Hind yolu Bizans ticaretine alm oldu. Ancak bu yol 7. yzyldan itibaren tekrar kapand. Msr balangta Konstantinopolis'i besleyen hububat deposu iken, sonra imparatorluktan koptu ve bu grev Trakya'ya dt.Ulam teknolojisini karada deve ve kahr kervanlar, denizde de yelkenli gemiler olutururdu. Son yllarn su alh alma lan ve var olan bilgiler bu gemilerin 11. ve 12. yzyllardaki talyan gemileri ile boy lemeyecek kadar ilkel teknolojik yapda olduunu gstermektedir. Bizans'n gemileri ve kervanlan ap, kereste gibi retime ynelik hammaddeleri deil; baharat, ipek, deerli silah gibi tketim eyalarru tayordu. Dou Akdeniz egemenlii ksa aralklarla 5. ve 10. yzyllar boyu srd. Msr, Kuzey Afrika, Suriye ticari sistemle hibir zaman btnleemedi. Tccar gurubu genellikle btn feodal ekonomilerdeki gibi kstl retim, kstl tketim, serbest piyasa art larnn olmay gibi sebeplerden tr gelime imkanlanndan yoksundu. Bizans ticareti belirli alcya hitap eden, mekan ve zaman farkndan yararlanan bir ticaretti. Bu durum ise toplu ticareti gerektiriyor (yol gvensizlii nedeniyle) ve belirli iliki erevesi, belirli mal cinsi ve miktar dnda yeni giriimlerin yaplmasn engelliyordu. Bu arlar altnda Bizans taeiri Osmanl taeirinin dramn erkenden dana ac bir biimde yaad. Merkantilizm artlarn hazrlayamayan Bizans'ta da tccarlar btn Bah ve Dou feodalleri gibi aa bir statdedir. Bu onlarn msadere ve tedib korkusuyla yaamalarna, gsterii tketimden kamalarna ve gerek anlamda bir kapital birikimi ile iletme hazrlayamamalarna sebep oldu. Esasen antsal bi-

iLBER ORTAYLI -

47

nalar ve yksek brokratlarn kaanesi dnda, stanbul o devirde de her afetle yklan veya kl olan ahap binalada doluydu. Tccar, ne itibar ne de hayat tarz bakrnndan talyan ve Han sa ya da N ovgorod kentlerindeki tccarlarn aksine, dier teb' adan daha farkl bir durumdayd. Hatta hp k Osmanl toplumundaki gibi baz lancalarn rsi yesi (yani usta) tccardan daha emin, rahat ve itibar h bir hayata sahipti. 9. yzyla yani Arap denizcilii geliineeye kadar, Bizans'n bu ticari yaps ve ulam sistemi yeterliydi. Hafif yelkenlilerle yaplan ticarette baar gsteren Bizansllar, Akdeniz limanlarnda hatta Hind kylarnda bile geerli bir para birimine sahipti. Ancak 1100 yllarndan sonra, imparatorluun iine d t sefalet, parann itibari deerinin sratle dmesine neden oldu. Geerli para Venedik florini oluyordu ki bu para 16. yzyla kadar Osmanllar'da bile geerli olmutu. 9-10. yzyllarda Bizans; Balkanlar, Anadolu ve Rusya ticareti ile geiniyordu. Fakat Araplarn logaritma bilgisi ve Avrupa'nn gelien tarm sal zenginliinden yararlananlar talyanlar oldular. 10. yzyl da Bizans Makedonya hanedannn rnesansn yaarken, Karadeniz sahillerinde ve kuzeyde ticari ynden egemendi. Ancak bu sistem de kt ve Anadolu 12. yzyldan itibaren Seluk! egemenlii alhna girrnee balad. Bu dnemde Bizans talyan ehirlerine gmrk muafiyetleri, maden imtiyaz ve ticari serbesn tand. Bu yzden de gelirleri azald. Bizans bu muafiyetleri giderek tanmak zorunda kalyordu. Bylece Cenova; Krm ve Karadeniz kolonilerini, Venedik ise Ege ve Akdeniz kolonilerini ele geiriyordu. Venedik, Fat nller ve Eyyubiler'le anlaarak Akdeniz' deki ticaret alarn tamamlam oluyordu. Bakentte bile gittike kalabalklaan bir talyan kolonileme hareketi vard ve bu o dereceye varmt ki 1185'te kan bir ayaklanmada i Latinler'in toplu katliamna kadar vard. Bu olay Venedik'in 1204 Hal seferlerini Msr'a deil de, stanbul'a yneltnesi iin bir gereke oldu. Bylece Akdeniz blgesi artk talyan cumhuriyetierinin smr alan oldu. Btn bunlar Dou ve Bat Akdeniz kltrlerinin kaynamasn ve 13.-15. yzyl Rnesans'n hazrlad. Akdeniz medeniyeti, Bizans-slam-talya izgisini izliyordu.

48 -BYK iMPARATORLUKLAR

lave Okumalaremseddin Gnaltay, tan Tarihi, I, TTK Yay. Ankara 1948. (Burada eski ran tarihi yer alyor)

Clement Huart, Ancient Persia and Iranian Civilization, Routledge and Kegan Paul, London 1972. (Bu eser derli topludur fakat eskimitir.) Bunundnda

genel tarihler ve ansiklopediler

taranmaldr.

rnein:

Lucienne Laroche, Manuments of Civilization at the Middle East, Casell, London 1974. Charles Diehl, Bizans mparatorluu Tarihi, ev., T. Bykolu, Vakit Matbaas, stanbul1937.A.A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi, I, ev., A. Mfid Mansel, Maarif Matbaas, Ankara 1943. (II. cild evrilmemitir.)

Auguste Bailly, Bizans Tarihi, I-II, ev., Haluk cman 1001 Temel Eser, stanbul1976.Trk Ansiklopedisi, "Bizans", VII. Fasikl, s. 49-50.

aman,

Ter-

A. Adnan Advar, "Bizans'ta Yksek Mektebler", EF Tarih Dergisi, V/8, Eyll1953, stanbul, s. 1-54.- - - - - ' "stanbul'un

Fethi Srasnda Bizans ve Trk Kltr Vaziyeti", EF Tarih Dergisi, VI/9, stanbul 1954, s.19-14.

W. Heyd,

Yakn Dou

Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, TTK Yay. Ankara 1975.

Georg Ostrogrsky, Geschichte des Byzantinischen Staates, Verlag C.H. Beck, Mnchen 1963 (Bu eser ngilizce, Franszca ve talyancaya evrilmitir.) Rene Guerdan, Byzantium: Capricorn Books, New York 1962(Asl Franszca baslmhr.)

iLBER ORTAYLI -

49

Steven Runciman, Byzantine Civilization, Meridian, 1970.

h

Printing,

Speros Vryonis, Byzantium and Europe, Thames and Hudson, London 1970. Dimitri Obolensky, the Byzantine Commonwealth, Cardinal edition, London 1974. Bizans hukuku iin u esere bakruz: zcan Karadeniz, Roma Hukuku, AHF Yay. Ankara 1974.

. . . .. .. IKINCI BOLUMslam Devletinde Ynetim

slam Devletinde Ynetimslam devletinin snrlar Hazreti Muhammed'in sal ve ilk halife Hz. Ebubekir zamannda Arap yarmadasnn dna taamamhr. Hz. mer'in zamannda miladi 633'te Araplar Suriye ve Filistin'in fethini tamamladlar. 637' de Kadisiye muharebesi sonulandnda, bakent Medain (Ktesiphon) alnd ve Sasani imparatorluu tarihe kart. ran imparatorluu Arap istilas ve yeni dinin hkmranl altna girmiti. Miladi 639' da kumandan Amr bn'l As Msr'n fethini tamamlad. izleyen dnemde Afrika (Ifrikiyye) fatihi Ukba bin Nafi Kuzey Afrika'y slam topraklarna kath. Bir asr gemeden (Miladi 710 sralar) Araplar Orta Asya' dan Atlas Denizi' ne, Pireneler' den Hind Denizine kadar btn Akdeniz-Ortadou blgesini idareleri alhna aldlar. Bylece Akdeniz-Ortadou blgesinde yeni bir kltrel ve tarihi dnem alyordu.Ksa zamanda Arap yarmadasndan kan bir gcn bu kadar geni bir alana yaylp yerlemesi, kukusuz eitli ynlerden zerinde durulacak bir vak'adr. Bu ftuhah yapan gebe toplum, Ortadou'nun yerleik ve rengarenk toplumlarna gre; askeri bir stnle, otoriter bir organizasyona ve bn Haldun'un belirttii gibi bir dayanmaya sahipti. Fethettikleri lkeler ise Bizans ve Sasani-ran egemenlii alhnda bir knt ve kargaa dnemi yayordu.

Bizans tarihi bandan beri kilise kavgalaryla doludur ve bu n planda blgesel ayrlklardan destek bulmaktadr. 451'de Chalcedon'da (Kadky) toplanan konsilin Monofizistleri aforoz ettiini biliyoruz. Oysa eski Dou dinlerinin etkisi ile sa ve Allah'n birliini iddia eden bu mezhep taraftarlar, Antakya, Suriye, Msr ve Ermenistan' da geni bir kitleyi taraftar olarak kazanmlard. 431'de Efes'te toplanan konsil stanbul Patrii Nestorius'un baba oul ikilisine dayanan (yani sa hem insan hem Tanr) doktrinini reddetkavgalarn taraftarlar

54 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

bu mezhep de Irak ve Gneydou Kk Asya'nn gebeleri arasnda yaylmt. Gerek Monofizistler gerek Nesturiler Bizans ynetiminde devaml bask altnda idi. Bundan baka slam yaylmasndan biraz nce mparator Heraklios Sasani bakentine girmi, Mezopotamya ve Suriye harplerden harap olmutu. Bizans ve Sasaniler arasndaki harpler ar vergi, zulm ve soygunun balca nedeni idi. Her iki imparatorlukta da (ran' da Mecusi olmayanlardan ve Bizans'ta ise Yahudilerden, capitation veya Sasaniler'in gezit dedii, ar vergiler alnyordu. slamlar'n yaylmasna kar koyacak kuvvetli garnizonlar mevcut deildi. Bu yzden bedevi sava ustal ve disiplini fazla mukavemet grmeden baar salayabil di. Yeni fatihler ezilen btn mezhep mensuplarn ehl-i kitaptan sayarak (Zerdtlleri dahi) serbest braktlar. Eski Rum ve Sasani zadegamndan greli olarak kk araziye tasarruf edenlerin imtiyaz aynen brakld. rnein Sevad- Irak denen Gney Irak'ta Sasani devrinde dihkan denen ky reisleri; vergi toplamak, yarg ve asayi ilerini yrtmek gibi grevlere sahiptiler. Bu grevler ekseriya yeniden onlara verildi. Bu zmre ya tedricen tasfiye edildi veya byk ounlukla yeni dini kabul ederek yerlerinde kald. Byk toprak sahiplerinin arazileri balangta gaziler arasnda pay edilirken, sonra bunlara Hz. mer'in giriimiyle kamusal arazi stats verildi ve geliri beyt'l-male (hazine evine) tahsis edildi.slam toplum ve devlet sistemi ksa zamanda yerleik Orta-

tiinde,

ile aynileti. Bunun ilk aa k hilafet sona ermesi ve irsi saltanatn kurulmasyla gzlemleniyor. Suriye valisi olan Muaviye (Ebu Sfyan' dan geliyor, meyyeoullar'ndan) Emeviye hakimiyetini kurdu. Bu rsi hkmdarlk Hz. Ali ve Muaviye arasndaki Sffin Sava ve Hakem olayndan sonra yerleti (Hicri 37, Mil~di 659 yl). Bu olayla slam'da siyasal atma ve partilemeler hzlanm, ii Frkas hilafeti tamamen reddetnitir.kavgalarnn

dou monarilerininki

Muaviye'nin Hz. Ali'ye kar Kfr (sebb) denen fiilde bulunmas ve olu Yezid'i veliahd olarak tayin ve biat ettirmesi gibi sebeplerle Snniler nezdinde de makbul bir kiilii yoktur. Ancak Arap medeniyeti ve tarihi bu adam sayesinde bir h-

iLBER ORTAYLI -

55

kmdar, Arap kltrn yayan bir cihangir kazanmtr. Ortadou tarihinde yeni bir dnemi balatan Muaviye Arap dilinin yaylmas ve bir Ortadou dili olmasn salamtr. Onun zamannda Suriye ve Irak'n semitik kavimleri, Afrika'nn Kobt (Kbtl) ve Berberz unsurlar Araplamaya balamtr. Miladi 8. yzyla kadar Msr'da Kobta, Irak'da Ararnca ve Farsa (Pehlevz lehesi) Hat:a Emevi bakenti olan am'da Rumca, Kuzey Mezopotamya'da Ararnca yaygn dillerdi. Devlet ofislerinde bu dillerde de yazma yaplrd. Halife Abdlmelik devrinden Arapa, slam imparatorluunun her yerinde resmi dil haline geldi. zellikle Msr, Suriye, Irak, Mezopotarnya, Kuzey Afrika (Berberiler hari) dil yaknl nedeniyle Arapay kolayca benimsediler ve anlatlar. Bu olay ismi geen blgelerde yeni bir kltrel deiimin nedeni oldu. Yeni medeniyetin birok gelerini almakla beraber, kkl bir direni gsteren kavimler ran ve Orta Asya sakinleri idi. ranllar Arap alfabesini bile zaman iinde kendi dillerine uygun biimde deitirdiler. Diru konularda, devlet ve toplum ynetiminde, hukuk sisteminde snni denebilecek doktrine cephe aldlar ve renklilik yarathlar. Orta Asya ve Horasan'da ise Trk unsur hakimdi. Bu ulusun iindeki gebe unsurlar kadar, deiik kltre sahip kentli unsurlar da bir direni gsterdi ve klasik Arap medeniyetine uzak kalan yeni boyutlar gelitirdiler. Esasen ilk dnemdeki Arap egemenliini ve Ortodoks sistemi iin iin ykacak olan iki toplum ranllar ve Trkler' dir. ran kltr canlln korumutu. Arazi rejimi, devlet ynetimi, nihayet eski ran dininden baz unsurlar yeni kltregemitir.

Orta Asya'nn fethi ise yeni bir

deiimi

getirdi.

68l'de Gktrk Devleti'ni yeniden kuran lteri Kaan ve halefi Kapagan Han (716 yl) devrinde, Maveraunnehir'deki Sudahlar (Sogdianal) tekrar itaat altna alnmak istendi. Araplar ise 644 ylnda Horasan' fethetmi ve Trklerle srr da olmulard; bylece Arap-Trk atmas balad. Orta Asya'rn gebeleri arasndaki atmalar, Arap ftuhatn kolaylatrmtr. Bununla beraber bu ftuhatn ncekiler kadar kolay olmad grlyor. Bir yzyl kadar gebe airetler ve

56 -

ISlAM DEVLETiNDE YNETiM

rni,

Buhara, Semerkand, Baykent gibi ehirler istilaya kar direnteslim olduktan sonra da ayaklanmaya devam etmilerdir.

Haccac- Zalim, Kuteybe bin Mslim, Abdurrahman gibi kan dkc fakat yetenekli komutanlarn ynettii Arap ordularnn zor iledeyiinin nedeni vardr. Bedevliikten ileri gelen askeri yetenek, srat ve otoriter organizasyonla Araplar, Msr, Suriye, Mezopotamya'da ve ran' da kolay baa r elde etmilerdi. Fakat gebe devlet ve ordu sisteminin getirdii benzer niteliklere sahip Trk airetleri karsnda bu baa ry elde edemiyorlard,

Bununla beraber, blgede askeri ve toplumsal birlik olmad Araplar 700'lerde ftuhal tamamlad. 708'de Kabil'e kadar ilerlediler. Semerkand ve Buhara gibi ehirler garnizon merkezleri oldu. Bu blge zaten Farsann da ri dedilri.iz ortak lehesinin konuulduu kent merkezleriydi. Emev1ye devrinde slam dinine giren Arap olmayan unsurlara da zmmi muamelesi gsterildi. rnein ou halk cizye vergisinin arlndan kurtulmak iin, bu dine girdiinden; cizye geliri azalnca, slam olan mevallden (gayr Arap Mslmanlar) cizye vergisi aln maya devam edildi. Bu ise anari ve karkla sebep oldu. Emevilerin ran! ve Trk unsuru ezmesi bu blgede huzur ve barn yerlemesine engel oldu. 9. yzyla kadar Araplar Horasan ve Maveraunnehir' de soygun ve tahrip le ynetimi bir arada yrttler. Bu dnem boyu eski uygarlk merkezleri ar tahribata uradndan ve Arapa resmi dil olduundan Trk kltr ar bir darbe yemitir. Trkler'in Mslmanl kitle halinde kabul edip, direniten vazgemeleri de 10. yzyldan balayarak 13. yzyl ortalarna kadar devam eden bir sreti. Trklerin slam Medeniyetini sratle benimsernek ve byk allmlar yaplklar gibi hkmler, inceden ineeye aralrlarak ileri srlmelidir. Kkl bir gemie dayanan ran kltr ve dili de bu dnemde hzl deiim geirdi. Araplar bu unsura Acem (Acemi, yaban, barbar gibi bir kk drc adlandrma) diyordu. lk defadr ki mehur air Firdevsi Trk hanedan Gazneviler devrinde ran dil ve edebiyatn diriltmekte nemli rol oynam ve bu uran nl eseri ehname'nin banda yle dile getirmiti:ndan

ILBER ORTAYLI -

57

B'isi renc bordem der in sal- si Acem zinde kerdem bed in parsi

(Otuz yldr ok zahmet ektim ve Acem'i bu Fars dilinden yeniden yarathm.) Emeviye devrinde bunun iin anti-Arap bir akm olan hareketi (a'ab kknden) yayilmhr. Dnemin dini muhalefet akmlarnda bu nedenleri de aramak lazmdr. Vaka uubiyye hareketinde kuru bir ran milliyetilii dnda unsur ve eilimler de vardr.uubiyye

slam Devletinde Ynetim rgtslam devletinin ynetim rgt, bir dinin biimlendirdii

kendine zg bir yap mdr, yoksa klasik Ortadou tarihsel bir devam mdr? Kesin yarg, karlahrmalarn ve arahrmalarn artmasyla verilebilecektir. Biz burada toplum ve devletin ba olan halife (ve hkmdar), ynetim rgt ve bu rgtn dayand kurumlar genel olarak gzden geireceiz. Akdenizimparatorluklarnn

tamamyla

Halife: Halife Hristiyanlar'da olduu gibi tanrsal iradenin resulnn yani peygamber Hz. Muhamrned'in, slam cemaati bandaki vekili olarak kabul edilir. Kendisine imam (nde duran) da denir. Halifelik bir irsiyet, bir saltanat konusu olunca emir'ul- m 'm inin de denmitir. slam'n ilk devirlerinde eski Dou dinlerinden ve kilise doktrininden etkilenenler onu Allah'n vekili olarak tanmlamak istemilerse de, ilk halife Ebubekir: "Ancak hazr olmayana halef olunur." diyerek bu unvan reddehnitir. Bu nedenle hilafet bir ruhani makam deildir. Halife, balangta seimle gelirdi (Bu seimi de bugnk seimlere benzetmernek gerekir, ayan ve erafn oyu sz konusudur). Ayrca halifenin fkh bilmesi, akll ve yetenekli olmas, cesur olmas, erkek olmas gibi artlar vardr. Ancak daha ilk asrda bu artlar zedelendi. Bu kurum 1924'te lavedildiinde hilafet kurumunun douundaki artlardan ok saph aktr. Ayrca kayna itibariyle de bu kurumundeil, Allah'n

58 -

iSlAM DEVLETiNDE YNETiM

bid'at olup olmad bn Taymiyya Vahhabiler 'den beri tarhlagelnekteydi.

(14.

asr)

ve

10. yzyldan sonra Abbasi halifeleri dnyevi otoriteden yoksun, szde bir dini lider haline geldiler. Halifeliin bundan sonraki tarihi seyri ve Osmanllar'daki durumu ileride ele al nacakhr.EyaZet Ynetimi: slam devletinin ani genilemesi, uzak blgelerde halife adna, niyabetle grevli bir valinin tayinini gerektirdi. Nitekim ilk drt halife ve Emeviye devrinde valilik tam yetkili bir grev, adeta bir vice-roi'lk idi. Askeri iler, mali konular, vergi toplamak, memur ve hatta kadlarn tayini valinin grevi idi. Vali hpk halife gibi hukuki-idari ynden de cemaatn iman yneticisi idi. Ancak Abbasi devrinde valilerin yan na, merkez tarafndan atanan kadlar (merkezde kaad1yu 'lkudiit vard) ve maliye memurlar geldi. Bu l denge muhtemelen ge devir Sasani sisteminin gelitirilmii idi. Bununla beraber Abbas! devri slam devletinin bu merkezilemi grnen yapsn abartmamak gerekir. Pratikte an teknik yap sndan ileri gelen yetersizlikler yznden, merkezi hkmet eyaletleri kontrol edememi ve valiler askeri, mali, idari, kazai konularda zerk durumlann korumutur. Bunlar zamanla Abbas! devrinde ba kaldrp halifeye vergi vererek yar mstakil hale gelmilerdir. Bu vergi bir tr iltizam (ihale) idi. Nitekim Kuzey Afrika'da Alebiler, Horasan'da Tahiriler, Msr'da Tulftniler zamanla bamszlklarm elde' eden, bu eit valilerin kurduu hanedanlard.l Esasen valilerin bandan beri adeta yar bamsz olmalarnn nedeni brokratik rgtn ve mali sistemin niteliklerine dayanr. Bir vali bulunduu eyaletin hara, cizye vs. gibi gelirlerini mltezimler araclyla toplahr ve bu gelirden; a. mltezim payn alr, b. vali, asker ve memur maan der, c. bayndrlk harcamalar yaplr ve artan mebla merkeze beyt'l-male gnderilirdi. Ancak ne sistemli bir hesap kontrol yaplabilirdi ne de vali ve mltezimin yolsuzluk ve soygunu kolayca nlenebilirdi. Bu hal nlenemedi ve zaCorci Zeydan, slam Medeniyeti Tarihi, II, yeni harfle neri, dal Neri yat, stanbul1972, s. 84.

1

ILBER ORTAYLI -

59

manla halifeler valilerden belli bir yllk mebla almaya olarak, iktidar tamamen onlara brakhlar. 2

raz

slam lkesinin bir blgesini istila edip, hkmranlk kuran Mslman airet hanedan halifenin vassal saylrd. Halifeyi szeren olarak tand, yani onun adna hutbe okutup, para bashrd takdirde hkmdarl tasdik edilir, menur gnderilirdi. Irak'ta Bveyhiler, Msr ve Suriye'de Eyyubiler ve Memlukler, Horasan ve Afganistan'da Gazneliler bu gibi hkmdarlard. Bunlar arhk vali olarak dnmek mmkndeildir.

Valilik zamanla bir arpalk halini ald. Abbasi devrinde baz hanedan yeleri ve emirler vali olarak tayin edildikleri vilayete gihneyip bir vekil gnderirlerdi.3 Bu ise bir tr iltizam sisteminin balangc ve yolsuzluklarn artmas demekti.

Merkezdeki Grevli ve BrolarHkmdarn yannda ona yardmc olan mavir, katip ve icrai yetkisi olan memurlar ve bunlarn brolar her devlette olduu gibi, Emevi ve Abbasi devrinde de merkezi hkmet rgtn olutururlard. Bu memur ve organlar srasyla gzden geirelim.

Vezirlik: Vezirlik fonksiyonel olarak katiplik grevinden Geleneksel toplumda kitabet grevini yerine getirmek yaz dilinin gl dolaysyla pek dar bir zmrenin imtiyaz iindedir ve bu nemli grev yksek rtbelere kadar uzanan bir kariyer demektir. Avrupa devletlerinde Kanzler Chancellier (katipler) zamanla bakan fonksiyonlarn yklenmilerdir ve baz Bah devletlerinde babakann devlet ansl yesi (Reichskanzler -Bundeskanzler) unvann tamas da bu gelenein bir devarndr. Selukilerde de greceimiz gibi ba bakana Hace-i bozark (Byk katip) denirdi. lk slam halifelerinin yannda vezirlik fonksiyonunu yerine getiren kiiye kakmtr.23

Age, s. 183, 201. Bahriye ok, Emeviler Abbasiler, AF Yay. Ankara 1968, s. 127, Corci Zeydan, I' den naklen.

60 -

iSLAM DEVLETiNDE YNETiM

tip deniyordu. smi ve grev btnlyle vezaret, Abbasiler devrinde eski Tan-Sasani devlet yapsndan miras alnmtr deniyor. Vaka terimin Kur'an- Kerim'de de getiini ve vezaretin Hz. Musa'mn kardei Harun'a verildiini biliyoruz. Dolaysyla Emeviye devrinin ran' dan bir adaptasyonu gibi grnmyor.Divanlar: Devlet ileri blm blm, divan denen (bakanlk benzeri) brolarda grlrd. Bu divanlarda ilk zamanlarda mali iler ve brokratik kayt konusunda teknik bilgiye sahip ranl, Sryani, Kaldani, Rum asll memurlar ounluktayd. Kaytlar bile bu dillerde tutulurdu. Zamanla Arap dili ve Arap memurlar brolarda egemen oldu.

Bu divanlarn balcalar unlard:a. Divan'ul-hatem: Balca yazmalarn yapld, tasdik edilip gzden geirildii bro idi. Devlet mhrleri burada idi ve mhrdarlk grevini bu divan ykmlenmiti. Geleneksel devlette kanun sistemi ve brokratik ilemler bugnk gibi anonimleip, ayrntl kurallara ve kontrol sistemine balana madndan bu grev ok nemlidir. Kiisel gvence bata gelir. rnein mhr-i has lordluu (Lord Privy Seal)* ngiliz tacna bal ok nemli bir grevdi. Gene talyan ehirlerinde Gonfoloniereler bu grevle ykml idi. Abbasilerde bu grev fonksiyonlar ynnden genilediinden d ivan 'u l-i n a denen bir broya havale edilmiti.

b. Divan'ul-harac: Cizye ve harac gelirleri, bu vergilerin toplanmasyla uraan brodur. Osmanllarda ba defterdara bal cizye babaki kulu denen memurun ofisi benzer grevi yrtrd.

c. Divan'ul-berid (Posta Brosu): Posta, istihbarat, ulatrma ve gizli tefti ileriyle uraan brodur. lke ahvalini gizlice tefti ettirmek geleneksel devletlerin ska bavurduu yoldur. Osmanl hkmdarlar da eyalet grevlilerine yazdklar ferman ve yasaknamelerde sk sk; "lkeyi hufyeten (gizlice) tecess i" ettirmekten sz edip, yerel yneticileri ikaz ederler ve' Halen Britanya kabinesinde iileri bakanl bu unvanlaamlr.

iLBER ORTAYLI -

61

bu gizli

Ortadou

Gene posta sistemi ve ticari ulam lkelerinde, eski Roma ve Bizans'ta zerinde nemle durulan bir konuydu.

teftii yaplrrlard.

d. Divan'ul-cnd: Cnd ordu demektir. Askerlik ileri, tayinler, ordunun mali hizmetleri, askerlerin knyelerinin saklanmas gibi grevleri yrtmek bu broya aittir. Bu bro bugnk savunma bakanlklarnn bir ekirdeidir. Her devlette byle brolar ve askeri mavirler vard.e. Divan'ul-mezalim: Geleneksel devlet ve toplum sisterninde hkmdar btn hakszlklarn ikayet edilecei son temyiz mercii idi. Eski ran'da, Nevruz trenlerinin son gnnde ah, sayeban allnda her trl ikayeti dinler, onun davay hemen zp karara balamas istenirdi. Hkmdarn btn adaletsizlikleri zecek son ve en yksek karar organ olarak benimsenmesi gelenei, Dou devletlerinde eski ran ve Mezopotamya'dan olduu kadar Ortaa Avrupas'nda da Roma'dan geen bir adet olarak yaygnd. Gerek tarihi metinlerde, gerekse edebiyat