17
IL TESTO DELLA «REGULA MAGISTRI »SECONDO I CODICI DI PARIGI Author(s): EZIO FRANCESCHINI Source: Aevum, Anno 25, Fasc. 4 (LUGLIO-AGOSTO 1951), pp. 289-297, 289, 299-304 Published by: Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore Stable URL: http://www.jstor.org/stable/25820235 . Accessed: 14/06/2014 06:52 Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at . http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp . JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range of content in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new forms of scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected]. . Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore is collaborating with JSTOR to digitize, preserve and extend access to Aevum. http://www.jstor.org This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AM All use subject to JSTOR Terms and Conditions

IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA «REGULA MAGISTRI »SECONDO I CODICI DI PARIGIAuthor(s): EZIO FRANCESCHINISource: Aevum, Anno 25, Fasc. 4 (LUGLIO-AGOSTO 1951), pp. 289-297, 289, 299-304Published by: Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro CuoreStable URL: http://www.jstor.org/stable/25820235 .

Accessed: 14/06/2014 06:52

Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at .http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp

.JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range ofcontent in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new formsof scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].

.

Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore is collaborating with JSTOR todigitize, preserve and extend access to Aevum.

http://www.jstor.org

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 2: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCHINI

IL TESTO DELLA ?REGULA MAGISTRI

SECONDO I CODICI DI PARIGI

Nel fascicolo 1-2 del 1949 di questa Rivista, passando in rassegna

gli studi piu reccnti intorno ai rapporti fra la Regula S. Benedicti e la

Regula Magistri (1) davo notizia sommaria di un tentaiivo da me fatto

per cercare di risolvere su di una via fino allora non battuta, anche se

gia indicata dal Traube, la famosa controversia sulla priorita dei due

testi, e rimandavo, per le prove addotte a sostegno di tale tentativo, ad un articolo che sarebbe apparso nella ?Miscellanea? che si stava pre

parando in onore del prof. Paul Lehmann, l'insigne siudioso di filologia mediolatina di Monaco di Baviera.

La ?Miscellanea?, amorosamente e intelligentemente curata da B.

Bischoff e S. Brechter, che hanno dovuto superare con pazienza infinita

difficolta di ogni genere, ha potuto vedere la luce in veste impeccabile solo qualche mese fa (2). II mio articolo (3) e dunque ora di pubblica ragione e ad esso, come alle su ricordate pagine di ?Aevum?, rimando

il lettore per una piu rapida ed efficace comprensione della presente nota. La sostanza del ragionamento fatto e del procedimento seguito nel

lo svilupparlo consisteva nel cercare una risposta precisa alia seguente domanda: nei passi che la Regula Magistri ha in comune con la Regu la Benedicti, il suo testo ne segue la redazione originale (rappresentata dal codice 914 di S. Gallo) oppure la redazione neoterica (rappresen

(1) La polemica sull'originalita della Regola di S. Benedetto, in ?Aevum > XXIII,

1-2 (1949) pp. 52-72.

(2) Liber tloridus. Mittellateinische Studien, Festschrift Paul Lehmann, hrsg. von Bernhard Bischoff und Suso Brechter, 1950, Eos Verlag der Erzabtei St. Ottilien.

(3) Regula Benedicfi, Neoterici Magistri, Regula Magistri, in < Liber Floridus? cit.

pp. 95-119.

289

Aevum - Anno XXV - 19

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 3: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCHINI

tata dalle correzioni formali fatte ad essa dai cosi defti moderni magi stri, scrupolosamente trascritte ai margini dello stesso codice dai copisti Grimalto e Tattone)?

I passi esaminati erano 59; il risultato finale era che in 22 di essi

la Regula Magistri seguiva la redazione originale della Regula Benedicfi, in 31 le correzioni dei moderni magistri, in 3 entrambe le redazioni,

mentre in 3 il raffronto dava esito incerto. Di qui la conclusione che

?la Regula Magistri e posteriore alia Regula Benedicti perche del suo

testo essa si serve in una redazione che porta gia, evidenti e chiari, i

segni della revisione formale dei moderni magistri? {art. cit. nel ?Liber

Floridus? p. 117). II punto delicato di quella ricerca era dato dai fatto che per il te

sto della Regula Magistri io avevo dovuto seguire Tedizione offerta dal

la Patrologia Latino del Migne (vol. 88) senza averne potuto controllare

la esattezza sui codici. Avvertivo percid, ripetutamente, il lettore, che le

mie conclusioni non potevano essere che provvisorie (art. cit. pp. 103, 106 nota 39, 107 nota 40, 117) in attesa di una edizione critica della

Regula Magistri, la quale soltanto avrebbe potuto dichiarare la solidita o meno dei raffronti fatti.

Ma siccome tale edizione critica, da molti anni attesa, tarda ancora

ad uscire (ed il Bischoff cortesemente m'informa che non si pud spera re veda la luce prima della fine del corrente anno), ho voluto esaminare direttamente i due codici piu antichi e piu famosi della Regula Magistri, il Parisinus latin. 12.205 e il Parisinus latin. 12.634 (1), ed indicare in

queste pagine i risultati di tale esame che dimostrano, come il lettore

vedra, quanto legittime fossero le mie precedenti riserve. II numero

d'ordine dei passi che seguono e quello stesso dello studio edito nel ? Liber Floridus?. Per ognuno di essi cito soltanto la parola-chiave, ri

mandando allo studio citato per il testo piu ampio. Indico con la sigla RB la Regula Benedicti (ediz. Linderbauer, Metten 1922 e Bonn 1928,

sempre controllata con T edizione diplomatica del cod. 914 di S. Gallo curata dai MORIN, Regulae S. Benedicti traditio codicum mss. Casinen

(1) Per la bibliografia sui codici della Regula Magistri vedi il mio artic. in ?Liber Floridus? p. 96 nota 4; si aggiunga ora J. HOFMANN, Regula Magistri XLVII und XLVHI in St. Ga/ler und Wurzburger Cesarius-Handschrifteny in ?Revue Benedictine? 1951, pp. 148-9. Secondo E. A. Lowe, uno fra i piu illustri paleografi viventi\ che ebbe l'amabi lita di riesaminare con me i due codici e che qui vivamente ringrazio per la sua squisita cortesia, entrambi i mss. risalgono al principio del sec. VII: e il 12.205 sarebbe, contra riamente a quanto si e finora creduto, lievemente anteriore al 12.634. Inoltre il 12.205 e certamente di origine italiana; e con molta probability anche il 12.634.

- 290 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 4: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI

sium (Montiscasini 1900), con Neot. le lezioni della redazione interpola te conservate ai margini del codice di S. Gallo (e riprodotte nella cita

ta edizione del Morin), con RM la Regula Magistri, lasciando per i due

codici parigini della stessa le sigle usate dal Traube: a = lat. 12634; b = lat. 12.205 (1).

I passi esaminati sono saliti da 59 a 64 essendo stato scisso in due

il nr. 17 (17 a = militanda; 17 b = in nos) e il nr. 20 (20 a = ut in

eius doctrina; 20b = ut et regno), in tre il nr. 43 (43 a = memor om

nia; 43 b = gehenna de peccatis; 43 c = semper eooluat), in due il nr. 47 (47 a = factorum nostrorum; 47 b = in malo), in due il nr. 52

(52 a = miliario, vadunt duo; 52 b = benedicent) ed essendo stato

omesso Y esame del nr. 59.

In base dunque al riscontro della lezione nei due codici parigini il

testo di RM concorda con la redazione originale di RB nei seguenti

passi:

1. obsculta (RB, Prol.

2. ut.. debet ( ? ? 10-12

3. irritatusamalis ( ? ? 15-16

4. admonet ( ? ? 21-22 6. ab bac voce ( ? ? 38

7. inregnumsuum( ? ? 43

8. nisi.. curritur ( ? ? 45

9. dicentes ei ( ? 46

10. requiescit ( ? ? 47 11. dicens ( ? ? 49 12. cogitatos ( ? ? 57 13. haec..similabo( ? ? 67

14. super ( ? ? 70

/?A76,943B1)(2) Neot. n 949D4) ? 949D9) ? 950 Al) n 950 B2) n 950 B7) ? 950 B8)

? 950 Bll) ? 950 B12) ? 950 Bl 4) ? 950 C 7) ? 950D7-11) ? ? 950D14)

= ausculta

ui.. debeat -- itt. malis

= admoneat

hac voce

in regno suo

nisi curren

do

= dicentes = requiescet ac dicentem

cogitatus adsimilabo

supra

(1) Ricordo che mentre il Paris, lat. 12.205 contiene il testo completo di RM, il Paris, lat. 12.634 contiene, per cio che ci riguarda, le seguenti parti: il cap. II (ff. 39v-41r

?

MlGNE P.L. 88, cc. 955 B6 - 957 B13) con molte lacune; il cap. I (ff. 42r-44r = P.L. ibid., cc. 951B1 -955B5) dopo il quale segue il frammento finale del thema (da: Ergo prae paranda di c. 951 A 11 a c. 952 A12); il cap. X (ff. 45v-53v = P.L. ibid., cc. 966B7-971B2).

(2) La lezione obscultas e in b sia nel passo 943 Bl: ?o homo qui me obscultas? sia nel passo 944B1: ?ergo tu qui me obscultas ?.

- 291 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 5: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

KZIO FKANCESCHINI

15.

16.

17a.

17b.

18.

19.

20b.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

30.

31.

33.

34.

35.

36.

38.

40.

41.

42.

43a.

his suis sanctis (/??, Prol. 71; RMb, 951 Al)(l) Neot. = his suis converiatur (

militanda

in nos

in perpcluo

76;

82 82 89

90;

n 951A7)

RMab, 951A13) ? 951Al3) ? 952 A6)

tota vita sua (RB, I, 23

quod sit

tantundem

proponere.

ab aliis

in omnibus

? = ut converfa

fur

? = militatura

? == in nobis

? = in perpetu um

? = a nobis

? = ut regni

totam vitam suam

quod absil tandem .. liber

nobis ( ? ? 90; , 952A7) ut et regno ( ? ? 101; RMb, 952A9)

; RMab, 951D3) Neot.

( ? II, 8; ? 955C2) ( ? 11,16; ? 955C10) ?

monstrare (RB,II, 26; RMb,955D8)(2)Neot. =

proponat.. demonstret

(RB, 11,46; RMb, 956A12) Neot. = aliis

( ? 11,47; ? 956B1) ? = omnibus Ham .. formam .. id est (RB, II, 49 e 51; RMab, 956B 3-5) Neot. = for

mam

RMab, 956 Cll) Neot. = suscepit suscipit

pastoris ( saeculi aciibus (

facias (

somnulentum ( mala sua (

(RB,ll,83 II, 88

IV, 14

IV, 19

IV, 23

IV, 38

= pastor

= a saec. act.

= factam = somnolentum = mala

RMb, 956D11)(3) 957 D 4)

? 957D12)(4) 958 A 3) 958 B 5)

cor eius .. murmurantem (RB, V, 35; /?A/6,962C15) Neot. ~

cor.. mur murantis

discipulum (RB,Vl,13; RMb, 964B5) Neot. = discipulo clusura ( ? VI, 17; ? 966B5) ? = clausura

qua latera (? VII, 23; RMab, 966 D 7) ? = quae latera memor omnia ( ? VII, 26; ? 966D13) ? = m. omnium

(1) RB ha: is suis sanctis; b: his sanctis suis. (2) b ha veramente la lezione: praeponere, piu vicina tullavia, per la questione che

ci inleressa qui, a RB che ai Neot.

(3) a omelle la lezione: pastoris.

(4) In RB precede la lezione: iniuriam; in b: iniurias

- 292 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 6: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA "

REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI

43b. gchcnna de pec- Neot. =

catis incendat (/?B,VII,28; RMab,966DU) (1) 44. demostransnobis( ? VII, 34; ? 967 A 8) Neot. 46. ergo ideo ( ? VII, 56; /?Mo, 967 D 7) (2) ?

RMb, 968A1)(3) ?

RMab, 968 A4) ? ? 968C8)(4) ? ? 968D3)(5) ?

47a. factorum nostrorum (RB, VII, 60

47b. in malo ( ? VII, 60

49. tacite ( ? VII, 81 50. subsecuntur ( ? VII, 88

52a. miliario.. duo (RB, VII, 98;/?Mo6,968D14) Neot

53. vilitate ( ? VII,111; ? 969B3) 54. foris ( ? VII, 153; ? 970 Bl) 58. per somnum ( ? XXII, 7; RMb,975C2)

= in gehennam pro

peccatis incidunt = demonstrat == est ergo

= factori nostro = in malum = tacita =

subsequantur - miliarium .. et d. = humilitate

:foras

dormiens

II testo di RM concorda invepe con la redazione neoterica nei se

guenti passi:

5. in multitudinem (RB,

20a. in .. doctrinam ( ?

21. extructi

29. ut increpat

32. adulterari

37. efficere

39. debere tacere

45. Scriptura 51. in laqueo

55. sine formidinem

56. dilectatione (

(,

(?

(.

(.

(,

(.

( n

Prol. 28) . 101) I, 9) II, 56)

IV, 5) VI, 40) VI, 6) VII, 47) VII, 92) VIL154) VII.157)

in multitudine {Neot.

( in doctrina

instructi

ut increpet

adulterare

perficere

debet taceri

sancta Scriptura in laqueum ( s. formidine (

delectatione (

,RMb 950 A 7) RMab 952 A 9)

? 951 B 9) * 956B10) ? 957C11)

RMb 958 B 7) ? 964 A 8)

RMab 967C14) 968 D 7) 970 B 2) 970 B 5)

Rimane infine dubbio il confronto in quiesti ultimi passi:

43c. ?>.. et vita aeterna, quae timentibus Deum praeparata est, animo suo semper evoloat..?

~ RB, VII, 29

(1) a offrc la variante: incedat.

(2) b offrc la variante: oero ideo. (3) Segue in b: ope renuntiantur (leggi: opera nuntiantur). (4) La lezione in a e: tacitae. (5) La lezione in a e: subsequuntur.

- 293 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 7: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCHINI

?. .. et uitam aeternam, quae timentibus Deum parata (1) est, animo

suo semper volvat.. ? = Neot.

?... et vita aeterna quid (qui a) timentibus Deum praeparet ani mo (-os a) suo (-os a) semper revocat (revolvat a)?

= RMab, 966 D 13.

Nei TVeo/. e evidente I'intenzione di correggere il vita aeterna...

semper evolvat di RB; mentre nella RM il vita aeterna e stato conser

vato e fatto soggetto di quid praeparet.

48. ?... quia pius est et expectat.. ? = RB, VII, 67

?... quia pius est, expectat.. ? = Neot. (f. 21r, 107) ?... quia pius est. Spectat.. ? = RMa (968 C 8) ?... quia ipsius (sic) est et spectat.. ? ~ RMb (ibid.)

52b. ?... cum Paulo apostolo falsos fratres sustinent et maledicentes se benedicent? = RB, VII, 98.

?... cum P. ap. f. fr. s. et persecutionem sustinent et maledicentes se benedicunt? = Neot. (f. 22v, 4)

?... cum P. ap. f. fr. s. et persecutionem sufferent et maledicentes

se magis benedicent? = RMab (968 D14).

Nel precedente art. (p. 114 nota 91 nel ? Liber Floridus?) pensavo che il et persec. sust. dei Neot. fosse una interpolazione derivata dai

passo di S. Paolo 1 Cor. 4, 12 (?maledicimur et benedicimus, persecutio nem patimur et sustinemus .. ? ) (2). Ora appare piu probabile invece che

la frase sia caduta in RB (cod. di S. Gallo). Si noti il benedicent comu

ne a RB e a RMab e il sufferent di RMab.

57. ?... singuli per singula lecta dormiant.. ? = RB, XXII, 2.

?... singuli per singulos lectos dormiant.. ? = Neot. (f. 37r, 23).

singulos praecipimus, non binos per lectum dormire .. ? = RMb, 975 B 13.

Qui e impossibile sapere che cosa avesse il codice di RB usato

da RM.

(1) II prae- e espunto con l'obelo nel codice di S. Gallo.

(2) Questa e pure l'opinione del LlNDERBAUER, S. Benedicts Regula Monacorum, hrsg. u. philol. erklart von B. L., Metten 1922, p. 219.

- 294

-

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 8: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI

Questi, nel loro complesso, i risultati delle collazioni. Quindi, rias

sumendo, di contro al risultato finale dello studio precedente:

22 RB + 31 Neot. + 3 RB e Neot. + 3 incerti = 59, sta ora il

seguente : 49 RB + 11 Neot. + 4 incerti = 64.

II numero di concordanze di RM con i Neot. e dunque profonda mente ridotto; ma poiche non cade il fatto della esistenza reale di que ste concordanze, cosi penso non cada la conclusione che da esso era stata

ricavata e rimanga valida Targomentazione che ad essa aveva condotto (1).

APPENDICE

Per permettere al lettore di farsi un giudizio sull'edizione della Regula Magistri qua le e nella Patrologia Latino del MlGNE (;tomo 88, Parisiis 1862, cc. 943-1052) diamo qui il testo del prologo, di parte del Thema (fino a 946 c 2) e dei capitoii primo e secondo

completi, quale risulta dalla collazione dei due codici parigini BN lat. 12205 e BN lat. 12634: quest'ultimo con frequenti lacune che sono indicate singolarmente nella trascrizio

ne del testo.

Come e noto 1'edizione del Migne segue la lezione del cod. Clm, 28118 della Bibl Naz. di Monaco di Baviera; [noi la citiamo tuttavia, non avendo potuto riscontrare il ma

noscritto, come e nella stampa.

Le sigle usate sono le seguenti: a = Paris. BN lat. 12634; b - Paris. BN lat. 12205

M ed. Migne.

(1) II risultato di questo riscontro dei codici parigini avvicina nella sostanza i miei dati a quelli del Vanderhoven (art. cit. in ?Liber Floridus * p. 119) per il quale non sa

rebbero piu di dieci i casi di reale concordanza di RM con i Neot. l'edizione critica di RM togliera certamente ogni dubbio su questi riscontri. Ma il fatto della concordanza

(siano 10 o 11 i casi) rimane sempre incontrovertibile. Intanto le indagini alia ricerca di una soluzione certa di tutto il complesso problema

continuano con ritmo accelerato. La ?Revue Benedictine? ha pubblicato nel 1950 un lun

go articolo di P. Blanchard, La Regie du Maitre et la Regie de Saint Benoit (pp. 25

64) che vuole dimostrare la RM ?scritta verisimilmente nel sec. VII, nel momento in cui la Regola di S. Benedetto si diffondeva soppjantando poco a poco le altre... (scritta) nel

Tltalia Settentrionale dall'abate di un grande monastero, che si puo pensare fosse quello di Bobbio? (p. 64); e nel 1951, oltre al gia citato studio di J. Hofmann, un lungo lavoro di B. paringer Le manuscrit de Saint-Gall 914 represente-t-il le latin original de la

Regie de S. Benoitl (pp. 81-140) tendente a demolire dalle basi le conclusioni del Traube sul cod. 914 di S. Gallo e ad identificare nella traditio Casinensis il testo di RB piu vi cino al suo autore. Sia ttpotesi del Blanchard (cui ha dato la sua adesione il lentini Ancora a proposito della Regula Magistri, in ? Benedictina? IV, 1950, pp. 323-7), sia

il tentativo del Paringer offrono il fianco a forti critiche e sono, a mio avviso, inaccetta

bili. Ne riparlero piu a lungo in uno dei prossimi fascicoli di questa Rivista.

- 295 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 9: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCHINI

Ricordiamo che, oltre le lacune parziali, il cod. a omette il prologo e il thema (di cui ha solo il frammento finale).

Incipit Prologus (rubr.). O homo, primo tibi qui legis, deinde et tibi qui me obscul tas (1) dicentem, dimitte alia modo quae cogitas, et me tibi loquentem et per os meum

Deum te convenientem cognosce; ad quern Dominum Deum (2) ex voluntate nostra per bona acta vel beneplacita iustitiae ire debemus, ne per negligentiam peccatorum ab invi

to (3) rapiamur accersiti per mortem. Ergo, auditor, qui me audis dicentem, percipe quae tibi non os meum sed per hanc scripturam loquitur Deus; qui te, dum adhuc vivis, conve

nit de hoc de quo (4) ei post mortem redditurus es rationem. Quia quod adhuc vivimus ad inducias vivimus, cum nos pietas Dei special (5) cottidie (6) emendari, et meliores vult esse nos hodie [944 B] quam fuimus heri. Ergo tu, qui me obscultas (7), ita attende ut dicta mea et auditus tuus per considerationem mentis ambulando in trivio cordis tui

perveniant; in quo trivio (8) unam, ignorantiae peccatorum, post dicta mea veniens, post te relinque, et duas, observantiae praeceptorum, ante te (9) iam ingredere vias. Et dum

quaerimus ad Deum ire, stemus (10) in ipso (11) trivio cordis nostri et consideremus ip sas (12) duas quas ante nos scientiae conspicimus vias. In quibus duabus viis, per quam ad Deum possumus pervenire consideremus.

Si sinestram (13) tenemus, timemus, quia lata est, ne ipsa sit quae ducit magis ad in

teritum; si dextram corripimus (14), bene imus, quia angusta est [945 /1], et ipsa est quae

diligentes servos ad proprium ducit Dominum. Ergo vacivus vester auditus sequatur meum

eloquium. Et intellege tu, homo, cuius admonemus intuitum, quia te per hanc scripturam admonet Deus ut modo, dum adhuc vivis et tibi emendare vacat, curras quantum potes, ne iam cum adcersitus per mortem fueris, nullam Deo in die iudicii vel in poena aeterna excusationem afferas quod nullus te de emendatione quod (15) vixisti convenerit; et cum

ulterius tibi iam succurrere non potueris, in aeterno te incipiat sine remedio poenitere.

Ergo amodo quae audis observa, antequam de hac exeas saeculi luce, quia si hinc exieris non hie (16) reverteris nisi in resurrectione; et (17) de resurrectione, si hie modo bene ege ris, ad aeternam cum sanctis gloriam deputaberis (18). Si autem hanc scripturam, quam tibi lecturus sum, factis (19) non adimpleveris, in aeternum igne (20) [946,41 gehennae cum

diabulo, cuius voluntatem magis secutus es, deputaberis (21). Audi ergo, et age quod est bonum et iustum, per quod Deus invenitur propitius. Haec regula quae tibi ostendit factis

adimple. Quae regula ad perficiendo (22) rectum regula (23) nomen accepit, sicut dicit Apostolus in epistola sua: ?Secundum mensuram regulae quam mensus est nobis Domi

(1) auscultas M (2) om. M (3) ab inv.] inviti M (4) de quo] quod M (5) expectat M (6) quotidie M (7) auscultas M (8) trivium M\ in b Yo di trivio e aggiunta dalla stessa mano nell'interlinea. (9) om. M (10) sfamus M (11) Chri sto M (12) istas M (13) La / di sin. e corretta dalla stessa mano su di una prece dente e in b (14) corr. dalla stessa mano su corrigimus in b (15) quoad M (16) hue M (17) om. M (18) corr. da mano piu recente su deputaris in b (19) om. M (20) ignem M (21) corr. da mano piu recente su depuris in b (22) perficiendum M (23) regulae M

- 296 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 10: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI,, SECONDO I CODICI DI PARIGI

nus mensuram pertingendi usque ad (1) vos? (2). Nam regula veritatis habet inilium et iustitiae finem, sicut dicit propheta: ?Rege eos in virga? (3), hoc est in timoris

vigore. Sicut item dicit Apostolus: ?Quid vultis, in virgam veniam ad vos an in carita

te? ? (4). Item dicit propheta: ?Virga recta est virga regni tui, in qua dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem ? (5). Et iterum dicit Dominus: ?Visitabo in virga iniquitates eorum >

(6).

Explicit prologus regulae. Incipit thema (7).

[945 B 2] Propheta dicit: Aperiam in parabolis os meum? (8); et dicit iterum: ?Factus sum illis in parabolam > (9). De utero matris Evae terrae nati et de patrem (10)

Adam in excessibus concupiscentiae generati, in saeculi huius. descendimus viam, et pere

grinae viae temporalem (11) iugum suscipientes perambulabamus (12) iter vitae (13) huius

per ignorantiam bonorum actuum, et incertum mortis experimentum. Multum enim nobis

neglegentiae (14) viaticum peccatorum saeculi peregrinatio carricaverat; et humeris nostris

lassatis de ponderosis sarcinis (15), vicinam sibi mortem iam labsus (16) laboris sudor in

venerat; et aestuosa sitis in interitum anhelabat: subito a dextra orientis conspicimus non

speratum fontem aquae vivae, et festinantibus nobis ad eum (17) divina exinde vox magis

nobis in obviam venit clamans ad nos et dicerts: Qui sititis, venite ad aquam? (18). Et

cum vidisset nos venientes oneratos sarcinis gravibus repetivit dicens: ?Venite ad me, om

nes qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam ? (19). Nos vero audientes hanc piam

vocem, proiectis in terram sarcinis nostris, urguente (20) nos sitim (21), abidi (22) ad fon

tem prosternimur (23), bibentesque diu surgimus renovati. Et post resurrectionem stetimus

stupidi nimio gaudio et (24) disputatione intuentes iugum viae transacti (25) laboris vel sarcinas nostras, quae nos suo pondere usque ad mortem per ignorantiam fatigaverant.

Dum haec intuentes diu consideramus, iterum audimus vocem de fonte, qui nos recreave

rat, dicentem: ?Tollite iugum meum super vos, et discite a me quia mitis sum et humilis

corde, et invenietis requiem animabus vestris. Iugum enim meum suave est et onus meum

leve est (26)? (27). Nos audientes haec dicamus invicem nobis: non revertamus (28) post

recreationem fanti fontis et Domini invitantis nos vocem (29) ad sarcinas peccatorum,

quas proiecimus, hoc est quae abrenuntiavimus (30) euntes ad fontem baptismi, quae sar

cinae peccatorum nos ante per ignorantiam [946 B 2] sacrae legis vel cognitionem (31)

ignoranti (32) baptismi disperatos (33) nos suo pondere in mortem fatigaverant. Nunc ve

ro sapientiam Dei accipientes et qui fueramus peccatorum sarcinis adgravati, Domini su

(1) om. M (2) 2 Cor., X, 13: il testo di S. Paolo ha giustamente: ? qua mensus est?

(3) Psalm. 11, 8 (4) 1 Cor. IV, 21 (5) Psalm. XLIV, 7-8; il testo esatto e: ?virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem* (6) Psalm. LXXXVIII, 33 (7) Titolo rubricato, eccetto -ulae di < regulae ? (8) Psalm. LXXVII, 2 (9) Psalm. LXVIII, 12 (10) patre M (11) temporale M (12) perambulamus M (13) viae M (14) negligentiae M (15) sarcinia, corr. su sarcinib. b (16) lapsus M (17) earn M (18) Isai. LV, 1: il testo biblico e : ?Omnes sitientes, venite ad aquas? (19) Matth. XI, 28 (20) arguenti M (21) siti M (22) avidi M (23) prosternimus M (24) om. M (25) transact]] tarn sancti M (26) om. M (27) Matth. XI, 29-30 (28) revertamur M (29) voce M (30) abrenuntiamus M (31) cognitione M (32) ignorati M (33) desperatos M

- 297 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 11: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCHINI

mus vocc ad requiem invitati. Renuntiemus ergo peccatorum pristinis sarcinis; habeat vias

saeculi in negligentibus suorum pondere delictorum; nos matrem nobis iam non de limo

terrae Evam, sed divinam nos vocantem ad requiem christianam legem sentimus. Similiter

et patrem iam non in arbitrio (1) . . .

Cap. I ? Incipit (2) de generibus vel ordine (3) et actus et (4) vita monacorum in coenobiis (5) (rubr.).

Monachorum quatuor esse genera manifestum est: primum cenobitarum (6), hoc est

monasteriale (7), militans sub regula vel abate; deinde secundum genus est anachorita

rum (8), id est heremitarum (9) horum qui non conversionis fervore novitio sed monaste

rii probatione diuturna qui (10) didicerunt (11) contra diabolum multorum solatio iam docti

pugnare, et bene instructi fraterna ex acie ad singularem pugnam eremi, securi (12) iam

sine consolatione (13) alterius, sola manu vel brachio contra vitia carnis vel cogitationum,

cum Deo et spiritu repugnare sufficiunt. Tertium vero monachorum deterrimum genus est

sarabaitarum (14), quern (15) melius adhuc laicum iam (16) dixissem (17) si me propositi (18) sancti non impediret tonsura (19); qui nulla regula adprobati (20) et experientia (21) ma

gistro (22), sicut aurum fornacis, sed in plumbi natura (23) molliti, adhuc factis servantes

saeculo fidem, mentiri Deo per tonsuram (24) noscuntur; qui bini aut terni aut certe singuli,

sine pastore, non dominicis sed suis inclusi obilibus (25), pro lege est eis desideriorum (26) voluntas (27), cum quidquid putaverint vel elegerint (28) hoc dicunt sanctum, et quod no

luerint hoc putant non licere. Et dum in proprio arbitrio putant habere (29) cellas arcellas et rescellas (30), ignorant quia perdunt suas animellas. Simul et ii (31) qui nuper conversi

immoderato(32) fervore (33) heremum (34) putant esse quietem, et non putantes insidiari et nocere diabolum singularem cum eo pugnam indocti et securi invadunt, sine dubio docti (35)

lupi faucibus occursuri. Quartum verum genus est monachorum nec nominandum, quod

melius tacere (36) quam de talibus aliquid dicere (37), quod genus nominatur girobago rum (38). Qui tota vita sua (39) per diversas provincias term's aut quaternis diebus per

diversorum cellas hospitantes, cum pro hospitiis (40) adventum (41) a (42) diversis volunt

(1) Qui finisce in b il f. 68r ; il f. 68v e illeggibile, essendo l'inchiostro del f. 68r fil trato attraverso la pergamena cosi che nel verso vi si leggono a ritroso le stesse parole del retto. (2) om. a (3) vel ord.] vel potus b, vel potius M (4) et actus et] vel actus et 6, de actu et M (5) coenobis a, cenobiis b (6) coenobiorum b (7) mo nastherialem b (8) anachoretarum M (9) erem. a M (10) om. M (11) did. corretto su ded. b (12) secuti M (13) consulat. b (14) sarabitarum b, arabaita rum a (15) quod M (16) om. b M (17) dixisse b (18) propitii b (19) tun sura b (20) approbati M (21) ?experti? corr. da mano piu tarda su ?experantia? in b

(22) magistra M (23) naturam b (24) tuns, b (25) ovil. M (cosi corresse pure mano poster, in 6), obibs a (26) desiderium b (27) voluptas M (28) legerint a

(29) abire b (30) recellas M (31) hii a (32) inmoderato o, e cosi sempre (33) om. a (34) aerem. b (35) indocti b, inducti M (36) tacerem a (37) dice rem a (38) gyrovagum bM (39) totam vitam suam M (40) hospitis o, hospitibus corr. da mano piu tarda su: hospitiis b, hospi*um M (41) adventu M, adveniunt corr.

da mano piu tarda su: adventum b (42) corr. da mano piu tarda su: ad b

- 289 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 12: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA " REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI

quotidie noviter suscipi (1) et pro gaudio supervenientium (2) exquisita sibi pulmentaria apparari, et animantia pullorum sibi curant (3) quotidie a diversis hospitibus pro adventu cultello occidi, gravare se ita diversos non [952 Bi] credunt, cum, mutando (4) cottidie (5) hospites, pro adventu (6) novitatis sub importuna charitate diversos cogant (7) sibi prae parare diversa, et velut ab invito a diversis hospitibus exigentes praeceptum Apostoli in

quo dicit: ?Hospitalitatein sectantes? (8), per occasionem (9) praecepti cum inquietos si

bi pedes post viam fomentari (10) expostulant, per occasionem itineris intestinas suas la

tiori coena vel prandio inquinatas infinitis poculis magis quam pedes desiderent. Et post

exinanitam a famelico (11) hospite mensam, et miculas ipsas panis post viam delersas,

sitim suam sine verecundia hospiti ingerentes, si calix hoc casu (12) defuerit, rogatur ho

spes (13) in ipsa patella ut misceat. Et postquam ex utraque (14) nimietate cibi et potus percalcati usque ad vomitum fuerint, totum laboriosae (15) viae (16) imputant [quod gula lucravit; et antequam novus (17) lectus lassatum magis a potionibus vel ab escis quam

a via hospitem suscipiat, laborem suae viae (18) pro magno hospites enarrantes, dum mer

cedem repausationis largioribus pulmentariis et infinitis poculis hospitem sibi cogunt largi

re (19), rationem erroris sui per peregrinationem et captivitatem celando excusant, et mox

de vicini monachi (20) aut monasterii positione interrogant: ubi, cum inde levaverint, po

nant vel adplicent (21) velut lassi. Et quasi quibus iam (22) universus clausus sit mundus et ex toto eos nec loca nec silvae nec latus ipse Aegypti heremus (23) capiat, nec uni

versa monasteria ad servitium Dei eos suscipiant, et eos, ut diximus, totus mundus non

capiat, inde se dicunt iuste errare et ex toto locum repausationis et refrigerium animae et

integram se observationem disciplinae nusquam posse invenire : quasi dicunt (24) se ita

multum sapientes ut totum ipsis solis displiceat quodquod (25) Deo et omnibus (26) pla cet. Ideoque magis elegunt (27) ambulare et noviter (28) per diversos cottidie (29) hospi tes mutatas et varias refectiones et per occasionem sitientis (30) viae repropinata pocula

sumant (31). Hoc ergo agunt ut gulae suae magis cottidie peregrinari videantur quam

animae. Et cum eis post biduum (32) ad unum hospitem adparatus (33) [953 A 1] ipse iam minuendo subducitur, et mane alia (34) die facto, cum non ad refectionem coquen

dam sed ad laborem cellulae suae viderit (35) hospitem occupari, mox quaeri alium hospi

tem placet. Et adhuc non venit et iam vadet (36). Tune vale (37) festinant avaro iam

hospiti dicere, et cum migrare de tali hospitali (38) satagent, orare pro egressu suo (39)

(1) in a il testo continua da qui con: ut humiles intrant (954 B 14) probabilmente per omoteleuto di: quotidie noviter (2) supervenientes b (3) curant corr. posteriorm. su: creant b (4) cum mut.] commutando M (5) quotidie M (6) adventum b (7) conant 6 (8) Roman. XII, 13 (9) occasionem b (10) fumentari b (11) fa milico b (12) hoc casu] hostasus b (13) hospis b (14) parte, aggiunge M (15) laborisae b (16) vitae M (17) corr. su: nobus in b, pare dalla stessa mano (18) vitae M (19) corr. in -iri da mano coeva in b (20) vicinis monachis M (21) ap plicent M (22) quibus iam] quibusdam M (23) eremus M (24) dicant M (25) quid quid M (26) hominibus M (27) elig. M, e cosi corresse pure mano coeva in b (28) corr. su : nobiter, da mano coeva in b (29) quotidie M (30) sitientes M (31) su

munt M (32) corr. su: viduum da mano coeva in b (33) app. M (34) corr. in:

alio, da mano coeva in b (35) viderint M (36) vadit M (37) corr. su: valem, da mano coeva in b (38) corr. su : hospitalia, in b (39) post egressum suum M

- 299

-

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 13: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FRANCESCH1NI

hospitem postulant. Sic festinant, quasi ab aliquo inpellantur (1): quasi eos iam expectent aliorum hospitum prandia praeparata. Et non longe ab ipso monasterio si invenerint eel

lulam monachi, repausantes dicunt se porro a finibus advenire Italiae; et noviter aliquid de peregrinatione, aut de captivitate et ipsi hospiti quasi humili et inclinato capite men

tientes eum (2) pro pietate (3) longi itineris cogunt piis hospitis totam paupertatem in cac cabis (4) et in mensa exinaniri, sine dubio et ipse hospes (5) nudus et a gluttonibus exinanitus post biduo (6) relinquendus. Et cum post triduum et ipse et cella eius et mo res et eius displicuerit disciplina, et cum subducta eis post biduum ab eo item (7) minus exibuerit mensa, mox et ipse reconsignare bisacias (8) cogitur, quas diversorum hospitum

iam panes tosti impleverant: cum in diversorum hospitaliis in mensas (9) recentes sumunt,

illos servatos cogunt per avariciam mucidare. Ergo postquam eis bisaciae (10) consignan

tur, mox et de pastura miser asinus (11) revocatur, cui post recentem (12) viae labo

rem (13) misero pastura (14) placuerat si dominis (15) eius hospitalia (16) non displicuis sent in viduo (17); et noviter (18) restratus et diversis tunicis et cucullis resarcinatus, quas

aut importunitas a diversis exigerat (19) aut inventa occasio fraudis diversos hospites nu

daverat, et ut alios petant fingunt se pannos advestiri et valem (20) et ipsi hospiti dicen

tes adhuc non venerunt et iam vadenl (21) cum ab (22) alia iam hospitalia in animo

invitantur. Caeditur, pungitur, ustulatur, lordicat miser asellus, et non vadet (23); vapulant

aures eius postquam clunes deficerint (24); ideo miser perocciditur, et manibus lassus

inpingitur, quia festinatur et satagitur ut ad alterius prandium occurratur. Et cum pervene

rint ad alterius monasterii aut monachi regias, ita hilari et clamosa voce de foris ?bene

dicite 1? clamant; et quasi iam ilium calicem in manum acciperint (25) quern (26) mox

ingressi monasterium pro siti sunt petituri, et intrantes regias adhuc non nuntiati (27) et

suscepti excarricant, et quasi pro aliquo debito aut alicuius delegatione ibi adveniant ante

intus visaciae (28) porriguntur quam ipse hospes (29) suscipitur. Et non prius ad orato

rium festinatur nisi pro labore desiderandi vini per occasionem viaticae sitis, ut pro cari

tate hospiti vinum porrigas ab illis (30) sic mane aqua exposcitur. Hii (31) enim tales,

cum ipsi ieiunia anbulando ignorent (32) et ad quoscumque supervenerint ieiunantes, aut

pro superventu hospitali cogunt eos ieiunia frangere, aut non erubescunt sua voce eis hoc

dicere magis eum (33) propter avaritiam ieiunare ut non hospitem velint recreare post viam,

et per vaga (34) suae consuetudinis gula (35) cogunt perseverantium ieiunia violari; cum

illi [954 A 1] laborioso itineri imputant quidquid praesumunt, et nesciunt quia ut eis non

(1) impell. M (2) cum b (3) proprietate b (4) cacabis M (5) hospis b (6) biduum M, c cosi e pure corr. da m. coeva in b (7) om. M (8) corr. su: vis.

da m. coeva in b; bisaccias M (9) mensis M (10) c. s. nota 8 (11) miserasinus b (12) corr. su: recentes, da m. coeva in b; recentes M (13) labores M (14) corr.

su: pasturam in b (15) domino M (16) hospitale M (17) biduo M (manca la so lita correzione in b) (18) et noviter re- illeggibili in b essendo il foglio guasto (19) exeg.

M (20) vale M (21) vadunt AT (22) ad M (23) vadit M (24) defecerint M, e cosi e pure corr. da mano coeva in b (25) accep. M (26) mano piu tarda sopra* scrisse : quod, in b (27) renuntiati M (28) bisacciae M (29) hospis b (30) illo M

(31) Hi M (32) ignorant W (33) eos M (34) vagam M (35) gulam Af.

- 300

-

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 14: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA < REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARICI

liceat ieiunare aut abstincre aut aliquo (1) nesciant aliquando loco stare, non eos aliqua

ambulare compellit necessitas, sed gulae cogit voluntas, cum securi et supervenientes alie

ni laboris quaerunt (2) panes comedere et diversorum lectos (3) peregrinis straminibus

sudores suos amant abstergere. In quibus straminibus cum indigesti per (4) crapula cibi

et potus cupiunt satisfacere somno vel cum quidam occupatione gulosae ambulationis

Psalmos aliquando neglexerint meditare (5), ipsorum ore respondent se, lassis post viam

ossibus, non posse de lectulo surgere, cum visi fuerint sani in mensa seroiina manducare.

Mox matutinorum expleto opere Dei, surgunt velut gementes et lassi. Sic prima (6) mane

calefacti mero (7), petito panis fragmento ut (8) finti (9) aegroti succos desiderantes, mo

nasteria ipsa aut cellulas false exeunt lordicando de finta (10) infirmitate, absconse securi

quod sanitatis gressos (11) sint ab ipso limine reformantes. Nam cum (12) sibi nolint (13) sub imperio monasterii abbatem de omnibus necessariis cogit8re, vel ipsi alicubi suo vi

ventes (14) arbitrio facta cellula persistando (15), vel ipsi sibi necessaria vitae debuerant

cogitare. Et si nostra illis displicet via vel suam nobis ostenderent formam. Unde nunquam

persistantes (16) acti sunt cottidie ambulando mendicare, sudare, gemere, quam uno loco

stando laborare et vivere; et cottidie (17) noviter diversorum cellas intrant (18) hospites (19), solo capite (20) inclinati (21), deinde superbi et velut ingrati post biduum (22) migraturi, et

veluti quibus diversorum vita et (23) actus et omnium monasteriorum vita non placeat, eli

gunt magis ambulare (24) quam sistere. Qui per diversa semper vagando ignorant apud

quern taedia sua (25) suscipiant et, quod est ultimum, nesciunt ubi suam constituant se

pulturam.

Unde ergo (26) magnum existimantes primum genus coenobitarum (27), cuius militia vel probatio voluntas Dei est, ad ipsorum regulam revertamur.

Fratres, clamat (28) nobis cottidie Dominus dicens: ?Convertimini ad me, et ego con

vertar ad vos? (29). Conversio ergo nostra ad Deum, fratres, non aliud est nisi a malis

reversio, dicente Scriptura (30): ?Deverte (31) a malo et fac bonum? (32). A quibus au

tem malis cum avertimur, Dominum intuemur; et ille nos statim suo illuminans vultu, do

nans nobis adiutorium suum, mox gratiam sua petentibus tribuit, quaerentibus ostendit,

pulsanfibus patefacit. Haec tria Domini dona concessa ipsis (33) conveniunt qui Dei vo

luerint, non suam, facere voluntatem. Quia aliud nobis Dominus in spiritu imperat, aliud

caro concupiscentia (34) cogit in (35) anima: et quis a quo victus fuerit ipsius et servus

est. Ecclesiae suae namque Dominus secundum Trinitatis nomine (36) tres grados (37)

(1) aut abs. aut ali-J illeggibili in b per difetto della pergamena (2) quaerant M

(3) lectis M (4) prae M (5) -ari M (6) primo M (7) meri b (8) cosi pare in 6, M omette (9) ficti M (10) ficta M (11) gressus M (12) om. M (13) nolunt M

(14) corr. su: biventes, da m. coeva in b (15) persistendo M, e cosi pure corr. da m.

coeva in b (16) persistentes M (17) cottidiae 6 (18) intrent M (19) qui riprende il testo nel cod. a (f. 43v) (20) capiti a (21) inclinanti a (22) viduum a (23) vita et] om. a (24) mag. amb. ] magirare a (25) om. a (26) om. a (27) coenovitarum a

(28) clamant a (29) Zach. I, 3 (30) Scribtura a (31) diverte aM, e cosi pure corr. da mano coeva in b (32) Psalm. XXXIII, 15 (33) la s finale di: ipsis, agg. da mano posteriore in b (34) om. bM (35) om. a (36) nomen M, e cosi pure corr. da ma

no posteriore in b (37) gradus M, e cosi corr. da mano poster, b.

- 301

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 15: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO FJUNCESCHINI

doctrinae constituit, primum prophetarum, apostolorum secundum (1), doctorum terlium, sub quorum imperio vel doctrina Christi regerentur (2) ecclesiae et scholae, ut pastorum vice sanctis ovilibus (3) divinas oves et claudant (4) et doceant, dicente Domino per

[955 A 1] Esaiam (5) prophetam: ?Dabo vobis pastores secundum cor meum, et pascent vos pascentes cum disciplina? (6) et ipso Domino dicente Petro (7): ?Simon Iohannis (8), pasce oves meas: docentes eas servare ea quae mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum

sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi? (9). Ideoque omnes, quibus ad

huc (10) insipientia mater est, expedit sub unius esse potestate maioris, ut doctoris arbi

trio ambulantes, iter voluntatis propriae discant nescire. Per doctorem enim nobis imperat

Dominus quia, sicut dixit superius, cum ipsis doctoribus est semper omnibus diebus (11)

usque ad consummationem saeculi, sine dubio (12) non aliud nisi nos aedificaturos (13) per eos, dicente ipso Domino discipulis suis, doctoribus nostris: ?Qui vos audit me au

dit et qui vos spernit (14) me spernit (14)? (15). Ergo si quae a doctoribus audimus (16) et facimus non iam quae volumus exercemus, ut in die iudicii nihil habeat in nobis quod secum diabolus vindicet (17) in gehenna (18), quando (19) in nobis hoc semper egit Do minus quod adiudicaret (20) ad gloriam.

Qua/is debeat esse abbas (21). Abbas qui praeesse dignus est monasterio semper

meminere debet quod dicitur et nomen maioris factis implere. Christi enim agere creditur

vices in monasterio quando ipsius vocatur pronomine, dicente Apostolo: ?Sed accepi stis (22) spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus Domino (23) abba pater? (24). Ideoque hie abbas nihil extra praeceptum Domini quod sit (25) debet aut docere aut con stituere aut iubere, ut iussio eius vel monitio sive doctrina fermentum divinae iustitiae

in discipulorum mentibus conspargatur (26). Memor semper abbas quia (27) doctrinae suae

vel discipulorum obedientiae, ambarum rerum in tremendo iudicio Domini facienda erit

discussio. Et scias abbas culpae pastoris incumbere quidquid in ovibus paterfamilias uti

litatis minus (28) potuerit invenire; tantundem (29) iterum erit (30) ut si inquieto vel ino bedienti gregi pastoris fuerit omnis diligentia attribute, et morbidis earum actibus universa

fuerit cura exhibita, pastor eorum in iudicio Domini absolutus dicat cum propheta Domi

no : ?Non abscondi in corde meo veritatem tuam, et salutare (31) tuum dixi. Ipsi autem

contemnentes spreverunt (32) me (33)? (34). Et tune demum inobedientibus curae suae

ovibus poena sit eis praevalens ipse mortis morbus (35). Ergo cum aliquis suscipit nomen

(1) primum apost., sec. prophet, a (2) regenerentur b (3) ovibus a (4) clu dant M (5) Isaiam M (6) Isai. V, 17 (?) (7) om. M (8) Iohannes a (9) La ci tazione e formata dall'unione di Ioh. XXI, 15-18 con Matth. XXVIII, 20 (10) om. a (11) om. M (12) dubi a (13) aedificaturus M (14) expernii b (15) Matth. X, 40 (16) audivimus M (17) corr. in: vendicet da m. coeva in b (18) gehennam M (19) quia M (20) iudicaret M (21) abba a (che riprende questo testo al f. 39v) (22) acceptis a (23) om. a (24) Rom. VIII, 15 (nel testo di S. Paolo manca: Domi no) (25) quod absit M (26) conspergatur M (27) qui a (28) minus minus a (29) tandem M (30) M aggiunge: liber (31) salutarem b (ma la -m finale e sbia dita) (32) expreverunt b (33) om. a (34) Psalm. XXXIX, 11 e Isai. I, 2 (35) ip sa mors M; dopo: morbus, a continua con: in doctrina sua [956 B 2].

- 302 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 16: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

IL TESTO DELLA ?REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI

abbatis duplici debet doctrina suis praeessc discipulis, idest omnia bona et sancta factis

amplius quam verbis ostendere, quomodo intellegentibus (1) discipulis mandata Domini

praeponere (2), duris corde vero et simplicibus factis suis divina praecepta monstrare (3). Omnia vero quae discipulis docuerit esse contraria in se factis indicet non agenda ?ne

aliis praedicans ipse reprobus inveniatur? (4), ne quando illi dicat Deus peccanti: ?Qua

re vero tu enarras. iustitias meas et sumpsisti testamentum meum per os [956 A 1] tuum?

Tu vero odisti disciplinam? (5). Et qui in fratris tui oculo [festucam videbas, in tuo tra

bem non vidisti? (6). Non ab eo persona in monasterio discernatur, non unus plus ame

tur quam alius, nisi quern in bonis actibus invenerit meliorem. Non convertenti servo pro

merito nationis praeponatur ingenuus. Quare ? Quare ? (7). Quia servus sive liber omnes

in Christo unum sumus, et sub uno Domino aequalem servitii militiam baiulamus ?quia

non est apud Deum personarum acceptio? (8): solummodo in hac parte apud Deum di

scernimur si ab aliis meliores factis inveniamur. Et tamen ut ostendat Deus circa omnes

pietatis suae clementiam pariter, iubet elementa vel terram iustis vel peccatoribus famulari

aequaliter. Ergo aequalis sit ab eo omnibus caritas, una praebeatur in omnibus discipli

ne. In (9) doctrina sua namque abbas apostolicam debet illam semper formam servare in

qua dicit: ?Argue, obsecra, increpa? (10), id est miscens temporibus tempora, terrori

bus (11) blandimenta, dirum magistri, pium patris (12) ostendat affectum: id est indisci

plinatos debet (13) inquietos arguere, obedientes (14), mites et patientissimos (15) ut in

melius proficiant obsecrare: negligentes et contemnentes ut increpet admonemus (16). Hu

militatis vero talem in se eis formam debet ostendere qualem Dominus contendentibus de

gradu fortiori apOstolis demonstravit, idest cum apprehensa manu infantem in medio eo

rum deduxisset, dixit: ?Qui vult esse inter vos fortior, sit talis ? (17). Ideoque quidquid abbas discipulis pro Deo agendum iniunxerit impleat factis et tradens omnia ordinationis suae pro telo sequantur membra qua duxerit caput. Caritatem vero vel gratiam talem de

bet circa omnes fratres habere ut, nullum alii praeferens, omnibus discipulis vel filiis

suis amborum parentum in se nomen exhibeat: matrem, eis suam praebens aequaliter ca

ritatem ; patrem, se eis mensurata pietate ostendat. Meminere (18) debet abbas semper

quod est, meminere quod dicitur (19), et scire (20) quia (21) cui plus creditur plus ab eo

exigitur. Et sciat quia qui (22) suscipit (23) animas regendas paret se ad rationes redden

das. Et quantum sub cura sua fratrum se (24) habere scierit (25) numerum, agnoscat (26)

pro certo quia in die iudicii ipsarum (27) omnium animarum tantas est redditurus Domi

(1) intelligentibus M (2) proponat M (3) monstret M (4) I Corinth. IX, 27 (il passo paolino e: ?nc forte cum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiar? (5) Psalm.

XL1X, 16: il testo del salmo ha: et assumis test, meum (6) Cfr. Matth. VII, 3 (7) II secondo quare e omesso da M (8) Roman. II, 11 (9) Qui riprende il testo in a

(10) Timoth. IV, 2 (11) terribus a (12) pastoris a (13) cosi a b; la lezione di M e: indisc. et inquietos debet arguere (14) et, aggiunge M (15) et pat., om. a (16) Da qui a passa a : Meminere semper (956 C 9) (17) Cfr. Matth. XVIII, 3 (a senso) (18) Me minisse M (19) M omette: quod est, meminere; a ha la lezione: quod est vel dicitur (20) et scire: e omesso da M (21) om. a (22) om. a (23) suscepit M (24) om. M (25) sciverit M (26) ac noscat b (27) ipsam a.

- 303 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions

Page 17: IL TESTO DELLA « REGULA MAGISTRI » SECONDO I CODICI DI PARIGI

EZIO t'RANCESCHINI

no rationes sine dubio, addita et sua (1), quia ut fratres in monasterio propriam non age rent voluntatem, huius semper iussionibus omni obedientia militarunt. Quia, cum discussi

fuerint de omnibus actibus suis, dicturi sunt in iudicio Domino omnia facta sua per obe

dientiam a iussione impleta esse magistri. Ideoque debet semper cautus esse magister ut

omnia quae imperat, omnia quae docet, omnia quae mandat (2), de praeceptis Dei, iusti

tia dictante, monstretur (3) quod (4) futuro iudicio non condamnetur (5); timens semper futuram discussionem pastoris (6) de creditis ovibus. Quia et cum de aiienis (7) ratioci niis (8) cavet (9) redditur de suis sollicitus; et cum de monitionibus suis emendationes aliis subministrat, ipse efficitur a vitiis emendatus (10) [937 A]. Quidquid vero abbas pro utilitate monasterii agere aut facere voluerit, cum consilio fratrum agat, et convocatis om

nibus fratribus de utilitate monasterii tractetur communiter, ita tamen non libero ausu

fratres aut invito suae potestatis (11) arbitrio, sed iussione et imperio abbatis eligendis forte consiliis adplicentur. Nam ideo omnium quaeratur consilium quia quot homines tot

sunt pro diversitate interdum sententiae, ne forte a quo non speratur melius subito detur

consilium et communi utilitati hoc magis proficiat; et de multis consiliis quod eligatur fa

cile invenitur. Quod si de omnibus nullus aptum potuerit dare consilium, tune abbas, red

dita ratione consilii sui, constituat quod vult. Et iustum est ut membra caput sequantur. Ideo omnes fratres diximus ad consilium debere vocari, sed secundum (12) sententiam

monasterii, quod (13) res monasterii omnium est et nullius est. Ideo omnium quia profi ciendo successionem quandoque in monasterio vicibus da se fratres exspectant; ideo nul

lius, quia nihil in monasterio aliquid sibi a fratribus particulariter vindicatur, et nullus suo

aliquid constituit aut facit (14) arbitrio, sed omnes sub imperio degunt abbatis. Qui ergo abbas sanctae huius artis (15) sit artifex, non sibi ipsius artis sed Domino adsignans mi nisterium (16), cuius in nobis gratia fabricatur (17) quidquid a nobis sancte (18) perfici tur (19). Quae ars doceri et disci debet in monasterii officina et exerceri potest (20) cum

spiritualibus ferramentis (957 B 13).

(1) Da qui a passaa: Ideoquc debet (956 D 7) (2) emendat bM (3) monstren tur M (4) quae M (5) condemnentur M (6) pastor M, om. la parola a (7) aliis a (8) ratiocinis a (9) corr. su : cabet, in b, da mano coeva (10) Da qui a passa a:

Ergo abbas (957 B 7) probabilmente per omoteleuto (11) pietatis M (12) in M (13) quia M (14) ut faciat M (15) om. a (16) mysterium a (17) fabricatum M (18) sanctae a (19) qui termina il testo del capitolo in a (f. 43r) (20) prout M.

- 304 -

This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions