Upload
ezio-franceschini
View
245
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
IL TESTO DELLA «REGULA MAGISTRI »SECONDO I CODICI DI PARIGIAuthor(s): EZIO FRANCESCHINISource: Aevum, Anno 25, Fasc. 4 (LUGLIO-AGOSTO 1951), pp. 289-297, 289, 299-304Published by: Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro CuoreStable URL: http://www.jstor.org/stable/25820235 .
Accessed: 14/06/2014 06:52
Your use of the JSTOR archive indicates your acceptance of the Terms & Conditions of Use, available at .http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp
.JSTOR is a not-for-profit service that helps scholars, researchers, and students discover, use, and build upon a wide range ofcontent in a trusted digital archive. We use information technology and tools to increase productivity and facilitate new formsof scholarship. For more information about JSTOR, please contact [email protected].
.
Vita e Pensiero – Pubblicazioni dell’Università Cattolica del Sacro Cuore is collaborating with JSTOR todigitize, preserve and extend access to Aevum.
http://www.jstor.org
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCHINI
IL TESTO DELLA ?REGULA MAGISTRI
SECONDO I CODICI DI PARIGI
Nel fascicolo 1-2 del 1949 di questa Rivista, passando in rassegna
gli studi piu reccnti intorno ai rapporti fra la Regula S. Benedicti e la
Regula Magistri (1) davo notizia sommaria di un tentaiivo da me fatto
per cercare di risolvere su di una via fino allora non battuta, anche se
gia indicata dal Traube, la famosa controversia sulla priorita dei due
testi, e rimandavo, per le prove addotte a sostegno di tale tentativo, ad un articolo che sarebbe apparso nella ?Miscellanea? che si stava pre
parando in onore del prof. Paul Lehmann, l'insigne siudioso di filologia mediolatina di Monaco di Baviera.
La ?Miscellanea?, amorosamente e intelligentemente curata da B.
Bischoff e S. Brechter, che hanno dovuto superare con pazienza infinita
difficolta di ogni genere, ha potuto vedere la luce in veste impeccabile solo qualche mese fa (2). II mio articolo (3) e dunque ora di pubblica ragione e ad esso, come alle su ricordate pagine di ?Aevum?, rimando
il lettore per una piu rapida ed efficace comprensione della presente nota. La sostanza del ragionamento fatto e del procedimento seguito nel
lo svilupparlo consisteva nel cercare una risposta precisa alia seguente domanda: nei passi che la Regula Magistri ha in comune con la Regu la Benedicti, il suo testo ne segue la redazione originale (rappresentata dal codice 914 di S. Gallo) oppure la redazione neoterica (rappresen
(1) La polemica sull'originalita della Regola di S. Benedetto, in ?Aevum > XXIII,
1-2 (1949) pp. 52-72.
(2) Liber tloridus. Mittellateinische Studien, Festschrift Paul Lehmann, hrsg. von Bernhard Bischoff und Suso Brechter, 1950, Eos Verlag der Erzabtei St. Ottilien.
(3) Regula Benedicfi, Neoterici Magistri, Regula Magistri, in < Liber Floridus? cit.
pp. 95-119.
289
Aevum - Anno XXV - 19
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCHINI
tata dalle correzioni formali fatte ad essa dai cosi defti moderni magi stri, scrupolosamente trascritte ai margini dello stesso codice dai copisti Grimalto e Tattone)?
I passi esaminati erano 59; il risultato finale era che in 22 di essi
la Regula Magistri seguiva la redazione originale della Regula Benedicfi, in 31 le correzioni dei moderni magistri, in 3 entrambe le redazioni,
mentre in 3 il raffronto dava esito incerto. Di qui la conclusione che
?la Regula Magistri e posteriore alia Regula Benedicti perche del suo
testo essa si serve in una redazione che porta gia, evidenti e chiari, i
segni della revisione formale dei moderni magistri? {art. cit. nel ?Liber
Floridus? p. 117). II punto delicato di quella ricerca era dato dai fatto che per il te
sto della Regula Magistri io avevo dovuto seguire Tedizione offerta dal
la Patrologia Latino del Migne (vol. 88) senza averne potuto controllare
la esattezza sui codici. Avvertivo percid, ripetutamente, il lettore, che le
mie conclusioni non potevano essere che provvisorie (art. cit. pp. 103, 106 nota 39, 107 nota 40, 117) in attesa di una edizione critica della
Regula Magistri, la quale soltanto avrebbe potuto dichiarare la solidita o meno dei raffronti fatti.
Ma siccome tale edizione critica, da molti anni attesa, tarda ancora
ad uscire (ed il Bischoff cortesemente m'informa che non si pud spera re veda la luce prima della fine del corrente anno), ho voluto esaminare direttamente i due codici piu antichi e piu famosi della Regula Magistri, il Parisinus latin. 12.205 e il Parisinus latin. 12.634 (1), ed indicare in
queste pagine i risultati di tale esame che dimostrano, come il lettore
vedra, quanto legittime fossero le mie precedenti riserve. II numero
d'ordine dei passi che seguono e quello stesso dello studio edito nel ? Liber Floridus?. Per ognuno di essi cito soltanto la parola-chiave, ri
mandando allo studio citato per il testo piu ampio. Indico con la sigla RB la Regula Benedicti (ediz. Linderbauer, Metten 1922 e Bonn 1928,
sempre controllata con T edizione diplomatica del cod. 914 di S. Gallo curata dai MORIN, Regulae S. Benedicti traditio codicum mss. Casinen
(1) Per la bibliografia sui codici della Regula Magistri vedi il mio artic. in ?Liber Floridus? p. 96 nota 4; si aggiunga ora J. HOFMANN, Regula Magistri XLVII und XLVHI in St. Ga/ler und Wurzburger Cesarius-Handschrifteny in ?Revue Benedictine? 1951, pp. 148-9. Secondo E. A. Lowe, uno fra i piu illustri paleografi viventi\ che ebbe l'amabi lita di riesaminare con me i due codici e che qui vivamente ringrazio per la sua squisita cortesia, entrambi i mss. risalgono al principio del sec. VII: e il 12.205 sarebbe, contra riamente a quanto si e finora creduto, lievemente anteriore al 12.634. Inoltre il 12.205 e certamente di origine italiana; e con molta probability anche il 12.634.
- 290 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI
sium (Montiscasini 1900), con Neot. le lezioni della redazione interpola te conservate ai margini del codice di S. Gallo (e riprodotte nella cita
ta edizione del Morin), con RM la Regula Magistri, lasciando per i due
codici parigini della stessa le sigle usate dal Traube: a = lat. 12634; b = lat. 12.205 (1).
I passi esaminati sono saliti da 59 a 64 essendo stato scisso in due
il nr. 17 (17 a = militanda; 17 b = in nos) e il nr. 20 (20 a = ut in
eius doctrina; 20b = ut et regno), in tre il nr. 43 (43 a = memor om
nia; 43 b = gehenna de peccatis; 43 c = semper eooluat), in due il nr. 47 (47 a = factorum nostrorum; 47 b = in malo), in due il nr. 52
(52 a = miliario, vadunt duo; 52 b = benedicent) ed essendo stato
omesso Y esame del nr. 59.
In base dunque al riscontro della lezione nei due codici parigini il
testo di RM concorda con la redazione originale di RB nei seguenti
passi:
1. obsculta (RB, Prol.
2. ut.. debet ( ? ? 10-12
3. irritatusamalis ( ? ? 15-16
4. admonet ( ? ? 21-22 6. ab bac voce ( ? ? 38
7. inregnumsuum( ? ? 43
8. nisi.. curritur ( ? ? 45
9. dicentes ei ( ? 46
10. requiescit ( ? ? 47 11. dicens ( ? ? 49 12. cogitatos ( ? ? 57 13. haec..similabo( ? ? 67
14. super ( ? ? 70
/?A76,943B1)(2) Neot. n 949D4) ? 949D9) ? 950 Al) n 950 B2) n 950 B7) ? 950 B8)
? 950 Bll) ? 950 B12) ? 950 Bl 4) ? 950 C 7) ? 950D7-11) ? ? 950D14)
= ausculta
ui.. debeat -- itt. malis
= admoneat
hac voce
in regno suo
nisi curren
do
= dicentes = requiescet ac dicentem
cogitatus adsimilabo
supra
(1) Ricordo che mentre il Paris, lat. 12.205 contiene il testo completo di RM, il Paris, lat. 12.634 contiene, per cio che ci riguarda, le seguenti parti: il cap. II (ff. 39v-41r
?
MlGNE P.L. 88, cc. 955 B6 - 957 B13) con molte lacune; il cap. I (ff. 42r-44r = P.L. ibid., cc. 951B1 -955B5) dopo il quale segue il frammento finale del thema (da: Ergo prae paranda di c. 951 A 11 a c. 952 A12); il cap. X (ff. 45v-53v = P.L. ibid., cc. 966B7-971B2).
(2) La lezione obscultas e in b sia nel passo 943 Bl: ?o homo qui me obscultas? sia nel passo 944B1: ?ergo tu qui me obscultas ?.
- 291 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
KZIO FKANCESCHINI
15.
16.
17a.
17b.
18.
19.
20b.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
30.
31.
33.
34.
35.
36.
38.
40.
41.
42.
43a.
his suis sanctis (/??, Prol. 71; RMb, 951 Al)(l) Neot. = his suis converiatur (
militanda
in nos
in perpcluo
76;
82 82 89
90;
n 951A7)
RMab, 951A13) ? 951Al3) ? 952 A6)
tota vita sua (RB, I, 23
quod sit
tantundem
proponere.
ab aliis
in omnibus
? = ut converfa
fur
? = militatura
? == in nobis
? = in perpetu um
? = a nobis
? = ut regni
totam vitam suam
quod absil tandem .. liber
nobis ( ? ? 90; , 952A7) ut et regno ( ? ? 101; RMb, 952A9)
; RMab, 951D3) Neot.
( ? II, 8; ? 955C2) ( ? 11,16; ? 955C10) ?
monstrare (RB,II, 26; RMb,955D8)(2)Neot. =
proponat.. demonstret
(RB, 11,46; RMb, 956A12) Neot. = aliis
( ? 11,47; ? 956B1) ? = omnibus Ham .. formam .. id est (RB, II, 49 e 51; RMab, 956B 3-5) Neot. = for
mam
RMab, 956 Cll) Neot. = suscepit suscipit
pastoris ( saeculi aciibus (
facias (
somnulentum ( mala sua (
(RB,ll,83 II, 88
IV, 14
IV, 19
IV, 23
IV, 38
= pastor
= a saec. act.
= factam = somnolentum = mala
RMb, 956D11)(3) 957 D 4)
? 957D12)(4) 958 A 3) 958 B 5)
cor eius .. murmurantem (RB, V, 35; /?A/6,962C15) Neot. ~
cor.. mur murantis
discipulum (RB,Vl,13; RMb, 964B5) Neot. = discipulo clusura ( ? VI, 17; ? 966B5) ? = clausura
qua latera (? VII, 23; RMab, 966 D 7) ? = quae latera memor omnia ( ? VII, 26; ? 966D13) ? = m. omnium
(1) RB ha: is suis sanctis; b: his sanctis suis. (2) b ha veramente la lezione: praeponere, piu vicina tullavia, per la questione che
ci inleressa qui, a RB che ai Neot.
(3) a omelle la lezione: pastoris.
(4) In RB precede la lezione: iniuriam; in b: iniurias
- 292 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA "
REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI
43b. gchcnna de pec- Neot. =
catis incendat (/?B,VII,28; RMab,966DU) (1) 44. demostransnobis( ? VII, 34; ? 967 A 8) Neot. 46. ergo ideo ( ? VII, 56; /?Mo, 967 D 7) (2) ?
RMb, 968A1)(3) ?
RMab, 968 A4) ? ? 968C8)(4) ? ? 968D3)(5) ?
47a. factorum nostrorum (RB, VII, 60
47b. in malo ( ? VII, 60
49. tacite ( ? VII, 81 50. subsecuntur ( ? VII, 88
52a. miliario.. duo (RB, VII, 98;/?Mo6,968D14) Neot
53. vilitate ( ? VII,111; ? 969B3) 54. foris ( ? VII, 153; ? 970 Bl) 58. per somnum ( ? XXII, 7; RMb,975C2)
= in gehennam pro
peccatis incidunt = demonstrat == est ergo
= factori nostro = in malum = tacita =
subsequantur - miliarium .. et d. = humilitate
:foras
dormiens
II testo di RM concorda invepe con la redazione neoterica nei se
guenti passi:
5. in multitudinem (RB,
20a. in .. doctrinam ( ?
21. extructi
29. ut increpat
32. adulterari
37. efficere
39. debere tacere
45. Scriptura 51. in laqueo
55. sine formidinem
56. dilectatione (
(,
(?
(.
(.
(,
(.
( n
Prol. 28) . 101) I, 9) II, 56)
IV, 5) VI, 40) VI, 6) VII, 47) VII, 92) VIL154) VII.157)
in multitudine {Neot.
( in doctrina
instructi
ut increpet
adulterare
perficere
debet taceri
sancta Scriptura in laqueum ( s. formidine (
delectatione (
,RMb 950 A 7) RMab 952 A 9)
? 951 B 9) * 956B10) ? 957C11)
RMb 958 B 7) ? 964 A 8)
RMab 967C14) 968 D 7) 970 B 2) 970 B 5)
Rimane infine dubbio il confronto in quiesti ultimi passi:
43c. ?>.. et vita aeterna, quae timentibus Deum praeparata est, animo suo semper evoloat..?
~ RB, VII, 29
(1) a offrc la variante: incedat.
(2) b offrc la variante: oero ideo. (3) Segue in b: ope renuntiantur (leggi: opera nuntiantur). (4) La lezione in a e: tacitae. (5) La lezione in a e: subsequuntur.
- 293 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCHINI
?. .. et uitam aeternam, quae timentibus Deum parata (1) est, animo
suo semper volvat.. ? = Neot.
?... et vita aeterna quid (qui a) timentibus Deum praeparet ani mo (-os a) suo (-os a) semper revocat (revolvat a)?
= RMab, 966 D 13.
Nei TVeo/. e evidente I'intenzione di correggere il vita aeterna...
semper evolvat di RB; mentre nella RM il vita aeterna e stato conser
vato e fatto soggetto di quid praeparet.
48. ?... quia pius est et expectat.. ? = RB, VII, 67
?... quia pius est, expectat.. ? = Neot. (f. 21r, 107) ?... quia pius est. Spectat.. ? = RMa (968 C 8) ?... quia ipsius (sic) est et spectat.. ? ~ RMb (ibid.)
52b. ?... cum Paulo apostolo falsos fratres sustinent et maledicentes se benedicent? = RB, VII, 98.
?... cum P. ap. f. fr. s. et persecutionem sustinent et maledicentes se benedicunt? = Neot. (f. 22v, 4)
?... cum P. ap. f. fr. s. et persecutionem sufferent et maledicentes
se magis benedicent? = RMab (968 D14).
Nel precedente art. (p. 114 nota 91 nel ? Liber Floridus?) pensavo che il et persec. sust. dei Neot. fosse una interpolazione derivata dai
passo di S. Paolo 1 Cor. 4, 12 (?maledicimur et benedicimus, persecutio nem patimur et sustinemus .. ? ) (2). Ora appare piu probabile invece che
la frase sia caduta in RB (cod. di S. Gallo). Si noti il benedicent comu
ne a RB e a RMab e il sufferent di RMab.
57. ?... singuli per singula lecta dormiant.. ? = RB, XXII, 2.
?... singuli per singulos lectos dormiant.. ? = Neot. (f. 37r, 23).
singulos praecipimus, non binos per lectum dormire .. ? = RMb, 975 B 13.
Qui e impossibile sapere che cosa avesse il codice di RB usato
da RM.
(1) II prae- e espunto con l'obelo nel codice di S. Gallo.
(2) Questa e pure l'opinione del LlNDERBAUER, S. Benedicts Regula Monacorum, hrsg. u. philol. erklart von B. L., Metten 1922, p. 219.
- 294
-
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI
Questi, nel loro complesso, i risultati delle collazioni. Quindi, rias
sumendo, di contro al risultato finale dello studio precedente:
22 RB + 31 Neot. + 3 RB e Neot. + 3 incerti = 59, sta ora il
seguente : 49 RB + 11 Neot. + 4 incerti = 64.
II numero di concordanze di RM con i Neot. e dunque profonda mente ridotto; ma poiche non cade il fatto della esistenza reale di que ste concordanze, cosi penso non cada la conclusione che da esso era stata
ricavata e rimanga valida Targomentazione che ad essa aveva condotto (1).
APPENDICE
Per permettere al lettore di farsi un giudizio sull'edizione della Regula Magistri qua le e nella Patrologia Latino del MlGNE (;tomo 88, Parisiis 1862, cc. 943-1052) diamo qui il testo del prologo, di parte del Thema (fino a 946 c 2) e dei capitoii primo e secondo
completi, quale risulta dalla collazione dei due codici parigini BN lat. 12205 e BN lat. 12634: quest'ultimo con frequenti lacune che sono indicate singolarmente nella trascrizio
ne del testo.
Come e noto 1'edizione del Migne segue la lezione del cod. Clm, 28118 della Bibl Naz. di Monaco di Baviera; [noi la citiamo tuttavia, non avendo potuto riscontrare il ma
noscritto, come e nella stampa.
Le sigle usate sono le seguenti: a = Paris. BN lat. 12634; b - Paris. BN lat. 12205
M ed. Migne.
(1) II risultato di questo riscontro dei codici parigini avvicina nella sostanza i miei dati a quelli del Vanderhoven (art. cit. in ?Liber Floridus * p. 119) per il quale non sa
rebbero piu di dieci i casi di reale concordanza di RM con i Neot. l'edizione critica di RM togliera certamente ogni dubbio su questi riscontri. Ma il fatto della concordanza
(siano 10 o 11 i casi) rimane sempre incontrovertibile. Intanto le indagini alia ricerca di una soluzione certa di tutto il complesso problema
continuano con ritmo accelerato. La ?Revue Benedictine? ha pubblicato nel 1950 un lun
go articolo di P. Blanchard, La Regie du Maitre et la Regie de Saint Benoit (pp. 25
64) che vuole dimostrare la RM ?scritta verisimilmente nel sec. VII, nel momento in cui la Regola di S. Benedetto si diffondeva soppjantando poco a poco le altre... (scritta) nel
Tltalia Settentrionale dall'abate di un grande monastero, che si puo pensare fosse quello di Bobbio? (p. 64); e nel 1951, oltre al gia citato studio di J. Hofmann, un lungo lavoro di B. paringer Le manuscrit de Saint-Gall 914 represente-t-il le latin original de la
Regie de S. Benoitl (pp. 81-140) tendente a demolire dalle basi le conclusioni del Traube sul cod. 914 di S. Gallo e ad identificare nella traditio Casinensis il testo di RB piu vi cino al suo autore. Sia ttpotesi del Blanchard (cui ha dato la sua adesione il lentini Ancora a proposito della Regula Magistri, in ? Benedictina? IV, 1950, pp. 323-7), sia
il tentativo del Paringer offrono il fianco a forti critiche e sono, a mio avviso, inaccetta
bili. Ne riparlero piu a lungo in uno dei prossimi fascicoli di questa Rivista.
- 295 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCHINI
Ricordiamo che, oltre le lacune parziali, il cod. a omette il prologo e il thema (di cui ha solo il frammento finale).
Incipit Prologus (rubr.). O homo, primo tibi qui legis, deinde et tibi qui me obscul tas (1) dicentem, dimitte alia modo quae cogitas, et me tibi loquentem et per os meum
Deum te convenientem cognosce; ad quern Dominum Deum (2) ex voluntate nostra per bona acta vel beneplacita iustitiae ire debemus, ne per negligentiam peccatorum ab invi
to (3) rapiamur accersiti per mortem. Ergo, auditor, qui me audis dicentem, percipe quae tibi non os meum sed per hanc scripturam loquitur Deus; qui te, dum adhuc vivis, conve
nit de hoc de quo (4) ei post mortem redditurus es rationem. Quia quod adhuc vivimus ad inducias vivimus, cum nos pietas Dei special (5) cottidie (6) emendari, et meliores vult esse nos hodie [944 B] quam fuimus heri. Ergo tu, qui me obscultas (7), ita attende ut dicta mea et auditus tuus per considerationem mentis ambulando in trivio cordis tui
perveniant; in quo trivio (8) unam, ignorantiae peccatorum, post dicta mea veniens, post te relinque, et duas, observantiae praeceptorum, ante te (9) iam ingredere vias. Et dum
quaerimus ad Deum ire, stemus (10) in ipso (11) trivio cordis nostri et consideremus ip sas (12) duas quas ante nos scientiae conspicimus vias. In quibus duabus viis, per quam ad Deum possumus pervenire consideremus.
Si sinestram (13) tenemus, timemus, quia lata est, ne ipsa sit quae ducit magis ad in
teritum; si dextram corripimus (14), bene imus, quia angusta est [945 /1], et ipsa est quae
diligentes servos ad proprium ducit Dominum. Ergo vacivus vester auditus sequatur meum
eloquium. Et intellege tu, homo, cuius admonemus intuitum, quia te per hanc scripturam admonet Deus ut modo, dum adhuc vivis et tibi emendare vacat, curras quantum potes, ne iam cum adcersitus per mortem fueris, nullam Deo in die iudicii vel in poena aeterna excusationem afferas quod nullus te de emendatione quod (15) vixisti convenerit; et cum
ulterius tibi iam succurrere non potueris, in aeterno te incipiat sine remedio poenitere.
Ergo amodo quae audis observa, antequam de hac exeas saeculi luce, quia si hinc exieris non hie (16) reverteris nisi in resurrectione; et (17) de resurrectione, si hie modo bene ege ris, ad aeternam cum sanctis gloriam deputaberis (18). Si autem hanc scripturam, quam tibi lecturus sum, factis (19) non adimpleveris, in aeternum igne (20) [946,41 gehennae cum
diabulo, cuius voluntatem magis secutus es, deputaberis (21). Audi ergo, et age quod est bonum et iustum, per quod Deus invenitur propitius. Haec regula quae tibi ostendit factis
adimple. Quae regula ad perficiendo (22) rectum regula (23) nomen accepit, sicut dicit Apostolus in epistola sua: ?Secundum mensuram regulae quam mensus est nobis Domi
(1) auscultas M (2) om. M (3) ab inv.] inviti M (4) de quo] quod M (5) expectat M (6) quotidie M (7) auscultas M (8) trivium M\ in b Yo di trivio e aggiunta dalla stessa mano nell'interlinea. (9) om. M (10) sfamus M (11) Chri sto M (12) istas M (13) La / di sin. e corretta dalla stessa mano su di una prece dente e in b (14) corr. dalla stessa mano su corrigimus in b (15) quoad M (16) hue M (17) om. M (18) corr. da mano piu recente su deputaris in b (19) om. M (20) ignem M (21) corr. da mano piu recente su depuris in b (22) perficiendum M (23) regulae M
- 296 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA "REGULA MAGISTRI,, SECONDO I CODICI DI PARIGI
nus mensuram pertingendi usque ad (1) vos? (2). Nam regula veritatis habet inilium et iustitiae finem, sicut dicit propheta: ?Rege eos in virga? (3), hoc est in timoris
vigore. Sicut item dicit Apostolus: ?Quid vultis, in virgam veniam ad vos an in carita
te? ? (4). Item dicit propheta: ?Virga recta est virga regni tui, in qua dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem ? (5). Et iterum dicit Dominus: ?Visitabo in virga iniquitates eorum >
(6).
Explicit prologus regulae. Incipit thema (7).
[945 B 2] Propheta dicit: Aperiam in parabolis os meum? (8); et dicit iterum: ?Factus sum illis in parabolam > (9). De utero matris Evae terrae nati et de patrem (10)
Adam in excessibus concupiscentiae generati, in saeculi huius. descendimus viam, et pere
grinae viae temporalem (11) iugum suscipientes perambulabamus (12) iter vitae (13) huius
per ignorantiam bonorum actuum, et incertum mortis experimentum. Multum enim nobis
neglegentiae (14) viaticum peccatorum saeculi peregrinatio carricaverat; et humeris nostris
lassatis de ponderosis sarcinis (15), vicinam sibi mortem iam labsus (16) laboris sudor in
venerat; et aestuosa sitis in interitum anhelabat: subito a dextra orientis conspicimus non
speratum fontem aquae vivae, et festinantibus nobis ad eum (17) divina exinde vox magis
nobis in obviam venit clamans ad nos et dicerts: Qui sititis, venite ad aquam? (18). Et
cum vidisset nos venientes oneratos sarcinis gravibus repetivit dicens: ?Venite ad me, om
nes qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam ? (19). Nos vero audientes hanc piam
vocem, proiectis in terram sarcinis nostris, urguente (20) nos sitim (21), abidi (22) ad fon
tem prosternimur (23), bibentesque diu surgimus renovati. Et post resurrectionem stetimus
stupidi nimio gaudio et (24) disputatione intuentes iugum viae transacti (25) laboris vel sarcinas nostras, quae nos suo pondere usque ad mortem per ignorantiam fatigaverant.
Dum haec intuentes diu consideramus, iterum audimus vocem de fonte, qui nos recreave
rat, dicentem: ?Tollite iugum meum super vos, et discite a me quia mitis sum et humilis
corde, et invenietis requiem animabus vestris. Iugum enim meum suave est et onus meum
leve est (26)? (27). Nos audientes haec dicamus invicem nobis: non revertamus (28) post
recreationem fanti fontis et Domini invitantis nos vocem (29) ad sarcinas peccatorum,
quas proiecimus, hoc est quae abrenuntiavimus (30) euntes ad fontem baptismi, quae sar
cinae peccatorum nos ante per ignorantiam [946 B 2] sacrae legis vel cognitionem (31)
ignoranti (32) baptismi disperatos (33) nos suo pondere in mortem fatigaverant. Nunc ve
ro sapientiam Dei accipientes et qui fueramus peccatorum sarcinis adgravati, Domini su
(1) om. M (2) 2 Cor., X, 13: il testo di S. Paolo ha giustamente: ? qua mensus est?
(3) Psalm. 11, 8 (4) 1 Cor. IV, 21 (5) Psalm. XLIV, 7-8; il testo esatto e: ?virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam et odisti iniquitatem* (6) Psalm. LXXXVIII, 33 (7) Titolo rubricato, eccetto -ulae di < regulae ? (8) Psalm. LXXVII, 2 (9) Psalm. LXVIII, 12 (10) patre M (11) temporale M (12) perambulamus M (13) viae M (14) negligentiae M (15) sarcinia, corr. su sarcinib. b (16) lapsus M (17) earn M (18) Isai. LV, 1: il testo biblico e : ?Omnes sitientes, venite ad aquas? (19) Matth. XI, 28 (20) arguenti M (21) siti M (22) avidi M (23) prosternimus M (24) om. M (25) transact]] tarn sancti M (26) om. M (27) Matth. XI, 29-30 (28) revertamur M (29) voce M (30) abrenuntiamus M (31) cognitione M (32) ignorati M (33) desperatos M
- 297 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCHINI
mus vocc ad requiem invitati. Renuntiemus ergo peccatorum pristinis sarcinis; habeat vias
saeculi in negligentibus suorum pondere delictorum; nos matrem nobis iam non de limo
terrae Evam, sed divinam nos vocantem ad requiem christianam legem sentimus. Similiter
et patrem iam non in arbitrio (1) . . .
Cap. I ? Incipit (2) de generibus vel ordine (3) et actus et (4) vita monacorum in coenobiis (5) (rubr.).
Monachorum quatuor esse genera manifestum est: primum cenobitarum (6), hoc est
monasteriale (7), militans sub regula vel abate; deinde secundum genus est anachorita
rum (8), id est heremitarum (9) horum qui non conversionis fervore novitio sed monaste
rii probatione diuturna qui (10) didicerunt (11) contra diabolum multorum solatio iam docti
pugnare, et bene instructi fraterna ex acie ad singularem pugnam eremi, securi (12) iam
sine consolatione (13) alterius, sola manu vel brachio contra vitia carnis vel cogitationum,
cum Deo et spiritu repugnare sufficiunt. Tertium vero monachorum deterrimum genus est
sarabaitarum (14), quern (15) melius adhuc laicum iam (16) dixissem (17) si me propositi (18) sancti non impediret tonsura (19); qui nulla regula adprobati (20) et experientia (21) ma
gistro (22), sicut aurum fornacis, sed in plumbi natura (23) molliti, adhuc factis servantes
saeculo fidem, mentiri Deo per tonsuram (24) noscuntur; qui bini aut terni aut certe singuli,
sine pastore, non dominicis sed suis inclusi obilibus (25), pro lege est eis desideriorum (26) voluntas (27), cum quidquid putaverint vel elegerint (28) hoc dicunt sanctum, et quod no
luerint hoc putant non licere. Et dum in proprio arbitrio putant habere (29) cellas arcellas et rescellas (30), ignorant quia perdunt suas animellas. Simul et ii (31) qui nuper conversi
immoderato(32) fervore (33) heremum (34) putant esse quietem, et non putantes insidiari et nocere diabolum singularem cum eo pugnam indocti et securi invadunt, sine dubio docti (35)
lupi faucibus occursuri. Quartum verum genus est monachorum nec nominandum, quod
melius tacere (36) quam de talibus aliquid dicere (37), quod genus nominatur girobago rum (38). Qui tota vita sua (39) per diversas provincias term's aut quaternis diebus per
diversorum cellas hospitantes, cum pro hospitiis (40) adventum (41) a (42) diversis volunt
(1) Qui finisce in b il f. 68r ; il f. 68v e illeggibile, essendo l'inchiostro del f. 68r fil trato attraverso la pergamena cosi che nel verso vi si leggono a ritroso le stesse parole del retto. (2) om. a (3) vel ord.] vel potus b, vel potius M (4) et actus et] vel actus et 6, de actu et M (5) coenobis a, cenobiis b (6) coenobiorum b (7) mo nastherialem b (8) anachoretarum M (9) erem. a M (10) om. M (11) did. corretto su ded. b (12) secuti M (13) consulat. b (14) sarabitarum b, arabaita rum a (15) quod M (16) om. b M (17) dixisse b (18) propitii b (19) tun sura b (20) approbati M (21) ?experti? corr. da mano piu tarda su ?experantia? in b
(22) magistra M (23) naturam b (24) tuns, b (25) ovil. M (cosi corresse pure mano poster, in 6), obibs a (26) desiderium b (27) voluptas M (28) legerint a
(29) abire b (30) recellas M (31) hii a (32) inmoderato o, e cosi sempre (33) om. a (34) aerem. b (35) indocti b, inducti M (36) tacerem a (37) dice rem a (38) gyrovagum bM (39) totam vitam suam M (40) hospitis o, hospitibus corr. da mano piu tarda su: hospitiis b, hospi*um M (41) adventu M, adveniunt corr.
da mano piu tarda su: adventum b (42) corr. da mano piu tarda su: ad b
- 289 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA " REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI
quotidie noviter suscipi (1) et pro gaudio supervenientium (2) exquisita sibi pulmentaria apparari, et animantia pullorum sibi curant (3) quotidie a diversis hospitibus pro adventu cultello occidi, gravare se ita diversos non [952 Bi] credunt, cum, mutando (4) cottidie (5) hospites, pro adventu (6) novitatis sub importuna charitate diversos cogant (7) sibi prae parare diversa, et velut ab invito a diversis hospitibus exigentes praeceptum Apostoli in
quo dicit: ?Hospitalitatein sectantes? (8), per occasionem (9) praecepti cum inquietos si
bi pedes post viam fomentari (10) expostulant, per occasionem itineris intestinas suas la
tiori coena vel prandio inquinatas infinitis poculis magis quam pedes desiderent. Et post
exinanitam a famelico (11) hospite mensam, et miculas ipsas panis post viam delersas,
sitim suam sine verecundia hospiti ingerentes, si calix hoc casu (12) defuerit, rogatur ho
spes (13) in ipsa patella ut misceat. Et postquam ex utraque (14) nimietate cibi et potus percalcati usque ad vomitum fuerint, totum laboriosae (15) viae (16) imputant [quod gula lucravit; et antequam novus (17) lectus lassatum magis a potionibus vel ab escis quam
a via hospitem suscipiat, laborem suae viae (18) pro magno hospites enarrantes, dum mer
cedem repausationis largioribus pulmentariis et infinitis poculis hospitem sibi cogunt largi
re (19), rationem erroris sui per peregrinationem et captivitatem celando excusant, et mox
de vicini monachi (20) aut monasterii positione interrogant: ubi, cum inde levaverint, po
nant vel adplicent (21) velut lassi. Et quasi quibus iam (22) universus clausus sit mundus et ex toto eos nec loca nec silvae nec latus ipse Aegypti heremus (23) capiat, nec uni
versa monasteria ad servitium Dei eos suscipiant, et eos, ut diximus, totus mundus non
capiat, inde se dicunt iuste errare et ex toto locum repausationis et refrigerium animae et
integram se observationem disciplinae nusquam posse invenire : quasi dicunt (24) se ita
multum sapientes ut totum ipsis solis displiceat quodquod (25) Deo et omnibus (26) pla cet. Ideoque magis elegunt (27) ambulare et noviter (28) per diversos cottidie (29) hospi tes mutatas et varias refectiones et per occasionem sitientis (30) viae repropinata pocula
sumant (31). Hoc ergo agunt ut gulae suae magis cottidie peregrinari videantur quam
animae. Et cum eis post biduum (32) ad unum hospitem adparatus (33) [953 A 1] ipse iam minuendo subducitur, et mane alia (34) die facto, cum non ad refectionem coquen
dam sed ad laborem cellulae suae viderit (35) hospitem occupari, mox quaeri alium hospi
tem placet. Et adhuc non venit et iam vadet (36). Tune vale (37) festinant avaro iam
hospiti dicere, et cum migrare de tali hospitali (38) satagent, orare pro egressu suo (39)
(1) in a il testo continua da qui con: ut humiles intrant (954 B 14) probabilmente per omoteleuto di: quotidie noviter (2) supervenientes b (3) curant corr. posteriorm. su: creant b (4) cum mut.] commutando M (5) quotidie M (6) adventum b (7) conant 6 (8) Roman. XII, 13 (9) occasionem b (10) fumentari b (11) fa milico b (12) hoc casu] hostasus b (13) hospis b (14) parte, aggiunge M (15) laborisae b (16) vitae M (17) corr. su: nobus in b, pare dalla stessa mano (18) vitae M (19) corr. in -iri da mano coeva in b (20) vicinis monachis M (21) ap plicent M (22) quibus iam] quibusdam M (23) eremus M (24) dicant M (25) quid quid M (26) hominibus M (27) elig. M, e cosi corresse pure mano coeva in b (28) corr. su : nobiter, da mano coeva in b (29) quotidie M (30) sitientes M (31) su
munt M (32) corr. su: viduum da mano coeva in b (33) app. M (34) corr. in:
alio, da mano coeva in b (35) viderint M (36) vadit M (37) corr. su: valem, da mano coeva in b (38) corr. su : hospitalia, in b (39) post egressum suum M
- 299
-
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FRANCESCH1NI
hospitem postulant. Sic festinant, quasi ab aliquo inpellantur (1): quasi eos iam expectent aliorum hospitum prandia praeparata. Et non longe ab ipso monasterio si invenerint eel
lulam monachi, repausantes dicunt se porro a finibus advenire Italiae; et noviter aliquid de peregrinatione, aut de captivitate et ipsi hospiti quasi humili et inclinato capite men
tientes eum (2) pro pietate (3) longi itineris cogunt piis hospitis totam paupertatem in cac cabis (4) et in mensa exinaniri, sine dubio et ipse hospes (5) nudus et a gluttonibus exinanitus post biduo (6) relinquendus. Et cum post triduum et ipse et cella eius et mo res et eius displicuerit disciplina, et cum subducta eis post biduum ab eo item (7) minus exibuerit mensa, mox et ipse reconsignare bisacias (8) cogitur, quas diversorum hospitum
iam panes tosti impleverant: cum in diversorum hospitaliis in mensas (9) recentes sumunt,
illos servatos cogunt per avariciam mucidare. Ergo postquam eis bisaciae (10) consignan
tur, mox et de pastura miser asinus (11) revocatur, cui post recentem (12) viae labo
rem (13) misero pastura (14) placuerat si dominis (15) eius hospitalia (16) non displicuis sent in viduo (17); et noviter (18) restratus et diversis tunicis et cucullis resarcinatus, quas
aut importunitas a diversis exigerat (19) aut inventa occasio fraudis diversos hospites nu
daverat, et ut alios petant fingunt se pannos advestiri et valem (20) et ipsi hospiti dicen
tes adhuc non venerunt et iam vadenl (21) cum ab (22) alia iam hospitalia in animo
invitantur. Caeditur, pungitur, ustulatur, lordicat miser asellus, et non vadet (23); vapulant
aures eius postquam clunes deficerint (24); ideo miser perocciditur, et manibus lassus
inpingitur, quia festinatur et satagitur ut ad alterius prandium occurratur. Et cum pervene
rint ad alterius monasterii aut monachi regias, ita hilari et clamosa voce de foris ?bene
dicite 1? clamant; et quasi iam ilium calicem in manum acciperint (25) quern (26) mox
ingressi monasterium pro siti sunt petituri, et intrantes regias adhuc non nuntiati (27) et
suscepti excarricant, et quasi pro aliquo debito aut alicuius delegatione ibi adveniant ante
intus visaciae (28) porriguntur quam ipse hospes (29) suscipitur. Et non prius ad orato
rium festinatur nisi pro labore desiderandi vini per occasionem viaticae sitis, ut pro cari
tate hospiti vinum porrigas ab illis (30) sic mane aqua exposcitur. Hii (31) enim tales,
cum ipsi ieiunia anbulando ignorent (32) et ad quoscumque supervenerint ieiunantes, aut
pro superventu hospitali cogunt eos ieiunia frangere, aut non erubescunt sua voce eis hoc
dicere magis eum (33) propter avaritiam ieiunare ut non hospitem velint recreare post viam,
et per vaga (34) suae consuetudinis gula (35) cogunt perseverantium ieiunia violari; cum
illi [954 A 1] laborioso itineri imputant quidquid praesumunt, et nesciunt quia ut eis non
(1) impell. M (2) cum b (3) proprietate b (4) cacabis M (5) hospis b (6) biduum M, c cosi e pure corr. da m. coeva in b (7) om. M (8) corr. su: vis.
da m. coeva in b; bisaccias M (9) mensis M (10) c. s. nota 8 (11) miserasinus b (12) corr. su: recentes, da m. coeva in b; recentes M (13) labores M (14) corr.
su: pasturam in b (15) domino M (16) hospitale M (17) biduo M (manca la so lita correzione in b) (18) et noviter re- illeggibili in b essendo il foglio guasto (19) exeg.
M (20) vale M (21) vadunt AT (22) ad M (23) vadit M (24) defecerint M, e cosi e pure corr. da mano coeva in b (25) accep. M (26) mano piu tarda sopra* scrisse : quod, in b (27) renuntiati M (28) bisacciae M (29) hospis b (30) illo M
(31) Hi M (32) ignorant W (33) eos M (34) vagam M (35) gulam Af.
- 300
-
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA < REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARICI
liceat ieiunare aut abstincre aut aliquo (1) nesciant aliquando loco stare, non eos aliqua
ambulare compellit necessitas, sed gulae cogit voluntas, cum securi et supervenientes alie
ni laboris quaerunt (2) panes comedere et diversorum lectos (3) peregrinis straminibus
sudores suos amant abstergere. In quibus straminibus cum indigesti per (4) crapula cibi
et potus cupiunt satisfacere somno vel cum quidam occupatione gulosae ambulationis
Psalmos aliquando neglexerint meditare (5), ipsorum ore respondent se, lassis post viam
ossibus, non posse de lectulo surgere, cum visi fuerint sani in mensa seroiina manducare.
Mox matutinorum expleto opere Dei, surgunt velut gementes et lassi. Sic prima (6) mane
calefacti mero (7), petito panis fragmento ut (8) finti (9) aegroti succos desiderantes, mo
nasteria ipsa aut cellulas false exeunt lordicando de finta (10) infirmitate, absconse securi
quod sanitatis gressos (11) sint ab ipso limine reformantes. Nam cum (12) sibi nolint (13) sub imperio monasterii abbatem de omnibus necessariis cogit8re, vel ipsi alicubi suo vi
ventes (14) arbitrio facta cellula persistando (15), vel ipsi sibi necessaria vitae debuerant
cogitare. Et si nostra illis displicet via vel suam nobis ostenderent formam. Unde nunquam
persistantes (16) acti sunt cottidie ambulando mendicare, sudare, gemere, quam uno loco
stando laborare et vivere; et cottidie (17) noviter diversorum cellas intrant (18) hospites (19), solo capite (20) inclinati (21), deinde superbi et velut ingrati post biduum (22) migraturi, et
veluti quibus diversorum vita et (23) actus et omnium monasteriorum vita non placeat, eli
gunt magis ambulare (24) quam sistere. Qui per diversa semper vagando ignorant apud
quern taedia sua (25) suscipiant et, quod est ultimum, nesciunt ubi suam constituant se
pulturam.
Unde ergo (26) magnum existimantes primum genus coenobitarum (27), cuius militia vel probatio voluntas Dei est, ad ipsorum regulam revertamur.
Fratres, clamat (28) nobis cottidie Dominus dicens: ?Convertimini ad me, et ego con
vertar ad vos? (29). Conversio ergo nostra ad Deum, fratres, non aliud est nisi a malis
reversio, dicente Scriptura (30): ?Deverte (31) a malo et fac bonum? (32). A quibus au
tem malis cum avertimur, Dominum intuemur; et ille nos statim suo illuminans vultu, do
nans nobis adiutorium suum, mox gratiam sua petentibus tribuit, quaerentibus ostendit,
pulsanfibus patefacit. Haec tria Domini dona concessa ipsis (33) conveniunt qui Dei vo
luerint, non suam, facere voluntatem. Quia aliud nobis Dominus in spiritu imperat, aliud
caro concupiscentia (34) cogit in (35) anima: et quis a quo victus fuerit ipsius et servus
est. Ecclesiae suae namque Dominus secundum Trinitatis nomine (36) tres grados (37)
(1) aut abs. aut ali-J illeggibili in b per difetto della pergamena (2) quaerant M
(3) lectis M (4) prae M (5) -ari M (6) primo M (7) meri b (8) cosi pare in 6, M omette (9) ficti M (10) ficta M (11) gressus M (12) om. M (13) nolunt M
(14) corr. su: biventes, da m. coeva in b (15) persistendo M, e cosi pure corr. da m.
coeva in b (16) persistentes M (17) cottidiae 6 (18) intrent M (19) qui riprende il testo nel cod. a (f. 43v) (20) capiti a (21) inclinanti a (22) viduum a (23) vita et] om. a (24) mag. amb. ] magirare a (25) om. a (26) om. a (27) coenovitarum a
(28) clamant a (29) Zach. I, 3 (30) Scribtura a (31) diverte aM, e cosi pure corr. da mano coeva in b (32) Psalm. XXXIII, 15 (33) la s finale di: ipsis, agg. da mano posteriore in b (34) om. bM (35) om. a (36) nomen M, e cosi pure corr. da ma
no posteriore in b (37) gradus M, e cosi corr. da mano poster, b.
- 301
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO FJUNCESCHINI
doctrinae constituit, primum prophetarum, apostolorum secundum (1), doctorum terlium, sub quorum imperio vel doctrina Christi regerentur (2) ecclesiae et scholae, ut pastorum vice sanctis ovilibus (3) divinas oves et claudant (4) et doceant, dicente Domino per
[955 A 1] Esaiam (5) prophetam: ?Dabo vobis pastores secundum cor meum, et pascent vos pascentes cum disciplina? (6) et ipso Domino dicente Petro (7): ?Simon Iohannis (8), pasce oves meas: docentes eas servare ea quae mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum
sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi? (9). Ideoque omnes, quibus ad
huc (10) insipientia mater est, expedit sub unius esse potestate maioris, ut doctoris arbi
trio ambulantes, iter voluntatis propriae discant nescire. Per doctorem enim nobis imperat
Dominus quia, sicut dixit superius, cum ipsis doctoribus est semper omnibus diebus (11)
usque ad consummationem saeculi, sine dubio (12) non aliud nisi nos aedificaturos (13) per eos, dicente ipso Domino discipulis suis, doctoribus nostris: ?Qui vos audit me au
dit et qui vos spernit (14) me spernit (14)? (15). Ergo si quae a doctoribus audimus (16) et facimus non iam quae volumus exercemus, ut in die iudicii nihil habeat in nobis quod secum diabolus vindicet (17) in gehenna (18), quando (19) in nobis hoc semper egit Do minus quod adiudicaret (20) ad gloriam.
Qua/is debeat esse abbas (21). Abbas qui praeesse dignus est monasterio semper
meminere debet quod dicitur et nomen maioris factis implere. Christi enim agere creditur
vices in monasterio quando ipsius vocatur pronomine, dicente Apostolo: ?Sed accepi stis (22) spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus Domino (23) abba pater? (24). Ideoque hie abbas nihil extra praeceptum Domini quod sit (25) debet aut docere aut con stituere aut iubere, ut iussio eius vel monitio sive doctrina fermentum divinae iustitiae
in discipulorum mentibus conspargatur (26). Memor semper abbas quia (27) doctrinae suae
vel discipulorum obedientiae, ambarum rerum in tremendo iudicio Domini facienda erit
discussio. Et scias abbas culpae pastoris incumbere quidquid in ovibus paterfamilias uti
litatis minus (28) potuerit invenire; tantundem (29) iterum erit (30) ut si inquieto vel ino bedienti gregi pastoris fuerit omnis diligentia attribute, et morbidis earum actibus universa
fuerit cura exhibita, pastor eorum in iudicio Domini absolutus dicat cum propheta Domi
no : ?Non abscondi in corde meo veritatem tuam, et salutare (31) tuum dixi. Ipsi autem
contemnentes spreverunt (32) me (33)? (34). Et tune demum inobedientibus curae suae
ovibus poena sit eis praevalens ipse mortis morbus (35). Ergo cum aliquis suscipit nomen
(1) primum apost., sec. prophet, a (2) regenerentur b (3) ovibus a (4) clu dant M (5) Isaiam M (6) Isai. V, 17 (?) (7) om. M (8) Iohannes a (9) La ci tazione e formata dall'unione di Ioh. XXI, 15-18 con Matth. XXVIII, 20 (10) om. a (11) om. M (12) dubi a (13) aedificaturus M (14) expernii b (15) Matth. X, 40 (16) audivimus M (17) corr. in: vendicet da m. coeva in b (18) gehennam M (19) quia M (20) iudicaret M (21) abba a (che riprende questo testo al f. 39v) (22) acceptis a (23) om. a (24) Rom. VIII, 15 (nel testo di S. Paolo manca: Domi no) (25) quod absit M (26) conspergatur M (27) qui a (28) minus minus a (29) tandem M (30) M aggiunge: liber (31) salutarem b (ma la -m finale e sbia dita) (32) expreverunt b (33) om. a (34) Psalm. XXXIX, 11 e Isai. I, 2 (35) ip sa mors M; dopo: morbus, a continua con: in doctrina sua [956 B 2].
- 302 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
IL TESTO DELLA ?REGULA MAGISTRI ? SECONDO I CODICI DI PARIGI
abbatis duplici debet doctrina suis praeessc discipulis, idest omnia bona et sancta factis
amplius quam verbis ostendere, quomodo intellegentibus (1) discipulis mandata Domini
praeponere (2), duris corde vero et simplicibus factis suis divina praecepta monstrare (3). Omnia vero quae discipulis docuerit esse contraria in se factis indicet non agenda ?ne
aliis praedicans ipse reprobus inveniatur? (4), ne quando illi dicat Deus peccanti: ?Qua
re vero tu enarras. iustitias meas et sumpsisti testamentum meum per os [956 A 1] tuum?
Tu vero odisti disciplinam? (5). Et qui in fratris tui oculo [festucam videbas, in tuo tra
bem non vidisti? (6). Non ab eo persona in monasterio discernatur, non unus plus ame
tur quam alius, nisi quern in bonis actibus invenerit meliorem. Non convertenti servo pro
merito nationis praeponatur ingenuus. Quare ? Quare ? (7). Quia servus sive liber omnes
in Christo unum sumus, et sub uno Domino aequalem servitii militiam baiulamus ?quia
non est apud Deum personarum acceptio? (8): solummodo in hac parte apud Deum di
scernimur si ab aliis meliores factis inveniamur. Et tamen ut ostendat Deus circa omnes
pietatis suae clementiam pariter, iubet elementa vel terram iustis vel peccatoribus famulari
aequaliter. Ergo aequalis sit ab eo omnibus caritas, una praebeatur in omnibus discipli
ne. In (9) doctrina sua namque abbas apostolicam debet illam semper formam servare in
qua dicit: ?Argue, obsecra, increpa? (10), id est miscens temporibus tempora, terrori
bus (11) blandimenta, dirum magistri, pium patris (12) ostendat affectum: id est indisci
plinatos debet (13) inquietos arguere, obedientes (14), mites et patientissimos (15) ut in
melius proficiant obsecrare: negligentes et contemnentes ut increpet admonemus (16). Hu
militatis vero talem in se eis formam debet ostendere qualem Dominus contendentibus de
gradu fortiori apOstolis demonstravit, idest cum apprehensa manu infantem in medio eo
rum deduxisset, dixit: ?Qui vult esse inter vos fortior, sit talis ? (17). Ideoque quidquid abbas discipulis pro Deo agendum iniunxerit impleat factis et tradens omnia ordinationis suae pro telo sequantur membra qua duxerit caput. Caritatem vero vel gratiam talem de
bet circa omnes fratres habere ut, nullum alii praeferens, omnibus discipulis vel filiis
suis amborum parentum in se nomen exhibeat: matrem, eis suam praebens aequaliter ca
ritatem ; patrem, se eis mensurata pietate ostendat. Meminere (18) debet abbas semper
quod est, meminere quod dicitur (19), et scire (20) quia (21) cui plus creditur plus ab eo
exigitur. Et sciat quia qui (22) suscipit (23) animas regendas paret se ad rationes redden
das. Et quantum sub cura sua fratrum se (24) habere scierit (25) numerum, agnoscat (26)
pro certo quia in die iudicii ipsarum (27) omnium animarum tantas est redditurus Domi
(1) intelligentibus M (2) proponat M (3) monstret M (4) I Corinth. IX, 27 (il passo paolino e: ?nc forte cum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiar? (5) Psalm.
XL1X, 16: il testo del salmo ha: et assumis test, meum (6) Cfr. Matth. VII, 3 (7) II secondo quare e omesso da M (8) Roman. II, 11 (9) Qui riprende il testo in a
(10) Timoth. IV, 2 (11) terribus a (12) pastoris a (13) cosi a b; la lezione di M e: indisc. et inquietos debet arguere (14) et, aggiunge M (15) et pat., om. a (16) Da qui a passa a : Meminere semper (956 C 9) (17) Cfr. Matth. XVIII, 3 (a senso) (18) Me minisse M (19) M omette: quod est, meminere; a ha la lezione: quod est vel dicitur (20) et scire: e omesso da M (21) om. a (22) om. a (23) suscepit M (24) om. M (25) sciverit M (26) ac noscat b (27) ipsam a.
- 303 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions
EZIO t'RANCESCHINI
no rationes sine dubio, addita et sua (1), quia ut fratres in monasterio propriam non age rent voluntatem, huius semper iussionibus omni obedientia militarunt. Quia, cum discussi
fuerint de omnibus actibus suis, dicturi sunt in iudicio Domino omnia facta sua per obe
dientiam a iussione impleta esse magistri. Ideoque debet semper cautus esse magister ut
omnia quae imperat, omnia quae docet, omnia quae mandat (2), de praeceptis Dei, iusti
tia dictante, monstretur (3) quod (4) futuro iudicio non condamnetur (5); timens semper futuram discussionem pastoris (6) de creditis ovibus. Quia et cum de aiienis (7) ratioci niis (8) cavet (9) redditur de suis sollicitus; et cum de monitionibus suis emendationes aliis subministrat, ipse efficitur a vitiis emendatus (10) [937 A]. Quidquid vero abbas pro utilitate monasterii agere aut facere voluerit, cum consilio fratrum agat, et convocatis om
nibus fratribus de utilitate monasterii tractetur communiter, ita tamen non libero ausu
fratres aut invito suae potestatis (11) arbitrio, sed iussione et imperio abbatis eligendis forte consiliis adplicentur. Nam ideo omnium quaeratur consilium quia quot homines tot
sunt pro diversitate interdum sententiae, ne forte a quo non speratur melius subito detur
consilium et communi utilitati hoc magis proficiat; et de multis consiliis quod eligatur fa
cile invenitur. Quod si de omnibus nullus aptum potuerit dare consilium, tune abbas, red
dita ratione consilii sui, constituat quod vult. Et iustum est ut membra caput sequantur. Ideo omnes fratres diximus ad consilium debere vocari, sed secundum (12) sententiam
monasterii, quod (13) res monasterii omnium est et nullius est. Ideo omnium quia profi ciendo successionem quandoque in monasterio vicibus da se fratres exspectant; ideo nul
lius, quia nihil in monasterio aliquid sibi a fratribus particulariter vindicatur, et nullus suo
aliquid constituit aut facit (14) arbitrio, sed omnes sub imperio degunt abbatis. Qui ergo abbas sanctae huius artis (15) sit artifex, non sibi ipsius artis sed Domino adsignans mi nisterium (16), cuius in nobis gratia fabricatur (17) quidquid a nobis sancte (18) perfici tur (19). Quae ars doceri et disci debet in monasterii officina et exerceri potest (20) cum
spiritualibus ferramentis (957 B 13).
(1) Da qui a passaa: Ideoquc debet (956 D 7) (2) emendat bM (3) monstren tur M (4) quae M (5) condemnentur M (6) pastor M, om. la parola a (7) aliis a (8) ratiocinis a (9) corr. su : cabet, in b, da mano coeva (10) Da qui a passa a:
Ergo abbas (957 B 7) probabilmente per omoteleuto (11) pietatis M (12) in M (13) quia M (14) ut faciat M (15) om. a (16) mysterium a (17) fabricatum M (18) sanctae a (19) qui termina il testo del capitolo in a (f. 43r) (20) prout M.
- 304 -
This content downloaded from 188.72.127.119 on Sat, 14 Jun 2014 06:52:28 AMAll use subject to JSTOR Terms and Conditions