M iDRARILER

BİBLİYOGRAFYA :

Ya'küb1. Kitabü '1-Bü/dan 1Ayet\ J. s. 11 O; Nu'­man b. Muhammed. el-Mecalis ue 'l-müsayerat (nşr. ibrahim ŞebbO h v. dğr.). Tunus 1978, s. 214, 224, 255, 388-392 , 411-412; a.mlf .. i{tita­f:ıu 'd-da'ueti 'z-zahire ue ibtida'ü 'd-deule (n ş r.

Vedad ei-Kad\ J. Beyrut 1970, s. 128-130, 152-154, 160, 231-232,236-237, 240-245; ibn H av- . kal. Şüretü '/-arz, s. 91-92, 99-1 00; BekrT. el-Me­sa/ik ue'l-memalik (nşr. de Slaneı. Paris 1965, s. 148-151 , 161 ; ibn izar1, el-Beyanü'l-mugrib,l , 152-157; ibnü'I-Hatlb. A'malü 'l-a' lam (nşr. Ah­med Muhtar ei-Abad!- M. ibrahim ei-Kettan1(. Darülbeyza 1964, lll, 139, 142-145, 147-148; ibn Haldun. el-'iber, VI, 130-134; KalkaşendT. Şubf:ıu 'l-a'şa, VI , 163, 165, 167; idrls imadüd­din. Taril]u 'l-l]ule{a'i'l-Fatımiyyin bi 'l-Magrib: el·Kısmü'l-l]aş min kitabi 'Uyüni'l-al]bar (nşr. Muhammed ei-Ya'lav1( , Beyrut 1985, s. 605, 610,626,633, 637; Hasan ei -Vezzan, Vaşfü i{ri· kıyye, ll , 86 , 120-122, 127-128, 148-149; Se­lavT. el-istikşa, l , 124-127; Abdallah Laroui, The History o{ the Maghrib (tre R. Manheim), Prin­ceton 1977, s. 113-114; Jamil M. Abu'n-Nasr, A History of the Maghrib in the lslamic Period, Cambridge 1987, s. 17-19, 49-50,73, 79;T. K. Park, Histarical Dictionary of Morocco, London 1996, s. 149-150; George S. Colin, "Sicilmase", iA, X, 587-588 ; Ch . Pellat. " Midrar" , EFi Frl. VI , 1031-1 035 ; M. Terrasse, "Siç!jilmassa", a.e. , IX, 566-568; Mübarek Rıdvan. "Beni Midrar" , Ma'lemetü '/-Magrib, Rabat 1413/1992, V, 1558-1561.

L

L

!il İBRAHiM HAREKAT

MİFT AHU'I-CENNE

(bk. MlZRAKLI İLMİHAL).

MİFTAHU'I-GAYB (~lr:!.:;Ao)

Sadreddin Konevi'nin (ö . 673/1274)

Allah-alem il işkisinde

ilahi bilginin yeri ve değerine dair Arapça eseri.

_j

_j

Eserin tam adı MiftdJ:ıu gaybi'l-cem'i ve '1-vücıJ.d fi 'l-keşti ve 'ş-şühıJ.d'dur. Sadreddin Konevi MiftdJ:ıu'l-gayb'da ta­sawuf tarihinde Allah-alem ilişkisini, do­layısıyla varlığın meydana gelişini ve işle­yişini, akla dayalı ilmi yöntemlerden fark­lı olarak keşf ve ilhamdan kaynaklanan mistik sezgiyle açıklayan hacası Muhyid­din İbnü'I-Arabl gibi varlığı aynı sistemle yorumlamaktadır. ilm-i ilahinin (Metafi­zik) temel meselesini başarılı bir üslupla ele alan müellif girişte eserin tertibinin ve içerdiği bilgilerin kendi düşünce ürünü olmadığını. bunların tamamen ilahi irade çerçevesinde keşf ve ilham yoluyla geldi­ğini söylemekte. bu sebeple kitabın terti-

16

bin in yadırganmaması gerektiğini belirt­mektedir. Ayrıca eseri, yüksek düzeyde seçkin olan (ahassü'l-havas) kimselerin sey­rü süiQk esnasında yararlanması için ka­leme aldığını, bazı konuları okuyucunun sezgi gücüne havale ederek kısa kestiği­ni, bir kısım önemli meseleler hakkında ise çok kapalı oldukları için susmayı ter­cih ettiğini ifade eder. Konevl. ele aldığı konularla ilgili olarak zaman zaman oku­yucuya iyi düşünmesi ve dikkatini yoğun­laştırarak anlamaya çalışması hususunda uyarılarda bulunur. anlaşılması zor bazı meseleler için de tefekkürle birlikte keş­fin gerekliliğini vurgular. Bir hususta oku­yucuya ayrıca Keşfü sırri'J-gayreh 'an sırri 'l-J:ıayreh isimli eserini tavsiye eder. Kitabı hangi tarihte yazdığım belirtme­mekle birlikte hayatının sonlarında kale­me aldığı en-NefeJ:ıdtü'l-İlahiyye'de bu eserden söz etmesi (K eki ik, s. XIX) onun adı geçen eserden daha önce telif edildi­ğini göstermektedir.

Konevi'nin müşahedenin tabiatma uy­gun bir yöntem geliştirerek tasavvufu müteahhirln döneminde teşekkül eden ilim anlayışına yerleştirdiği ve tam bir Metafizik (ilm-i ilahT) olarak tesis ettiği MittdJ:ıu'l-gayb bir mukaddime ve giriş­ten sonra on bir bölüm ve bir hatimeden oluşmaktadır. Mukaddimede konusunun Hak Teala olması sebebiyle ilm-i ilahinin

(Metafizik) en şerefli ilim olduğu vurgulan­mış, ilkeleri ve meselelerine kısaca işaret edilerek hiçbir ölçüye tabi tutulmaz diye bilinen bu ilmin de nihayet bir ölçüsü. usulü, kuralları bulunduğu belirtilmiştir. Giriş bölümü özet ve genel olmak üzere iki kısım dır. Özet kısmında eserdeki konu­lar sayılmış. genel kısmında ise ilm-i ilahi­nin mahiyeti ve konularına. varlığın birliği (vahdet-i vücOd) ve mertebeleriyle ilgili ba­zı tahlil ve açıklamalara yer verilmiş, ar­dından kısa bir hatime ile kitap tamam­lanmıştır. Eserin esas konusunu oluştu­ran on bir bölümlük kısma "Küll1 sırrın açıklanması ve asli konunun izahı" başlığı ile girilmekte ve burada cem' ve vücOd, ahadiyyet-i cem', haklkatü'l-hakaik, ama. nefes-i rahmanl. a'yan-ı sabite, arş. kür­sl, akıl. nefis. levh, kalem gibi kavramlar çerçevesinde varlık mertebeleri izah edi­lerek Hakk'ın zatından itibaren şehadet alemine tenezzülünün nasıl gerçekleştiği anlatılmaktadır. Daha sonra muhabbet teveccühünün hükümleri ve sırları, dua­nın sırrı. hükümleri ve şartları . Hakk'ın

alemle, alemin Hak'la irtibatı açısından insanın bilgisi, bilgi- am el ilişkisi. ilahi ve kevnl kelam konusu ele alınmakta, "Önemli sırlı bilgiler" başlığı altında da ko­nuların değişik boyutlarına dikkat çekil­mektedir. Bazı bölümlere başlık konma­mış. bazı bölümlerin de önceki bölümle

Mi{tahu '1-gayb'r n ilk ve son sayfalan (Süleymaniye Ktp. , Hacı Mahmud Efendi. nr. 2334)

Cl":"'~'r.JI;~~.fi:..-,fr~r''~~--; 'ı.f'~t~~-"JLfı.-ı,~ -''~~/ ... ...SI (P4,"'",.; t/J • ı .. l·~:,.,:..r";,""' •• i. ,J;.JI.JJ,.f

.~~:L-l"''~"'-~ ~'! c;.. ..f ~~ /~·~.:~·-,.:t.~ :"t·ıl.•f,,.'!,.~,L' t};!'~;! "J \="'.pı.;.~i,,._,j,~tf-''/I.J~t''.:~L;'_"J~I,ı~}f,'J;. ·,JI'.i.:-'~1-IJ

~~ ,.;rtr~_"t;./V/~ ... ,.y,,.;~c...,,w~,~ _,ı.~,~"'·t:.rı:;~· :.ı.: ~J/ı..;•:(l"'~..;,~ıtı-: ... ~,~ .. ~t ......... ı..:.$0-'-~; .. "!~· j ·;~.:>r....:.r."rııuf'!J'"'"'.;;;;t:,d'""J'•if-!.J'·"'~'?' tr':t:.·~~·~W~rıi:.::Dıı#~;t»''~:.,.:ı;v~'J{v .,. :_:ıyJOut~y. ('~'.,!..$_ ı:;R.J,~IIf"''nJA'J'.';Jr;,.!'

~J~ıl,Volr/>JJtfL:[''~ır',;jf >,(;;;ı-p:iiGd:~ !;ii"""f"':'-'-'! !J:~P<:!~>~v>:ff''"~uJi'-/iit!~'r''~'r, ;ts:".J\ıt'ı:rf"}"V..ii(.Y)'U"i-ft,y:f,,lr'~}~-:l'ıj'?Diiv?lo

t:f-:..,ı)-''.:.0"-!tp<ııJ)r--'-f;·t~-J/'fıu~'JL::-:-ü-:' ~.ı:·[flu'!,,.:-fiV·ty•-JL>.J,!it)J.ı;'ııJ'c'-.r.u!V.~'?.~

"":ı.v:..:.:J>,•.:-f.:/f,.;.ı;"::.u~,-!f~'J'fı-IV,;.,f"'' ~~,iv(w:.J,~··~t.i;;f't'J,~,, ;~,~r"i:'"'}ı.:.·,, -'iP~..ı-v.~'J,_., i/-'1'-:-!('iif··,)i;Av,,JJ,...:;.ı.."ı)

--:: ?~,;,._, ı.:.,.l.l Jl)j )/,!r# .. L.J.-' J.ı.;.t-;; J/J'/..i-- ("t/';~ı....,..J~. ,;. •.:~tf.:.l.r.'Jf.' ';"(.;,;ı..ı , .,,:; ~i/(·fU.. ; .. .t~!_,. ,.f·t.~ .. ~:

7 t.i'c:;v...,~ı. u,f. ~»~tr~~ ı,, ~tfi:ı'.::..{;..W}vL"-' --}-;~' -~~J~',:r_..;,;...;;v.;, ıl(''tı,~•;~&;~ı}P;~u~-;'~ıı;;.:!~,;;.;_,. ~lA JJ/"lf.IJI.•-l.../6/J.ı 1i:,.,;i-~~".f.~_,~/ l_i lU'..!.-Jı/t.r."'.Y:1 ~....- . • • · f,J". - r 1". . '· .. . .

,f'

re ek mahiyetinde olduğu ifade edilmiş­tir. Kitabın yaklaşık üçte birini oluşturan hatime kısmında ise insan-ı kamilin özel­liklerine yer verilmiştir. Konevl, bu bölüm­de anlattıklarının 630 (1233) veya 631

(1234) yılında Türkmen bölgesinde iken kendisine mücmelen ilham edilen sırlar­dan ibaret bulunduğunu belirtmekte ve insanın hakikatinin ne olduğu , nereden, nerede ve niçin var olduğu, onu kimin var ettiği, bu aleme gelişindeki gayenin ne olduğu, nereye gideceği, ilk ve asli irade açısından onunla neyin amaçlandığı, ma­na olarak onda neyin bulunduğu, ilahi ve kevnl nüshaların mütekabiliyeti gibi top­lam on yedi sorunun cevabı üzerinde dur­maktadır. Kitap bir tavsiye ve münacatla sona ermektedir.

Eser iki defa İran'da neşredilmiştir. Şeyh Ahmed eş-Şirazl tarafından gerçek­leştirilen ilki Molla Feniki'nin kitaba yazdı­ğı MişbdJ:ıu'l-üns beyne'l-ma')fül ve'l­meşhud ii şerJ:ıi MiftfıJ:ıi'l-gaybi'l-cem' ve'l-vücud adlı şerhin kenarında (Tah­ran ı 323). Muhammed Hacevitarafından gerçekleştirilen ikincisi de yine Molla Fe­narl'nin şerhiyle birlikte basılmıştır (Mif­ttil:ıu 'l-gayb li-Ebi 'l-Me'alf Şadriddfn Mu­f:ıammed b. İsf:ıalf: Konevi ve şerf:ıuhO. Miş­baf:ıu'l·üns Li-Muf:ıammed b. fjamza ei­Fenarf, Tahran 1416h./1374hş.).

MiftdJ:ıu 'l-gayb üzerine Osmanlılar dö­neminde birçok şerh yazılmıştır. Bunlar­dan ilki Molla Fenari'nin yukarıda adı ge­çen şerhidir. Bu şerhin . metniyle birlikte gerçekleştirilen neşrinde Mirza Haşim ei­Üşkurl, Ayetullah Humeyni. Seyyid Mu­hammed ei-Kumml, Aga Muhammed Rı­za Kumişel. Hasanzade Arnili gibi müel­liflerin ta'likatına da yer verilmiştir. Mu­hammed Hacevi ayrıca şerhi Farsça'ya çevirmiştir ( Terceme-i Mişbaf:ıu '1-üns, Tah­ran 1416h./1374hş.).

Molla Fenari'den sonra eser, Fatih Sul­tan Mehmed'in isteği üzerine Kutbüd­dinzade İznikl ve Molla Ahmed-i İlahi ta­rafından ayrı ayrı şerhedilmiştir. Kutbüd­dinzade, Arapça olarak kaleme aldığı eserini (Fetf:ıu Mi{ta/:ıi'l-gayb) Molla Fena­ri'nin şerhindeki bazı muğlak yerleri açık­lamak ve esas konuyu teferruattan ayıkla­mak amacıyla yazdığım belirtmiştir (DİA, XXVI , 489) . Molla İlahi'nin şerhi ise Fars­ça'dır (Şerf:ı-i Mi{taf:ıu 'l-gayb, Konya Yu­suf Ağa Ktp., nr. 414 [müellif nüshası]). Molla Ahmed-i İlahi, Fatih'in talebi üzeri­ne eserle ilgili ayrıca Şerh-i Istıldhdt-ı

Mittdh u '1-gayb isimli bir kitap kaleme

almıştır (Bayram, VII. devre, sy. 7 [I 979]. s. 14).

MittdJ:ıu '1-gayb Atpazarl Osman Fazl-ı İlahi (Mişbaf:ıu '1-/f:alb Şerf:ıu Miftaf:ıi '1 -gayb), Abdurrahman Rahmi Bursevi, Ahmed b. Abdullah Kırlmi, Malkoçzade Mustafa Efendi, Şehabeddin Ahmed b. Hüseyin ei-Hamevl tarafından da şerhe­dilmiştir (son dört müellifin şerhlerinin adı Şerf:ıu Mi{taf:ıi'l-gayb şeklindedir; nüs­haları için bk. Ergin, ll [1957]. s. 70-71) . Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde Esrd­rü 'ş-şühlidi'l-J:ıdşıl min fetJ:ıi'l-mevcud adıyla kayıtlı olan (Veliyyüddin Efendi, nr. ı 726) şerhin müellifi tesbit edilememiş­tir (a.g.e., II [1957]. s. 71-72).

Eseri Ahi Evran Farsça'ya (Süleymani­ye Ktp., Pertev Paşa, nr. 278; Bayram, VII. devre, sy. 7 1 I 979]. s. I 3). Ekrem Demirli Türkçe'ye ( Tasavvuf Metafiziği: Miftah-ı Gaybi'l-cem ve'l-vücud, istanbul 2002), Stephane Ruspoli kısmi olarak Fransız­ca'ya çevirmiştir. Fransızca çevirisiyle bir­likte kısmi neşri de yapılmıştır (La ele du monde suprasensible, Paris 1978; EJ2 [İng.]. VIII, 754).

BİBLİYOGRAFYA :

Sadreddin Konevl, Mi{ta/:ıu 'l-gayb ve şer/:ıu­hü Mişbfi/:ıu ' l-üns li-Mu/:ıammed b. Hamza el­Fenari(nşr. Muhammed Hikevl). Tahran 1416 h./ 1374 hş., ayrıca bk. neşredenin girişi; Cami, Ne­fe/:ıtıt, s. 556; Taşköprizade, eş-Şe~a'i~. s. 24-25; Keş{ü ':r:-:r:unün, ll, 1768; Osmanlı Müellifle­ri, I, 91; Brockelmann. GAL, I, 585-586; Suppl., I, 807; Nihat Keklik, Sadreddin Konevi'nin Fel­sefesinde Allah -Ka inat ve İnsan, İstanbul 1967, s . XIX-XX; Osman Ergin. "Sadraddin al-Qunawl ve Eserleri", ŞM, ll ( 1957). s . 68-72; Mikail Bay­ram. "Sultan Fatih'de Sadruddin Konevi ve Ahi Evren Hayranlığı", Fikir ve Sanatta Hareket, VII. devre, sy. 7, İstanbul 1979, s. 13-16; W. C. Chittick. "Sadr al-Din al-]5:ünawi", EF (İng.), VIII, 754; Mustafa Kara- Hamid Algar, "Abdullah-ı ilahi", DİA, ı, lll; Reşat Öngören. "Kutbüddin­zade İznik!", a.e., XXVI, 489-490.

li] REŞAT ÖNGÖREN

1 MiFTAHu KÜNÜZİ's-SÜNNE

(w ı 3,;.r c~:i:.i.o ı Wensinck'in (ö. 1939)

on dört hadis ve siyer kitabındaki rivayetler için hazırladığı

alfabetik konu, şahıs ve yer fihristinin

L Arapça tercümesi.

_j

Hallandalı şarkiyatçı Arent Jean Wen­sinck'in ilk dönem hadis ve siyer kaynak­larından kolayca yararlanmayı sağlamak amacıyla 1 91 6 yılında hazırlamaya başla­dığı ve on yılda tamamlayıp A Handbook of Early Muhammadan Tradition adıy-

MiFTAHU KÜNÜZi's-SÜNNE

la yayımladığı eser (Leiden I 927), 1928'­de Ahmed Muhammed Şakir tarafından Arapça'ya tercüme edilmeye başlanmış­tır. Mütercim eserin yaklaşık üçte birini Arapça'ya uyguladıktan sonra İngilizce bilmemesinden kaynaklanan güçlükler sebebiyle (Wensinck, Miftaf:ıu künuzi's­sünne, Ahmed M. Şakir'in girişi, s. t-v)

tercüme işi Muhammed Fuact Abdülba­ki'ye devredilmiş, o da bazı tashihler ya­parak dört yılda tamamladığı çalışmaya MiftdJ:ıu künuzi's-sünne adını vermiştir (Kahire 1353/1934; Lahor, ts .; 1403/1983; Mekke, ts.; Beyrut 1403/1983, 1405 [Halil ei-Meyyis'in tashihleriyle]). Wensinck kita­bın girişinde , Kütüb-i Sitte ile Darimi'nin es-Sünen ve İmam Malik'in el-Muvatta> adlı eserlerinin konu başlıklarıyla kitap ve bab numaralarını göstermiş . esas alınan kaynaklar ve kısaltmalar hakkında bilgi vermiş, eser incelenirken dikkat edilmesi gereken bazı hususlara işaret etmiş, hadis konusunda Christian Snouck-Hurgronje, lgnaz Goldziher ve Alfred Guillaume'un yöntemlerinin rehber olarak alınması ge­rektiğini söyleyip İslami mevzularda araş­tırma yapacak olanları yönlendirmeye ça­lışmıştır (A Handbook of Early Muham­madan Tradition, s. VIII).

MiitfıJ:ıu künuzi's-sünne'ye esas teş­kil eden kitaplar ŞaJ:ıiJ:ı-i Bu.{ıdri(Leiden 1862-1868, 1907-1908), ŞaJ:ıiJ:ı-i Müslim (Bulak 1290), Sünen-i Ebi Dôvud(Kahire I 280), Sünen-i Tirmig;i (Bulak I 292), Sü­nen-i Nesd>i (Kah i re I 3 I 2), S ünen-i İbn Md ce (Kah i re ı 3 ı 3), İmam Malik'in el­Muvatta>ı (Kahire 1279), Müsned-iAJ:ı­med b.lfanbel (Kahire 1313), Sünen-i Ddrimi (Delhi 1337), Müsned-i Taytilisi (Haydarabad ı 32 ı), Müsned-i Zeyd b. 'Ali, İbn Sa'd'ın et-Taba)fiitü'l-kübrfı'sı (Leiden 1904-1908, 1917, 1940), İbn Hi­şam'ın es-Sire'si (Göttingen 1859-!860) ve Vakıdl'nin el-Megazi'sidir (Berlin 1882). Wensinck bu eserleri birer rumuz­la göstermiştir (Buhiir'l ~ - Müslim ı.J"' ·

EbO DavOd .ı.; . Tirmizi;. Nesa! ._,.; , İbn Mace ~·Malik ı.., Ahmed b. Hanbel ı<»· Darimi ..,~. Tayali s! .ı:., Zeyd b. Ali j, İbn Sa'd ~. İbn Hişam ~. Vakıdl..ü). Ayrıca

kitap numarası !!, bab numarası y. ha­dis numarası L kısaltmasıyla belirtilmiş­

tir. ts kısaltması, "Önceki atıfla sonrakini kıyasla" anlamında, ~ cüz, ..§ kısım, f'f'f' de aynı hadisin sözü edilen yerde birden fazla geçtiğini, bazı bab veya sayfa numa­ralarının üzerine konulan küçük rakam­lar ise konuya dair hadisin kaç kere zikre­dildiğini ifade etmek üzere kullanılmıştır. Kitapta çok fazla kısaltınanın yer alması

17