يﻮﻔﺻ نﺎﺑﺎﻴﺧ يﺎﻫﻲﮔﮋﻳو رد ﻲﺷﺎﻜﻨﻛ · Pict2. Map of historical context of Hamedan composed with new plan of city 1932. [Shar Ta Shahr by

1390تابستان/ سال هشتم/ ده هفشماره مركز پژوهشي هنر، معماري و شهرسازي نظر ـ پژوهشي فصلنامه علمي

59

هاي خيابان صفوي كنكاشي در ويژگي

* سعيد گلستاني

** زاده سميه شريف

[email protected] 09122102137مسئول ةنويسند. ارشد معماري، دانشكده هنرهاي زيبا، دانشگاه تهران، تهران، ايران كارشناس. *

[email protected] . ارشد معماري، دانشكده هنرهاي زيبا، دانشگاه تهران، تهران، ايران كارشناس. **

چكيدهكنيم با مفهومي با كنكاشي در تاريخ شهرسازي ايران و مكاتب آن در ادوار گوناگون، آنگاه كه معماري و شهرسازي صفوي را مرور مي

توان سبز راه را كه مي طوريه در معناي امروزي دارد، ب 1شويم كه به لحاظ تعريف تشابه زيادي با سبز راه به نام خيابان مواجه مياين در حالي است كه در دستور زبان طراحان منظر و شهرسازان ايراني، اين مفهوم .هاي صفوي دانست مصداقي مدرن براي خيابان

. يابد ساختاري كمتر راه ميده است از طريق نگاه تحليلي به اسناد مكتوب و مصور بجا مانده، تصويري روشن از اين عنصر ارزشمند طي مقاله حاضر كوشش ش

در اين ميان براي . ترسيم شده و اصول مشترك حاكم بر اين گونه محورهاي مستقيم شهري در عصر صفوي مورد بازشناسي قرار گيردنويسان اروپايي كه در هاي سفرنامه ل حاكم بر آنها جستجو در ميان يادداشتشناسي اصوو بازهاي صفوي يافتن به الفباي خيابان دست

اند راهگشا ها توصيفاتي دقيق از آنها بر جاي گذاشته ثير جاذبه قوي اين خيابانأعصر طاليي صفوي در ايران گام نهاده اند و تحت تاند كه به آساني قابل شناسايي اند يا چنان دستخوش تغيير شده هها يا به كلي از ميان رفت چرا كه امروزه عمده اين خيابان. خواهد بود

در ادامه پس از بيان كلياتي در باب خيابان صفوي و سير تحول آن، بر اساس برخي از اين توصيفات مشتمل بر پنج خيابان كه . نيستندل كلي حاكم بر اين يادگار ارزشمند از باشد، اصو حاصل كنكاش نويسنده در ميان اسناد مكتوب و مصور از ايران عهد صفوي مي

برقراري . 1: هاي عملكردي ويژگي: بخش كالبدي و عملكردي استخراج و تدوين شده است معماري و شهرسازي صفوي در دوگردش و تفرج شهروندان و فراهم آوردن بستري . 2 .اتصال ميان عناصر همجوار به ويژه باغات شاهي و تداعي باغي در مقياس شهر

باغ شاهي يا عنصر (كننده ايجاد سلسله مراتب قوي و تأكيد بر جايگاه عنصر قطبي. 3. توان آن را گردشگاه عمومي شهر ناميد كه ميهمانگونه كه عناصر اصلي باغ ايراني در سه گروه آب، گياه : اجزا و عناصر كالبدي. يافته است كه در انتهاي مسير استقرار مي) مذهبي

اين : جايگاه در ساختار شهر. توان به عناصر كالبدي خيابان صفوي نيز تعميم داد بندي را مي اسايي هستند، اين طبقهو بنا قابل شنهاي بعدي زمينه توسعه كه در دوره به طوري. اند شده اي از باغات احداث مي ها عمدتاً در حاشيه شهرها و در ميان مجموعه خيابان

.اند كهن را فراهم ساختهشهرها به خارج از باروهاي شهر

واژگان كليدي

.خيابان، عصر صفوي، سفرنامه

59-68/هاي خيابان صفوي كنكاشي در ويژگي

60

مقدمهويژه در جوامع در سرعت اين تحوالت به. ي گوناگون اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي بوده استها عرصهچند دهه اخير بستر تحوالت عميقي در

رو ي گوناگون از جمله معماري و شهرسازي شده و روند شتابان تغييرات و نيازهاي جديد پيشها حوزههايي در حال توسعه موجب بروز گسستباقي نگذاشته است؛ در اين ميان شهرها دهيرسداري كه طي قرون متوالي به تكامل آمد از الگوهاي اصيل و ريشهگيري روزمجالي براي بهره

با اين وجود جاي بسي شگفتي است كه . اند كردهتجربه راگسيخته و ويرانگر ي اصيل خود، رشدي لجامها اندامبندي و نتفاوت به استخوابيكه پس از گذشت قرون و اعصار همچنان رد پايشان در گستره آمدهده و به اجرا درريزي شبرخي از اين ساختارها چنان قدرتمندانه و مؤثر طرح

.شهرها قابل بازشناسي استقبل و بعد از تبديل شدن قريه را آندو عكس هوايي زير متعلق به مجموعه تاريخي قدمگاه نيشابور است و وضعيت بافت مسكوني پيرامون

رنگ محوري مستقيم و عريض را در امتداد راستة ه ت توان يمبه تصوير سمت راست تر قيدقبا نگاهي . )1تصوير( دهد يمقدمگاه به شهر نشان بندي نتصوير سمت چپ نيز نشانگر جايگاه اين محور در استخوا. كندي كشاورزي امتداد پيدا ميها نيزماصلي باغ مشاهده كرد كه در ميانه

ي بوده است ا زهيانگتنيدگي شگفت آنها با باغ و شهر هم محورهاي مستقيم شهري و در گونه نياپي بردن به ماهيت . شهر نوپاي قدمگاه استدر ها ابانيخمانده از اين دوران آغاز كند كه ماحصل آن شناسايي برخي از اين تا نگارنده جستجويي گسترده را در ميان اسناد پراكنده به جاي

آمده ي بدستها دادهبندي مانده و جمع دادن توصيفات بجاشده از كنار هم قرارضر تالشدر مقاله حا. شهرهاي مختلف ايران بوده است .ي مشترك اين الگوي اصيل به عنوان نمادي از معماري و شهرسازي ايران در عصر صفوي تدوين و ارايه شودها يژگيو

روش تحقيق .اريخي و نيز پژوهش موردي استـ ت پژوهش حاضر مبتني بر راهبرد تفسيري

.......................جستجو .................... ........................ارزيابي ......................

........................روايت ...................... .............................. تفسير ...............................

.google earthبرداري كشور و سازمان نقشه: خذأم. پس از آن عكس هوايي قدمگاه قبل از تبديل شدن به شهر و .1تصويرPic1. Aerial photo of Ghadamgah village before conversion to city and after that. [Geological organization of Iran & Google earth].


61

ظهور خيابان در عصر صفوي » بيايان«در مقابل » خيابان« ايش مفهومدپي گردد يافزوده و به تعبيري روشن ابداع مدر زمينه شهرسازي اين دوران بر مفاهيم قبلي درآنچه "

رختان به شرايط اقليمي در كناره خود د اين خيابان با توجه. شود ييا اينكه به موازات آن كشيده م برد ياست كه يا راه به ميدان اصلي شهري م "رديگ ينام م …و )در مورد تهران(و يا چنارستان ) در مورد قزوين(» چهارباغ« يمحيط بيروندر گيري دارد كه بنا به نوع قرار يشمار يباز . است كه دو طرفش درختان و گل و باغچه راهي ،زارلگ : نامه دهخدا نيز چنين آمده است در مقابل واژه خيابان در لغت ].93: 1375، حبيبي[

شده مطرح طراحي شهري عنصريك به عنوان نيز ، راه آغاز شدكهن يها بافت خارج ازايراني در يشهرهاتوسعه عهد صفويه به اين سو كه ها در اين گونه راه. گيري راه به سمت خود است كننده در انتهاي محور با جهت جديد، قرارگيري يك عنصر قطبي يها ويژگي بارز راه. دش

وسيع و طويلي نظير خيابان چهار باغ يها ابانيدر اين دوره خ. است شده يمختم كننده به عنصر قطبيرسي عمدتاً به صورت مستقيم دست. مورد استفاده عموم بوده است داشته و به عنوان گردشگاه فراواني قرار يها باغ آنها كه در اطراف اند دهيشهرها احداث گرد بسيارياصفهان در

مردم ياصفهان، شيراز، مشهد و قزوين احداث شده و به دستور و شهرهايي نظير شاه عباس صفوي در ويژه دوره صفويه، بهدر ها باناياين خ .اند ها را داشته اجازه استفاده از باغ

و در دوران پهلوي ) 3تصوير(كند ي صفوي در دوره قاجار تداوم پيدا ميها ابانيخي ها يژگيومفهوم خيابان به شكلي پيوسته با مفاهيم و لياتومبشدن و ورود شدن با روند سريع تغييرات ناشي از صنعتي همچون بسياري عناصر معماري و شهرسازي تاب مقاومت و مجال هماهنگ

وران معاصر به عنوان بار خيابان صفوي در د برانگيز است ظهور ديگر تأملدر اين ميان آنچه . )2تصوير( شود يمو به فراموشي سپرده ابدي ينمرا ي اصيل آن در تاريخ شهرسازي ها شهيراعتنا به گيري از غرب و بي با وام "راه سبز"عنصري مدرن در شهرسازي و معماري معاصر با عنوان

.ايران است

2ي صفوي از نگاه سفرنامه نويسان و متون تاريخيها ابانيخ

ويژه ي صفوي بپردازيم الزم است مروري داشته باشيم بر تصوير كه در متون تاريخي بهها نابايخو اصول مشترك ها يژگيوپيش از آنكه به بدين منظور پنج خيابان در شيراز، اصفهان، نيشابور و كاشان مورد بررسي قرار . مانده است جاي بر ها ابانيخسفرنامه سياحان اروپايي از اين

: گيرد مي شيراز خيابان شمال شهر •از پل رسند يدر سمت شمال به فاصله تقريبĤً ربع فرسنگ به كوه م": دينما يمتوصيف گونه نيادر سفرنامه خود اين خيابان را 3»تاورنيه«

خان يكوچك سنگي كه در خارج شهر ولي نزديك آن قرار دارد تا دامنه كوه يك خيابان مستقيم طوالني وجود دارد كه در آنجا امام قلبه يگوش واقع شده و در وسط آن حوض در جلو مدخل مسجد يك ميدان هشت) ه استزمحبن اظور بقعه شاه مير علي من(مسجدي بنا كرده

در طرفين خيابان، از ابتداي مسجد تا پاي كوه، . شود يطول خيابان را طي كرده و داخل حوض م ،همان شكل است كه آب آن از كوه آمده

نقشه بافت قديمي شهر همدان در تركيب با طرح جديد . 2تصوير .1375حبيبي، : مأخذ . ش.ه 1310سال

Pict2. Map of historical context of Hamedan composed with new plan of city 1932. [Shar Ta Shahr by Mohsen Hibibi].

هايي منسجم با جداره) باب همايون يا الله زار(جار اهاي دوره ق نقاشي يكي از خيابان .3تصوير .1375حبيبي، : مأخذ . اثر محمود خان ملك الشعرا

Pic3. A painting from a Ghajar avenue (Laleh zar or Bab Homayoun) with designed façade, painted by Mahmoud Khan Malek Al Shoara. [Shar Ta Shahr by Mohsen Hibibi].


62

محوطه …اند در، چند اطاق ساخته سر هر باالي معين درهايي مقابل يكديگر باز شده و يها در فاصلهديوار آنها در چند بنا شده كه ييها باغ ).5و4تصاوير(؛ ]142: 1353به نقل از سفرنامه تاورنيه، افسر، [ "…داخل باغ از درختان سرو به خط مستقيم خيابان بندي گرديده است

دروازه ورودي شهر، به خيابان بسيار زيبايي منتهي ": كند يمتوصيف گونه نياورودي شهر نيز اين خيابان را با عنوان خيابان 4»شاردن«يي است كه جبهه آنها در سمت خيابان دويست پا و هر يك ها باغدر دو سوي خيابان . پهناي آن پنجاه پا است. كه درازا و باريك است شود يم

از هر دو سو مقابل هم ها باغدرهاي . اند ساختهدر يك كاله فرنگي و بر فراز هر سردر و مدخل باشكوهي است با طاق نيم گنبدي داراي سر .]154: همان [ "آورده است به وجودقرار گرفته و قرينه بودن آنها وضع جالبي

شيراز خيابان باغ شاه •خياباني بسيار بزرگ آغاز ) و شمال غرب دارد دروازه آهن كه رو به غرب(از اين دروازه ": سدينو يمدرباره اين خيابان چنين 5»روآيفيگو«و بسيار ديگرد يمختم كرد يمي شاه كه سفير بايد در آن منزل ها خانهاين خيابان به يكي از . كه دو هزار پا طول و نود پا عرض آن بود شد يم

ي كه به آن مشرف ا خانهرتفاع يك نيزه بود، اما اندود به ا در دو طرف آن ديواري گچ. راست بود چنانكه گفتي با مساحي دقيق طراز شده باشدي زيبايي پر از درختان ميوه با چند عشرتكده كه تا دو ثلث خيابان را از دو طرف در بر ها باغپشت ديوارها در دو طرف، . باشد وجود نداشت

در وسط . كردند يماندازي با كمان استفاده تير دواني و خيابان به قدري پهن و صاف بود كه اهالي از آن براي اسب... وجود داشت گرفتند يمو اين خيابان عريض شش ستون از مرمر سفيد ساخته شده بود به كلفتي دو پا و ارتفاع نيم نيزه كه دو به دو كنار يكديگر قرار گرفته بودند

،روآيفيگو[ ". . . كردند يمي تمرين سوار كاري استفاده مانع برا به عنوان ها ستوناز اين . ي ديگر پانزده يا شانزده پا بودها ستوناز شان فاصله ].132و131: 1363

را يا جاده ميتوانست ياز آنها م كياز هر كه اند يك خط مقابل يكديگر قرار گرفته دراين درها چنان ": كند يماضافه گونه نيادر جاي ديگر همان خيابان محصور ،اين باغ بزرگ خيابان نيتر مهم …اخل باغ را مشاهده كنيمكه از آن وارد شده بوديم و در عين حال خيابان مشجر د

نهصد پا درازا و سي پا اين خيابان ).منظور از خيابان در اينجا راسته اصلي باغ است( ميا از آن سخن گفته تر شيدر سروها و چنارهاست كه پدو در عمارت و جاده ورودي و حتي دروازة آهن را كه فاصله اولين و آخرين نتوا يم سرادر جلواز است و صاف است كه رپهنا دارد و چنان

اين سروها . تنومند آراسته شده است از دو طرف با سروهاي ميا طور كه گفته همان ها ابانياين خ. آنها يك فرسنگ ايتاليايي است مشاهده كردفع و راست قامتند كه به تد است و چنان مرسه مرپيوسته يها دستبسيار انبوه و ستبرند چنانكه كلفتي برخي از آنها بيش از طول

)(obelisk6 137و136: همان [شباهت دارند.[

شاردن خيابان شمال شهر و گرفته از سفرنامهبرشيراز در دوره صفويه در اين تصوير .4تصوير .1353افسر، : ماخذ . شود هاي اطراف آن و بقعه امامزاده علي ابن حمزه ديده مي باغ

Pic4. Shiraz in Safavieh period. In the picture Sjomal Shahr Avenue and Ali Ebn Hamzeh tomb can be seen [Historical context of Shiraz by Keramat Allah Afsar].

در اكبر در سر راه شيراز به الر كه خيابان شمال شهر... تنگه ا. 5تصوير .1353افسر، : خذ أم. خورد امتداد آن به چشم مي

Pic5. Allah o Akbar strait and Shomal Shahr Street [Historical context of Shiraz by Keramat Allah Afsar].


63

خيابان چهار باغ اصفهان •: توصيف كرده است ونهگ نيچهار باغ را ا) ق ـ ه 1038(م 1617سال در است كه 7»پيتر دالواله« اولين اروپايي كه اين خيابان را مشاهده كرد

در وسط كامالًدر خارج از شهر قرار دارد، ولي وقتي محالت جديد به يكديگر بپيوندند فعالًمحل تماشايي ديگر اصفهان، خياباني است كه " .در رم باشد 8»پونت موله«طول اين خيابان دو الي سه ميل و عرض آن شايد دو برابر . قرار خواهد گرفتي زيادي دارد و با تصاوير و نقش و ها پنجرهو ها وانيابان از سمت شهر اصفهان، خانه كوچك چهار گوشي قرار گرفته كه در شروع اين خيا

ديد و غرض از ساختن آن نيز همين بوده است و قصر شاه توان يمخوبي از باالي اين خانه تمام خيابان را به. نگارهاي جالبي تزيين شده استي سلطنتي واقع شده و ورود ها باغدر كنار خيابان، ديوارهاي يكسان و منظمي وجود دارد كه در داخل آنها . كند يممتصل را نيز داالني به آن

يي چند، ها فاصلهروهاي خيابان سنگفرش و براي عبور انسان و اسب بسيار مناسب است و به كف پياده …به آنها براي تفرج مردم آزاد است ].40و39: 1348 ،دالواله[ "ي مختلف كاشته شده استها لگسنگفرش قطع و در زمين

اين . كنم يمگردشگاه مشجر عمومي اصفهان ناميد شروع را آن توان يماز اين معبر كه ": نبز در سفرنامه خود چنين نوشته است شاردناطراف اين ... ويست پا عرض آن بوده است طول خيابان سه ميل و د … ام دهيخيابان زيباترين معبري است كه من تا كنون ديده و يا شن

و ديگري ... تر و در ميان باغ شاه داراي دو عمارت كاله فرنگي است كه يكي بزرگ كي وسيع زيبايي است كه هر يها انگيز، باغ خيابان فرحمشبك و مانند ها باغيشتر نقاط ديوار ب …باز است تا بتوان رفت و آمد مردم را در خيابان ديد روي سر در باغ بنا شده و آن نيز از هر طرف

كه اين خيابان به عمارت تفريحي شاه … ديد را آندرون توان يمخوبي يي است كه براي خشكانيدن چيده باشند و از بيرون بهها خشترديف نگي مربع و بلند و بزرگ است ابتداي اين خيابان دلپذير زيبا عمارت كاله فر …گردد يبه مناسبت بزرگي به هزار جريب موسوم است ختم م

تصاوير (؛ ]146-150: 1362شاردن، [ "باشد يكه دو عمارت در دو انتهاي اين خيابان م طوري هكه مقابل عمارت هزار جريب واقع است، باز اين خيابان نيز ماندهبه جااي از تصاوير جاي مانده است، به پاره عالوه بر توصيفات مكتوب كه از سياحان غربي در مورد چهارباغ بر ).9تا6

تصاوير او از چهارباغ . را نام برد» كرنليس دو بروين«توان اند مي از جمله كساني كه چهارباغ اصفهان را به تصوير كشيده. توان اشاره كرد ميتحريف بروين تقريباً شكل يها طرح. است منتشر شده به حالتنها مراجع تصويري است كه اصوالً تا به عنواناصفهان سنديت كاملي دارد و

.اسناد تاريخي نگريست به نظررا بسيار با ارزش شمرد و به آنها ها طرحاين ستيبا يم حال نيادهد ولي با شدة چهارباغ را نشان مي

خيابان قدمگاه نيشابور •

: كتابش در ذكر آثار خير و عماراتي كه شاه عباس كبير ساخته، آورده است در مقاله يازدهم) اسكندر بيك تركمان(نويسنده عالم آراي عباسي و احداث خيابان و غرس اشجار رود يمعمارت قدمگاه شاه پور كسري و ايوان و عمارت متصله به آن و حوضي كه از آب كوه رفيع به فواره "

ان هايي خيابان چهار باغ اصفهانتبخش . )راست( 8 تصوير .1378،انصاري: خذأاثر بروين م

Pic8 (right). End part of Chahar Bagh. [Ansari, 2000].

سر در باغ هزار جريب .چهار باغ اصفهان ).چپ( 9 تصوير .1378، انصاري: خذأم .اثر بروين

Pic9 (left). Chahar Bagh and entrance of Hezar Jarib garden. [Ansari, 2000].

. باغ هزار جريب اثر بروين ).راست( 6 تصوير .1378،انصاري: خذأم

Pic6(right). Hezar Jarib garden drawn by Cornelius de Bruyn. [Ansari, 2000].

تداي خيابان چهار باغ و باغ هزار جريب در اب ).چپ( 7 تصوير . 1378،انصاري: خذأم .آن اثر بروين انتهاي

Pic 7 (left). First part of Chahar Bagh and Hezar Jarib garden at the end. [Ansari, 2000].


64

كتاب 854و باز اسكندر بيك تركمان در صفحه . ]320: 1353 ،مولوي[ "كه خصوصيات آن مقام ملك فرساي را صدق سر من راي استاحياء عمارت قدمگاه را نيز در نيشابور واقع، از غايت ": نويسد ضمن وقايع سال يك هزار و بيست مي به قدمگاهعالم آراء چاپ اصفهان راجع

داده از درگاه عمارت تا نيم فرسخ كه سمت ر ها قرا ارهفو. ريزد شهرت محتاج بيان نيست، فرموده چون در دامنه كوه واقع شده، آب از بلندي ميكمينه را در وقتي از اوقات،. خيابان طرح فرموده كه آب از دو طرف آن جاري است و درختان در اطراف آن غرس شده. راه و شارع عام است

.]321: همان [ "قلم از توصيف عاجز است. ..از غايت خوبي و خرمي ) كه(كه متوجه زيارت روضه مقدس بود عبور از آن امكنة واقع شد چهل ذرع تا به عرضز كنار راه قديمي نيشابور به مشهد خياباني ا": در كتاب آثار باستاني خراسان نيز در توصيف خيابان قدمگاه چنين آمده

ج را افرادي كه در سي چهل سال قبل از راه اند كه اشجار كهن سال كا قدمگاه احداث شده و در هر دو طرف خيابان درخت كاج كاشته بودهقطع شدن آب رودخانه بعضي اشجار خشكيده و برخي را مردم به واسطه ها قرنو در طول اند دهيداند در كنار راه كنوني در باغ قدمگاه گذشته

).11و 10تصاوير(؛ ]322و 321 : همان[" شود يمبريده و در اين اواخر مختصر تعدادي از اشجار كهن سال كاج به وضع نامرتبي ديده

باغ كاشان خيابان چهار •

بار ديگر ) ق. ه 1038 -996(تا آنكه در زمان شاه عباس اول صفوي شود يمق كاشان تا مدتي بي رونق و متروكه رها . ه 982پس از زلزله ان با اقداماتي كه شاه طهماسب در پايتخت خود قزوين به اجرا در آورد الگوي توسعه و عمران شهر كاشان در اين زم. رديگ يممورد توجه قرار

خارج از باروي محيطي ) خانه صفوي دولت(مجموعه حكومتي جديد .و همچنين گسترش شهر اصفهان در زمان شاه عباس بي شباهت نيست. ه به احتمالي به دروازه خراسان شهرت داشته استو مزارع پيرامون شهر و مجاور دروازه شرقي آن بر پا شده بود ك ها باغصه عرشهر در

و مراسم مذهبي ها شينماي چوگان و سواركاري، ها يبازخانه جديد در اطراف ميداني وسيع و گشاده تمركز يافته، كه عرصه باز آن براي دولتكزي براي فعاليت نهادهاي شهري به در يك سوي اين ميدان كه نقطه مر. و همچنين شرفيابي سفيران كشورهاي خارجي فراهم شده بود

ي از آن، ساختمان مجللي براي پذيرايي و اقامت سفيران و ا گوشه، مجموعه كاخ سلطنتي در ميان باغي بزرگ قرار گرفته بود و در آمد يمشمار خانه به تي ورودي به مجموعه دولها هدروازكه به احتمال زياد يكي از ) خانه تلگرافعمارت (در اقامتگاه سفيران از سر. سياحان برپا شده بود

شاه در روستاي فين كشيده داالحداثيجدو مزارع تا مدخل ورودي باغ ها باغباغ با گذر از ميان ، خياباني مستقيم موسوم به چهاررفت يمشمار رسد اين خيابان، دهليز ورود به نظر مي به. بر پا شده در دو سوي آن بوده استي ها باغاين خيابان دهليز ورود به رسد يمبه نظر .شده بود

.]1383نوروز برازجاني و جوادي، [ هاي بر پا شده در دو سوي آن بوده است باغ

.نگارنده: خذأم .مدل سه بعدي از شهر و مجموعه تاريخي قدمگاه ).راست( 10 تصويرPic10 (right). A 3d model of city and historical complex of Ghadamgah (By writers)

.1384،نگارنده: خذأم. .شود انداز فعلي خيابان قدمگاه كه در انتهاي آن باغ و بقعه قدمگاه ديده مي چشم ).چپ( 11 تصويرPic11 (left). Landscape of Ghadamgah with Ghadamgah Garden. (Photo by writers)


65

ي صفوي ها ابانيخوجوه مشترك ي صفوي در سه بخش عمده ها ابانيخي بارز ها يژگيودر اين بخش بر اساس مطالعات تاريخي انجام گرفته و تحليل توصيفات به جا مانده،

.شودتدوين و ارايه مي كالبدياجزا و عناصر •

كه به طوريهاي صفوي برقرار است به و خيابان ها باغي نا گسستني ميان ا رابطهاستنباط كرد، توان يمكه از توصيفات بجا مانده گونه همانحاصل گسترش باغ ايراني در مقياس شهر تر جسورانهخيابان صفوي را حاصل گسترش محور اصلي باغ ايراني و به تعبيري توان يمروشني

به عناصر كالبدي توان يمبندي را كه عناصر اصلي باغ ايراني در سه گروه آب، گياه و بنا قابل شناسايي هستند، اين طبقه گونه هماندانست و : خيابان صفوي نيز تعميم داد

توان به هفت حوض ن نمونه ميبه عنوا. سازند يمآب را به شكلي پر رنگ در طول اين محورها جلوه گر ها فوارهو ها حوض، ها يجو: آب - . كردكه شاردن آنها را با جزييات زياد توصيف كرده استبزرگ خيابان چهار باغ اشاره

صفات غالب كاركرد

گونه غالب عناصر پيراموني درختان

عنصر پاياني )كننده قطبي(

عنصر آغازين

عرض )متر(

نام خيابان )متر(طول

---- -- قرينه، زيبا، دراز و

باريك ------ باغات و سردر ورودي

بقعه سيد مير علي بن حمزه

------ پنجاه پا پل سنگيشمال شهر

شيراز

تمرين سواركاري، تيراندازي با كمان،

اطراق و تماشا

بسيار راست، پهن و صاف، هموار

ديوار گچي به ارتفاع يك نيزه، باغات

باغ شاه شيراز پا 2000 پا 90 زه آهندروا باغ شاه سرو و چنار

گردشگاه عمومي اصفهان

هاي صاف و ديواره منظم، قرينه، زيبا

باغات درباريان، مدرسه چهارباغ، چند قهوه خانه و

... باغ هزار جريب چنار

پل اهللا وردي خان

تا سه ميل 2 پا 200چهار باغ اصفهان

دسترسي به عنصر مذهبي

كيلومتر 3 متر 36 رباط سعد باغ و بقعه قدمگاه كاج ورزيهاي كشا زمين ------ قدمگاه نيشابور

موقعيت خيابان چهار باغ اي از بافت كهن كاشان و نقشه. 12 تصوير .1383 ،جوادي و نوروز برازجاني: خذأم

Pic12. A map showing the historical context of Kashan and location of Chahar Bagh

. ل از باغ فين و خيابان چهار باغتصوير هوايي ماي .13 تصوير .1383 ،جوادي و نوروز برازجاني: خذأم

Pic13. Aerial photo of Fin Garden and Chahar Bagh Avenue.

.نگارندگان: مأخذ . توصيفات سفرنامه نويسان و مورخان از چهار خيابان صفوي. 1جدول


66

نظمي نمادين و ،منظم درختان بزرگ مقياسي نظير كاج، سرو و چنار عالوه بر ايجاد سرسبزي و طراوت يها فيردو ها باغچه: گياه -اين درختان در فواصل معين . كند يمتشبيه obeliskچنانكه فيگويروا درختان سرو خيابان باغ شاه شيراز را به .آورند يم به وجودگذار را ريتأث

دار اند كه خيابان، عمده محصوريت خود را به عنوان يك فضاي شهري وام كرده يمي نرم را ايجاد ا جدارهو شده يمدر دو سوي خيابان كاشته . اين ديوار سبز است

افتهي يمدر ابتدا، انتها و امتداد خيابان استقرار تر تمامچه است كه با هنرمندي هر ساختمانسومين گروه از عناصر كالبدي باغ و خيابان، :بنا - يا عمارتي زاده امامي ورودي شهر و نقطه پاياني، باغي حكومتي يا عنصري مقدس همچون يك ها دروازهيكي از معموالًنقطه ابتدايي . است

كه به شكلي آنهادر ورودي و سر ها باغدر طول خيابان نيز ديوار ممتد . است داده يم ها ابانيخقطبي به اين دست از يادماني بوده، كه حالتي تك .است كرده يمشد، چهره اين محور را كامل يميادماني با رعايت اصل قرينه سازي مقابل يكديگر بنا

ي عملكردي ها يژگيو • :كاركردهاي خيابان صفوي در سه بخش زير قابل بازشناسي است به طور كلي

هاي راه، وظيفه ذاتي برقراري ارتباط ميان عناصر مستقر در خيابان صفوي همچون ديگر گونه: برقراري اتصال ميان عناصر همجوار . الفاند كه به طور خطي در كنار خيابان داده باغات تشكيل ميهمانگونه كه پيشتر گفته شد عمدة اين عناصر را . دار بوده است امتداد خود را عهده

رود، تداعي باغي در مقياس شهر است كه در آن خيابان نمايد و رويكردي نو به شمار مي آنچه در اين ميان حايز اهميت مي. اند يافته سامان ميدر اين ميان توجه به زيباسازي خيابان از . نمايد كننده در انتهاي محور به مثابه كوشك عمل مي صفوي به مثابه راسته اصلي و عنصر قطبي

هاي راه منجر شده ناصر منظرساز نظير آب و گياه هماهنگ با هندسه منظم خيابان نيز به ايجاد كيفيتي متمايز از ديگر گونهطريق بكارگيري ع .است

دسترسي ، به واسطه طراحي خاص خود مكاني براي تفرج و گذران اوقات نيتأمي صفوي عالوه بر ها ابانيخ: گردش و تفرج شهروندان . باندازهاي زيبا، دوري از ازدحام و شلوغي شهرها، گشودگي و طول زياد آنها، امكان بر مندي از چشم يي نظير بهرهها يژگيو. فراغت نيز بوده است

گونه كه فيگو يروا در مورد خيابان باغ نآ .كرده است يمروي و اطراق را براي اهالي فراهم دواني، تيراندازي، پيادهيي نظير اسبها برنامهپايي همچنين او شش » .كنند يماندازي با كمان استفاده خيابان به قدري صاف است كه اهالي از آن براي اسب دواني و تير«: ديگو يماز شاه شير

: كند يماست و در جاي ديگر اضافه شده يمكه از آنها براي تمرين سواركاري استفاده كند يمستون از مرمر سفيد را در ميانه خيابان توصيف وسيله قسمت وسط خيابان كه معبر نيست همواره سبز و پر از گياهان ريزي شبيه شبدر است و هر روز گروهي زن و مرد روي اين بدين... "

اين نوع وقت گذراني و تفريح را كه از هر نوع خوش گذراني ديگر جداست ها يرانيا.... پردازند يمو به تفريح و گپ زدن نندينش يم ها سبزهباغ چهار. برد يمباغ اصفهان به عنوان گردشگاه عمومي اصفهان نام همچنين پيترو دالواله از چهار]. 1363، روآيفيگوسفرنامه [ "نامند يم تماشا

هاي شاهي و بهره يي خاص، مردم اجازه دسترسي به باغها زمانبه عنوان باغي عمومي در مقياس شهر در دسترس همگان بوده است، حتي در .اند داشته را آنو محصوالت ها وهيممندي از

يافته در از ديگر كاركردهاي منحصر به فرد خيابان صفوي ايجاد سلسله مراتب قوي براي رسيدن به عنصر استقرار: ايجاد سلسله مراتب . جماندني پاياني به ياد ي مذهبي،ها يكاربري شاهي يا ها كاخبدان اشاره شد عملكردهاي شاخصي نظير تر شيپكه گونه همان. انتهاي محور است

امتداد راست و بدون انحراف محور خيابان، پرهيز از ايجاد هر گونه مانع بصري در ميانه آن، تأكيد بر . است زده يمرقم ها راه گونه نيارا براي در دامنه ها ابانيخندازي اين ساختار خطي خيابان با ايجاد جريان آب در راستاي محور، كاشت درختان در دو رديف منظم پيراموني و نيز طرح ا

. رواني قوي بر مخاطبين هستند ريتأثهاي اصلي براي ايجاد مؤلفهكننده بر تارك مسير، از جمله ارتفاعات و در نتيجه قرارگيري عنصر قطبياند و شده يممستقر ها ابانيخيي مشرف به همين ها اقامتگاهكند كه بدانيم اكثر سياحان و سفراي خارجي در اين نكته آنجا اهميت پيدا مي

جامانده از اين كه توصيفات به طوري به. است شده يمگونه نمايشي جالب توجه از قدرت شاهان و حكمرانان صفوي براي آنها ترتيب داده بديني در انتهاي خيابان هستيم يي نظير قدمگاه نيشابور كه شاهد استقرار عنصر مذهبها نمونهاز طرفي در . ي گوياي اين نكته استبه خوبسياحان

ي كه در مورد قدمگاه، ا گونهبه . اين ويژگي موجب القاي حرمت و تقدس مكان در ذهن زائران و عاملي براي كشش و هدايت آنها بوده است .اندشتافته يمة كاروان رو با طي خياباني به طول سه كيلومتر به زيارت بقعه قدمگاه جادكاروانيان با انحراف از


67

شهر يگاه در ساختارجا •باغ اصفهان در ناحيه غربي شهر كه چهارطوريبه. اند شده يمي از باغات احداث ا مجموعهدر حاشيه شهرها و در ميان عمدتاً ها ابانيخاين

ي بعد توسعه ها دورهي بوده است كه در ا گونهبه ها ابانيخيابي اين ن مكا. اند گرفتهي شيراز در حاشيه شمالي شهر شكل ها نمونهاصفهان و باغ اصفهان با هوشمندي تمام صورت پذيرفته اين آينده نگري در چهار. اند دادهشهرها را به خارج از باروهاي شهر كهن در امتداد خود سامان

رت عالي قاپو، و نقش جهان از طريق عما شود يمكه بافت كهن از طريق محور ارگانيك بازار به ميدان جديد نقش جهان متصل طورياست بهيي نظير ها نمونهتوجه به اين ارتباط موجب شده است در . سازد يمباغ چهل ستون و هشت بهشت اتصال خود را با خيابان چهار باغ برقرار

.بندي شهر باشيمنچهارباغ و خيابان قدمگاه نيشابور پس از گذشت صدها سال شاهد حضور مؤثر اين عنصر در استخوا

گيري نتيجه، حضور قدرتمندشان در عرصه شهرها را ها قرنكه گذشت ميشو يميي روبرو ها دهيپددر طول تاريخ معماري و شهرسازي ايران با

.است ها ابانيخ تر قيدقترديد يكي از آنها، محورهاي مستقيم شهري در عصر صفوي يا به عبارتي فروغ نكرده است و بي بيي آنها با ها يژگيوآمده و بررسي اسناد بجا مانده از محورهاي مستقيم شهري در دوره صفوي و تطبيق ه عملببا توجه به تحقيق

شده براي كرد كه اين مهم، نشانگر پيروي از الگويي مشخص و از پيش تعريفبه روشني اصولي مشترك را مشاهده توان يميكديگر ي صفوي عالوه بر كاركرد اوليه خود به عنوان مسيرهاي ها ابانيخ دهد يمشده نشان از سويي ديگر بررسي انجام. اندازي آنها است طرح

كه در ساختار شهرهاي تاريخي ايران طوريبه. اند بودهساز توسعه موزون شهرها خارج از بافت كهن نيز ي بعد زمينهها دورهگردشگري، در آنكه در شهرهاي نوپايي نظير قدمگاه نيشابور نيز پس از گذشت تر جالبو يافت توان يمنظير اصفهان و كاشان همچنان رد پاي آنها را

حاصل درآميختگي حساب توان يماين پايداري و اثر ماندگار را . هاي صفوي استگيري شهر، وامدار حضور خيابانچهار صد سال، شكلويژه عنصر پاياني دانست، چنانكه در مواردي نظير شده ميان خيابان به عنوان يك فضاي باز شهري با عناصر معماري متصل به آن، به

.چهار باغ كاشان و قدمگاه نيشابور همچنان ارتباط ميان خيابان و باغ، به شكلي ناگسستني حفظ شده است

. نقشه خيابان چهار باغ اصفهان). راست( 14 تصوير .انصاري: خذأم

Pic14. Map of Chahar Bagh in Isfahan. Source: Ansari, 1999.

ترسيم : خذأم. نقشة خيابان قدمگاه). چپ( 15تصوير .هاي ميراث فرهنگي بر اساس نقشه انگاز نگارند

Pic15.Ghadamgah street map.

Source: drawn by author, based on Cultural Heritage organization’s map archive.


68

هد داشت يي براي طراحان شهري و شهرسازان به همراه خواها درسآنها تا به امروز، راتيتأثي خالقانه و پيگيري ها حركتآگاهي از اين كارگيري اصول و مباني مدون براي آنها باور به كار آمدي الگوهاي اصيل معماري و شهرسازي ايراني در عصر حاضر و به نيتر مهمكه

.ي بومي استها آموزهبهبود كيفيت شهرها بر اساس

ها نوشت پي

ها را پس از آنكه اين مسير. شدند هاي اوليه شامل مسيرهايي براي كالسكه و رفت آمد تفريحي مي باغراه .شوند هايي به نام بلوار مشتق ميها و آنها نيز از مسير ها از باغراه سبزراه .1» سبز راه«ميالدي 1980ونه مسيرها از دهه اينگ. رو آوردند ها عبور وسايل نقليه موتوري ممنوع بود،شهر سازان به باغراهايي كه در آن، يك سنگين به صورت نامطلوب درآوردتراف

].284و283 : 1376 ،نوريان[. شوند ناميده مي .جانده شده استمطالب اين بخش به جز شرح مربوط به خيابان چهار باغ كاشان بر گرفته از توصيفات سياحان غربي است كه تنها خالصه اي از آن در مقاله گن .2بارها به ايران و مشرق صفوياست كه در عصر فرانسوي، جهانگرد و بازرگان معروف )م1689 -1605/قJean-Baptiste_Tavernier)( )1014-1100 ژان باتيست تـاوِرنيه .3

.صفويه و وقايع دربار صفوي داراي اهميت بسيار است ٔاو در شرح وقايع دوره ٔسفرنامه. سفر كردزمين از بهترين به عنوان يكي» سفرهاي سر ژان شاردن«جلدي 10جواهرفروش و سياح فرانسوي بود كه كتاب ) 1713 ٔژانويه 5 - 1643نوامبر chardin Sir John( )16( ژان شاردن .4

.شود برشمرده مي شرق نزديكو ايران ٔان غربي دربارهكارهاي پژوهشگر .آمد م به عنوان سفير فيليپ سوم به دربار شاه عباس 1614وي در سال . سفير اسپانيا در دربار شاه عباس اول بود) D. Garcia de Silva Figueroa( روآيفيگودن گارسيا دسيلوا .56. obelisk ستون يادبود سنگي در مصر باستان بوده است. بزرگ، شاه عباسوي در دوران سلطنت .بود كه به چند كشور شرقي سفر كرد ايتالياييجهانگرد ) 1652درگذشته - 1586زاده ) (Pietro Della Valle: ايتالياييبه (رو دالواله پيت .7

.سال در ايران اقامت كرد و در چندين سفر از مالزمان شاه عباس بودمدت شش . سال قبل از ميالد مسيح ساخته شده است 220است كه در حدود شمال روم باستان ) مايل 3(ي كيلومتر 4.5واقع شده در پلي ) Ponte Mole(پونت موله .8

فهرست منابع

.انجمن اثار و مفاخر فرهنگي و نشر قطره: تهران . يرازتاريخ بافت قديمي ش. 1353... .افسر، كرامت ا • .، پايان نامه دكتري، دانشكده هنرهاي زيبا، دانشگاه تهرانهاي باغ ايراني ارزش .1378. انصاري، مجتبي • .چاپ حميد شيراني :تهران . ابوتراب نوري : ت .سفرنامه تاورنيه .1363 .تاورنيه • .انتشارات امير كبير: تهران .تاريخ عالم آراي عباسي ).1335-1334( .تركمان، اسكندر بيگ • .شركت پردازش و برنامه ريزي شهري : تهران . فرشاد نوريان : ت .انداز شهر همچون چشم .1376. ، تامرنرت • .انتشارات دانشگاه تهران : تهران . از شار تا شهر .1375. محسن ،حبيبي • .بنگاه ترجمه و نشر كتاب: تهران . الدين شفا شجاع : ت .سفرنامه دالواله .1348. پيترو ،دالواله • .انتشارات نگاه :تهران . حسين عريضي : ت. چاپ دوم .سفرنامه شاردن .1362. شاردن • .انتشارات دانشگاه تهران: تهران روشني زعفرانلو،... قدرت ا : ت. رساله سوم. سه سفرنامه . 1347. شيندلر، هوتم • .نشر نو :تهران . غالمرضا سميعي : ت .سفرنامه فيگويروا . 1363. فيگويروا • .انتشارات طوس: مشهد . چاپ اول .نيشابور شهر فيروزه .1357. فريدون ،گرايلي • .دانشكده هنرهاي زيبا، دانشگاه تهران. پايان نامه كارشناسي ارشد معماري .سازي خيابان صفوي قدمگاه باززنده . 1384. ، سعيدگلستاني • .انتشارات انجمن اثار و مفاخر فرهنگي :تهران .آثار باستاني خراسان. 1353. الحميد، عبدمولوي • . انتشارات موزه هنرهاي معاصر: تهران .باغ ايراني حكمت كهن، منظر جديد: باغ فين كاشان . 1383. نوروز برازجاني، ويدا و جوادي، محمدرضا •

Documents

يﻮﻔﺻ نﺎﺑﺎﻴﺧ يﺎﻫﻲﮔﮋﻳو رد ﻲﺷﺎﻜﻨﻛ · Pict2. Map of historical context of Hamedan composed with new plan of city 1932. [Shar Ta Shahr by