III - efs.2007-2013.gov.pl · Rozdział 2. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego ... CZĘŚĆ. II. METODOLOGIA BADAŃ NAD ROZWOJEM PRZEDSIĘBIORSTW JUTRA

SPIS TREŚCI

WSTĘP [Krzysztof Malik] 5

CZĘŚĆ ISTRUKTURA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO:

STAN BADAŃ, DIAGNOZA SFERY REALNEJ I STRATEGICZNEJ

Rozdział 1Struktura społeczno–gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989 – 2008. Przegląd badań i analiz[Krystian Heffner, Brygida Solga] 9

Rozdział 2Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego [Iwona Mąkolska, Łukasz Ostrowski, Roland Wrzeciono] 39

Rozdział 3Diagnoza sytuacji demograficznej w zakresie kapitału ludzkiego i rynku pracy [Agata Zagórowska] 91

Rozdział 4Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju jednostek samorządu terytorialnego województwa opolskiego – podejście systemowe [Łukasz Dymek] 105

CZĘŚĆ IIMETODOLOGIA BADAŃ NAD ROZWOJEM PRZEDSIĘBIORSTW JUTRA

Rozdział 5Struktura gospodarcza województwa opolskiego jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw jutra – koncepcja i założenia badawcze [Krzysztof Malik] 123

Rozdział 6Analiza przesunięć udziałów branż gospodarki województwa opolskiego (shift-share analysis) [Małgorzata Adamska, Krzysztof Malik] 135

Rozdział 7Restrukturyzacja jako czynnik rozwoju regionu (aspekty społeczne i gospodarcze) [Małgorzata Wróblewska] 157

Rozdział 8Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku czynnikiem rozwoju przedsiębiorstw jutra oraz branż i usług [Robert Rauziński] 167

Rozdział 9Metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa, przemysłu i usług [Stanisław Koziarski] 183

CZĘŚĆ IIIOPRACOWANIE NARZĘDZI BADAWCZYCH

Rozdział 10Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu [Piotr Gibas] 203

Rozdział 11Narzędzie analizy i oceny zmian struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu i usług (na poziomie miejscowości i gmin)[Kazimierz Szczygielski, Grzegorz Sikora] 219

Rozdział 12Narzędzia badań społecznych nad czynnikami rozwoju przedsiębiorstw jutra na poziomie lokalnym [Teresa Sołdra-Gwiżdż, Krzysztof Malik, Kazimierz Szczygielski, Mirosława Szewczyk, Katarzyna Widera] 255

Literatura 295

RecenzjaHenryk Brandenburg

Książka pod redakcją naukowąKrzysztofa Malika

WydawcaPro Media Sp. z o.o.

KorektaKrzysztof Szymczyk

Projekt graficzny i skład Marcin Heffner

Publikacja została opracowana w ramach projektu pt. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”

współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego.Nr umowy POKL.08.01.02-16-013/08-00

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu SpołecznegoPublikacja dystrybuowana jest bezpłatnie.

Wstęp

Myślą przewodnią realizowanych badań jest potrzeba rozpoznania obszarów problemowych (obsza-rów interwencji) wyodrębnionych dziedzinowo w układzie przestrzennym gmin województwa opolskie-go, które nieoptymalnie wykorzystują swoje – istotne dla rozwoju przedsiębiorstw – zasoby (kapitały roz-woju) i napotykają na istotne bariery rozwojowe. Obszary interwencji w zakresie wspomagania rozwoju przedsiębiorstw mogą mieć charakter obszarów funkcjonalnych (np. obszary przygraniczne, obszar aglo-meracji opolskiej, obszary zlokalizowane w sąsiedztwie autostrady A4 czy dróg wodnych, szlaków tury-stycznych, jezior, obszary przyrodniczo cenne etc.) lub administracyjnych (miejscowości, gminy, wspól-noty międzygminne, międzygminno-powiatowe, powiaty). Obszary problemowe w celu ich wprowadze-nia na zrównoważoną i trwałą ścieżkę rozwoju wymagają adresowanej, ze względu na swoją specyfikę, strategicznej i operacyjnej interwencji polityki intraregionalnej. Stąd celem praktycznym podjętych prac jest wskazanie rekomendacji w zakresie – określonej w toku badań – interwencji polityki na poziomie re-gionalnym i lokalnym. Prezentowane Czytelnikom opracowanie stanowi efekt ustaleń o charakterze metodologicznym i na-rzędziowym i przesądza o zakresie przedmiotowym, celach poznawczych i utylitarnych prac badawczych, podjętych przez zespół naukowców i ekspertów w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra - prognozowa-nie trendów rozwojowych w województwie opolskim (POKL 08.01.02-16-013/08).

Pytania i cele badawcze

Na podstawie dyskusji badawczej, prowadzonej także na styku nauka – polityka rozwoju regionu, sformułowano ogólne pytania badawcze projektu Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwo-jowych w województwie opolskim:

1. Jak struktura społeczna i gospodarcza regionu wpływa i jak będzie wpływać w perspektywie do 2015 roku na sytuację na rynku pracy i rozwój regionu?

2. Jakie branże, przedsiębiorstwa i produkty (usługi) są i jakie będą kluczowe dla rozwoju regionu?3. Jakie obszary (strefy funkcjonalno-przestrzenne, gminy, powiaty) są, a jakie będą – w założonej per-

spektywie prognozy – kluczowe dla rozwoju regionu?4. W jaki sposób kreować lokalny kapitał ludzki (w tym kierunki i strukturę wykształcenia), a także ka-

pitał społeczno-instytucjonalny (w tym otoczenie biznesu), aby wzmocnić kluczowe branże, przed-siębiorstwa, produkty i obszary, niwelując występujące bariery w tym zakresie?

Z odpowiedzi na tak postawione pytania wyniknąć mają praktyczne rekomendacje dla:

i. aktywnej polityki społecznej, gospodarczej i ekologicznej (polityki rozwoju zrównoważonego regio-nu) w układzie przestrzennym i branżowym województwa opolskiego, w tym dla polityki wobec mi-gracji

ii. kierunków restrukturyzacji społecznej i gospodarczej regionu w układzie przestrzennym i branżo-wym (obszary problemowe/interwencji).

W kontekście postawionych pytań powstaje konieczność określenia założeń, a następnie metod i narzędzi badawczych, które można wykorzystać w tych badaniach. Za istotne uznano wykorzystanie w tym zakresie wyników Foresightu dla województwa opolskiego, a także wszystkich ogólnych i kierun-kowych dokumentów strategicznych opracowanych i wdrażanych na poziomie lokalnym i regionalnym województwa opolskiego, odnoszących się do kwestii rozwoju przedsiębiorstw produkcyjnych i usługo-wych (zob. rozdział 4).

5

76

Założenia badawcze

Przyjęto ramowe założenia projektu Przedsiębiorstwa jutra, dotyczące okresu badawczego, podziału procesu badań i podstawowych rozstrzygnięć metodologicznych:

1. Okres badawczy obejmuje lata 2008–2015.2. W procesie badawczym uwzględniono określone etapy:

A) diagnoza stanu z uwzględnieniem dotychczasowych trendówB) identyfikacja czynników zmian (rozwoju) – przedsiębiorstwC) prognoza stanu (ujęcie scenariuszowe)D) etap oceny, na ile prognoza stanu przemysłu i usług odbiega od strategicznych celów rozwo-

ju województwa opolskiegoE) identyfikacja obszarów interwencji/restrukturyzacji – rekomendacje dla polityk intraregio-

nalnych.3. Ujęcie przestrzenne badań (obszary administracyjne: miejscowości i gminy, obszary funkcjonalne).4. Ujęcie scenariuszowe procesów zmian. Pomocniczo wykorzystanie analizy wrażliwości.5. Przyjęto koncepcję (model) rozwoju zrównoważonego (sustainable development) według wymiarów

rozwoju wynikających ze strategii lizbońskiej1 i goeteborskiej2, Strategii rozwoju województwa opol-skiego3, Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata 2007–20134, Foresi-ghtu dla województwa opolskiego5, a także strategii lokalnych.

6. Wskazana jest wariantowa analiza i ocena na każdym etapie badań według wymiarów (łady i kapita-ły rozwoju uszczegółowione w Foresighcie…):i) wymiar społeczny – rynek pracy ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu i usługii) wymiar gospodarczy – konkurencyjność i innowacyjność przemysłu i usług w województwie

opolskimiii) wymiar wartości – świadomość społeczna i ekonomiczna społeczności lokalnychiv) wymiar środowiskowy – zachowanie zasobów, walorów i ochrona środowiska. Trwałość funkcji

środowiskowych w procesach gospodarczych. Oddziaływanie przemysłu i rolnictwa na środowi-sko lokalne.

Należy podkreślić, że zidentyfikowane w Foresighcie dla województwa opolskiego obszary badaw-cze6 mają charakter kluczowy dla oceny realizacji długookresowych celów rozwoju całego województwa i nie muszą w pełni odpowiadać możliwościom i potrzebom rozwoju mniejszych jednostek terytorial-nych (miejscowości i gmin), a także obszarów funkcjonalnych gmin i powiatów województwa opolskie-go. Z tego względu potrzebna jest dalsza operacjonalizacja obszarów strategicznej interwencji na niż-szych poziomach zarządzania dla relatywnie krótszych okresów prognostycznych. Temu celowi służy opracowanie trendów rozwojowych przedsiębiorstw jutra.

1 Working together for growth and jobs. A New start for the Lisbon Strategy. Communication to the Spring European Council. Commis sion of the European Communities. COM (2005) 24, 02.02.2005, Brussels. Rok zrealizowanych celów. Komunikat Komisji na Wiosenny Szczyt Rady Europejskiej w sprawie wdrażania Odnowionej Strategii Lizbońskiej na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, Komisja Wspólnot Europejskich, KOM(2006) 816 wersja ostateczna, Bruksela, 12.12.2006

2 Review of the EU Sustainable Development Strategy – Renewed Strategy. Council of the European Union. 10117/06, 9 June 2006, Brussels

3 Strategia rozwoju województwa opolskiego, Samorząd Województwa Opolskiego, UMWO, Opole 2005

4 Regionalny Program Operacyjny Województwa Opolskiego na lata 2007-2013. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007– 2013. Dokument przyjęty przez Komisję Europejską Decyzją CCI 2007 PL 161 PO 012 z 1 października 2007 oraz Uchwałą Zarządu Województwa Opolskiego nr 1070/2007 z 29 października 2007, Opole, październik 2007

5 Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, wyd. Instytut Śląski, Opole 2008 (dalej: Foresight dla województwa opolskiego)

6 Ibidem, Aneks, s. 320–322

Struktura pracy

Prezentowana praca ma charakter metodologiczny i pomyślana jest jako punkt wyjścia badań nad strukturą trendów rozwoju branż i przedsiębiorstw województwa opolskiego realizowanych w układzie przestrzennym gmin. Na publikację składają się trzy zasadnicze części. W części pierwszej, obejmującej cztery rozdziały o charakterze diagnostycznym, zawarto ustalenia badawcze w zakresie inwentaryzacji stanu badań struktury społeczno-gospodarczej województwa, dia-gnozy stanu gospodarki i kapitału ludzkiego oraz obowiązujących ustaleń strategicznych w odniesieniu do badanych elementów kapitału rozwoju regionu. Zaprezentowane dane statystyczne mają charakter wielkości referencyjnych i stanowią bazę danych dla badań prognostycznych. Diagnoza stanu analizo-wanych sfer: badawczej, realnej i strategicznej w odniesieniu do województwa opolskiego stanowi punkt wyjścia dalszych ustaleń metodologicznych. W części drugiej umieszczono pięć rozdziałów, poświęconych metodologii badań nad rozwojem przedsiębiorstw jutra i odniesionych – zgodnie z koncepcją sustainable development – do wymiaru spo-łecznego, gospodarczego i środowiskowego. W zakresie ładu gospodarki wskazano najważniejsze teo-rie i narzędzia analizy struktury gospodarczej województwa opolskiego jako czynnika rozwoju przed-siębiorstw. Przeprowadzono analizę przesunięć udziałów branż gospodarki województwa opolskiego w okresie 1995–2008 w celu ustalenia ich wyjściowej pozycji konkurencyjnej dla dalszych badań progno-stycznych. Analizie poddano również zmiany struktury społeczno-gospodarczej (proces restrukturyza-cji) traktowane szeroko jako czynnik rozwoju regionu. Dokonano ustaleń metodologicznych w odniesie-niu do badań zmian struktury społecznej i środowiskowej województwa opolskiego w perspektywie do 2015 roku. Część trzecią, poświęconą opracowaniu narzędzi do badań trendów rozwoju przedsiębiorstw jutra w województwie opolskim, otwiera przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu. Zaprezentowano narzędzia do badań społecznych o charakterze kwestionariu-szowym nad czynnikami rozwoju przedsiębiorstw jutra na poziomie lokalnym. Zidentyfikowano narzę-dzie analizy i oceny zmian struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej na poziomie miejscowo-ści i gmin województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu i usług. Określone na-rzędzia kwestionariuszowe i analityczne zostaną wykorzystane w toku założonych badań empirycznych w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra. Książka adresowana jest do osób zajmujących się problemami współzależności pomiędzy struktu-rą społeczno-gospodarczo-środowiskową regionu a rozwojem przedsiębiorstw i branż w układzie prze-strzennym miast i gmin. Szczególnie rekomendujemy ją politykom szczebla lokalnego i regionalnego, przedsiębiorcom, pracownikom naukowo-dydaktycznym i studentom studiów magisterskich, podyplo-mowych i doktoranckich.

9

rozdział 1

Struktura społeczno-gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989–2008

Przegląd badań i analiz

Krystian HeffnerBrygida Solga

CZĘŚĆ I

STRUKTURA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO: STAN BADAŃ, DIAGNOZA SFERY REALNEJ I STRATEGICZNEJ

11

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Struktura społeczno-gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989–2008. Przegląd badań i analiz

Wprowadzenie Zagadnienie rozwoju regionalnego jest obecnie żywo i wieloaspektowo dyskutowane przez przed-stawicieli rządowych i samorządowych władz regionalnych oraz badaczy zajmujących się problematyką polityki regionalnej. W minionym dwudziestoleciu najpierw transformacja polityczna, a następnie inte-gracja z Unią Europejską wpłynęły na charakter tej dyskusji oraz prowadzonych na coraz szerszą skalę analiz naukowych. Otwarcie regionów na świat i idące w ślad za tym możliwości wzrostu ich konkuren-cyjności, innowacyjności oraz efektywności gospodarowania stanowią ogromne wyzwanie dla regionów, a w ich obrębie zwłaszcza dla odpowiedzialnych za rozwój władz terytorialnych. Zupełnie nowy charak-ter mają w związku z tym obecne uwarunkowania rozwoju. Po przemianach jednostki samorządowe uzy-skały swobodę w decydowaniu o kierunkach rozwoju, ale ich działania stały się bardziej zależne od wa-runków otoczenia regionalnego, krajowego i międzynarodowego oraz mechanizmów gospodarki rynkowej. W związku z tymi zmianami nowego znaczenia nabrały także badania i analizy lokalnych i regional-nych struktur społeczno-gospodarczych. W powstających opracowaniach skoncentrowano się zwłaszcza na ocenie ich sytuacji wewnętrznej oraz egzogenicznych czynnikach przyspieszających lub spowalniają-cych rozwój regionu. W wielu pracach poddano analizie uwarunkowania związane z postępującym pro-cesem integracji europejskiej i globalizacji. Wyniki licznych badań stały się też ważnym elementem dia-gnoz wykonywanych dla potrzeb strategii rozwoju regionalnego i lokalnego. W licznych pracach wskazuje się na silne zróżnicowanie regionów pod względem gospodarczym, kapitałowym, infrastrukturalnym, demograficznym, społeczno-kulturowym, a nawet etnicznym. Zauwa-ża się także, że zachodzące zmiany są stosunkowo powolne, zarówno pod kątem zmniejszania się dystan-su, jak i występowania zjawisk wzrostu i opóźnienia rozwojowego. Generalnie jednak podkreśla się wy-raźną tendencję do pogłębiania się różnic rozwojowych między regionami. Wyróżnić można grupę re-gionów charakteryzujących się dynamicznym, najczęściej trwałym, wzrostem gospodarczym, powiąza-nych z dużymi aglomeracjami miejskimi, kilka struktur regionalnych aktywizujących się, o przyspie-szonym tempie rozwoju, utrudnionym schyłkowym typem gospodarki, wyraźną grupę regionów w sta-nie utrzymującej się depresji gospodarczej i wreszcie część cechującą się niejednorodnością strukturalną i brakiem wyraźnych tendencji rozwojowych. Województwo opolskie, z uwagi na głębokie, a w niektórych aspektach bardzo specyficzne prze-miany związane nie tylko z transformacją, wymaga polityki regionalnej uwzględniającej jego szczegól-ne warunki. Region opolski przed zmianą ustrojową zaliczano do grupy wysoko rozwiniętych, relatyw-nie dobrze wyposażonych infrastrukturalnie regionów Polski. Po 1989 r., ze względu na słabszą dynami-kę zmian gospodarczych i mniejsze niż w wielu innych regionach tempo wzrostu, województwo opolskie przesunęło się w kierunku struktur przestrzennych o średnim poziomie rozwoju gospodarczego z liczny-mi, pogłębiającymi się problemami społecznymi1. W okresie ostatnich dwóch dekad (1989–2009) dokonano kilku kompleksowych ocen kierunków przemian społeczno-gospodarczych w województwie opolskim, zwrócono także uwagę na regionalną specyfikę zmian. Stosunkowo często analizowano też uwarunkowania egzo- i endogeniczne rozwoju, co wykorzystywano do kształtowania polityki regionalnej. W opracowaniu przedstawiono przegląd najważniejszych spośród nich, wraz z syntetycznymi wnio-skami wynikającymi z ich analizy.

1 Por. G. Gorzelak, B. Jałowiecki, Konkurencyjność regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, 2000 nr 1

1312

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Struktura społeczno-gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989–2008. Przegląd badań i analiz PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Struktura społeczno-gospodarcza województwa opolskiego w latach 1989–2008. Przegląd badań i analiz

Region opolski – przestrzenne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego

Województwo opolskie należy do grupy małych regionów europejskich, z populacją oscylującą wo-kół 1 mln mieszkańców. Niewielki wymiar przestrzenny (powierzchnia ok. 9,5 tys. km kw.) i mała licz-ba mieszkańców stanowią o potencjale rozwojowym regionu, wyznaczają także zakres możliwości przy-ciągania czynników wzrostu2. Usytuowane jest w południowo-zachodniej Polsce, w całości w dorzeczu górnej Odry, ma charakter graniczny (graniczy z Republiką Czeską). Z sąsiadującymi regionami czeski-mi (Kraj Ostrawski i Ołomuniecki) jest dobrze skomunikowane, zarówno transportem drogowym, jak i kolejowym, jednak połączenia te wymagają zdecydowanie poprawy standardu. Brak wyraźnego otwar-cia struktury regionalnej w kierunku południowym skutkuje opóźnieniem rozwoju społeczno-gospodar-czego tej części regionu i niewykorzystaniem potencjału rozwojowego Nysy i Prudnika, wynikającego z możliwości intensyfikacji współpracy transgranicznej3.

Odra, płynąca z południowego wschodu w kierunku północno-zachodnim, dzieli region opolski na dwie części, odmienne pod względem uwarunkowań środowiskowych:

• południowo-zachodnią, o korzystnych warunkach dla rozwoju rolnictwa, słabo zalesioną, częściowo wyżynną i podgórską;

• północno-wschodnią, nizinną, silniej zalesioną.

Region opolski sąsiaduje od wschodu z województwem śląskim (Katowice), a od zachodu – z dolno-śląskim (Wrocław). Oba regiony należą do grupy dużych europejskich struktur regionalnych, dominant na południowej osi rozwoju Polski. Wymienione struktury opierają swój rozwój na układach typu wę-złowego, z kształtującymi się i znaczącymi w skali europejskiej metropoliami – wrocławską i katowicką4. Od południa region opolski sąsiaduje z Krajem Ołomunieckim, o podobnym potencjale rozwojowym, natomiast od północy – z województwami wielkopolskim i łódzkim, regionami znacznie większymi, ale z centrami oddalonymi od układu regionalnego Polski południowej (Poznań, Łódź).

Struktura przestrzenna regionu opolskiego ma charakter zrównoważony, monocentrycz-ny. Układ regionalny opiera się o centralnie położoną aglomerację opolską. Jej centrum – Opole – liczy 130 tys. mieszkańców (ok. 13% ludności województwa), natomiast obszar zurbanizowany zamieszkuje łącznie ponad 200 tys. mieszkańców (razem 1/3 populacji regionalnej)5. Uzupełniający charakter mają czteryośrodki subregionalne (Kędzierzyn-Koźle, Nysa, Brzeg, Kluczbork), rozmieszczone w strefie ze-wnętrznej województwa. Uzupełnieniem tego układu są ponadlokalne centra, stosunkowo regularnie otaczające aglomerację opolską (Prudnik, Strzelce Opolskie, Namysłów, Olesno, Głubczyce). Jak-kolwiek ośrodek opolski dominuje w strukturze wewnętrznej regionu, to jego pozycja zewnętrzna, szczególnie w kontekście bliskiego sąsiedztwa z układami typu metropolitalnego, jest relatywnie słaba (Wrocław – Opole – 6:1, Katowice – Opole 3:1 lub 20:1)6. W perspektywie najbliższych kil-kunastu lat relacja ta nie ulegnie istotnym zmianom, konieczne jest zatem wzmacnianie funkcji

2 K. Heffner, Regiony małe, peryferyjne, rolnicze i emigracyjne, [w:] Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym i integracji europejskiej, red. K. Heffner, „Biuletyn KPZK PAN” z. 212, Warszawa 2004, s. 9-20; G. Gorzelak, M. Kozak, A. Płoszaj, M. Smętkowski, Charakterystyka polskich województw 1999−2004, Regional Studies Association Sekcja Polska, Warszawa 2006

3 K. Heffner, Procesy przestrzenno-gospodarcze w województwie opolskim, „Śląsk Opolski”, Opole 2008, nr 1-2: Województwo opolskie 1998–2008 – bilans dekady, pod red. nauk. T. Sołdry-Gwiżdż i W. Drobka, s. 19-31

4 G. Węcławowicz, J. Bański, M. Degórski, T. Komornicki, P. Korcelli, P. Śleszyński, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, IGiPZ im. S. Leszczyckiego PAN, Warszawa 2006; Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008

5 W układzie strefy aglomeracji opolskiej (pow. opolski, krapkowicki i miasto Opole) populacja liczy ponad 330 tys. m kw., natomiast w zasięgu zespołu miejskiego wyznaczonego w układzie gmin liczba ludności zawiera się w ok. 240 tys. m kw.

6 K. Heffner, Katowice – Opole: relacje konkurencji na Górnym Śląsku, [w:] Zmieniające się oblicza regionu górnośląskiego, pod red. W. Jachera i A. Klasika, Polska Akademia Nauk – Oddział w Katowicach, Wyd. Gnome, Katowice 2007, s. 114-123

metropolitalnych Opola oraz tworzenie systemów współdziałania z silnymi ośrodkami sąsiadującymi7. Wprawdzie komparatywnie potencjał aglomeracji opolskiej nie jest duży, jednak należy ona do grupy pięciu centrów z funkcjami metropolitalnymi (Białystok, Olsztyn, Bielsko-Biała, Kielce, Toruń)8. W opracowaniach oceniających strukturę przestrzenną kraju Opole, obok Białegostoku, Częstochowy, Ra-domia, Kielc, Torunia, Olsztyna, Rzeszowa, Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry, należy do grupy tzw. pozostałych ośrodków regionalnych, o względnie stabilnej pozycji w systemie osadniczym Polski9.

Analizy potencjału gospodarczego i atrakcyjności inwestycyjnej regionu

Transformacja gospodarcza wiązała się z koniecznością dokonania w stosunkowo krótkim czasie zasadniczych przekształceń strukturalnych w poszczególnych sektorach gospodarki oraz w działających w ich obrębie przedsiębiorstw. Trwałym zjawiskiem stały się zarówno niestabilne otoczenie zewnętrzne, jak i rosnące ryzyko ekonomiczne, przede wszystkim dla działalności podmiotów gospodarczych. Nowe problemy wywołały tym samym zapotrzebowanie na wiedzę, zarówno teoretyczną, jak i praktyczną, o mechanizmach funkcjonowania gospodarki w warunkach wolnego rynku. Analizy, które wówczas roz-winięto, unaoczniły olbrzymią skalę problemu w zakresie transformacji struktury działalności krajowych przedsiębiorstw. W województwie opolskim wiedzy tej dostarczyły badania pt. Regionalny program re-strukturyzacji przemysłu Śląska Opolskiego, przeprowadzone w 1992 r. pod kierunkiem Z. Mikołajewicza. Pozwoliły one dostrzec skalę problemu oraz luki w aktualnej wiedzy na ten temat. Wyniki badań wskaza-ły, że sytuacja ekonomiczna zdecydowanej większości przedsiębiorstw na początku lat 1990. ulegała sys-tematycznemu pogorszeniu. Na tę niekorzystną sytuację wpłynęły: spadek produkcji sprzedanej, wzrost poziomu kosztów, spadek rentowności, spadek zyskowności kapitału własnego oraz pogorszenie płyn-ności finansowej10. Zróżnicowana sytuacja ekonomiczna opolskich przedsiębiorstw determinowała od-mienne podejścia do sposobu rozwiązania tych problemów. W przypadku firm o dobrej kondycji finan-sowej proponowano antycypacyjny sposób transformacji, czyli wyprzedzające dokonywanie przekształ-ceń w odpowiedzi na przewidywane zmiany otoczenia, które pozwolą uzyskać przewagę konkurencyjną. Gorsza sytuacja finansowa wymusza natomiast dostosowawcze działania, umożliwiające utrzymanie po-zycji konkurencyjnej oraz zapobieganie pogorszeniu się kondycji ekonomicznej. Jednocześnie zaobser-wowano, iż z uwagi na brak wystarczająco dobrego przygotowania do tych przekształceń opolskich firm dominująca jest transformacja dostosowawcza, a więc wymuszona i doraźna, a jednocześnie pozbawiona wizji dalszego rozwoju11. Tym samym niewiele podmiotów mogło w tamtym czasie właściwe wykorzy-stać zmiany systemowe, przez jakie przechodziła gospodarka, które choć były nietypowe i pod wieloma względami trudniejsze w porównaniu z warunkami panującymi w ukształtowanej gospodarce rynkowej, mogły stanowić dla wielu przedsiębiorstw szansę na dalszy, bardziej efektywny rozwój. Jednocześnie większość opolskich przedsiębiorstw wymagała restrukturyzacji produktowej, choć – jak pokazały badania – uwaga kierownictwa, wśród której panowało przekonanie, iż unowocześnienie parku przemysłowego i technologii wytwarzania gwarantuje konkurencyjność, często skupiona była ra-czej na restrukturyzacji technologicznej12. Z czasem w działaniach poszczególnych podmiotów zaczęto

7 K. Heffner, Ośrodki i aglomeracje miejskie średniej wielkości a procesy metropolizacji, [w:] Procesy metropolizacji w regionie podkarpackim Rzeszów – Lwów, pod red. Z. Makieły i R. Fedana, Warszawa 2007, „Biuletyn KPZK PAN” z. 230, Warszawa 2007, s. 27-39

8 K. Heffner, Aglomeracje miejskie średniej wielkości z funkcjami metropolitalnymi a rozwój małych regionów, [w:] Gospodarka przestrzenna w regionie opolskim. Wybrane zagadnienia, pod red. nauk. K. Dubel i W. Drobka, „Śląsk Opolski”, nr 3-4, Opole 2006, s. 29-34

9 Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008

10 M. Piałucha, Transformacja struktury działalności przedsiębiorstwa wytwórczego, „Studia i Monografie”, nr 236, Uniwersytet Opolski, Opole 1996, s. 149

11 Ibidem, s. 140

12 P. Kłeczek, M. Piałucha, Możliwości i główne kierunki restrukturyzacji produktowej w przemyśle województwa opolskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia”, nr 20/1994, s. 89-95; P. Kłeczek, M. Piałucha, Postęp techniczny jako warunek poprawy jakości i konkurencyjności wyrobów, [w:] Możliwości i przesłanki restrukturyzacji gospodarki i przemysłu Śląska Opolskiego, pod red. Z. Mikołajewicza, Opole 1991

1514


dostrzegać konieczność podporządkowywania określonych zmian technologicznych czy produktowych zgodnie z oczekiwaniami nabywców. Pojawiało się też coraz więcej prac prezentujących aktualny stan atrakcyjności inwestycyjnej po-szczególnych regionów, dzięki którym możliwe było śledzenie zmian w przestrzennym zróżnicowaniu atrakcyjności dla inwestorów, zwłaszcza zagranicznych. Analizy tego typu z czasem zaczęły też dostar-czać władzom samorządowym coraz więcej informacji przydatnych w kształtowaniu wewnątrzregional-nej polityki rozwoju. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na prowadzone od 1993 r. systematyczne analizy Instytu-tu Badań nad Gospodarką Rynkową w Gdańsku (IBnGR)13, które stanowią ważny głos w debacie na te-mat przyciągania inwestycji zagranicznych przez poszczególne regiony kraju. Warto zaznaczyć, że dysku-sja ta oraz rosnąca liczba prac na ten temat są obecnie mocno sprzężone z realizacją różnorodnych pro-jektów finansowanych ze źródeł unijnych, a jednocześnie z obserwowaną mobilizacją wysiłków ze strony województw w kierunku podwyższenia ich atrakcyjności inwestycyjnej. Stąd w ostatnich latach wzrasta znaczenie analiz w zakresie potencjału gospodarczego w układach regionalnych oraz lokalnych, bezro-bocia, w tempie rozwoju sektora prywatnego lub wielkości inwestycji zagranicznych, wreszcie w zakresie przedsiębiorczości lub tworzenia środowiska dla aktywności gospodarczej mieszkańców. Sytuacja ta wy-nika z zachodzących po okresie transformacji polityczno-gospodarczej oraz integracji europejskiej pro-cesów rywalizacji między poszczególnymi strukturami terytorialnymi. Zdaniem wielu autorów procesy wyrównywania osiąganego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego nie zachodzą samoistnie i szyb-ko następuje dalsze pogłębianie się różnic, w warunkach powstawania dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego nasila się więc konkurencja lokalnych i regionalnych struktur o te same czynniki rozwo-jowe14. Problemy wzrostu w ujęciu regionalnym zostały bardzo szeroko przedstawione w licznych opraco-waniach15, z których – ogólnie rzecz biorąc – wynika, że regiony w zachodniej części kraju oraz te powiąza-ne z dużymi aglomeracjami miejskimi (Warszawa, Kraków, Gdańsk, aglomeracja katowicka) osiągnęły wyż-szy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, natomiast wschodnie i częściowo centralne województwa charakteryzują się większymi bądź mniejszymi zapóźnieniami rozwojowymi. Formułuje się wręcz opinię, że „postępujące »rozwarcie nożyc« między szeroko pojętym rozwojem (...) województw podlaskiego, lubelskiego i podkarpackiego a średnią dla kraju przyczyniło się w przeszłości i może przyczynić się w przyszłości do powsta-wania obszarów depresji społeczno-gospodarczej, zwłaszcza na obszarach wiejskich”16.

13 W ocenie atrakcyjności inwestycyjnej województw IBnGR bierze pod uwagę sześć grup wskaźników cząstkowych. Są to (w kolejności znaczenia): zasoby i koszty pracy, aktywność województw wobec inwestorów, dostępność transportowa, następnie wielkość rynku zbytu i poziom rozwoju infrastruktury oraz poziom rozwoju infrastruktury społecznej i poziom bezpieczeństwa powszechnego. Oceny atrakcyjności inwestycyjnej oparte są na danych ilościowych, w większości pochodzących z systemu statystyki publicznej. Niewątpliwą zaletą tych danych jest ich wyczerpujący charakter (dotyczą całej badanej populacji) i relatywnie duża wiarygodność. Słabą stroną danych pochodzących z systemu statystyki publicznej jest ich ograniczona wartość merytoryczna z punktu widzenia badania gospodarki w ujęciu przestrzennym.

14 Zob.: J. Szlachta, Regionalne prawidłowości procesu transformacji, [w:] Rozwój regionalny w Polsce. Konferencja w Warszawie 30.09.–1.10.1993, Fundacja im. Friedricha Eberta. Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 1994, s. 12-30; Polityka regionalna – kierunki i instrumentacja, pod red. B. Winiarskiego, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław 1994

15 Zob.: Z. Dembowska, Demograficzne, gospodarcze i społeczne problemy województw polskich, „Człowiek i Środowisko”, nr 2, s. 225-246; T. Czyż, Nierówności regionalne w okresie transformacji społeczno-gospodarczej w Polsce, „Acta Universitatis Wrati- slaviensis”, No 1814, „Studia Geograficzne” t. 45; Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, pod red. E. Jakubowicz. J. Łobody, Wrocław 1996, s. 27-49; R. Domański, Przestrzenna transformacja gospodarki, PWN, Warszawa 1997; W. Dziemianowicz, Kapitał zagraniczny a rozwój regionalny i lokalny w Polsce, „Studia Regionalne i Lokalne”, nr 21, Warszawa 1997; Studia rozpoznawcze gospodarczych podstaw rozwoju regionu, pod red. A. Fajferka, „Biuletyn KPZK PAN”, nr 145, Warszawa 1990; A. Kołodziej- czak, Interpretacja wyników badań zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, [w:] Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, pod red. H. Rogac- kiego, Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań 2003, s. 289-296; M. Dutkowski, Typologia polskich regionów [w:] Polityka regionalna państwa pośród uwikłań instytucjonalno-regulacyjnych, pod red. J. Szomburga, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2001, s. 89-95; S. Jałowiecki, Polskie metropolie w średniookresowej strategii rozwoju regionalnego, [w:] Narodowa strategia rozwoju regionalnego, pod red. J. Szlachty, Warszawa 2000, „Biuletyn KPZK PAN” z. 191, s. 189-210; T. Kudłacz, Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce na tle sytuacji w Unii Europejskiej, [w:] Polska w Unii Europejskiej, Instytut Studiów Strategicznych, vol. 39, Kraków 1999, s. 107-120

16 Cyt. za: Z. Ejsmont, R. Horodeński, Uwarunkowania rozwoju województw wschodnich (podlaskie, lubelskie, podkarpackie), [w:] Przestrzenne aspekty rozwoju wsi polskiej z uwzględnieniem obszarów depresji społeczno-gospodarczej, pod red. A. Stasiaka, R. Horodeńskiego, „Studia KPZK PAN”, t. 115, Warszawa 2005, s. 22-36

W świetle tych analiz województwo opolskie, zaliczane przed transformacją do grupy regionów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, w dekadzie lat 1990. zaczęło stopniowo tracić tę pozycję. Procesy modernizacji i restrukturyzacji gospodarki regionu mimo szeregu pozytywnych zmian nie przy-czyniły się jednak do wzrostu jego konkurencyjności oraz atrakcyjności inwestycyjnej (por. rys. 1).

Sytuacja ta znacząco nie zmieniła się nawet w okresie przed mającym nastąpić w 2004 r. wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Z badań przeprowadzonych przez IBnGR w 2003 r., oceniających zmiany w sytuacji społeczno-gospodarczej poszczególnych województw, jakie spowoduje akcesja Polski do UE, wynikało, iż pozycja Opolskiego była w relacji do innych województw stosunkowo słaba17. Niska war-tość eksportu przypadająca na jednego mieszkańca świadczy o słabej konkurencyjności regionalnej go-spodarki, która nie jest w stanie zaoferować dóbr atrakcyjnych dla zagranicznych odbiorców. Taka sytu-acja jest pochodną struktury gospodarki regionalnej, a przede wszystkim struktury przemysłu, w którym wytwarzane są tzw. dobra handlowe. Dodatkowych możliwości rozwoju regionu opolskiego upatrywano w jego położeniu geograficznym i naturalnym „ciążeniu” ku najbliższemu partnerowi handlowemu, jakim są Niemcy. Tradycyjnie dobre kontakty mieszkańców regionu z Niemcami mogłyby zaowocować wzrostem zainteresowania Niemców rynkiem usług województwa, chociaż ze względu na brak bezpośredniego kontaktu z Niemcami poprzez granicę prognozowano słabsze oddziaływanie tego czynnika niż w przypadku takich regionów jak Dol-nośląskie, Lubuskie czy Zachodniopomorskie. Pod względem atrakcyjności inwestycyjnej województwo opolskie wciąż zaliczane jest do obsza-rów o przeciętnej atrakcyjności18, choć jednocześnie zwraca się uwagę na stale rosnący potencjał regionu. Opolskie należy obecnie do grupy pięciu województw, które w 2007 r. poprawiły swoją względną atrak-

17 Profil wrażliwości gospodarki regionalnej na integrację z Unią Europejską. Województwo opolskie, pod red. Krystyny Gawlikowskiej- Hueckel, Gdańsk 2003

18 K. Gawlikowska-Hueckel, Konkurencyjność i atrakcyjność województwa opolskiego w świetle integracji z Unią Europejską, [w:] Uwarunkowania rozwoju regionalnego województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem migracji zagranicznych, pod red. K. Heffnera, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2002, s. 77

Rysunek 1. Wybrane wskaźniki charakteryzujące województwo opolskie na tle średniej krajowej (Polska = 100)

Źródło: G. Gorzelak, M. Kozak, A. Płoszaj, M. Smętkowski, Charakterystyka polskich województw 1999−2004, Regional Studies Association Sekcja Polska, Warszawa 2006

1716


cyjność. Syntetyczny wskaźnik będący wynikiem badań IBnGR plasuje region opolski na dziewiątym miejscu pod względem atrakcyjności inwestycyjnej19. Istotnym źródłem informacji na temat kształtowania się podstawowych zjawisk społeczno-gospo-darczych w województwie opolskim w świetle aktualnych i dostępnych danych są systematyczne opra-cowania Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego20. Tłem dla prezentowanych informacji są dane krajowe, a w niektórych przypadkach dane wybranych regionów europejskich, umożliwiające okre-ślenie stopnia konwergencji zewnętrznej Opolskiego z regionami europejskimi. Region różni się istotnie od układu krajowego pod względem struktury wartości dodanej brut-to (WDB). Większe niż gdzie indziej jest tu znaczenie przemysłu (jeden z wyższych udziałów sektora w Polsce, prawie 30%, tylko w woj. śląskim wyższy). Z kolei udział sektora usług rynkowych w strukturze WDB jest najniższy w skali krajowej (43%), podobnie niski jest udział usług nierynkowych (17%). Uwa-żane za kluczową i ważną gałąź regionalnej gospodarki rolnictwo wytwarza tylko 5% WDB, charaktery-zuje się też najniższą efektywnością21. Generalnie tradycyjna struktura gospodarcza województwa opol-skiego wymaga dalszych, szybkich przekształceń, wzmacniających przede wszystkim sektor trzeci (ryn-kowy i nierynkowy). Z analiz tych wynika, że jakkolwiek niekorzystna jest struktura przemysłu regionu, gdyż duże znaczenie mają tzw. tradycyjne gałęzie produkcyjne, czynnikiem zachęcającym do inwesto-wania w przemyśle może być jego rozbudowana struktura działowa22. Znacząco rozwijają także swój po-tencjał branże spożywcza, energetyczna, chemiczna, maszynowa oraz metalowa, a z uwagi na długolet-nią tradycję wskazuje się także na potencjał i dynamikę rozwoju przemysłów meblarskiego i materiałów budowlanych. Pochodną tej tradycyjnej struktury jest jednak niski udział nakładów na działalność ba-dawczo-rozwojową (B+R), co zdaniem K. Gawlikowskiej-Hueckel może powodować trudności regionu w procesie efektywnego włączenia się w europejski system wymiany doświadczeń technologicznych. Jed-nak zdaniem autorki „należy zdać sobie sprawę, że nawet w tradycyjnych gałęziach przemysłu, na co wska-zują eksperci OECD, następować mogą poważne procesy modernizacyjne, prowadzące do wzrostu innowa-cyjności, jakościowych zmian w strukturze produkcji, wzrostu wartości sprzedaży na eksport, rozpowszech-nienia norm jakości serii ISO bądź zasad tzw. dobrych praktyk wytwórczych, w konsekwencji prowadzące do poprawy konkurencyjności gospodarczej”23. Wzrastająca liczba prac z zakresu atrakcyjności inwestycyjnej regionu ma oczywisty związek ze znacznym oddziaływaniem przedsiębiorstw, w tym także sektora małych i średnich przedsiębiorstw, na kreowanie rozwoju gospodarczego regionu i jego konkurencyjności. W ostatnich latach zyskują na popu-larności i znaczeniu wywodzące się ze Strategii Lizbońskiej zagadnienia konkurencyjności i innowacyj-ności gospodarek, choć – jak dowodzą badania – w Polsce sytuacja w zakresie tworzenia i praktycznego wykorzystania innowacji jest mało satysfakcjonująca. Ciągłe dążenie do minimalizacji kosztów spowo-dowało, że zdecydowana większość firm nie posiada własnych działów badawczo-rozwojowych. Jednym ze sposobów poprawy sytuacji w tym zakresie jest rozwój instytucji wspierających trans-fer innowacji. Na brak takiej instytucji w regionie opolskim zwrócono uwagę podczas prac nad przygo-towaniem Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Opolskiego na lata 2004–2013, co zaowoco-wało powstaniem Opolskiego Centrum Transferu Innowacji (OCTI). Jednym z kierunków działalności OCTI jest dokonywanie analizy stanu w zakresie charakteru działalności innowacyjnej przedsiębiorstw produkcyjnych w różnych branżach gospodarki oraz ich potrzeb w tym zakresie. Z ocen tych wynika, iż współpraca opolskich firm z sektorem badawczo-rozwojowym jest niezadowalająca. Znaczna część opol-

19 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2007

20 Np. Województwo opolskie. Sytuacja społeczno-gospodarcza w 2003 roku. Priorytety polityki migracyjnej i jej regionalne uwarunkowania. Wybrane zagadnienia, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Departament Rozwoju Regionalnego, Referat Badań i Analiz Strategicznych, Opole 2004; Województwo opolskie. Sytuacja społeczno-gospodarcza w 2006 roku na tle lat 1998-2005. Charakterystyka miast, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Departament Polityki Regionalnej i Przestrzennej, Referat Badań i Analiz Strategicznych, Opole 2007

21 J. Żurawska, Potencjał gospodarczy i atrakcyjność inwestycyjna województwa opolskiego, [w:] Opolskie atrakcyjne dla inwestorów – atuty regionu, pod red. nauk. R. Niedzielskiego, Politechnika Opolska Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Urząd Marszał- kowski Województwa Opolskiego, Opole 2008, s. 11-33

22 Diagnoza aktualnego stanu województwa opolskiego, http://www.umwo.opole.pl/docs/diagnozaaktualnegostanuwojewodztwaopolsk.pdf

23 Profil wrażliwości gospodarki...

skich przedsiębiorców nie wykazuje bowiem zainteresowania wzrostem innowacyjności i organizacjami z otoczenia biznesu, i to w sytuacji pozytywnej oceny sytuacji finansowej ich firm. Wprawdzie większość przedsiębiorców deklaruje chęć znalezienia partnera w celu rozwinięcia technologii, ale tylko w niewiel-kim stopniu wykazuje zainteresowanie ofertą jednostek badawczo-rozwojowych w zakresie innowacji. Zdecydowanie najlepszą sytuację w tym zakresie zaobserwowano w przedsiębiorstwach funkcjonujących w branżach: wydobywczej, elektromaszynowej, metalurgicznej, włókienniczej, przetwórstwa tworzyw i materiałów budowlanych24. Nie powinien także umknąć uwadze wyraźnie obserwowany w dekadzie lat 2000. wzrost zaintere-sowania polityką gospodarczą opartą na koncepcji klastrów, rozumianej jako wyspecjalizowane skupiska wzajemnie konkurujących, a jednocześnie kooperujących przedsiębiorstw funkcjonujących na określo-nym obszarze (np. w regionie)25. W rozwiniętych gospodarkach rynkowych zwłaszcza przedsiębiorstwa typu high-tech wykazują tendencję do koncentrowania swojej działalności w ściśle określonych lokaliza-cjach, stanowiąc tym samym także istotny czynnik lokalizacyjny26. Również w województwie opolskim propozycja ta wzbudziła należne zainteresowanie ekonomi-stów27. Rozwinięte badania nad identyfikacją potencjalnych klastrów województwa opolskiego oraz oceną ich potencjału i znaczenia dla gospodarki województwa wskazują szansę na rozwój tego typu inicjatywy w obrębie sektora rolno-spożywczego28. Jego powstanie i efektywność zdaniem autorów zależeć będzie od:

• zwiększenia stopnia przetworzenia kluczowych produktów rolnych w obrębie regionu,• ściślejszej współpracy w ramach regionu z innymi klastrami (np. chemicznym) i rozwoju

agroturystyki,• zintegrowania rynku rolnego województwa poprzez uzupełnienie istniejącej bazy rynku

o brakujące instytucje i organizacje (np. rynek hurtowy),• przyciągnięcia nowych inwestorów branżowych, krajowych i zagranicznych,• wzrostu innowacyjności sektora,• powstania silnych produktowych grup producenckich o znacznej sile przetargowej29.

Powstawanie klastrów wiąże się ze zwiększeniem atrakcyjności inwestycyjnej regionu. Jednym ze sposobów tego procesu jest odpowiednie przygotowanie regionu, głównie w zakresie poprawy innowa-cyjności i edukacji, a następnie tworzenia ośrodków wzrostu Niestety, w tych właśnie dziedzinach woje-wództwo opolskie należy do grupy regionów słabszych. Zarówno liczba ośrodków wzrostu, jak i ich siła, w porównaniu do liczby ludności regionu (tzw. ważone nasycenie ośrodkami wzrostu) jest mała. Woje-wództwo opolskie plasowało się w 2004 r. na przedostatnim miejscu w kraju, bazując na pojedynczym ośrodku rozwoju, którym jest Opole (por. rys. 2). Najsłabsze w ujęciu innowacyjności i konkurencyjności są województwa warmińsko-mazurskie i opolskie. Regiony słabsze, nie podejmując wysiłku na rzecz budowy sprawnego systemu innowacyjne-go, stymulującego konkurencyjność gospodarek regionalnych, oddziałują na pogłębianie się dyspropor-cji regionalnych w Polsce30 (por. rys. 3).

24 Obraz przedsiębiorstw województwa opolskiego z nakreśleniem potrzeb warunkujących ich innowacyjny rozwój, praca pod kier. G. Siemiątkowskiego, Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych w Opolu, Opolskie Centrum Transferu Innowacji, Opole 2007, s.143

25 T. Brodzicki, S. Szultka, Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i Kierowanie” nr 4, 2002

26 Np. K. Olejniczak, Apetyt na grona? Koncepcja gron oraz koncepcje bliskoznaczne w teorii i praktyce rozwoju regionalnego, „Studia Regionalne i Lokalne” nr 2(12), Warszawa 2003

27 Zob. K. Heffner, B. Klemens, Powstawanie klastrów – szanse i zagrożenia. Inicjatywy oddolne a inicjatywy odgórne, [w:] Sieci proinnowacyjne w zarządzaniu regionem wiedzy, pod red. E. Bojar, J. Stachowicza, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin 2008, str. 5-18; K. Heffner, B. Klemens, Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości w regionie, [w:] Współczesne problemy polityki ekonomicznej, pod red. S. Korenika i Z. Przybyły, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008, str. 147-156

28 Perspektywy rozwoju klastrów na Opolszczyźnie, zespół, red. A. Żurawska, K. Brandys, K. Bedrunka, P. Rychlicki, Akademicki Inku- bator Przedsiębiorczości Politechniki Opolskiej, Opole 2007, s. 238

29 Ibidem, s. 207-208

30 E. Wojnicka, M. Tarkowski, P. Klimczak, Przestrzenne i regionalne zróżnicowanie ośrodków wzrostu. Polaryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych. Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Gdynia – Rzeszów, styczeń 2005, s. 61-62

1918


Prawidłowe funkcjonowanie inicjatyw klastrowych opiera się na partnerstwie i współpracy między przedsiębiorcami, przedstawicielami biznesu oraz światem nauki i badań, a także administracją publicz-ną. Badania prowadzone w regionie opolskim wskazują jednak na poważne niedopasowanie struktur w tym zakresie31.

Kapitał zagraniczny i inwestycje bezpośrednie

Szansę na zmniejszenie luki technologicznej, o której mowa powyżej, i tym samym modernizację regionalnej gospodarki oraz poprawę jej konkurencyjności stwarza kapitał zagraniczny. Wraz z syste-matycznym wzrostem napływu kapitału zagranicznego do Polski po przemianach polityczno-gospodar-czych również w województwie opolskim wzrasta zainteresowanie tym elementem rozwoju gospodar-czego. Niejednokrotnie zabarwione emocjonalnie początkowe analizy dotyczące zwłaszcza napływu ka-pitału niemieckiego na Śląsk Opolski z czasem przekształciły się w rzetelną dyskusję na ten temat. Obec-nie obok prac dokumentujących stan zaangażowania kapitału zagranicznego w regionie w różnych jego formach32 rozważa się, które czynniki sprzyjają napływowi inwestycji zagranicznych do regionu, a które utrudniają podejmowanie decyzji lokalizacyjnych33. Wynika z nich, że spośród klasycznych czynników uznawanych przez inwestorów zagranicznych za decydujące przy podjęciu decyzji o lokalizacji inwesty-cji, w województwie opolskim występują praktycznie wszystkie, a mianowicie: bliskie sąsiedztwo granic państwowych, dostępność kadr pracowniczych oraz relatywnie dobre położenie i połączenia komunika-cyjne34. Jednak na ogólnie słabą ocenę regionu wpływają – zdaniem K. Heffnera – przede wszystkim: do-bra, lecz słabo wykorzystana dostępność komunikacyjna, stosunkowo mała chłonność rynku, niska oce-na poziomu rozwoju przemysłu oraz zakresu transformacji gospodarki regionalnej i organizacji oraz firm otoczenia biznesu. Wiadomo bowiem, że inwestycje zagraniczne w Polsce zdecydowanie częściej lokowa-ne są w regionach silnych gospodarczo, oferujących inwestorom wyższy poziom infrastruktury technicz-nej, podaż wykwalifikowanych zasobów pracy oraz chłonny rynek zbytu skoncentrowany wokół dużych aglomeracji miejsko-przemysłowych, będących jednocześnie centrami przedsiębiorczości, innowacyjno-ści, nauki oraz siedzibami instytucji finansowych i wyspecjalizowanych usług. Na tym tle Śląsk Opolski okazuje się regionem o umiarkowanej alokacji kapitału zagranicznego. Aglomeracja opolska nie jest duża, równocześnie w obecnym stanie rozwoju nie może być uważana za ośrodek centralny tego typu. Dlatego konieczne jest poszukiwanie innych, nowych walorów i atutów, któ-re umożliwiłyby wzrost inwestycji i przyciągnęły zagranicznych inwestorów. Województwo opolskie charakteryzuje się relatywnie dużą aktywnością władz regionalnych i lokal-nych w nawiązywaniu kontaktów i podejmowaniu działań na rzecz promocji regionu. Część ekspertów uważa, że może to stanowić dodatkowy element przyciągający inwestorów i przyczynić się do wzrostu go-

31 B. Klemens, Tereny inwestycyjne jako instrument wspierania przedsiębiorczości i struktur klastrowych w ujęciu regionalnym, [w:] Monitorowanie rozwoju regionu – wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy, tom 2, pod red. K. Malika, Wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008, s. 80-93; B. Klemens, Czynniki zwiększające możliwości inwestycyjne regionu opolskiego zależne od administracji samorządowej, [w:] Opolskie atrakcyjne dla inwestorów – atuty regionu, pod red. R. Niedzielskiego, Wyd. Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008, s. 98-111

32 J. Żurawska, Spółki z udziałem kapitału zagranicznego w województwie opolskim w latach 1999–2004, [w:] Kapitał zagraniczny w województwie opolskim, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005, s. 9-70; R. Wrzeciono, Wykaz spółek z udzia- łem kapitału zagranicznego w województwie opolskim według stanu na koniec grudnia 2003 r. na podstawie bazy REGON. Spółki cywilne według stanu na koniec grudnia 2004 r., [w:] Kapitał zagraniczny…, s. 133-198

33 R. Niedzielski, Warunki inwestowania oraz ocena czynników sprzyjających inwestowaniu i utrudniających je w województwie opolskim, [w:] Kapitał zagraniczny…, s. 70-91; R. Niedzielski, Polityka regionalna a atrakcyjność inwestycyjna, [w:] Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-przestrzenny, pod red. K. Heffnera, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Opole 2007, s. 81-88

34 K. Heffner, Ocena warunków inwestowania w województwie opolskim. Określenie czynników sprzyjających inwestowaniu i utrudniają- cych je, [w:] Kapitał zagraniczny…, s. 91-108

Rysunek 2. Ważone nasycenie ośrodkami wzrostu w regionach

Źródło: Wojnicka E., Tarkowski M., Klimczak P., Przestrzenne i regionalne zróżnicowanie ośrodków wzrostu. Polaryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych. Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Gdynia-Rzeszów, styczeń 2005, obliczenia na podstawie danych GUS, s. 49

Rysunek 3. Potencjał konkurencyjno-innowacyjny województw w 2004 r.(województwo mazowieckie = 100)

Źródło: Wojnicka E., Tarkowski M., Klimczak P., Przestrzenne i regionalne zróżnicowanie ośrodków wzrostu. Polaryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych. Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Gdynia-Rzeszów, styczeń 2005, obliczenia na podstawie danych GUS, s. 62

2120


spodarczego regionu35. Funkcjonują więc w regionie czynniki, które podnoszą jego atrakcyjność inwesty-cyjną, jednak generalnie przeważają niedogodności, których pokonanie lub przezwyciężenie jest kwestią szczególnie wysokich kosztów oraz długotrwałych i uporczywych działań36.Jakkolwiek podejmowane są stosunkowo liczne inicjatywy, których celem jest zmiana sytuacji w zakre-sie przyciągania inwestorów zewnętrznych, to jednak okazują się one nie wystarczające do istotnej zmia-ny ogólnie słabej oceny województwa opolskiego pod tym względem37 (por. tab. 1).

W okresie, który nastąpił po akcesji do Unii Europejskiej (2004–2008), w województwie opolskim niewiele się zmieniło w zakresie czynników sprzyjających przyciąganiu inwestycji, a niektóre z nich ule-gły nawet pogorszeniu (np. chłonność rynku wewnętrznego, klimat inwestycyjny). Jak wskazano, inwe-stycje zagraniczne zdecydowanie częściej są lokowane w regionach, które posiadają na swoim obszarze duże aglomeracje miejsko-przemysłowe, o charakterze metropolii lub z funkcjami metropolitalnymi38. Aglomeracja opolska nie jest duża, a Opole nie jest siedzibą żadnej instytucji finansowej i nie proponu-je większości wyspecjalizowanych usług. Bez zmiany tej strategicznie słabej pozycji Opola i jego aglome-racji w strukturze regionu nie może być mowy o realnym i istotnym wzroście potencjału inwestycyjnego w całym województwie. Stosunkowo częsta jest opinia, że tylko jednostki regionalne o znaczącym poten-cjale gospodarczym będą w najbliższym czasie nadal przyciągać największą część bezpośrednich inwe-

35 Por. K. Gawlikowska-Hueckel, Czynniki konkurencyjności regionalnej województwa opolskiego w kontekście krajowym i Unii Europejskiej, [w:] Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju i integracji europejskiej, K. Heffner (red.), Warszawa 2004, s. 21-34

36 K. Heffner, Ocena warunków inwestowania w województwie opolskim. Określenie czynników sprzyjających inwestowaniu i utrudnia- jących je, [w:] Kapitał zagraniczny w województwie opolskim, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego. Departament Rozwoju Regionalnego, Referat Badań i Analiz Strategicznych, Opole 2005, s. 91-107

37 Zob. Profil wrażliwości gospodarki regionalnej na integrację z Unią Europejską. Województwo opolskie, pod red. K. Gawlikowskiej- Hueckel, IBnGR, Gdańsk 2003

38 Por. W. Dziemianowicz, B. Jałowiecki, Polityka miejska a inwestycje zagraniczne w polskich metropoliach, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2004

stycji zagranicznych (BIZ/FDI) w Polsce39. Województwo opolskie nie należy do tej grupy polskich regio-nów, dlatego konieczne jest poszukiwanie innych, nowych walorów i atutów, które umożliwiałyby wzrost inwestycji i przyciągnęły zagranicznych inwestorów. Tym bardziej że lokalizacja inwestycji zagranicznych w regionach skutkuje w nich pozytywnymi efektami zewnętrznymi (np. dyfuzją zagranicznej wiedzy i in-nowacji, koncentracją działalności eksportowej itd.)40. W analizach na temat kapitału zagranicznego zaobserwowano jednocześnie, że zmienia się waga po-szczególnych motywów decydujących o wyborze lokalizacji firmy. Na początku przemian systemowych dla inwestujących na polskim rynku firm zagranicznych największe znaczenie miała ogólna stabilizacja makroekonomiczna oraz relatywnie dobrze rozwinięta infrastruktura łączności. Wraz z burzliwym roz-wojem telekomunikacji rola tego motywu systematycznie maleje41. Spadkowi znaczenia łączności towa-rzyszyło zwiększenie znaczenia postępującego procesu transformacji gospodarki, a szczególnie wzrost udziału prywatnego sektora gospodarki w liczbie pracujących i regionalnej wartości dodanej. Dodatkowo badania M. Kani pokazują, że odczuwalny zwłaszcza w pierwszych latach transformacji dystans inwestorów zagranicznych wobec Śląska Opolskiego, wyrażający się niską skłonnością do realiza-cji dużych jednostkowo przedsięwzięć inwestycyjnych, należy traktować jako wypadkową trzech zjawisk: ryzyka związanego ze stabilizacją makroekonomiczną dotyczącego całej gospodarki, pierwszoplanowym zainteresowaniem dużymi aglomeracjami (Warszawą, Poznaniem, Wrocławiem, Gdańskiem) oraz oba-wami inwestorów wynikającymi ze skomplikowanej sytuacji społecznej na Śląsku Opolskim oraz zwią-zanym z tym ryzykiem braku akceptacji w lokalnym otoczeniu42. O ile dwa pierwsze czynniki dotyczyły inwestorów niezależnie od kraju pochodzenia kapitału, o tyle ostatnia grupa przyczyn dodatkowo inten-sywnie zniechęcała inwestorów niemieckich43. Z najnowszych badań nt. lokalnego potencjału dla inwestowania w województwie opolskim wynika, że w dalszym ciągu charakterystyczny jest stosunkowo szeroki negatywny stosunek społeczności lokal-nych do zagranicznych inwestorów44. Z punktu widzenia potencjalnych inwestorów z pewnością tego typu sytuacja osłabia możliwość wyboru lokalizacji w miejscach, gdzie lokalne społeczności niechętne są ze-wnętrznym inwestycjom. Nie wynika z tego jednak, że niski poziom zagranicznych inwestycji w gminach województwa opolskiego jest bezpośrednio powiązany z niesprzyjającą inwestorom lokalną atmosferą.

Przedsiębiorczość regionalna w świetle badań

W gospodarce poddanej intensywnym procesom globalizacyjnym konkurencja o inwestora jest bar-dzo silna. Sam fakt posiadania atrakcyjnych czynników lokalizacji może być niewystarczający do przy-ciągnięcia inwestycji. Istotny jest również wizerunek regionu, jego popularyzacja, a także dobry klimat dla inwestycji tworzony przez władze lokalne i regionalne. Przedsiębiorcze działania, organizacja, zacho-wania przedsiębiorstw, sposób stosowania techniki, zrozumienie reguł rynku i umiejętności są jednocze-śnie integralnymi czynnikami składającymi się na środowisko przedsiębiorczości oraz niezbędnym wa-runkiem jego powstawania. Jeśli wszystkie wymienione elementy sprawnie działają, tego typu otoczenie staje się katalizatorem innowacji, środowiskiem innowacyjnym45.

39 Por. Analiza kluczowych obszarów badawczych. Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – Foresight regionalny do 2020 r., Re-Source Pracownia Badań i Doradztwa, PPNT Fundacja UAM, Poznań 2007. Raport niepublik.

40 A. Cieślik, Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005

41 M. Kania, Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rozwój gospodarczy regionu na przykładzie Opolszczyzny, [w:] Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, Wyd. Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2005

42 M. Kania, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Śląsku Opolskim w latach 1990–2005, Politechnika Opolska, Opole 2007, s. 75

43 M. Kania, D. Schreiber-Kurpiers, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce Śląska Opolskiego w XIX–XXI wieku, [w:] Progra- mowanie rozwoju regionu…, s. 63-81

44 Znaczenie regionalnych warunków inwestowania w procesie lokalizacji inwestycji gospodarczych, K. Heffner, B. Klemens, R. Niedzielski, B. Solga, Raport z badań, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2009

45 A. Jewtuchowicz, Środowiska przedsiębiorczości a problem spójności gospodarki regionu, [w:] Struktury i procesy kształtujące łódzki

Czynniki przyciągania inwestycji Ocena sytuacji przed akcesją do UE

Ocena sytuacji pod koniec I dekady lat 2000 Zmiana

dostępność komunikacyjna dobra, ale słabo wykorzystana

dobra, ale słabo wykorzystana brak

chłonność rynku wewnętrznego stosunkowo mała mała gorzej

poziom rozwoju przemysłu niska ocena niska ocena brak

zakres transformacji gospodarki regionalnej niska ocena niska ocena brak

organizacja życia gospodarczego i firmy otoczenia biznesu niska ocena niska ocena brak

klimat inwestycyjny niesprzyjający bardzo niesprzyjający gorzej

Tabela 1. Czynniki sprzyjające przyciąganiu inwestycji zewnętrznych w regionie opolskim

Źródło: K. Heffner, Warunki inwestowania w województwie opolskim – ocena czynników lokalizacyjnych, [w:] Opolskie atrakcyjne dla inwestorów – atuty regionu, pod red. nauk. R. Niedzielskiego, Politechnika Opolska Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2008, s. 82-97

2322


W układach regionalnych można wyodrębnić określone warunki otoczenia, przejawiające się w spe-cyficznych postawach, normach społecznych oraz kulturze technicznej, które generują zachowania za-pewniające utrzymanie równowagi między współpracą i konkurencją wśród wchodzących w jego skład podmiotów. Sprzyjający klimat przedsiębiorczości w regionie ma swoje źródło w długotrwałej, specyficz-nej dla niego tradycji społeczno-kulturowej46. Badania w zakresie rozwoju przedsiębiorczości dokonującego się pod wpływem określonych czynni-ków, oddziałujących nań stymulująco bądź hamująco, stanowią relatywnie nowy, lecz dynamicznie roz-wijający się segment poszukiwań naukowych. Co więcej, ponieważ przedsiębiorczość kształtowana i sty-mulowana jest przez coraz bardziej skomplikowany wachlarz czynników i instrumentów, również anali-zy uwarunkowań regionalnych przedsiębiorczości przybierają szerszy i interdyscyplinarny charakter47. W regionie opolskim, w którym mimo systematycznego od początku transformacji wzrostu licz-by podmiotów gospodarczych wciąż niekorzystnie rozwijają się wskaźniki przedsiębiorczości, analizy te mają szczególny charakter. W badaniach wskazuje się, że szczególnego znaczenia nabierają w związ-ku z tym działania samorządu lokalnego i regionalnego na rzecz rozwoju przedsiębiorczości (również klasteringu), które powinny koncentrować się na tworzeniu odpowiedniego klimatu. Należy odejść przy tym od ingerencji często związanej z szablonowym podejściem, charakterystycznej dla niektórych ukła-dów lokalnych, która nie sprzyja rozwiązywaniu problemów związanych z działaniami przedsiębiorczy-mi48. Składowymi tworzenia dobrego klimatu dla rozwoju przedsiębiorczości stają się przede wszyst-kim: wysoka jakość obsługi w urzędzie, wysoka jakość elit zarządzających regionem, dobra komunika-cja władz samorządowych z przedsiębiorcami, aktywne i sprzyjające przedsiębiorcom władze samorzą-dowe, współpraca kluczowych aktorów rozwoju lokalnego i regionalnego oraz działania mające na celu tworzenie pozytywnego wizerunku gminy (np. działania marketingowe). Jakość elit zarządzających re-gionem oraz ich umiejętność do tworzenia warunków do rozwoju gospodarki decydują w sposób znaczą-cy o pozycji regionu49. Bardzo istotną rolę odgrywa też dobra komunikacja i współpraca kluczowych ak-torów rozwoju regionalnego z przedsiębiorcami. Tym ostatnim bardzo zależy na tym, aby ich uwagi zo-stały wysłuchane i w miarę możliwości zrealizowane. Ponieważ przedsiębiorcy wkładają do ogólnego bu-dżetu gminy znaczne środki finansowe, chcą mieć pewność, iż przynajmniej część tych środków, chociaż pośrednio, zostanie wykorzystana na wparcie rozwoju ich firm oraz że biorą oni udział w lokalnych i re-gionalnych procesach decyzyjnych. Najnowsze badania realizowane przez K. Heffnera, B. Klemens, R. Niedzielskiego i B. Solgę pozwo-liły zestawić opinie przedsiębiorców oraz samorządów lokalnych województwa opolskiego w odniesie-niu do warunków inwestowania w regionie50. Tym samym umożliwiają sformułowanie kilku wniosków intensyfikujących działania przyciągające potencjalnych inwestorów do regionu. Generalnie czynniki lo-kalizacyjne, wskazywane przez samorządy lokalne jako najistotniejsze dla wyboru regionu opolskiego jako miejsca do inwestowania, nie są tymi, które najczęściej wskazują przedsiębiorcy. W takim znacze-niu działania i inicjatywy samorządowe rozmijają się z oczekiwaniami potencjalnych inwestorów, często bardzo istotnie. Charakterystyczne, że niewielu przedsiębiorców wskazuje jako ważne te czynniki, które powszechnie uważane są za tradycyjne walory lokalizacyjne regionu, a mianowicie: korzystne położenie, dostępność komunikacyjną i poziom infrastruktury technicznej51. Podkreślają natomiast znaczenie kon-

region społeczno-gospodarczy, A. Jewtuchowicz, A Suliborski (red.), Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002, s. 218

46 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warszawa 2000, s. 42-61

47 A. Jewtuchowicz, Innowacyjność środowisk przedsiębiorczości, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2001, s. 118

48 K. Heffner, B. Klemens, Funkcjonowanie inicjatyw klastrowych jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości w regionie, [w:] Współczesne problemy polityki ekonomicznej, pod red. nauk. S. Korenika i Z. Przybyły, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008, s. 147-156

49 K. Szczygielski, Narodowościowe uwarunkowania polityki wewnątrzregionalnej małych regionów, [w:] Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju i integracji europejskiej, pod red. K. Heffnera, Wyd. PAN, Warszawa 2004, s. 84

50 Znaczenie regionalnych warunków inwestowania... op. cit.

51 K. Heffner, Warunki inwestowania w województwie opolskim – ocena czynników lokalizacyjnych, [w:] Opolskie – atrakcyjne dla inwe- storów – atuty regionu, pod red. R. Niedzielskiego, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Urząd

taktów z władzami samorządowymi, oczekując wsparcia z ich strony w szerokiej postaci – od udzielania ulg i zwolnień w podatkach i opłatach lokalnych, poprzez pomoc prawną, po zapewnienie odpowiedniej infrastruktury technicznej, transportowej lub rezerw uzbrojonych terenów52. Warto zaznaczyć, że opinie samorządów lokalnych co do znaczenia poszczególnych czynników lokalizacyjnych są bardzo zróżnico-wane przestrzennie, co niekoniecznie jest uzasadnione występowaniem istotnych różnic w ich potencja-le rozwojowym. Podobne pod względem zasobów i potencjału rozwojowego gminy zasadniczo różnią się co do oceny czynników przyciągających bądź odpychających inwestorów. Sytuacja, w której wiele czynników lokalnych zniechęca do inwestowania, a mimo to działają w tego typu jednostkach firmy zagraniczne, jest szczególna, świadczy bowiem o determinacji inwestorów lub sy-tuacji, w której brakuje możliwości zmiany. Z pewnością taki stan w znacznym stopniu deprecjonuje wy-siłki w skali regionalnej, zmierzające do uatrakcyjnienia województwa dla zagranicznych inwestorów. Można zauważyć, że w województwie opolskim tego rodzaju niekorzystna sytuacja związana jest z loka-lizacją dużych przedsiębiorstw z okresu socjalizmu, zrestrukturyzowanych w czasach transformacji, naj-częściej w sposób nieudany (bankructwo, całkowita zmiana profilu działania, radykalne zmniejszenie po-tencjału produkcyjnego). Na tego typu stan należy zwrócić szczególną uwagę, bowiem są to obszary, któ-re w innych regionach stają się strefami przyciągania inwestorów zagranicznych (np. woj. śląskie, dolno-śląskie). Ocenia się, że w województwie opolskim, mimo zaobserwowania w ostatnim czasie pozytywnych zmian w zakresie dynamiki powstających podmiotów gospodarczych53, problematyka przedsiębiorczo-ści wciąż jest pewną barierą rozwojową. Istotny wpływ na tę sytuację ma duże zaangażowanie mieszkań-ców regionu w procesy migracyjne. W kontekście analiz nad regionalną przedsiębiorczością już w 1996 r., w prowadzonych przez B. Solgę, F. Jonderko i K. Heffnera badaniach wykazano, iż negatywny wpływ na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw mają wyjazdy zarobkowe mieszkańców regionu, gdyż mo-tywowana wysokimi zarobkami możliwość podejmowania pracy za granicą nie skłania do ryzyka i pracy na własny rachunek w kraju54.

Problematyka rynku pracy w literaturze przedmiotu

Zapoczątkowana w 1989 r. transformacja polskiej gospodarki przyniosła ze sobą nowe zjawiska, w tym przede wszystkim jawne bezrobocie, prowadząc tym samym do istotnych zmian na rynku pracy. W wyniku procesów restrukturyzacyjnych, zmian własnościowych, przeobrażeń organizacyjnych i tech-niczno-technologicznych nastąpił wzrost liczby osób pozostających bez pracy oraz spadek liczby pracu-jących w sektorze publicznym. Zmiany te nie ominęły rzecz jasna także opolskiej gospodarki i opolskie-go rynku pracy. Po okresie „szoku” społecznego wywołanego pojawieniem się bezrobocia, w literaturze odnotowa-no powolną, lecz systematyczną normalizację regionalnego rynku pracy55. Społeczność regionalna coraz lepiej dostosowywała się do „niedoskonałości” rynku pracy, traktując bezrobocie jako pewnego rodzaju atrybut gospodarki rynkowej. W analizach z tego okresu wskazano też na pozytywne strony nowych zja-wisk na rynku pracy. Konkurencja spowodowała bowiem ogólny wzrost rzetelności podmiotów gospo-

Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2008, s. 82-98

52 B. Klemens, Czynniki zwiększające możliwości inwestycyjne regionu opolskiego zależne od administracji samorządowej, [w:] Opolskie – atrakcyjne dla inwestorów…, s. 98-111

53 Badania IBnGR pokazują, że dynamika wzrostu liczby podmiotów zarejestrowanych w REGON w latach 1998–2008 była znacząca. Wskaźnik ten uplasował region opolski na pierwszym miejscu w kraju, tuż przed województwami: świętokrzyskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Tak wysoki wzrost liczby podmiotów w województwie opolskim możliwy był głównie dzięki znacznemu przyrostowi jednostek zajmujących się obsługą nieruchomości, wynajmem i świadczeniem usług związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, a także dzięki podmiotom zajmujących się handlem lub naprawami. Istotny wkład wniosły ponadto firmy sektora budowlanego.

54 B. Solga, F. Jonderko, K. Heffner, Wpływ przyjazdów z Niemiec na sytuację gospodarczą w województwie opolskim (na przykładzie wybranych elementów struktury gospodarczej). Raport z badań, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Opole 1993, s. 60

55 Z. Kołaczkowski, Nowe zjawiska na opolskim rynku pracy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia”, nr 23/1996, s. 21-25

2524


darczych, co było niewątpliwie zasługą wzrostu poszanowania pracy przez załogi przedsiębiorstw, stymu-lowanego nadwyżką siły roboczej. Z drugiej strony nasilające się zjawisko patologii społecznych wywoła-nych bezrobociem pociągało za sobą wzrost kosztów społecznych związanych z ich zwalczaniem. W literaturze z obszaru rynku pracy pojawiają się głównie oparte na danych statystycznych prace opi-sujące sytuację na rynku i jego poszczególne elementy – strukturę pracujących, rozmiary i cechy bezrobo-cia, poziom wynagrodzenia, aktywność ekonomiczną ludności oraz warunki pracy56. Dają one dobrą pod-stawę do prowadzonych przez środowiska naukowe i samorządowo-rządowe analiz diagnostycznych i ten-dencji rozwojowych w tym zakresie w układach czasowym i przestrzennym57. Dzięki nim wiemy, że zacho-dzące na opolskim rynku pracy zmiany świadczą o utrwalaniu się wielu niekorzystnych zjawisk. A. Zagó-rowska zalicza do nich pogłębianie się dysproporcji pomiędzy popytem na pracę a jej podażą, która nadaje bezrobociu chroniczny charakter, oraz petryfikację podziału Opolszczyzny na część wschodnią i zachod-nią, istotnie różniące się charakterystykami demograficznymi oraz społeczno-gospodarczymi58. A zatem nasilająca się dychotomia między kształtowaniem się zasobów pracy a liczbą pracujących pogłębia nie-równowagę na opolskim rynku pracy. Jednocześnie wyraźnym zmianom ulega struktura bezrobotnych, na czoło wysuwa się grupa osób chronicznie bezrobotnych, pozostających bez pracy dłużej niż 24 miesiące. Niekorzystne są także warunkujące sytuację na rynku pracy prognozy demograficzne, w których prze-widziano, że do 2015 r. na opolski rynek pracy wejdzie ponad 155 tys. młodzieży w wieku 18 lat. Problem pracy powinien więc stać się pierwszoplanowy w polityce regionalnej i lokalnej poszczególnych gmin i po-wiatów. Najnowsze badania nad rynkiem pracy województwa opolskiego skupiają się w dużej części na diagno-zie potrzeb oraz adekwatności potencjału ludzkiego i systemu szkoleniowego w stosunku do jego wymagań. Ich wyniki zostaną przedstawione w części pracy poświęconej badaniom nad rolą wykształcenia w rozwo-ju regionalnym.

Oceny układu przestrzennego regionu Wynikające w głównej mierze z uwarunkowań środowiska naturalnego oraz historycznego rozwo-ju społeczno-gospodarczego struktury przestrzenne mogą istotnie wpływać na funkcjonowanie regionu, pobudzając jego rozwój oraz zapewniając konkurencyjność w stosunku do otoczenia. Umiejętne kształ-towanie środowiska przyrodniczego, kulturowego, zurbanizowanego i gospodarczego w wymiarze prze-strzennym staje się w związku z tym jednym ze strategicznych kierunków rozwoju społecznego i gospo-darczego regionów. Do transformacji ustrojowej naukowców interesowały przede wszystkim te aspekty przestrzenne, które miały duży zasięg – wielkie inwestycje, ośrodki przemysłowe, regiony gospodarcze, duże miasta i inne elementy kształtujące obraz zagospodarowania przestrzennego kraju. Było to związane z realizo-waną w okresie gospodarki centralnie sterowanej polityką społeczną i gospodarczą, ukierunkowaną na budowę megastruktur, w której cieniu pozostawała problematyka ośrodków lokalnych i terenów wiej-skich59. Po przemianach systemowych można zaobserwować wyraźny wzrost zainteresowania problema-tyką małych miast, przed którymi otwierały się nowe możliwości rozwojowe. W województwie opolskim, w którym istotną cechą strukturalną jest przewaga ilościowa miast ma-łych, szeroko rozwinęły się badania naukowe poświęcone tej kwestii60, zwłaszcza w kontekście zrówno-

56 Por. analizy statystyczne Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego i Urzędu Statystycznego w Opolu za poszczególne lata lub okresy, np. Rynek pracy w województwie opolskim w 2003 r., Urząd Statystyczny w Opolu, Opole, sierpień 2004, s.104; Sytuacja społeczno-gospodarcza w I półroczu 2005 r., Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005, s.122

57 R. Rauziński, A. Zagórowska, Rynek pracy na Śląsku Opolskim. Aspekty demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Teoria i praktyka, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2004, s. 151

58 A. Zagórowska, Rynek pracy województwa opolskiego, [w:] Rynek pracy na Śląsku Opolskim…, s. 51-79

59 K. Heffner, T. Marszał, Wstęp, [w:] Małe miasta – studium przypadków, pod red. K. Heffnera, T. Marszała, Polskie Towarzystwo Geograficzne, Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005/2006, s. 5

60 Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym, pod red. K. Heffnera, T. Marszała, „Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN”, z. 20, Warszawa 2005, s. 334; Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, pod red. K.

ważonego rozwoju miast61. Nowe warunki społeczne i gospodarcze oznaczały bowiem stopniowe zmiany struktur społeczno-przestrzennych i gospodarczych w miastach. Dzięki analizom naukowym zaobserwo-wano, iż ostatnie dwudziestolecie przyniosło pewne zróżnicowanie sytuacji małych miast w regionie. Dla jednych restrukturyzacja oznaczała kłopoty ekonomiczne, bezrobocie i upadek gospodarczych podstaw, podczas gdy dla innych nowe uregulowania stworzyły realne szanse uruchomienia rezerw inicjatywy i przedsiębiorczości tkwiących w społecznościach lokalnych. Również proces integracji Polski ze struk-turami europejskimi istotnie zmienił zarówno warunki gospodarowania, jak i kierunki powiązań spo-łeczno-gospodarczych tego typu ośrodków. Obecnie małe ośrodki miejskie są ważnym elementem krajo-brazu, gospodarki oraz życia społeczno-kulturalnego, istotnie wpływając na kierunki rozwoju lokalnego, a przez wymiar ilościowy warunkując także wzrost regionalny. Z tego powodu, a także z powodu ich od-działywania na zagospodarowanie otoczenia ośrodki te są niezwykle ważnym elementem struktury prze-strzennej województwa. Zagospodarowanie przestrzeni województwa opolskiego jest pochodną zróżnicowanych cech fizycz-no-geograficznych i działań społeczno-gospodarczych podejmowanych w celu ich wykorzystania, a tak-że wynikiem historycznych procesów geopolitycznych. W minionych latach dokonały się istotne zmia-ny uwarunkowań społeczno-gospodarczych zagospodarowania przestrzennego województwa opolskie-go, które stanowią nowe wyzwania dla planowania przestrzennego. Najważniejsze z nich to integracja eu-ropejska i globalizacja oraz wzrost znaczenia wielofunkcyjnych obszarów metropolitalnych, natomiast wśród uwarunkowań wewnętrznych – pogłębiająca się depopulacja regionu. Ocenia się, iż region opol-ski posiada korzystne cechy struktury przestrzennej, przede wszystkim są to: zwarte terytorium, sku-piony charakter osadnictwa wiejskiego i najwyższy w kraju stopień urbanizacji wsi, rozwinięta sieć dróg o nawierzchni twardej ulepszonej, rozwinięta sieć linii kolejowych, funkcjonowanie odrzańskiej drogi wodnej, centralne położenie stolicy regionu, równomierne rozmieszczenie i dobra dostępność ośrodków miejskich62. To relatywnie dobre wyposażenie infrastrukturalne regionu opolskiego i Opola skutkuje nie-wielką intensywnością inwestycji w tym zakresie w okresie po wejściu do Unii Europejskiej. Ważnym elementem struktury funkcjonalno-przestrzennej jest występowanie i wyodrębnienie w tej strukturze ogniw, które ze względu na występujący w nich potencjał społeczno-gospodarczy i technicz-ny oraz koncentrację procesów urbanizacyjnych są w stanie dynamizować i wzmacniać rozwój obszaru. Ocenia się, że w województwie opolskim takim elementem strukturalnym jest przede wszystkim zespół aglomeracji opolskiej wraz z pasmem rozwoju biegnącym wzdłuż III paneuropejskiego korytarza trans-portowego, który jest główną osią układu przestrzennego regionu. Poza tym pasmem znajdują się ob-szary ekstensywnego zagospodarowania, obejmujące tereny użytkowane i predysponowane do rozwo-ju funkcji rolniczych, leśnych, turystycznych i przyrodniczych – bazujących na potencjale przyrodni-czo-krajobrazowym przestrzeni, wymagające ochrony, stabilizacji i wzmocnienia. W takim układzie istotnego znaczenia nabiera z jednej strony dążenie do wzmacniania i rozwijania funkcji metropolitalnych aglomeracji opolskiej, a przez to kreowania i napędzania rozwoju gospodarcze-go, społecznego i przestrzennego całego regionu, z drugiej – rozwój infrastruktury komunikacyjnej, któ-ra determinuje rozwój i jest jednym z podstawowych elementów kreujących jakość życia mieszkańców. Problematyka sieci osadniczej Opolszczyzny od lat znajduje się w centrum zainteresowań nauki, lecz prowadzone w okresie transformacji i wejścia do UE analizy, zwłaszcza te dotyczące sytuacji głównego ośrodka regionu, nie identyfikują najważniejszych czynników rozwoju aglomeracji opolskiej, szczególnie w kontekście utrzymania wykształconych funkcji metropolitalnych Opola i ich roli we wzmacnianiu ca-łej struktury regionalnej. Czasem pojawia się nawet wynikająca z wewnętrznej konkurencji poszczegól-nych jednostek samorządu terytorialnego sprzeczność w strategicznych dokumentach dotyczących roz-

Heffnera, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 331; J. Słodczyk, Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego”, nr 298/2001, s. 309

61 J. Słodczyk, Z. Jakubczyk, Rewitalizacja małego miasta w świetle zasad zrównoważonego rozwoju na przykładzie Prudnika, [w:] Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, pod red. K. Heffnera, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2005, s. 281-299

62 W. Drobek, Ukształtowany typ geograficzno-przyrodniczy Śląska Opolskiego, [w:] Śląsk Opolski. Region i jego struktura, pod red. S. Malarskiego, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1992

2726


woju miasta i regionu63. Z racji znaczącej roli, jaką w rozwoju regionalnym odgrywają aglomeracje o ce-chach metropolii, należałoby dążyć do zdecydowanego wzmocnienia i poprawy funkcji metropolital-nych Opola.

Zrównoważony rozwój i foresight regionalny – nowe kierunki analiz

Od momentu, gdy w 1987 r. w raporcie Komisji Światowej ds. Środowiska i Rozwoju po raz pierw-szy przedstawiono zagadnienia związane ze zwiększeniem szans harmonijnego funkcjonowania, wzrasta znaczenie zrównoważonego rozwoju, czyli takiego, który zaspokaja potrzeby obecnego pokolenia bez na-ruszania jednocześnie możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń. Dziś jest on jedną z najczę-ściej wyrażanych aspiracji politycznych Unii Europejskiej, a w jej obrębie poszczególnych krajów człon-kowskich. Również w odniesieniu do rozwoju lokalnego i regionalnego możemy mówić o rozwoju zrównowa-żonym. Jego istotą staje się zrównoważone i trwałe wykorzystanie wszystkich lokalnie występujących ka-pitałów. Dzięki odpowiedniej polityce, wdrażaniu stosownych procesów i działań instytucjonalnych ka-pitały te można wykorzystać w sposób przynoszący społeczności lokalnej i regionalnej pożądane rezulta-ty w postaci miejsc pracy, dobrobytu, ożywienia lokalnej i regionalnej gospodarki, poprawy jakości śro-dowiska, oszczędności surowców, zmniejszenia przestępczości oraz poprawy opieki zdrowotnej i szkol-nictwa64. Wykazano również, że zrównoważony rozwój w przypadku regionu opolskiego wiąże się dodat-kowo z intensyfikacją funkcji turystycznej i rekreacyjnej przy wykorzystaniu walorów krajobrazowych i wypoczynkowych regionu oraz zwiększeniu poziomu konsumpcji turystycznej65. W opolskim środowisku naukowym wiele ważnych ustaleń w kwestii zrównoważonego rozwoju wniosły rozważania K. Malika. Zwraca uwagę zaproponowana przez autora metodologia analizy wskaź-nikowej efektywności zintegrowanej, uwzględniającej zasady równoważenia ładów i trwałości kapitałów rozwojowych, która służy ocenie wdrażania koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju na poziomie lokalnym i regionalnym66. Współcześnie próby budowania długookresowych strategii rozwoju regionu zmuszają do wykorzy-stania narzędzi adekwatnych do coraz bardziej skomplikowanego otoczenia, cechującego się wzrastającą liczbą współzależnie oddziałujących czynników. W związku z tym znaczenia nabiera sukcesywnie ulep-szane elastyczne podejście badania i tworzenia społecznej wizji przyszłości nazywane w literaturze pro-cesem foresight. W swych początkach odnosił się on tylko do kreowania wizji przyszłości kraju jako cało-ści, nazywany był więc narodowym, aktualnie jednak znajduje coraz częściej uzasadnienie w zastosowa-niu do poziomu regionalnego, a nawet lokalnego – regionu, miasta, branży, a także na wyższym – w po-staci foresightu np. europejskiego67. Koncepcję foresightu bazującą na ideach zrównoważonego i trwałego rozwoju zastosowano również w regionie opolskim. Realizowany w latach 2006–2008 program Województwo opolskie regionem zrów-noważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku, z założenia ma służyć jako uniwersalne narzę-

63 K. Heffner, Ośrodki miejskie z funkcjami metropolitalnymi a rozwój małych regionów. Programowanie rozwoju na przykładzie Opola i Śląska Opolskiego, [w:] Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-przestrzenny, pod red. K. Heffnera, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demogra- ficznych PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Przestrzennego Zagospodarowani Kraju PAN, Opole 2007, s. 42-55

64 R. Janikowski, Zrównoważony rozwój gospodarki lokalnej, [w:] Rozwój lokalny i regionalny po wejściu Polski do UE, pod red. A. Barcik, R. Barcika, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 96-105

65 K. Kasprzak, Wybrane problemy rozwoju zrównoważonego w województwie opolskim, [w:] Gospodarka przestrzenna w regionie opolskim. Wybrane zagadnienia, pod red. nauk. K. Dubel, W. Drobka, „Śląsk Opolski” nr 3-4, Opole 2006, s. 18-28

66 K. Malik, Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2004, s. 237

67 E. Okoń-Horodyńska, Foresight w rozwoju regionalnym, [w:] Rozwój lokalny i regionalny po wejściu Polski do UE, pod red. A. Barcik, R. Barcika, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006, s. 44-68

dzie do opracowania i modyfikacji strategii rozwoju regionu68. Celem projektu była identyfikacja i ocena kluczowych technologii mających wpływ na zrównoważony rozwój regionu opolskiego, w szczególności wyznaczenie priorytetów w dziedzinie badań i rozwoju w zakresie stosowania rynku podaży technolo-gii do uwarunkowań regionalnych. Wnioski zespołu badawczego, który dokonał szerokiej analizy kluczo-wych czynników rozwoju (przemysł chemiczny, spożywczy, materiały budowlane i budownictwo, trans-port, energetyka, obszary wiejskie), mają istotne znaczenie w kreowaniu możliwych scenariuszy rozwoju województwa opolskiego i jako takie mogą zostać wzięte pod uwagę w obecnych działaniach proroz- wojowych.

Przegląd badań dotyczących rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Śląska Opolskiego

Prowadzone na początku lat 90. badania skupiały się głównie na diagnozowaniu sytuacji w rolnic-twie i jego zdolności adaptacyjnych do zmieniających się warunków. Analizowano ponadto uwarun-kowania przyrodnicze69, infrastrukturalne70, demograficzne71 rozwoju obszarów wiejskich oraz kwe-stie efektywności gospodarowania72 i struktury rolnictwa w województwie opolskim73. Zaobserwowano, iż mimo znaczącej pozycji rolnictwa Opolszczyzny w kraju, transformacja ustrojowa zmusza do wprowa-dzenia określonych zmian w dotychczasowym jego modelu. Za najważniejsze uznano: problem nadpro-dukcji rolnej, powiększenie się bezrobocia ukrytego w rolnictwie, braki w przemyśle przetwórstwa pło-dów rolnych oraz prognozowany wzrost zasobów ludnościowych w wieku produkcyjnym przy zmniej-szającej się możliwości wchłaniania przez miasta migrantów ze wsi. Złożony proces przekształceń wła-snościowych przechodziły w regionie państwowe gospodarstwa rolne. Mimo że z czasem zaobserwowa-no wzrastającą rolę trwalszych form (wykup lub dzierżawa), w analizach zwrócono uwagę na konieczność zwiększenia dostępności kapitału inwestowanego w rolnictwie, w tym także dostępności kredytów, tak aby uwidocznione pozytywne tendencje utrwaliły się i przyniosły wzrost efektywności w sektorze rolnictwa74. Niekorzystna w tym przełomowym okresie okazała się także kwestia niskiej świadomości ekonomicz-nej ludności wiejskiej. Mimo że w regionie nie prowadzono wówczas badań strategii przystosowawczych rolników do nowych warunków gospodarowania, na podstawie analiz Centrum Badania Opinii Społecz-nej można było przyjąć, że w regionie – podobnie jak w całym kraju – dominuje bierna strategia przecze-kania rolników, którzy nie próbują dostosować się do nowych warunków, ale jednocześnie też nie rezygnu-ją z gospodarowania75. O ile w początkowym okresie transformacji ustrojowej wskazywano na niedopasowanie struktu-ralnej produkcji rolniczej do systemu agrobiznesu i związaną z tym niestabilność gospodarstw rolnych, to w kolejnych latach odnotowano silne procesy rozwojowe w rolnictwie regionu oraz wzrost aktywno-

68 Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku. Metody badawcze i najlepsze praktyki, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2008, s. 218; Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska Wydział Zarządzani i Inżynierii Produkcji, Opole 2008, s. 322

69 F. Kapusta, Charakterystyka warunków produkcji rolnej – zarys monograficzny, [w:] Rolnictwo i jego miejsce w rozwoju gospodarczym Opolszczyzny. Możliwości i kierunki przekształceń, pod red. M. Kłodzińskiego, A. Rosnera, Centrum Naukowo-Wdrożeniowe SGGW w Warszawie, Friedrich Ebert Stiftung, Biuro Śląskie w Gliwicach, Warszawa 1994, s. 8-29; Wybrane dane charakteryzujące rolnictwo w województwie opolskim, oprac. M. Wroniecki, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2000, s. 32

70 K. Heffner, Procesy urbanizacyjne i przekształcenia funkcjonalne we wsiach Śląska Opolskiego. Diagnoza i ocena kierunków zmian, [w:] Rolnictwo i jego miejsce…, s.49-68

71 A. Rosner, Potencjał ludnościowy województwa opolskiego i jego wykorzystanie, [w:] Rolnictwo i jego miejsce…, s. 29-49

72 M. Kłodziński, Wybrane elementy polityki rolnej w gospodarce rynkowej, [w:] Rolnictwo i jego miejsce…, s. 100-119

73 F. Kapusta, M. Kłodziński, Cz. Fałkowski, Problemy rolnictwa w układzie sektorowym, [w:] Rolnictwo i jego miejsce…, s. 68-93

74 A. Bisaga, Praktyka przekształceń własnościowych państwowych gospodarstw rolnych w województwie opolskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia”, nr 22/1996, s. 57-60

75 Rolnicy ’92 – rolnicy wobec zmian systemowych, pod red. A. Rosnera, CBOS, Warszawa 1993

2928


ści społeczno-gospodarczej mieszkańców wsi, choć pojawił się jednocześnie inny rodzaj niestabilności – związany z poszukiwaniem właściwej strategii rozwojowej rolników76. Uległy przyspieszeniu procesy kon-centracji kapitałowej w rolnictwie, a po wejściu Polski do Unii Europejskiej także proces poziomej inte-gracji funkcjonalnej, wspieranej instrumentami Wspólnej Polityki Rolnej77. Ponadto w rolnictwie opol-skim zaawansowanie procesu przekształceń drobnotowarowych gospodarstw w farmy rodzinne, a następ-nie rodzinne przedsiębiorstwa wielkotowarowe okazuje się silniejsze niż w innych regionach kraju. Mimo że przeważają małe gospodarstwa rodzinne, wzrasta udział nowoczesnych gospodarstw rolnych o dużym potencjale rozwojowym. Sytuacja ta może być czynnikiem angażującym w większym stopniu mieszkań-ców w prowadzenie wyspecjalizowanej działalności rolniczej i jego obsługą. Odnotowano istotne zmia-ny w zarządzaniu gospodarstwami rolnymi w kierunku dążenia ich użytkowników do poprawy efektyw-ności ekonomicznej poprzez powiększenie obszaru gospodarstw i koncentrację produkcji przy jednocze-snym zmniejszeniu substytucji kierunków produkcji. Jak pokazują badania, zjawisko „upraszczania pro-dukcji”, widoczne dopiero po integracji z UE, nie tylko ograniczyło liczbę gałęzi produkcji rolnej, lecz tak-że uprościło strukturę nakładów i organizacji produkcji78. Dzięki tym instrumentom zarządzania gospo-darstwem rolnym Opolskie zajmuje czołowe miejsce w rankingu województw pod względem miary roz-woju produkcji roślinnej79. Już na początku lat 1990. w analizach naukowych zaczęto nawiązywać do potrzeby wielofunkcyjne-go rozwoju obszarów wiejskich regionu jako podstawowego kierunku działania władz odpowiadających za politykę gospodarczą na wsi80. Dalsze prace nad tą kwestią – zwłaszcza skupione w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN – rozwinęły ideę wielofunkcyjności rozumianej z jednej strony jako zrównoważona produkcja rolna wszystkich typów gospodarstw, a szczególnie tych, które podlegają procesom moderni-zacyjnym, z drugiej natomiast – jako podejmowanie na obszarach wiejskich pozarolniczych funkcji zwią-zanych z zachowaniem walorów wiejskiej przestrzeni i dywersyfikacją dochodów. W centrum uwagi znaj-dują się wyzwania związane z koniecznością różnicowania się funkcji ekonomicznych, a w szczególności możliwości wprowadzania funkcji pozarolniczych, promocja nowych form zatrudnienia pozarolniczego na wsi oraz wspieranie systemu świadczenia usług i wdrażanie wielu udogodnień dla różnych grup lud-ności zamieszkującej obszary wiejskie. W środowiskach wiejskich chodzi przy tym o gospodarczą aktywi-zację społeczności wiejskich, pobudzanie lokalnej przedsiębiorczości i innowacyjne myślenie, przyciąga-nie zewnętrznych inwestycji oraz inicjatyw organizacyjnych. Przegląd prac poświęconych analizie czynni-ków oddziałujących na rozwój społeczno-gospodarczy wsi umożliwia wskazanie przynajmniej kilku grup czynników uważanych za kluczowe, jeśli chodzi o jego tempo i kierunki zmian, a także osiągnięty poziom rozwoju. Duża część spośród nich ma charakter uwarunkowań rozwoju i nazywana jest także czynnika-mi oddziałującymi81. Zdaniem Andrzeja Rosnera i Krystiana Heffnera, jeśli rozwój społeczno-gospodar-czy obszarów wiejskich traktować w kategoriach lokalnych, to z jednej strony istotne są działania prowa-dzące do osiągnięcia możliwie najlepszych warunków i jakości życia mieszkańców, utrzymując przy tym walory środowiska przyrodniczego i kulturowego dziedzictwa, z drugiej natomiast ważne są inicjatywy umożliwiające ekonomiczny sukces podmiotom gospodarczym przy maksymalizowaniu lokalnych korzy-ści związanych z ich działalnością82.

76 A. Bisaga, Implementacja europejskiego modelu rolnictwa w regionie opolskim, [w:] Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jej potrzeb (raport końcowy), pod red. M. Duczmala, D. Potwory, W. Potwory, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2008, s. 54-85

77 A. Rosner, Perspektywy rozwojowe obszarów wiejskich województwa opolskiego, [w:] Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 r. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2008, s. 280-320

78 S. Sokołowska, A. Bisaga. P. Szwiec, Zmiany w organizacji i produktywności rolnictwa indywidualnego w procesie integracji z Unią Europejską, Opole 2006

79 M. Szewczyk, Analiza porównawcza rozwoju produkcji roślinnej w latach 1998–2005 – ranking województw,„Prace Komisji Naukowych PAN Oddział w Katowicach”, [za:] A. Bisaga, Implementacja europejskiego…, s. 62

80 M. Kłodziński, Pozarolnicza działalność gospodarcza na terenach wiejskich, [w:] Rolnictwo i jego miejsce…, s. 119-129

81 Por. L. Wojtasiewicz, Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju lokalnego, [w:] Rozwój lokalny i lokalna gospodarka przestrzenna, pod red. J. Paryska, Bugucki Wyd. Naukowe, Poznań 1996, s. 99-112

82 K. Heffner, A. Rosner, Wybrane koncepcje i możliwości rozwoju obszarów wiejskich po dekadzie transformacji w Polsce, [w:] Wieś i rol-

W okresie przygotowań Polski do wejścia w struktury europejskie i po akcesji do Unii Europejskiej zarówno polityka rozwoju obszarów wiejskich, jak i charakter prowadzonych prac badawczych przeszły stosunkowo szybką ewolucję, stopniowo koncentrując się na tych kierunkach zmian, które generalnie zmniejszają dystans wsi polskiej do poziomu osiągniętego w innych krajach członkowskich, wspieranych przez różnego rodzaju fundusze i programy europejskie. Poprzez te ostatnie wyraźnemu wzmocnieniu podlegały inicjatywy różnicujące kierunki działalności gospodarstw rolnych i promujące produkty lokal-ne oraz agroturystykę, wspierające rozwój małej i średniej przedsiębiorczości oraz podnoszące kwalifika-cje, umiejętności oraz poziom wykształcenia mieszkańców wsi. Ponadto subsydiowane są przedsięwzię-cia poprawiające stan infrastruktury wiejskiej i chroniące zasoby środowiskowe w skali lokalnej i regio-nalnej. W niektórych pracach podkreśla się, że zróżnicowanie obszarów wiejskich pod względem demogra-ficzno-społecznym i gospodarczym stwarza odmienne warunki rozwoju83. Także rozwój infrastruktury, w tym zwłaszcza infrastruktury technicznej, jest niemal powszechnie uznawany zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej za jeden z warunków koniecznych do osiągnięcia pozytywnego i pomyślnego przebiegu procesów przekształceń społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich84. Zwraca się uwagę na poważ-ne zagrożenia dla przebiegu procesów transformacji wsi tkwiące w skumulowaniu negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych i niskiego poziomu rozwoju infrastruktury technicznej. Do tych ograniczeń rozwoju zwykle dodaje się także brak wolnych terenów inwestycyjnych, dewastację środowiska przyrod-niczego, niedopasowanie kwalifikacji lokalnych zasobów pracy i ich małą produktywność, niekonkuren-cyjną produkcję, na którą nie ma zapotrzebowania, socjalny charakter podejmowanych działań i brak elementarnej wiedzy o gospodarowaniu w warunkach rynkowych, czy wreszcie nadmierne sformalizo-wanie podejmowanych i prowadzonych działań gospodarczych. W zakresie aktywności społeczności wiejskich wzrasta znaczenie powszechnego obecnie na obsza-rach wiejskich Programu Odnowy Wsi, który w przypadku województwa opolskiego jest największym i najdłużej działającym regionalnym programem aktywizacji społeczności lokalnych w Polsce. W lite-raturze przedmiotu podkreśla się specyficzny charakter tych działań, w centrum uwagi stawiają one bo-wiem czynnik ludzki, stanowiący podmiot i siłę napędową rozwoju85. Ryszard Wilczyński – inicjator pro-gramu w regionie opolskim – podkreśla, iż: „satysfakcja z życia na wsi ma być osiągnięta nie tylko przez pełną samorealizację społeczną jednostki, ale również całej społeczności, która – przyjmując odpowiedzial-ność za swą przyszłość – dąży do osiągnięcia uzgodnionej wizji wsi”86. Pojawia się coraz więcej prac na-ukowych analizujących rolę społeczności wiejskiej i procedury uczestnictwa w programach odnowy wsi w województwie opolskim i jego rolę w rozwoju lokalnym oraz analiz dokumentujących dokonane przed-sięwzięcia w poszczególnych sołectwach regionu87.

nictwo w procesie zmian. Problemy rozwoju obszarów wiejskich, pod red. S. Sokołowskiej, Uniwersytet Opolski, Opole 2006, s. 9-112

83 D. Kołodziejczyk, A. Wasilewski, D. Lidke, Rozwój demograficzno-gospodarczy w skali lokalnej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998; Z. Ejsmont, R. Horodeński, Uwarunkowania rozwoju województw…, s. 22-36

84 A. Gałązka, Zróżnicowania społeczno-gospodarcze a rozwój infrastruktury komunalnej na obszarach wiejskich, [w:] Wpływ zróżnicowań regionalnych na możliwości przekształceń wsi polskiej, pod red. A. Stasiaka, „Biuletyn KPZK PAN”, z. 188, Warszawa 1999; K. Heff- ner, Wyposażenie infrastrukturalne obszarów wiejskich pogranicza wschodniego i zachodniego, [w:] Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza (społeczne, ekonomiczne i instytucjonalne uwarunkowania), pod red. M. Kło- dzińskiego i A. Rosnera, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 1999, s. 82-102

85 Odnowa wsi. Między mitem a nadzieją, pod red. M. Wieruszewskiej, IRWiR PAN, Warszawa 1992; Samoorganizacja w społeczno- ściach wiejskich. Przejawy, struktury, zróżnicowania, pod red. M. Wieruszewskiej, IRWiR PAN, Warszawa 2002

86 Cyt. za: R. Wilczyński, Odnowa wsi jako metoda wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Przedsiębiorczość wiejska w Pol- sce i krajach Unii Europejskiej, pod red. nauk. M. Kłodzińskiego, B. Fedyszak-Radziejowskiej, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2002, s. 425-441

87 R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce – doświadczenia województwa opolskiego, Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań 2000; R. Wilczyński, Europejski program odnowy wsi – wykorzystanie doświadczeń Nadrenii- Palatynatu i Dolnej Austrii, „Wieś i Rolnictwo”, nr 3/1999; zob. też: informacje o Programie Odnowy Wsi w województwie opolskim zawarte na stronie Departamentu Rolnictwa i Rozwoju Wsi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego: http://www.odnowawsi.eu/serwis/index.php?id=20

3130


Analizy w zakresie sytuacji demograficzno-społecznej

Problematyka ludnościowa Śląska Opolskiego od początku transformacji pozostała w dalszym cią-gu przedmiotem systematycznych i wnikliwych badań naukowych. Analizy struktur demograficznych i społeczno-zawodowych oraz procesów migracyjnych, prowadzone w układach przestrzennych za-mieszkanych przez zwarte grupy ludności o różnym pochodzeniu terytorialnym, wskazują przy tym na szereg ważnych problemów. Niezmiennie w analizach tych zwraca się uwagę na niekorzystną sytuację demograficzną regionu, budując jednocześnie prognozy o charakterze ostrzegawczym. Systematycznie zmniejsza się przyrost naturalny i wzrasta skala emigracji zagranicznej. Na Śląsku Opolskim od wielu lat odnotowuje się spadkowy trend dzietności kobiet, który gwałtow-nie nasilił się w okresie transformacji ustrojowej. Od wielu lat ten wskaźnik kształtuje się bardzo nieko-rzystnie i – jak pokazują prognozy – w przyszłości nadal będzie na niskim poziomie88. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na specyfikę regionu w postaci silnego zróżnicowania przestrzennego struktur demograficznych, które pokrywają się z rozmieszczeniem ludności według po-chodzenia regionalnego i w efekcie dzielą Opolskie na dwa obszary demograficzne. Zdaniem demogra-fów sytuacja ta oraz szereg niekorzystnych i złożonych problemów demograficznych powinny odgrywać istotną rolę w polityce społeczno-gospodarczej regionu89. Wśród nich R. Rauziński zwraca uwagę na te negatywne procesy demograficzne okresu transformacji, które będą rzutowały na rozwój regionu w przy-szłości. Są to:

• zarysowujący się kryzys rodziny wynikający z gwałtownego spadku urodzeń, niskiej dzietności, wzrostu liczby rozwodów, obniżenia skłonności do zawierania małżeństw oraz wzrostu liczby rodzin niepełnych,

• zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej rodzin województwa opolskiego według pochodzenia etnicznego i przestrzennego,

• niska aktywność zawodowa ludności,• masowy odpływ kadr kwalifikowanych z wyższym wykształceniem,• trwałość bezrobocia jawnego i agrarnego oraz ograniczonych możliwości migracji młodzieży

ze wsi do miast,• wzrost tendencji do masowych czasowych migracji zarobkowych do Unii Europejskiej i związany

z tym procesem drenaż wysoko kwalifikowanych kadr z wyższym wykształceniem,• narastanie frustracji wśród młodzieży z wyżu demograficznego z uwagi na brak pracy, regres

w budownictwie mieszkaniowym, ograniczone możliwości zakładania rodzin z przyczyn ekono-micznych,

• proces starzenia się ludności przy bardzo silnym wzroście liczby emerytów oraz osób niepełno-sprawnych,

• wzrost zagrożeń społecznych rodzin związanych z wysokim ryzykiem zachorowalności, zagrożeń łączących się ze złymi warunkami prac, patologią społeczną i wypadkowością90.

W analizach zwraca się ponadto uwagę, iż w sytuacji wzrastającej roli kapitału ludzkiego i społecz-nego w rozwoju regionów słaby potencjał demograficzny może poważnie osłabić ich zdolność konku-rencyjną91. W związku z tym sytuacja województwa opolskiego też będzie niekorzystna, gdyż – jak po-kazują prognozy demograficzne – mimo stabilizacji ludnościowej w regionie będzie następował dalszy spadek udziału dzieci i młodzieży w ogólnej liczbie ludności oraz proces starzenia się, a także nastąpi

88 Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1999–2030, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2000, s. 154

89 R. Rauziński, Charakterystyka demograficzna miast i gmin Opolszczyzny w latach 1945–1990, [w:] Śląsk Opolski. Region i jego struktura, pod red. S. Malarskiego, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1992, s. 88-108

90 R. Rauziński, Demograficzne uwarunkowania regionalnej polityki społecznej na Śląsku Opolskim do 2020 r., [w:] Kompleksowe badanie…, s. 44-53

91 I. Pietrzyk, Zasoby specyficzne jako determinanta konkurencyjności regionów, [w:] Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębior- czość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2001, s. 11-12

wzrost obciążeń ludności produkcyjnej ludnością w wieku 60 lat i więcej oraz zmienność struktur de-mograficznych92.

Rola wykształcenia w rozwoju regionalnym

Kwestią istotną z punktu widzenia możliwości rozwojowych regionu jest poziom wykształcenia jego mieszkańców. Stopień wykształcenia mieszkańców Opolszczyzny jest zagadnieniem systematycznie ob-serwowanym w analizach demograficznych. Od lat niezmiennie wynika z nich, iż Śląsk Opolski cha-rakteryzuje się bardzo niskim wskaźnikiem osób z wykształceniem wyższym i średnim ogólnokształcą-cym. Mimo znacznego w ostatnich dwóch dekadach wzrostu liczby osób kończących studia wyższe (z 5% w 1988 r. do 8,3% w 2002 r.) nadal jest ona najniższa w kraju. W literaturze, nawiązując do dychotomii ludnościowej i sytuacji etnicznej regionu, bardzo ogólnie wskazuje się na społeczno-demograficzne przyczyny niskiego wykształcenia93, brakuje natomiast szcze-gółowych analiz socjologicznych w tym zakresie. Stawia się równocześnie tezę, iż niski poziom wykształ-cenia społeczności regionalnej jest główną przyczyną opóźnień rozwojowych Śląska Opolskiego i staje się poważną barierą rozwoju w perspektywie następnych lat94. Jest to więc problem wciąż aktualny i bez pod-jęcia intensywnych działań naprawczych w tym zakresie istotnie może ograniczyć możliwości rozwojowe regionu. W zakresie edukacji wzrosła w ostatnim czasie liczba analiz uświadamiających konieczność lepsze-go dostosowania systemu oświaty do potrzeb opolskiego rynku pracy, a zwłaszcza kształcenia na potrze-by transformującego się popytu na absolwentów szkół wyższych. Będący efektem boomu edukacyjnego w Polsce znaczny przyrost liczby osób z wyższym wykształceniem spowodował wzrastające trudności ab-solwentów szkół wyższych ze znalezieniem pracy i – co za tym idzie – znaczne pogorszenie sytuacji tej kategorii osób na rynku pracy. Badania wskazują, iż sytuacja ta może jeszcze się nieco pogorszyć w wy-niku prognozowanego wzrostu współczynnika skolaryzacji, który w roku akademickim 2010/2011 ma osiągnąć w skali kraju 57%, co z pewnością znajdzie przełożenie na sytuację w tym zakresie w wojewódz-twie opolskim95. Jednocześnie wzrasta liczba absolwentów innych typów opolskich szkół, którzy nie pracują w wy-uczonym zawodzie, co świadczy o ogromnym marnotrawstwie kwalifikacji. Wynika ono często nie z nad-miernej liczby wykształconych kadr, ale z wadliwie ukształtowanego rynku pracy i sylwetki absolwen-ta96. Badania dążeń życiowych, aspiracji edukacyjnych i zawodowych młodzieży województwa opolskie-go pokazują przy tym, iż wśród młodzieży wykształciła się postawa „indywidualizmu rynkowego”, uza-leżniająca sukces życiowy od indywidualnej aktywności w zakresie pozyskania odpowiedniego wykształ-cenia97. W sytuacji znacznej rozbieżności pomiędzy wysokim poziomem ambicji, aspiracji i oczekiwań a zapotrzebowaniem zgłaszanym przez pracodawców – nie jest to konstatacja pozytywna. Kolejna nie-stety też jest niepokojąca: wzrastają bowiem i utrwalają się tendencje emigracyjne młodego pokolenia98.

92 Prognoza ludności według wieku w przekroju powiatów na lata 2000–2020, GUS, Warszawa 2000

93 T. Sołdra-Gwiżdż, Przyszłość Opolszczyzny z socjologicznej perspektywy, [w:] Sytuacja społeczno-gospodarcza Śląska. Szanse i zagro- żenia, pod red. R. Rauzińskiego, T. Sołdry-Gwiżdż, K. Szczygielskiego, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komisja Regionalnej Polityki Społecznej, Politechnika Opolska, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wro- cławiu, Oddział Opolski Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Opole 2006, s. 136-144

94 R. Rauziński, Kształcenie i zatrudnienie kadr z wyższym wykształceniem na Śląsku Opolskim na tle uwarunkowań demograficznych do 2020 r., [w:] Regionalna polityka edukacyjna, pod red. R. Rauzińskiego, T. Sołdry-Gwiżdż, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komisja Regionalnej Polityki Społecznej, Politechnika Opolska, Opole 2008, s. 32-55

95 A. Zagórowska, Rynek pracy osób z wyższym wykształceniem na Śląsku, [w:] Śląsk 2020. Czynniki i strategie rozwoju, pod red. Z.M. Nowak, R. Rauzińskiego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2007

96 R. Rauziński, Uwarunkowania demograficzne rozwoju szkolnictwa i dostosowanie go do potrzeb rynku pracy, [w:] Rynek pracy woje- wództwa opolskiego do roku 2013 na tle prognozy rozwoju gospodarki, pod red. M. Duczmala, W. Potwory, Wyższa Szkoła Zarządza- nia i Administracji, Opole 2007, s.11-94

97 T. Sołdra-Gwiżdż, Przyszłość Opolszczyzny…, s. 136-144

98 A. Krasnodębska, Preferencje zawodowe opolskich studentów a kwestia zagranicznych migracji zarobkowych, Wyższa Szkoła Zarzą-

3332


Czynnik ten, obok narastania frustracji wśród młodzieży wyżu demograficznego, spowodowanej bra-kiem pracy, mieszkań i ograniczonych w związku z tym możliwości zakładania rodzin, rzutują na zary-sowujący się obecnie kryzys edukacyjny. Problemy kształcenia i zatrudnienia absolwentów szkół wyższych i średnich wymagają w związku z tym nowych przemyśleń z uwagi na zmieniającą się sytuację demograficzną regionu, przeobrażenia na rynku pracy kadr z wyższym wykształceniem, istniejące bezrobocie oraz restrukturyzację.

Województwo opolskie regionem migracyjnym

Znacząca rola migracji zagranicznych w regionie opolskim spowodowała, iż od wielu lat stanowią one przedmiot systematycznych ocen i studiów. Od początku lat 90. głównym celem badań było uchwy-cenie istoty zmian w migracjach zagranicznych w związku z transformacją systemu politycznego, spo-łecznego i gospodarczego. Zaobserwowano w związku z tym, iż ponownie zarysował się tradycyjny, dwo-isty wzorzec migracji, tj. zdecydowanie zwiększyła się skala czasowych migracji zarobkowych, związa-nych ze stałym bądź sezonowym zatrudnieniem za granicą, a uległa osłabieniu emigracja trwała (osie-dleńcza). W związku z tymi zmianami wyraźnie wzrosło znaczenie ekonomicznego charakteru migracji w regionie opolskim. Jednocześnie badania B. Solgi dowiodły, iż dzięki istnieniu bardzo silnej i długolet-niej sieci powiązań pomiędzy Opolszczyzną a Niemcami oraz możliwości legalnej pracy za granicą emi-gracja zarobkowa w regionie opolskim – zwłaszcza do momentu akcesji z UE – była o wiele łatwiejsza do realizacji niż na obszarach, których mieszkańcy nie mają takich możliwości99. Dość dobrze wydaje się rozpoznana problematyka szans i zagrożeń wynikających z migracji dla roz-woju regionu opolskiego100.Wykazano, że wyjazdy te negatywnie wpływają na sytuację demograficzną i społeczno-gospodarczą, także poprzez emigrację osób z określonym wykształceniem i przygotowaniem zawodowym. Analizy R. Rauzińskiego wskazują na wpływ masowych migracji na poważne zaburzenia o charakterze demograficznym, głównie spadek liczby urodzeń, deformacje w strukturze wiekowej i płci populacji, starzenie się społeczeństwa, rozbicie rodzin oraz osłabienie więzi społecznych101. Jeśli migra-cje zewnętrzne nie są kompensowane napływem wewnętrznym, wówczas stale ujemny zewnętrzny bilans migracyjny może osłabić strukturę demograficzną regionu odpływu, wywołując nasilające się problemy na rynku pracy, deformacje regionalnej struktury społeczno-gospodarczej oraz wydatne zmniejszenie możliwości rozwojowych regionu. Ekonomiczne konsekwencje migracji zarobkowych są szczególnie istotne z punktu widzenia roz-woju regionalnego. W ostatnich latach wiele ważnych ustaleń w tej dziedzinie wniosły analizy R. Joń-czego nad ekonomicznymi konsekwencjami wyjazdów zarobkowych i opłacalnością migracji. Natomiast w kwestiach społecznych, które szczegółowo analizował w regionie K. Wojaczek, szczególnie niekorzyst-ne są te spośród negatywnych skutków migracji czasowych, które wynikają z rozłąki rodzinnej i dezinte-

dzania i Administracji, Opole 2008; K. Mazur, Komunikat z badań nad skłonnością migracyjną studentów Politechniki Opolskiej w roku 2006, [w:] Śląsk 2020…, s. 240-248

99 B. Solga, Migracje polsko-niemieckie i ich konsekwencje społeczno-ekonomiczne na obszarach wiejskich Śląska Opolskiego, Stowarzy- szenie Instytut Śląski w Opolu, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Opole 2002, s.152

100 Por.: B. Solga, Szanse i zagrożenia rozwoju regionalnego w kontekście zagranicznych migracji zarobkowych (analiza na podstawie przeglądu prasy krajowej i zagranicznej), [w:] Szanse rozwoju regionów. Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i środowisko- we, pod red. nauk. K. Heffnera i K. Malika, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Regional Studies Association, Politech- nika Opolska, Opole 2007, s. 252-262; Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka państwa, pod red. L. Kolarskiej- Bobińskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007; R. Jończy, Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego (ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy), Wojewódzki Urząd Pracy w Opolu, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2006; P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005; Wyjazdy zarobkowe – szansa czy zagrożenie? Perspektywa społeczno-moralna, pod red. K. Glombika i P. Morcińca, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005

101 R. Rauziński, Współczesna sytuacja społeczno-demograficzna Śląska Opolskiego, [w:] Sytuacja społeczno-gospodarcza Śląska. Szanse i zagrożenia, red. R. Rauziński, T. Sołdra-Gwiżdż, K. Szczygielski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Politechnika Opolska, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wrocławiu, Opole 2006, s. 21-36

gracji więzi rodzinnych102. Badania pokazują, że migracje przyczyniły się do pojawienia nowego typu ro-dzin rozbitych na skutek emigracji. Wydaje się zatem, że w związku z rosnącą skalą wyjazdów częstość występowania tej kategorii rodzin, jak i jej problemów będzie się zwiększała. Wejście Polski do UE, które uruchomiło wielką falę migracji, stanowi niewątpliwie istotną cezurę czasową dla międzynarodowej mobilności Polaków. Okoliczność ta – ze względu na skalę zjawiska mi-gracji zarobkowej, jej charakter oraz skutki dla gospodarki i całego społeczeństwa – stworzyła zupeł-nie nową jakościowo sytuację w procesach migracyjnych. Nadal utrzymujące się wysokie ujemne sal-do migracji w województwie opolskim świadczy o znacznej mobilności przestrzennej jego mieszkańców, skłonnych do poszukiwania pracy nawet w znacznej odległości od miejsca zamieszkania, a co za tym idzie – dobrze przygotowanych do konkurowania o pracę na wspólnym rynku europejskim. Ocenia się, że sytuacja ta zapobiega znacznemu wzrostowi bezrobocia i wielu negatywnym konsekwencjom społecz-nym i gospodarczym tego zjawiska103. Z drugiej jednak strony omawiany proces pozbawia region znacz-nej części najbardziej wartościowych – z punktu widzenia rozwoju gospodarczego – mieszkańców, osła-biając potencjał rozwojowy regionu, co może doprowadzić do marginalizacji województwa. Scenariusz taki jest prawdopodobny z uwagi na to, że Opole – główny ośrodek regionu – nie dysponuje potencjałem umożliwiającym skuteczne konkurowanie z sąsiednimi dużymi ośrodkami miejskimi. Z punktu widzenia oceny migracji zagranicznych i związanych z nimi kosztów i korzyści kluczowym dla rozwoju społeczno-gospodarczego regionu zagadnieniem jest w chwili obecnej rozpoznanie czynni-ków zachęcających i ograniczających reemigrację, motywów i strategii powrotów oraz możliwości wyko-rzystania kapitału migracyjnego. Należy bowiem mieć na uwadze fakt, iż w sytuacji, gdyby udało się zmie-nić obecnie niekorzystną tendencję w zakresie migracji powrotnych i w szerszym stopniu zainteresować migrantów ich powrotem, a zwłaszcza przetransferować emigracje zagraniczne w rozwój małych i śred-nich firm, tylko wówczas regionowi migracyjnemu przyniosłoby to wymiernie ekonomiczne znaczenie. Najnowsze badania K. Heffnera i B. Solgi, zmierzające do ustalenia dominującej wśród zarobkowych migrantów czasowych postawy i świadomości w zakresie lokowania ich dochodów w rozwój sektora małej i średniej przedsiębiorczości w regionie pochodzenia, dostarczają wiedzy w zakresie poznania okoliczno-ści, w jakich osoby zatrudnione za granicą mogą zdecydować się na powrót104.

Sytuacja etniczna – specyfika regionu

O skali zróżnicowania narodowego i etnicznego w Polsce decydują województwa: śląskie, opolskie oraz podlaskie i w mniejszym stopniu także warmińsko-mazurskie105. Region opolski zajmuje istotną po-zycję przede wszystkim ze względu na ilościowy wymiar występowania ludności niepolskiej, ale także z powodu znacznej, charakterystycznej koncentracji przestrzennej tej ludności w skali województwa. W województwie opolskim udział ludności niepolskiej w ogólnej liczbie ludności regionu jest najwyż-szy w kraju i wynosi 12,5% (w następnych w kolejności województwach – podlaskim i śląskim – udziały te wynoszą kolejno 4,6 i 3,9%). W regionie opolskim mieszka 71% ogólnej liczby osób narodowości nie-mieckiej i 14% określających się jako Ślązacy106. W przypadku Śląska Opolskiego rozpatrywanie rozwojowych uwarunkowań nie pozwala więc abs-trahować od etnicznego kontekstu zachodzących w regionie procesów społecznych. Waga i znacze-

102 K. Wojaczek, Rodzina w konfrontacji z migracją zarobkową, [w:] Wyjazdy zarobkowe. Szansa czy zagrożenie? Perspektywa społeczno- moralna, red. K. Glombik, P. Morciniec, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, s. 209-221

103 B. Solga, Migracje zagraniczne w regionie opolskim w świetle badań naukowych, [w:] Rola małych regionów w rozwoju społeczno- gospodarczym kraju i integracji europejskiej, pod red. K. Heffnera, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa 2004, s. 181-195

104 K. Heffner, B. Solga, Wpływ zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społeczno-ekonomiczną regionu (analiza na przykładzie województwa opolskiego jako regionu migracyjnego. Raport z badań, Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008, s. 130

105 Por. K. Szczygielski, Geografia mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Ujęcie ilościowe, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2006, s. 60

106 Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna 2002. Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań, powszechny spis rolny, Warszawa 2003

3534


nie poszczególnych elementów składowych zjawisk o społeczno-etnicznym charakterze spowodowały, iż od dawna stanowią one przedmiot systematycznych ocen i studiów badaczy nie tylko z opolskiego ośrodka naukowego107. Zadecydowało o tym wiele czynników, które w dużej mierze zostały zapoczątko-wane dokonującymi się na tym obszarze po II wojnie światowej zmianami, stanowiącymi impuls szer-szych procesów społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturowych. W rozważaniach tych zwracają uwagę socjologiczne analizy dotyczące kształtowania się tożsamości niemieckiej wśród dużej części mieszkańców regionu, a na jej bazie – struktur mniejszości niemieckiej108, a także ukazujące rolę mniejszości w życiu społeczności lokalnych i regionalnej109. Szeroko w literaturze analizuje się także status prawny mniejszości, jej uczestnictwo w życiu publicznym i politycznym regio-nu oraz działalność na rzecz podtrzymywania i rozwoju kultury110. Począwszy od 1990 r., kiedy doszło do formalnego uznania istnienia mniejszości niemieckiej w Pol-sce, aktywnie współuczestniczy ona także w zarządzaniu rozwojem lokalnym i regionalnym w wojewódz-twie opolskim. Tym samym stanowi ważny element życia regionu, zarówno w wymiarze politycznym, jak i społecznym i kulturowym. Mimo ujawnienia się od tego czasu kilku spornych kwestii111, obecnie do-minującą w społecznościach lokalnych oraz w regionie jest postawa współpracy w rozwiązywaniu pro-blemów dotyczących wszystkich mieszkańców, czego najdobitniejszym przykładem była wspólna walka mieszkańców regionu o utrzymanie województwa w podziale terytorialnym kraju w 1999 r. Od początku funkcjonowania mniejszość niemiecka za najważniejsze cele stawia naukę języka nie-mieckiego, krzewienie kultury niemieckiej, aktywny udział w samorządzie terytorialnym, uczestnictwo w życiu publicznym oraz współdziałanie z państwem niemieckim w celu poprawy warunków życia. Jed-nocześnie bez ograniczeń korzysta ze swobody zrzeszania, możliwości pielęgnowania i rozwoju własnej kultury. Osiągnęła autonomię na poziomie lokalnym nie tylko w dziedzinie kultury, ale także ma możli-wość decydowania o kierunkach rozwoju gospodarczego i społecznego gmin i regionu. W dużej mierze dzięki tej sytuacji samorządy lokalne i regionalny są na Opolszczyźnie płaszczyzną integracji społecznej opartej na współdziałaniu mniejszości niemieckiej i Polaków w rozwiązywaniu problemów społecznych oraz gospodarczych. Ożywioną dyskusję, zwłaszcza w początkowym okresie przemian, wywołała problematyka relacji pomiędzy członkami mniejszości niemieckiej a większości polskiej w regionie. Można było zauważyć, że takie problemy jak chociażby żądania członków mniejszości niemieckiej w sprawie polsko-niemiec-kich nazw miejscowości i ulic czy podwójnego obywatelstwa znalazły się w tej dyskusji głównie z inicjaty-wy elit władzy, zwłaszcza mniejszości, a niekiedy także opolskich mediów. W społecznościach lokalnych zaobserwowano natomiast szerokie spektrum tworzących nową jakość relacji. Każda z grup nastawiona była na podtrzymanie własnej specyficznej kultury, manifestując swoją odrębność, ale gdy w grę wcho-dziły interesy wspólne (wioski, gminy) – kształtowały się zachowania kolektywistyczne112.

107 Por. Polacy, Ślązacy, Niemcy. Studia nad stosunkami społeczno-kulturowymi na Śląsku Opolskim, pod red. K. Frysztackiego, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 1998, s. 285; Inni swoi. Studia z problematyki etnicznej, pod red. D. Berlińskiej, K. Frysztackiego, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Opole 1999, s. 212; O społe- czeństwie śląskim na przełomie wieków, pod red. K. Frysztackiego, T. Sołdry-Gwiżdż, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Opole 2001, s. 158; L. Nijakowski, Dyskursy o Śląsku. Kształtowanie śląskiej tożsamości regionalnej i narodowej w dyskursie publicznym, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002, s. 227

108 D. Berlińska, Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w poszukiwaniu tożsamości, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski, Opole 1999, s. 415; M. Szmeja, Czy Ślązacy mogą czuć się Polakami?, [w:] U progu wielokulturowości, red. M. Kempy, A. Kapciak, S. Łodziński, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997, s. 189-202

109 D. Berlińska, Procesy demokratyzacyjne w Polsce a mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim, „Przegląd Zachodni”, 2/1991, s. 25-42; D. Berlińska, Stosunki etniczne i problemy społeczne w województwie opolskim, [w:] Województwo opolskie 1999. Wstępna diagnoza wybranych dziedzin, pod red. D. Berlińskiej, Opole 1999

110 D. Berlińska, P. Madajczyk, Mniejszość niemiecka w Polsce, [w:] Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 r., pod red. B. Ber- dychowskiej, Centrum Stosunków Międzynarodowych Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 1998, s. 83-137; Z. Kurcz, Mniej- szość niemiecka w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 1759, Wrocław 1995, s. 270

111 Np. zaistniały w latach 1993-1994 i 2002 konflikt wokół pomników wzniesionych przez mniejszość niemiecką ku czci żołnierzy niemieckich poległych w I i II wojnie światowej. Kwestią sporną było umieszczenie na pomnikach nazw miejscowości wprowadzonych przez władze III Rzeszy oraz symboliki nawiązującej do tego okresu (np. żelazne krzyże).

112 A. Barska, T. Michalczyk, Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w aspekcie społeczno-kulturowym, „Zeszyty Naukowe Uniwersy- tetu Opolskiego. Nauki społeczno-polityczne”, 12/1998, s. 65-85

Obecnie – jak pokazują badania Danuty Berlińskiej – zagrożeniem dla dalszego aktywnego rozwo-ju mniejszości niemieckiej jest fakt, że ruch ten, jak i tożsamość niemiecka mieszkańców regionu opie-rają się w dużej mierze na społecznej pamięci najstarszego pokolenia, które przejawia największą aktyw-ność w działalności ruchu mniejszości niemieckiej i wzmacnia siłę identyfikacji tej właśnie generacji Ślą-zaków. Sytuacja ta nie stanowi jednocześnie atrakcyjnej propozycji formowania tożsamości dla kolejnych pokoleń113. Innym elementem wyraźnie różnicującym województwo opolskie w skali kraju i jednocześnie wpły-wającym – zwłaszcza przed integracją z unijnymi rynkami pracy – na jego możliwości rozwojowe jest fakt posiadania przez dużą część mieszkańców wielokrotnego obywatelstwa. Wyniki NSP z 2002 r. poka-zują, że w regionie 157,8 tys. osób posiada podwójne (tzn. polskie i inne) obywatelstwo. Jeśli rozmiesz-czenie regionalne ludności według podwójnego obywatelstwa jest w skali kraju w miarę równomierne, województwo opolskie stanowi w tej kwestii wyjątek. Posiada ono najniższy odsetek ludności z obywa-telstwem wyłącznie polskim (858,5 tys.) i jednocześnie najwyższy udział ludności z obywatelstwem pol-skim i innym. Zgodnie z przybierającymi coraz większą popularność koncepcjami efektywnego obywatelstwa, po-siadanie statusu wielokrotnego obywatela można wykorzystać w rozwoju regionalnym, uznając ten status za specyficzną formę indywidualnego kapitału, który umożliwia efektywne funkcjonowanie pomiędzy różnymi systemami państwowymi, a przede wszystkim pomiędzy zagranicznymi rynkami pracy, ośrod-kami edukacyjnymi czy naukowymi. Wyniki badań114 pokazują bowiem, że dla mieszkańców regionu opolskiego posiadających oprócz polskiego także niemieckie obywatelstwo istotnym motywem skłania-jących ich do aplikowania o drugie obywatelstwo są praktyczne możliwości jego wykorzystania, związane z emigracją zarobkową. Choć wśród posiadaczy tego statusu są także osoby, dla których obywatelstwo jest elementem ich kulturowej tożsamości, a jednocześnie w związku z posiadaniem obywatelstwa państwa silnego politycznie, ekonomicznie i socjalnie daje im poczucie bezpieczeństwa, stabilności oraz pewno-ści, to w zdecydowanej większości ważne są wynikające z jego posiadania korzyści związane z możliwo-ścią legalnego zatrudnienia w krajach Europy Zachodniej. Obywatelstwo niemieckie postrzegane jest przez pryzmat emigracji i podjęcia pracy o nieporównywalnych z polskimi zarobkami oraz życia w kra-ju o znacznie wyższym standardzie. Na najistotniejsze elementy sytuacji społeczno-etnicznej zwraca się też uwagę w najważniejszym elemencie programowania strategicznego, którym na poziomie regionu jest strategia rozwoju wo-jewództwa. W dokumencie tym w bilansie strategicznym, następnie w treści wizji oraz misji rozwoju oraz części postulatywnej akcentuje się wielokulturowy charakter regionu, wynikający z odmienności kulturowej mieszkańców oraz procesów integracji społecznej. W rozwoju regionu opolskiego podkreśla się znaczenie jego wielokulturowego charakteru, który stał się częścią wizerunku województwa otwartego na świat115. Uznaje się fakt, że zgodnie współistnieją tu różne grupy kulturowe związane przynależnością narodową i etniczną, odmiennymi tradycjami i wartościami oraz posiadające własną historię i stosunek do niej. Bez wątpienia tego rodzaju zasób sprzyja budowaniu pozytywnego wizerunku wielokulturowego społeczeństwa oraz ułatwia podejmowanie współpracy międzynarodowej. I choć ludnościowa specyfika tego obszaru sprawia, że toczące się tu procesy rozwojowe mogą być narażone na dodatkowe – nie wy-stępujące w innych częściach kraju – zagrożenia116, jednocześnie jednak elementy tej odrębności zasłu-gują w kontekście zaawansowania procesu wielokulturowego rozwoju społecznego na polskiej i europej-skiej płaszczyźnie na wyeksponowanie.

113 D. Berlińska, Mniejszość niemiecka…, s. 176-188

114 K. Heffner, B. Solga, Podwójne obywatelstwo na Śląsku Opolskim, [w:] Obywatelstwo wielokrotnego wyboru. Interdyscyplinarne ujęcie kwestii podwójnego obywatelstwa w Polsce, pod red. A. Górny, P. Korysia, Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszaw- skiego, Warszawa 2007, s. 66-92

115 Zob. Strategia rozwoju województwa opolskiego, Samorząd Województwa Opolskiego, Opole 2005, s. 58-59

116 Zob. F. Jonderko, Szanse i zagrożenia rozwojowe Śląska Opolskiego w świetle sytuacji mieszkaniowej na wsi, [w:] Sytuacja społeczno- gospodarcza Śląska. Szanse i zagrożenia, pod red. nauk. R. Rauzińskiego, T. Sołdry-Gwiżdż, K. Szczygielskiego, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Politechnika Opolska, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wro- cławiu, Opole 2006, s. 144-162; F. Jonderko, Czynniki zagrożenia. Perspektywa społeczna, [w:] O społeczeństwie śląskim na przełomie wieków, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Opole 2001, s. 17-31

3736


Wnioski na potrzeby badań dotyczących „przedsiębiorstw jutra”

Województwo opolskie jest stosunkowo niewielkim regionem w skali europejskiej, co stanowi o jego potencjale rozwojowym oraz wyznacza zakres i możliwości przyciągania czynników wzrostu. Posiada ko-rzystne cechy struktury przestrzennej, jest dobrze skomunikowany, zarówno transportem drogowym, jak i kolejowym, ich standard wymaga jednak zdecydowanej poprawy. Intensyfikację rozwoju utrudnia tak-że brak czynnego portu lotniczego. Słabe otwarcie struktury regionalnej w kierunku południowym skut-kuje opóźnieniem rozwoju społeczno-gospodarczego tej części regionu i niewykorzystaniem potencjału rozwojowego, związanego z możliwościami intensyfikacji współpracy transgranicznej. Struktura przestrzenna regionu opolskiego ma charakter zrównoważony, monocentryczny. Układ ten opiera się na centralnie położonej aglomeracji opolskiej, która z trudem utrzymuje wykształcone funkcje metropolitalne Opola. W rozwoju regionalnym właśnie aglomeracje o cechach metropolitalnych odgrywają rolę centrów rozwoju, dążenie do zdecydowanego wzmocnienia i poprawy funkcji metropoli-talnych Opola jest więc ważnym kierunkiem rozwoju. Niekorzystne uwarunkowania demograficzne i niepokojące prognozy zmian w tym zakresie wraz z nasilającą się dychotomią między kształtowaniem się zasobów pracy a liczbą pracujących pogłębiają nierównowagę na opolskim rynku pracy. Jednocześnie wyraźnym zmianom ulega struktura bezrobot-nych, na czoło wysuwa się grupa osób chronicznie bezrobotnych. Stale ujemny zewnętrzny bilans migracyjny stopniowo osłabia strukturę demograficzną regionu od-pływu, wywołując nasilające się problemy na rynku pracy, deformacje regionalnej struktury społecz-no-gospodarczej oraz wydatne zmniejszenie możliwości rozwojowych regionu. Generalnie negatywnie oceniane są skutki ekonomiczne oraz społeczne intensywnych migracji zagranicznych. Jako główną przyczynę opóźnień rozwojowych Śląska Opolskiego wskazuje się niski poziom wy-kształcenia społeczności regionalnej. Jest on poważną barierą rozwoju w perspektywie następnych lat i bez podjęcia intensywnych działań naprawczych w tym zakresie może istotnie ograniczyć możliwości rozwojowe regionu. Wśród warunków rozwoju regionu opolskiego mocno podkreśla się znaczenie jego wielokulturowe-go charakteru, wynikającego z odmienności kulturowej mieszkańców oraz procesów integracji społecz-nej. Tego rodzaju zasób sprzyja budowaniu pozytywnego wizerunku regionu oraz ułatwia podejmowanie współpracy międzynarodowej. Na tle sąsiednich regionów Śląsk Opolski charakteryzuje się umiarkowaną alokacją kapitału zagra-nicznego. Aglomeracja opolska nie jest duża, co nie sprzyja przyciąganiu inwestycji. Dlatego konieczne jest poszukiwanie innych, nowych walorów i atutów, które umożliwiłyby wzrost inwestycji i przyciągnęły zagranicznych inwestorów. Niestety, po akcesji do Unii Europejskiej w województwie opolskim niewiele się zmieniło w zakresie czynników sprzyjających przyciąganiu inwestycji, a niektóre z nich uległy nawet pogorszeniu (np. chłonność rynku wewnętrznego, klimat inwestycyjny). Utrzymuje się też charaktery-styczny, stosunkowo szeroki negatywny stosunek społeczności lokalnych do zagranicznych inwestorów.Intensyfikacja działań przyciągających potencjalnych inwestorów do regionu musi opierać się na rozpo-znaniu potrzeb i czynników lokalizacyjnych. Jednak samorządy lokalne istotnie różnią się od przedsię-biorców w ocenie najlepszych do inwestowania miejsc.Ze względu na istotne znaczenie tzw. tradycyjnych gałęzi produkcyjnych zwraca się uwagę na niekorzyst-ną strukturę przemysłu regionu (branże: spożywcza, energetyczna, chemiczna, maszynowa oraz metalo-wa, wskazuje się także na potencjał i dynamikę rozwoju przemysłów meblarskiego i materiałów budow-lanych). Jednocześnie jednak zróżnicowana struktura działowa może być czynnikiem zachęcającym do inwestowania w przemyśle. Ważną cechą regionu, pochodną tradycyjnej struktury sektora przemysłu, jest utrzymujący się ni-ski poziom nakładów na działalność badawczo-rozwojową (B+R), co skutkuje trudnościami w procesach budowania środowisk innowacyjnych i przedsiębiorczych oraz włączania się w europejski system wy-miany doświadczeń technologicznych. Także współpraca przedsiębiorstw z sektorem badawczo-rozwo-jowym jest niezadowalająca, a znaczna ich część nie wykazuje zainteresowania wzrostem innowacyjności i organizacjami z otoczenia biznesu. Jak podkreśla się w wielu wymienionych opracowaniach, region opolski należy do grupy najsłab-szych w Polsce w zakresie innowacyjności i edukacji. Intensyfikacja i pobudzanie zachowań partner-skich oraz wspieranie przejawów współpracy między przedsiębiorcami, przedstawicielami biznesu, a tak-

że światem nauki i badań, przy aktywnym udziale administracji publicznej, może prowadzić do powsta-wania oddolnych układów współdziałania typu klastrowego. W województwie opolskim poziom niedo-pasowania struktur w tym zakresie jest duży i wymaga poważnych działań porządkujących.

rozdział 2

Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego

39

Iwona Mąkolska Łukasz Ostrowski Roland Wrzeciono

CZĘŚĆ I


41

1. SFERA PRZESTRZENNA

POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE Województwo opolskie, o powierzchni 9412 km2, leży w południowo-zachodniej części Polski, w dorzeczu Odry, pomiędzy województwami dolnośląskim i śląskim. Region na północy sąsiaduje z wo-jewództwami łódzkim i wielkopolskim, a na południu graniczy z Republiką Czeską. Uwzględniając aspekt geograficzny, należy zauważyć, że ponad 75% regionu stanowi Nizina Śląska. Na pozostałą część składają się: tereny górskie Sudetów Wschodnich (Góry Opawskie), Przedgórza Sudec-kiego i Wyżyny Śląskiej (grzbiet Chełma z Górą św. Anny) oraz Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (Próg Woźnicki)1. Pod względem potencjału demograficznego Opolskie jest jednym z najmniejszych regionów kraju2, za-mieszkuje go 1033,9 tys. osób, co stanowi 2,7% ludności Polski. Na tle przestrzeni europejskiej woje-

wództwo opolskie można zaliczyć do grupy mniejszych regionów, do których należą m.in.: belgijskie Province de Liège (1040,3 tys. mieszkańców) i Règion de Bruxelles-Capitale (1018,8 tys.), bułgarski Se-verozapaden (950,8 tys.), francuski Franche-Comté (1151,0 tys.), hiszpańskie Extramadura (1072,9 tys.), jak również niemieckie – Gießen (1059,4 tys.), Leipzig (1073,1 tys.), Oberpfalz (1088,7 tys.) i Saarland (1046,7 tys.) oraz czeski Severozápad (1127,7 tys.) i brytyjski Devon (1094,6 tys.)3.

1 Na podstawie zapisów Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego, Samorząd Województwa Opolskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005, str. 17

2 Za województwem lubuskim, które wg stanu na koniec września 2008 r. zamieszkiwało 1009,3 tys. osób

3 Dane wg stanu na 1 stycznia 2007 roku, na podstawie Rocznika statystycznego województw 2008, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, str. 724-736

Mapa 1. Województwo opolskie na tle przestrzeni europejskiej

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego

42

Opolskie jest regionem dawnego pogranicza polsko-niemieckiego i polsko-czeskiego. Jego cechą cha-rakterystyczną jest wielokulturowość, ukształtowana historycznie pod wpływem trzech kultur: polskiej, niemieckiej i czeskiej. Wielokulturowość, jak również zachodzące w regionie procesy integracji społecz-nej czynią go otwartym na współpracę z zagranicznymi partnerami. Opolskie w ramach umowy czte-rostronnej współpracuje z francuską Burgundią, niemieckim Krajem Związkowym Nadrenia-Palatynat oraz Krajem Środkowoczeskim. Ponadto rozwija współpracę z takimi regionami jak m.in.: Autonomicz-na Wspólnota Galicji (Hiszpania), Region Bazylikata (Włochy), Komitat Fejer (Węgry), Obwód Iwa-no-Frankiwsk (Ukraina), Kraj Ołomuniecki (Czechy), Kraj Związkowy Styria (Austria), Południowy Ty-rol (Włochy) oraz Okręg Arad (Rumunia)4.

PODZIAŁ TERYTORIALNY I SIEĆ OSADNICZA

Województwo opolskie dzieli się na dwa podregiony – nyski (408,5 tys. mieszkańców) i opolski (625,4 tys.) oraz 12 powiatów, w tym jeden grodzki – miasto Opole, będące jednocześnie stolicą regionu. Na strukturę administracyjną Opolskiego składa się 71 gmin, w tym: 3 miejskie, 32 miejsko-wiejskie i 36 wiejskich. Układ osadniczy tworzy 35 miast, 1191 miejscowości wiejskich oraz 1030 sołectw5. W skład podregionu nyskiego wchodzą powiaty: brzeski, kluczborski, namysłowski, nyski i prudnicki, do pod-regionu opolskiego należą: głubczycki, kędzierzyńsko-kozielski, krapkowicki, oleski, opolski, strzelecki

4 Na podstawie: www.umwo.opole.pl

5 Dane dotyczą 2007 r., na podstawie: www.stat.gov.pl

Mapa 2. Podział administracyjny woj. opolskiego

43

oraz miasto Opole (tab. 1). Do największych miast województwa zaliczają się: Opole (126,7 tys. miesz-kańców), Kędzierzyn-Koźle (65,2 tys.), Nysa (47,0 tys.) oraz Brzeg (37,8 tys.)6.

W województwie opolskim wyróżnia się trzy strefy funkcjonalno-przestrzenne, do których należą: strefa centralna – aglomeracja opolska, strefa wschodnia oraz strefa zachodnia.

6 Wg stanu na 31.12.2007 r., na podstawie www.stat.gov.pl

Podział terytorialny i sieć osadnicza województwa opolskiego

Lp. Jednostka terytorialna Poziom NTS

Ludność(w tys.)

Gęstość zaludnienia

(osób na 1 km2)1. województwo opolskie 2 1 033,9 1102. podregion nyski 3 408,5 963. powiat brzeski 4 92,1 1054. powiat kluczborski 4 69,1 815. powiat namysłowski 4 43,8 596. powiat nyski 4 144,5 1187. powiat prudnicki 4 59,1 1038. podregion opolski 3 625,4 1229. powiat głubczycki 4 49,7 7410. powiat kędzierzyńsko-kozielski 4 100,9 16111. powiat krapkowicki 4 66,9 15112. powiat oleski 4 67,5 6913. powiat opolski 4 134,7 8514. powiat strzelecki 4 79,4 10715. miasto na prawach powiatu – Opole 4 126,3 1308

Tabela 1. Podział terytorialny i sieć osadnicza województwa opolskiego w 2007 roku*

* Liczbę ludności podano wg stanu na koniec września 2008 roku na podstawie www.stat.gov.pl

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego

Struktura funkcjonalno-przestrzenna województwa opolskiego*

strefa zachodnia(powiaty: namysłowski, brzeski, nyski, prudnicki

i głubczycki)

strefa centralna - aglomeracja opolska

(miasto Opole, powiaty: opolski i krapkowicki)

strefa wschodnia(powiaty: kędzierzyńsko–kozielski,

strzelecki, oleski i kluczborski)

korzystne warunkiprzyrodnicze dla intensywnej

produkcji rolnej i przetwórstwarolno-spożywczego, walory wypo-

czynkowo turystyczne

liczne funkcje metropolitalne,powiązanie z węzłowym układem

miejsko-przemysłowym Opola

rejony o intensywnejprodukcji przemysłowej

* Opracowano na podstawie Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego, Samorząd Województwa Opolskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005, str. 17

44

2. SFERA SPOŁECZNA

POTENCJAŁ DEMOGRAFICZNY Województwo opolskie wg stanu na koniec września 2008 roku zamieszkiwało 1033,9 tys. ludności, z czego ponad połowa mieszkańców osiedliła się na wsi (52,4%). Potencjał demograficzny regionu sys-tematycznie maleje, czego przyczyn upatrywać należy w utrzymującym się od wielu lat ujemnym sal-dzie migracji oraz w ubytku naturalnym, spowodowanym większą liczbą zgonów aniżeli urodzeń żywych (wykres 1).

Połowa populacji regionu koncentruje się w czterech powiatach: nyskim (144,5 tys. mieszkańców), opolskim (134,7 tys.), mieście Opolu (126,3 tys.) oraz kędzierzyńsko-kozielskim (100,9 tys.). Do naj-mniejszych pod względem potencjału ludnościowego należą powiaty: namysłowski (43,8 tys.), głubczyc-ki (49,7 tys.) i prudnicki (59,1 tys., wykres 2).

Według stanu na koniec czerwca 2008 roku ludność w wieku produkcyjnym stanowiła 65,5% poten-cjału demograficznego regionu, ludność w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym wynosiła od-powiednio 18% i 16,5%. Wskaźnik stanowiący o ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wie-ku produkcyjnym wyniósł 52,7 osób, tym samym należy zauważyć, że na jedną osobę w wieku niepro-

Wykres 1. Liczba ludności w latach 2000–2008 w województwie opolskim (stan w dniu 31 XII, w tys.)

* stan na 30 IX

Wykres 2. Liczba ludności w województwie opolskim według powiatów w 2008 roku (stan na 30 IX, w osobach)

45

dukcyjnym przypadały dwie osoby w wieku produkcyjnym. Systematycznie obserwuje się spadek ludno-ści w wieku przedprodukcyjnym, przy jednoczesnym wzroście liczby ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, co wpływa na niekorzystne kształtowanie się struktury ekonomicznej ludności regio-nu (wykresy 3–5).

Wykres 4. Udział ludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności w województwie opolskim w latach 2000–2008 (w %, stan w dniu 31 XII)

* stan w dniu 30 VI

Wykres 5. Udział ludności w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w województwie opolskim w latach 2000–2008 (w %, stan w dniu 31 XII)

* stan w dniu 30 VI

Wykres 3. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności w województwie opolskim w latach 2000–2008 (w %, stan w dniu 31 XII)

* stan w dniu 30 VI


46

Opolskie gospodarstwo domowe liczy średnio trzy osoby, liczebność ta jest podobna do średniej kra-jowej (wykres 6). Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w województwie opolskim wynosi 77 m2

i jest to więcej niż średnio w kraju. Przeciętnie na jedną osobę przypada 25 m2 powierzchni użytkowej (tab. 2).

RUCH NATURALNY I WĘDRÓWKOWY Województwo opolskie jest regionem o systematycznie zmniejszającej się liczbie ludności. Przyczyn zja-wiska depopulacji upatrywać należy w charakterystycznym dla regionu ruchu migracyjnym, jak również niekorzystnym kształtowaniu się relacji liczby urodzeń żywych do liczby zgonów. Ujemne saldo migracji, jak również ubytek naturalny ludności są przyczyną niekorzystnej sytuacji w obszarze demografii. Wskaźniki dzietności7 notowane w Opolskiem są od lat niższe od średniej krajowej. Obserwowa-ne wielkości, tak w regionie, jak i średnio w kraju, nie są wystarczające dla zapewnienia zastępowalności pokoleń, która występuje przy współczynniku dzietności, kształtującym się na poziomie co najmniej: 2,1 (wykres 7).

7 Wg GUS współczynnik dzietności oznacza liczbę dzieci, które urodziłaby przeciętnie kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (15- 49 lat) przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku, tzn. przy przyjęciu cząstkowych współczynników płodności z tego okresu za niezmienne

Wykres 6. Przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym w Polsce wg województw w 2007 roku (w osobach)

Przeciętna powierzchnia użytkowa w 2007 roku

Lp. Wyszczególnienie1 miesz-

kania(w m2)

Na 1 osobę(w m2)

1. województwo opolskie 77,0 25,0

2. Polska 69,8 23,8

Tabela 2. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w województwie opolskim i w Polsce w 2007 roku

Źródło: www.stat.gov.pl

47

Niekorzystna sytuacja demograficzna wyraża się także systematycznie zmniejszającą się liczbą uro-dzeń żywych, przy utrzymującej się na zbliżonym poziomie liczbie zgonów. Kształtowanie się tych wiel-kości wpływa ujemnie na przyrost naturalny w województwie opolskim. Od 2001 roku notowano tu uby-tek naturalny ludności – liczba zgonów przewyższała liczbę urodzeń żywych. Należy zauważyć, że w ana-lizowanym okresie sytuacja Opolskiego była mniej korzystna niż średnio w kraju. W Polsce od 2004 roku notowano systematyczną poprawę w kształtowaniu się ruchu naturalnego ludności – w 2006 i 2007 roku notowany dla kraju przyrost naturalny przyjął dodatnie wartości. W 2004 roku w województwie opol-skim także odnotowano nieznaczną poprawę sytuacji, jednak nie zanotowano utrzymania się korzystne-go trendu – w 2007 roku Opolskie charakteryzowało się ujemnym przyrostem naturalnym, który wyniósł -1,1 wobec 0,3 średnio w kraju (wykres 8).

W 2007 roku wszystkie powiaty województwa opolskiego, z wyjątkiem brzeskiego (0,3‰), odnoto-wały ujemny przyrost naturalny w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Cztery powiaty charakteryzowa-ły się wyższym od średniej wojewódzkiej przyrostem naturalnym, do grupy tej, oprócz brzeskiego, nale-żało miasto Opole (-0,3‰) oraz powiaty krapkowicki (-0,5‰) i kluczborski (-0,7‰). Najwyższym ubyt-kiem naturalnym w przeliczeniu na 1000 mieszkańców charakteryzowały się powiaty głubczycki i prud-nicki (-2,7‰). W podregionach odnotowano wielkości zbliżone do średniej wojewódzkiej (wykres 9).

Wykres 7. Wskaźnik dzietności w województwie opolskim i w Polsce w latach 2002–2007 (w osobach)

Wykres 8. Przyrost naturalny w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000-2007 (w ‰)


48

Województwo opolskie jest regionem o nasilonym zjawisku migracji, głównie zagranicznych. W 2007 roku saldo migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyniosło w regionie -3,9‰, wobec -0,5‰ śred-nio w kraju. Wartości notowane dla Opolskiego od lat są niższe od średniej dla kraju: w 2006 roku ujem-ne saldo migracji w regionie było ponad pięciokrotnie wyższe od notowanego dla Polski (-4,6‰ wobec -0,9‰). Wraz z otwarciem zachodnich rynków pracy dla Polaków obserwuje się występowanie analogii w zakresie kształtowania się analizowanego wskaźnika – w 2006 roku odnotowano pogłębienie się ujem-nego salda migracji, zaś 2007 rok charakteryzował się nieznacznym odbiciem (wykres 10).

W 2007 roku wszystkie powiaty, z wyjątkiem opolskiego, notowały ujemne saldo migracji na 1000 mieszkańców. Najwyższą ujemną wartością wskaźnika charakteryzował się powiat krapkowicki (-7,0‰), należący do grupy ośmiu powiatów, w których wskaźnik przyjmował wartości niższe od śred-niej dla województwa (-3,9‰). Do grupy tej należały głównie powiaty leżące w zachodniej części wo-jewództwa: krapkowicki, prudnicki, strzelecki, kędzierzyńsko-kozielski, głubczycki, kluczborski, oleski i Opole. Tym samym w podregionie opolskim odnotowano wyższą ujemną wartość wskaźnika aniżeli w podregionie nyskim (-4,1‰ wobec 3,6‰), wielkość ta była także mniej korzystna niż średnia dla wo-jewództwa (wykres 11).

Wykres 9. Przyrost naturalny w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w województwie opolskim według powiatów i podregionów w 2007 roku (w ‰)

Wykres 10. Saldo migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000–2007 (w ‰)

49

PROGNOZA DEMOGRAFICZNA Prognoza na lata 2008–20358 przewiduje, że liczba ludności w województwie opolskim w 2035 roku wyniesie 897,1 tys. mieszkańców, co oznacza, że populacja regionu zmniejszy się o 140 tys. osób wzglę-dem 2007 roku. Przewiduje się spadek o 13,5% wobec spadku o 5,6% średnio w kraju. Województwo, we-

8 Prognoza ludności na lata 2008-2035, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007

Wykres 11. Saldo migracji w przeliczeniu na 1000 mieszkańców w województwie opolskim według powiatów i podregionów w 2007 roku (w ‰)

Wykres 12. Prognozowana zmiana liczby ludności w latach 2007–2035 w Polsce wg województw (w %)


50

dług szacunków, należeć będzie do grupy dwunastu regionów charakteryzujących się zjawiskiem depo-pulacji. Wzrostem liczby ludności charakteryzować się będą cztery regiony, w tym najwyższym – mazo-wieckie (o 5,4%). Województwo świętokrzyskie odnotuje prawie 16-procentowy spadek liczby ludności w tym okresie (wykres 12). Prognoza zakłada, że w województwie opolskim systematycznie maleć będzie przyrost naturalny, w związku ze zmniejszającą się corocznie liczbą urodzeń żywych. W 2035 roku zarówno w Opolskiem, jak i w Polsce notowany będzie ubytek naturalny, który w przeliczeniu na 1000 ludności wyniesie odpo-wiednio -6,7‰ wobec -4,9‰ średnio w kraju. Przewiduje się, że saldo migracji w przeliczeniu na 1000 ludności w 2035 roku przyjmie ujemną war-tość na poziomie -0,5‰. W kraju notowana będzie dodatnia wartość wskaźnika, szacowana na 0,3‰.

DOCHODY I WYDATKI LUDNOŚCI W 2007 roku w województwie opolskim przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym wyniósł 915,7 zł wobec 928,9 zł średnio w kraju. W 2000, 2004 i 2005 roku dochód przypadający 1 osobę w Opolskiem był nieznacznie wyższy od średniej krajowej, a jego wartość systematycznie rośnie (wykres 13).

W 2007 roku Opolskie pod względem przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwie domowym uplasowało się na 5. miejscu w rankingu regionów – za woj. ma-zowieckim (1207,2 zł), pomorskim (1030,2 zł), dolnośląskim (951 zł) i śląskim (919,3 zł). Najniższą wy-sokością dochodów charakteryzowało się województwo podkarpackie (700,7 zł), w świętokrzyskim i lu-belskim dochody należały do niższych w kraju (odpowiednio – 775,6 zł i 791,6 zł, wykres 14).

Wysokość osiąganego wynagrodzenia wpływa bezpośrednio na wielkość dochodów gospodarstw domowych – w 2007 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w wo-jewództwie opolskim wyniosło 2423 zł i było niższe niż średnio w kraju (2672 zł). Mazowieckie charak-teryzowało się najwyższym poziomem wynagrodzeń (3418 zł), zaś podkarpackie – najniższym (2259 zł). Pod względem wysokości wynagrodzenia Opolskie uplasowało się na 7. miejscu w kraju (wykres 15).

Wykres 13. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000–2007 (w zł)

51

Opolskie charakteryzuje się wyższym poziomem wydatków w przeliczeniu na osobę w gospodar-stwie domowym niż średnia dla kraju. W 2007 roku jedna osoba w gospodarstwie domowym wydała 846 zł wobec 810 zł średnio w Polsce. Od 2003 roku wielkość wydatków w województwie opolskim jest wyż-sza od średniej krajowej. Należy zauważyć, że w analizowanym okresie wielkość dochodów notowanych w regionie była niższa od średniej dla Polski (z wyjątkiem lat: 2000, 2004 i 2005, charakteryzujących się nieznacznie wyższą wielkością dochodów, wykres 16).

Wykres 14. Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym w Polsce wg województw w 2007 roku (w zł)

Wykres 15. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w Polsce wg województw w 2007 roku (w zł)


52

Pod względem kształtowania się wysokości wydatków w 2007 roku Opolskie uplasowało się na 4. miejscu w rankingu województw, za mazowieckim, pomorskim i dolnośląskim. Pomimo dochodów niż-szych niż przeciętnie w kraju wielkość wydatków jest o 36 zł wyższa od średniej (wykres 17) .

Wykres 16. Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwie domowym w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000–2007 (w zł)

Wykres 17. Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwie domowym w Polsce wg województw w 2007 roku (w zł)

53

EDUKACJA I SZKOLNICTWO WYŻSZE

W województwie opolskim działa 8 szkół wyższych, w tym cztery państwowe: Uniwersytet Opolski, Po-litechnika Opolska, Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa, Państwowa Wyższa Szkoła Zawo-dowa w Nysie oraz 4 niepaństwowe: Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu – Wydział Ekonomiczny w Opolu, Wyższa Szkoła im. Bogdana Jańskiego – Wy-dział Zamiejscowy w Opolu oraz Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Brzegu. W 2007 roku w opolskich szkołach wyższych uczyło się ponad 38 tys. studentów, zaś do grupy ab-solwentów9 dołączyło prawie 7,5 tys. osób. Od 2000 roku obserwuje się wahania w zakresie kształtowa-nia się liczby studentów wyższych uczelni w regionie. W analizowanym okresie najwięcej osób studiują-cych odnotowano w 2004 roku, w dwóch kolejnych latach obserwowano spadek, a w 2007 roku nastąpi-ło przełamanie tendencji spadkowej – liczba studentów wzrosła (wykres 18).

Wykres 18. Liczba studentów10 w województwie opolskim w latach 2000–2007 (w osobach)

Według danych dla 2007 roku 7,3 tys. osób studiowało na kierunkach pedagogicznych i była to naj-liczniej reprezentowana grupa ze względu na kierunek studiów, co stanowiło ponad 19% wszystkich stu-diujących. Kolejno licznie reprezentowane były kierunki: społeczne (5676), ekonomia i administracja (5104), humanistyczne (4542) i medyczne (3588), skupiające prawie 50% studentów w regionie. Na kie-runkach informatycznych i inżynieryjno-technicznych studiowało 4178 osób (11% ogółu studiujących). Kierunki artystyczne, matematyczno-statystyczne oraz opieka społeczna były reprezentowane przez za-ledwie 449 osób, co stanowiło ponad 1% wszystkich studiujących (wykres 19).

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku 8% ludności regionu (w wieku 15 lat i więcej) miało wykształcenie wyższe. Wykształceniem policealnym charakteryzowało się 3% ludno-ści, średnim – 26%, zasadniczym zawodowym – 27%, a podstawowym ukończonym – 28% (wykres 20).

9 Wg GUS, absolwenci szkół wyższych to osoby, które uzyskały dyplomy stwierdzające ukończenie studiów wyższych i – po obronie pracy – uzyskały tytuł zawodowy magistra (po studiach magisterskich jednolitych lub uzupełniających), inżyniera lub licencjata (po studiach zawodowych)

10 Dane dotyczą roku, w którym rozpoczyna się rok akademicki, np. dane dla 2007 roku dotyczą roku akademickiego 2007/2008


54

Wykres 19. Liczba studentów w województwie opolskim w 2007 roku według kierunków studiów (w osobach)

Wykres 20. Ludność w wieku 15 lat i więcej w województwie opolskim wg poziomu wykształcenia w 2002 roku

55

ZATRUDNIENIE I BEZROBOCIEPracujący w gospodarce narodowej

Według danych szacunkowych na koniec 2008 r. w gospodarce narodowej w woj. opolskim pracowa-ło 324,6 tys. osób11, co stanowiło 2,3% ogółu pracujących w kraju. Prawie 84% (274,0 tys. osób) pracują-cych to osoby wykonujące pracę przynoszącą zarobek, pozostała część to pracujący w rolnictwie indywi-dualnym (50,6 tys. osób). Od 2005 roku notuje się wzrost liczby pracujących, który w 2008 roku ukształ-tował się na poziomie 3,8%. wobec 3,6% wzrostu w roku poprzednim (dane szacunkowe).

W przekroju wg sektorów najwięcej osób pracuje w usługach (52,6% wobec 55,1% średnio w Polsce). Zatrudnienie w pozostałych sektorach jest mniejsze: w przemyśle wynosi 24,8% (Polska: 23,2%), w rol-nictwie 16,1% (Polska: 16,0%), a w budownictwie 6,5% (Polska: 5,8%)12.

Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw13 W 2008 r. w sektorze przedsiębiorstw pracowało w Opolskiem 100,3 tys. osób – o 3,8% więcej niż jeszcze rok wcześniej (w kraju wzrost o 4,8%). Zarówno w regionie, jak i w kraju, począwszy od 2005

11 Wg BAEL w IV kwartale 2008 roku w województwie opolskim notowano 401 tys. pracujących

12 Stan w końcu 2007 r.

13 „Dane o przeciętnym zatrudnieniu obejmują osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy oraz w niepełnym, po przeliczeniu na pełnozatrudnionych, bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób; dane nie obejmują poczty publicznej oraz operatorów telekomunikacyjnych sieci publicznej” – źródło GUS w Warszawie.

Tabela 3. Liczba pracujących w gospodarce narodowej w latach 2000–2008 w województwie opolskim i w Polsce (w tys. osób)*

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008**

województwo opolskie 372,0 352,5 294,6 291,3 290,8 294,3 301,9 312,8 324,6

Polska 15159,2 14670,6 12486,7 12332,4 12413,3 12576,3 12905,4 13457,0 13970,0

* Dane w okresach 2000–2001 i 2002–2008 nie są w pełni porównywalne ** Dane szacunkowe Źródło: Rocznik statystyczny województw 2000–2007, GUS, Warszawa 2001–2008

Wyszczególnienie 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

wojewódz-two opol-

skie

wartość (w tys.) 113,9 107,2 98,5 94,2 91,5 93,0 94,9 96,6 100,3dynamika

(okres poprzedni =100) 94,2 94,1 91,9 95,6 97,1 101,6 102,0 101,8 103,8

Polskawartość (w tys.) 5312 5138 4912 4724 4684 4773 4918 5146 5392

dynamika (okres poprzedni =100) 91,7 96,7 95,6 96,2 99,2 101,9 103,0 104,6 104,8

Tabela 4. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000–2008

Źródło: Biuletyn statystyczny województwa opolskiego z grudnia 2000–2004 oraz IV kw. 2005–2008


56

roku, obserwuje się tendencję wzrostową (tab. 4). W 2008 roku w województwie opolskim w przemyśle zanotowano wzrost zatrudnienia o 1,7%, w budownictwie o 9,5%, w handlu i naprawach o 5,8%, w trans-porcie, gospodarce magazynowej i łączności o 7,4%, a w obsłudze nieruchomości i firm o 12,4%.

W 2008 roku największe zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw odnotowano w przemyśle (60,0 tys. osób) oraz w handlu i naprawach (13,8 tys. osób). W budownictwie pracowało 7,1 tys. osób, a w ob-słudze nieruchomości i firm 8,4 tys. osób. Prawie 55% spośród zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw pracowało w przetwórstwie przemysłowym – 55,2 tys. osób (wykres 21).

Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w województwie opolskim według stanu na koniec grudnia 2008 r. wyniosła 35,7 tys. osób i było to o 7,6 tys. osób, tj. o 17,6% mniej niż rok wcześniej (wykres 22). Tempo spadku było wyższe aniżeli średnio w kraju, gdzie spadek wyniósł 15,6%. W dłuższym okresie obserwuje się spadek liczby bezrobotnych w regionie. Niekorzystną sytuację w tym zakresie przyniosły dopiero ostatnie miesiące 2008 r., jak i początek 2009 roku, kiedy to liczba bez-robotnych, tak z uwagi na zakończenie prac sezonowych, jak i z uwagi na światowe spowolnienie gospo-darcze, zbliżyła się do tej z końca 2007 roku.

Z uwagi na potencjał ludnościowy województwa opolskiego charakteryzuje się ono najmniejszą liczbą bezrobotnych w Polsce, stanowiącą 2,4% analogicznej wielkości w kraju (35,7 tys. wobec 1473,8 tys. wartości krajowej). Największy udział w krajowym bezrobociu mają województwa: mazowieckie – 12,1%, śląskie – 8,3%, podkarpackie – 7,8%, dolnośląskie – 7,7% i kujawsko-pomorskie – 7,5%, najmniej-szy zaś województwa: opolskie – 2,4%, podlaskie i lubuskie po 3,1%, pomorskie – 4,6%.

Wykres 21. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wg sekcji w województwie opolskim w 2008 roku (w %)

57

W Opolskiem największą liczbę bezrobotnych notuje się w powiatach: nyskim – 6,4 tys. osób, tj. 18% ogółu zarejestrowanych, brzeskim – 5,3 tys., tj. 14,8%, opolskim – 3,1 tys., tj. 8,8%, i w Opolu – 3,0 tys., tj. 8,5%, najmniejszą zaś w: oleskim – 1,4 tys., tj. 3,9%, i krapkowickim – 2,1 tys., tj. 5,8%.

Stopa bezrobocia według stanu na koniec grudnia 2008 r. wyniosła w województwie opolskim 9,9%, przy średniej krajowej równej 9,5%, co plasowało województwo na 9. pozycji w kraju. Najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowało się województwo warmińsko-mazurskie – 16,8%, najniższą natomiast – wielkopolskie – 6,4% (wykres 23).

W przekroju wg powiatów w końcu 2008 r. najwyższą stopą bezrobocia w Opolskiem charakteryzo-wały się powiaty: brzeski, nyski i prudnicki, najniższą natomiast – miasto Opole, powiat oleski i opolski (wykres 24).

Wykres 22. Liczba i dynamika zarejestrowanych bezrobotnych w województwie opolskim w latach 2000–2008 (stan w końcu roku)

Wykres 23. Stopa bezrobocia w Polsce wg województw w 2008 r. (stan w końcu roku, w %)


58

Struktura bezrobotnych W strukturze bezrobotnych przeważają kobiety, które stanowią 58,4% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych. Udział ten jest wyższy o niecałe 2 pp od wartości krajowej, która w 2008 roku wyniosła 56,5%. Według stanu na koniec grudnia 2008 r. liczba bezrobotnych kobiet wynosiła 20,8 tys. i było to o ponad 5,4 tys. mniej niż w 2007 roku. Na przestrzeni lat 2000–2008 widać, iż udział bezrobotnych ko-biet w strukturze osób pozostających bez pracy jest zmienny. Pod względem wykształcenia przewagę w strukturze zarejestrowanych bezrobotnych według stanu na koniec grudnia 2008 roku miały osoby z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym (34,3%) oraz zasadniczym zawodowym (28,3%). W kraju udział tych osób w strukturze bezrobotnych był niższy i wyniósł łącznie 59%. Bezrobotnych z wykształceniem wyższym zarejestrowa-nych było 2,6 tys. osób i stanowili oni 7,4% ogólnej liczby osób pozostających bez pracy, wobec 8,5% ana-

Wykres 24. Stopa bezrobocia w województwie opolskim wg powiatów w 2008 r. (stan w końcu roku, w %)

WyszczególnienieLata (stan w końcu okresu)

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Udział bezrobotnych kobiet 58,1 54,9 53,3 53,7 54,9 55,8 59,0 60,4 58,4

Udział osób bezrobotnych okresie 12 miesięcy od ukończenia nauki

6,8* 5,3* 4,6* 4,6* b.d. 4,2 3,7 3,8 4,9

Udział bezrobotnych w wieku do 25 lat 28,6 27,4 25,5 24,1 21,6 20,5 19,7 18,7 20,4

Udział bezrobotnych z wykształceniem wyższym

2,5 2,9 3,6 4,1 4,3 4,9 5,4 6,1 7,4

Udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku 80,5 80,6 84,4 87,1 86,3 86,6 87,1 86,0 82,2

Tabela 5. Struktura bezrobocia w latach 2000–2008 w województwie opolskim (w %)

* absolwenci szkół ponadpodstawowych Źródło: Biuletyn statystyczny województwa opolskiego z grudnia 1998–2003, IV kw. 2004–2008

59

logicznej wartości dla kraju. Na przestrzeni lat 2000–2008 udział bezrobotnych z wyższym wykształce-niem zwiększał się. W strukturze bezrobotnych według grup wieku na koniec grudnia 2008 roku osoby mające poniżej 25 lat stanowiły nieco ponad 20% ogółu zarejestrowanych. Zanotowano spadek liczby bezrobotnych w tej grupie wiekowej w porównaniu do roku poprzedniego o 10,1%. Największy udział w strukturze wieko-wej bezrobotnych (stan na koniec grudnia 2008 roku) stanowią bezrobotni w wieku 25–34 lata (26,1%) oraz 45–54 lata (25,3%). W każdej kategorii wiekowej zanotowano spadek liczby bezrobotnych w porów-naniu do 2007 roku, największy – wśród bezrobotnych w wieku 35–44 lata oraz 45–54 lat (tj. o 22,5%). Na koniec grudnia 2008 r. ponad 82% w strukturze zarejestrowanych bezrobotnych stanowiły osoby bez prawa do zasiłku i było to o 7,9 tys., tj. o 21,2% mniej aniżeli na koniec 2007 roku. Podobny udział tej grupy bezrobotnych notuje się w skali kraju, tj. 81,6% (tab. 5).

Aktywni zawodowo Współczynnik aktywności zawodowej według danych za III kwartał 2008 roku w województwie opolskim ukształtował się na poziomie 50,5% i było to o 0,1 pp mniej niż w tym samym okresie 2007 roku (50,6%). Wskaźnik zatrudnienia natomiast ukształtował się na poziomie 47,8% i było to o 1,6 pp więcej niż przed rokiem (46,2%). W porównaniu do wartości krajowych wskaźniki wojewódzkie są niż-sze. Współczynnik aktywności zawodowej dla kraju wynosi bowiem 54,6%, zaś wskaźnik zatrudnienia – 51,0% (wykres 25).

3. SFERA GOSPODARCZA

DYSPROPORCJE REGIONALNE Cechą charakterystyczną polskiej gospodarki jest stosunkowo wysoka koncentracja geograficzna sił generujących wartość produktu krajowego brutto. Na cztery województwa (mazowieckie, śląskie, wiel-kopolskie, dolnośląskie) przypada łącznie ponad połowa wartości wszystkich dóbr i usług wytworzonych w kraju. Opolskie – najmniejsze spośród województw – należy do grupy tych regionów, w których udział

Wykres 25. Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia w województwie opolskim w latach 2000–2008


60

ten jest relatywnie niski, mniejszy niż 3%. W strukturze wewnątrzwojewódzkiej 68,5% produktu tworzo-ne jest w podregionie opolskim, obejmującym swoim zasięgiem powiaty: głubczycki, kędzierzyńsko-ko-zielski, krapkowicki, oleski, opolski, strzelecki i miasto Opole. Należy mieć jednak na uwadze, że udział ten w porównaniu tak do 2005, jak i do 2004 roku zmniejszył się kosztem podregionu nyskiego, obejmu-jącego pozostałe powiaty. Sytuacja ta wynika z jednej strony z dynamicznego rozwoju sektora przemy-słowego w podregionie nyskim w latach 2004–2006 – wzrost wartości dodanej o 33,7%, jak i jej spadku w tym samym okresie w podregionie opolskim. Biorąc jednak pod uwagę wartość produktu przeliczo-ną na liczbę mieszkańców regionu, opolskie plasuje się na jedenastym miejscu w rankingu województw. Bezpośrednio przed nim znajduje się województwo małopolskie, a tuż za nim świętokrzyskie, warmiń-sko-mazurskie, podlaskie, podkarpackie i lubelskie. Należy również zauważyć, iż opolskie należy do gru-py aż dwunastu województw o wskaźniku niższym niż średnio w kraju (wykres 26)14.

Wytworzony w Opolskiem w 2006 r. PKB przeliczony na mieszkańca stanowił około 80% średniej dla kraju. Zdecydowanym liderem, niezmiennie od lat, pozostaje mazowieckie, głównie za sprawą sytu-acji gospodarczej w samej Warszawie (wykres 27). Dodatkowego światła na obraz rzeczywiście osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego dostar-czają dane w przekroju wg nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS 3). To tu, na najniższym dostępnym poziomie ich agregacji, uwidaczniają się dysproporcje wewnątrzregio-nalne. Województwo opolskie należy do tych, wewnątrz których zróżnicowania te są relatywnie naj-mniejsze. Stosunek między podregionem statystycznie najbardziej rozwiniętym a najmniej rozwiniętym wynosi w Opolskiem 1,4:1, podczas gdy dla województw ościennych więcej – dla wielkopolskiego 2,6:1, dolnośląskiego 2,2:1, śląskiego 1,8:1, a łódzkiego 1,6:1 (wykres 28).

Na tle podregionów czterech sąsiednich województw relatywnie dobrze prezentuje się podregion opolski, w którym produkt krajowy brutto przeliczony na liczbę mieszkańców wynosi 25,3 tys. zł. Mniej korzystnie prezentuje się sytuacja w podregionie nyskim, aczkolwiek należy mieć na uwadze, iż podre-gion ten należał w latach 2004–2006 do najszybciej rozwijających się w Polsce (tab. 6). W dłuższym okresie czasu zauważalny jest w województwie opolskim tak wzrost produktu krajo-wego brutto, jak i jego wartości w przeliczeniu na liczbę mieszkańców. W latach 1995–2006 PKB wzrósł

14 Należy pamiętać, iż wskaźnik produktu krajowego brutto na mieszkańca jest najbardziej relewantny, gdy osoby mieszkające na obszarze danego regionu faktycznie w tym regionie pracują. Badania dowodzą, iż nieuwzględnienie tego faktu prowadzi do sytuacji, w której wskaźnik dla niektórych regionów jest przeszacowany, natomiast dla innych niedoszacowany.

Wykres 26. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w Polsce wg województw w 2006 r. (w zł)

61

w regionie o prawie 150% (w Polsce przeciętnie o 214%) i wyniósł w 2006 r. 23 338 mln zł. W przypadku PKB na mieszkańca Opolskie należy do grupy tych regionów, w których wskaźnik kształtował się niżej niż średnio w kraju. Na uwagę zasługuje również fakt najwyższej w kraju dynamiki rozwoju w 2004 roku, spowodowanej między innymi bardzo dobrą wówczas sytuacją w przemyśle (wykres 29–30). Natomiast w przekroju wg podregionów NTS3 wart odnotowania jest fakt, iż w latach 2004–200615

do grona najszybciej rozwijających się należał podregion nyski. W 2006 r. produkt krajowy brutto na mieszkańca był wyższy o ponad 17%, co plasowało podregion na 12. miejscu w kraju (w Polsce odnoto-wano wzrost rzędu 14,8%). W tym samym czasie dynamika w podregionie opolskim była relatywnie ni-ska (wzrost o 3,6%) – tab. 7. W szerszej przestrzeni warto zwrócić uwagę na konwergencję Polski i województwa opolskiego względem Unii Europejskiej, jak i jej regionów. W świetle ostatnich danych, produkt krajowy brutto na mieszkańca jedynie w województwie mazowieckim przekracza 75% średniej Wspólnoty. W świetle da-

15 Dane na moment opracowania materiału zostały przeliczone wstecz jedynie do 2004 roku

Wykres 28. Wskaźnik dysproporcji wewnątrzregionalnych na bazie produktu krajowego brutto na mieszkańca w Polsce wg województw w 2006 r.

Wykres 27. Odchylenia produktu krajowego brutto na mieszkańca w Polsce wg województw w 2006 r. (Polska = 100)


62

Nazwa podregionu zł

województwo opolskie 22 347

podregion nyski 17 863

podregion opolski 25 268

województwo dolnośląskie 29 739

podregion jeleniogórski 21 852

podregion legnicko-głogowski 46 661

podregion wałbrzyski 21 919

podregion wrocławski 21 350

podregion m. Wrocław 40 457

województwo śląskie 29 497

podregion bielski 27 301

podregion bytomski 22 356

podregion częstochowski 23 272

podregion gliwicki 29 585

podregion katowicki 39 519

podregion rybnicki 24 859

Tabela 6. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w województwach: opolskim, dolnośląskim, śląskim i wielkopol-skim wg podregionów NTS3 w 2006 r. (w zł)

Nazwa podregionu zł

podregion sosnowiecki 30 317

podregion tyski 36 227

województwo wielkopolskie 29 279

podregion kaliski 21 703

podregion koniński 21 218

podregion leszczyński 23 454

podregion pilski 21 931

podregion poznański 31 522

podregion m. Poznań 56 081

województwo łódzkie 25 521

podregion łódzki 23 285

podregion m. Łódź 33 269

podregion piotrkowski 24 226

podregion sieradzki 20 347

podregion skierniewicki 20 344

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie

Wykres 29. Produkt krajowy brutto w województwie opolskim w latach 1995–2006 (w mln zł)

63

nych Eurostatu, PKB na mieszkańca w Opolskiem jest o niecałe 60% niższy niż przeciętnie w Unii. Bar-dziej niekorzystną sytuację obserwuje się w województwach: świętokrzyskim, warmińsko-mazurskim, podlaskim, podkarpackim oraz lubelskim (wykres 31).

Wykres 30. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w województwie opolskim i w Polsce w latach 2000–2006 (w tys. zł)

Nazwa podregionu

1 podregion legnicko-głogowski 146,7

2 podregion m. Warszawa 122,2

3 podregion warszawski zachodni 121,5

4 podregion ostrołęcko-siedlecki 120,3

5 podregion słupski 120,1

6 podregion krakowski 119,9

7 podregion warszawski schodni 118,9

8 podregion m. Kraków 118,9

9 podregion gdański 118,7

10 podregion m. Wrocław 117,8

Tabela 7. Dynamika produktu krajowego brutto na mieszkańca w Polsce wg podregionów NTS 3 w 2006 r. (rok 2004 = 100; dwadzieścia najszybciej rozwijających się)

Nazwa podregionu

11 podregion łódzki 117,4

12 podregion nyski 117,4

13 podregion radomski 117,4

14 podregion m. Szczecin 117,1

15 podregion trójmiejski 116,6

16 podregion ełcki 116,1

17 podregion sieradzki 115,8

18 podregion bydgosko-toruński 115,4

19 podregion poznański 115,4

20 podregion nowosądecki 115,1



64

STRUKTURA GOSPODARKI

Największą rolę, na bazie wartości dodanej brutto, w strukturze opolskiej gospodarki odgrywa prze-mysł. W strukturze tworzenia WDB stanowi on w Opolskiem ok. 28% wobec 24% przeciętnie w kraju. Cechą charakterystyczną regionu jest słaby stopień rozwoju usług rynkowych, dla których udział rzędu niemal 44% jest najniższy w kraju. W przekroju wg podregionów widoczne jest silne uprzemysłowienie podregionu opolskiego, dla którego odgrywa on istotną rolę. Zarysowany jest również wysoki udział sek-tora rolnego w podregionie nyskim, niemniej jednak należy mieć na uwadze, że jego wysokość z roku na rok jest coraz niższa (w 2004 r. udział ten wynosił ponad 10%).

W strukturze według sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności największą rolę w województwie opol-skim odgrywają: przetwórstwo przemysłowe, handel i naprawy oraz obsługa nieruchomości i firm. Za-uważyć należy, że w Opolskiem większą rolę w gospodarce aniżeli przeciętnie w kraju odgrywają m.in.: wspomniane przetwórstwo przemysłowe, rolnictwo, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę oraz budownictwo (tab. 9).

Wykres 31. Produkt krajowy brutto na mieszkańca w Polsce wg województw w 2006 r. (wg PPS, UE27 = 100)

Wyszczególnienie ogółemrolnictwo, łowiectwo i leśnictwo; rybactwo

przemysł budownic-two

usługi

rynkowe nierynkowe

Polska 100% 4,3% 24,2% 5,9% 51,0% 14,6%

woj. opolskie 100% 5,3% 27,7% 6,2% 43,9% 17,0%

– podregion nyski 100% 8,4% 20,5% 6,3% 64,7%

– podregion opolski 100% 3,8% 31,0% 6,1% 59,1%

Tabela 8. Wartość dodana brutto w województwie opolskim i w Polsce wg gałęzi w 2006 r. (w %)


65

W przekroju wg sektorów instytucjonalnych relatywnie wysoką rolę odgrywają w województwie opol-skim przedsiębiorstwa. Sektor ten generuje 45,5% regionalnej WDB, co stawia Opolskie na ósmym miejscu w kraju. Drugim pod względem udziału jest sektor gospodarstw domowych, na który przypada 33,8% WDB. W latach 1995-2006 znaczenie poszczególnych branż w strukturze opolskiej, jak i polskiej gospodar-ki zmieniło się. W porównaniu do 1995 roku w województwie opolskim najbardziej zauważalne w struk-turze wartości dodanej brutto były:

• spadek roli rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa o 6,6 pp (w kraju spadek o 4 pp),• spadek roli przetwórstwa przemysłowego o 3,9 pp (w kraju spadek o 1,7 pp),• spadek roli budownictwa o 1,4 pp (w kraju spadek o 0,8 pp),• wzrost roli sekcji dotyczącej wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną,

gaz, wodę o 1,8 pp (w kraju spadek o 0,5 pp),• wzrost roli sekcji edukacja o 1,9 pp (w kraju wzrost o 0,2 pp),• wzrost roli sekcji związanej z obsługą nieruchomości; nauką o 5,5 pp (w kraju wzrost o 4,2 pp).

Wyszczególnienie opolskie Polska

rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 5,2% 4,2%

rybactwo 0,02% 0,03%

górnictwo i kopalnictwo 0,4% 1,8%

przetwórstwo przemysłowe 22,1% 19,5%

wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę 5,2% 2,9%

budownictwo 6,2% 5,9%

handel i naprawy 18,6% 20,1%

hotele i restauracje 1,0% 1,1%

transport, gospodarka magazynowa i łączność 5,3% 7,0%

pośrednictwo finansowe 2,7% 4,6%

obsługa nieruchomości i firm; nauka 12,3% 14,0%

administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne 7,7% 6,0%

edukacja 5,4% 4,9%

ochrona zdrowia i opieka społeczna 3,9% 3,7%

pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna 3,4% 3,6%

gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników 0,7% 0,6%

razem 100% 100%

Tabela 9. Wartość dodana brutto w województwie opolskim i w Polsce wg sekcji PKD w 2006 r. (w %)



66

STRUKTURA GOSPODARKI – ROLNICTWO

Rolnictwo odgrywa znaczącą rolę w województwie opolskim. Bardzo dobre warunki klimatyczne, wysoka wydajność, najwyższe w kraju plony głównych ziemiopłodów, a także wysoka kultura rolna wy-stawiają pozytywne świadectwo temu sektorowi. Cechą charakterystyczną regionu są również bardzo do-bre warunki glebowe – około 42% użytków rolnych stanowią gleby należące do najwyższych klas bonita-cyjnych (I–III).

Wykres 32. Rola sektora przedsiębiorstw w tworzeniu wartości dodanej brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %, WDB w wojewódzwie=100)

Wykres 33. Zmiany udziału sekcji w wartości dodanej brutto w woj. opolskim i w Polsce w 2006 r. w porównaniu do 1995 roku (w punktach procentowych)

67

Mimo że rolnictwo wciąż pozytywnie wpływa na opolską gospodarkę, jego udział w strukturze war-tości dodanej brutto systematycznie maleje. Wynika to nie tyle ze spadku produkcji rolniczej, której wy-niki rokrocznie są na zbliżonym poziomie, ale przede wszystkim z faktu wzrostu roli produkcji przemy-słowej, budowlanej, a także wzrostu znaczenia sektora usług. W świetle ostatnich danych udział rolnictwa w wartości dodanej brutto wynosi 5,3%, podczas gdy w 1995 roku wyniósł on 11,9% (wykres 34). War-tość produkcji rolnej w obu podregionach NTS3 jest zbliżona do siebie.

Wydajność pracy mierzona wartością dodaną brutto przypadającą na 1 pracującego w rolnictwie jest niezmiennie od lat wyższa aniżeli przeciętnie w Polsce. Spośród sąsiadujących z regionem województw lepsze rezultaty osiąga jedynie Wielkopolska (wykres 35). Opolskie rolnictwo poza relatywnie wysoką wydajnością pracy cechuje się najwyższym w kraju plonem głównych ziemiopłodów. Wysoka kultura rolna oraz korzystne warunki glebowe pozytywnie wpływają na rozmiary produkcji rolnej. Opolskie gospodarstwa osiągają najwyższe w kraju plony zbóż oraz czołowe miejsca w produkcji rzepaku i rzepiku, ziemniaków, a także buraków cukrowych (tab. 11).

STRUKTURA GOSPODARKI – PRZEMYSŁ

Cechą charakterystyczną województwa opolskiego jest wysoka rola przemysłu w strukturze gospo-darki. Udział przemysłu w strukturze wartości dodanej brutto szacowany jest na 27,7% wobec 24,2%

WyszczególnienieKlasy bonitacyjne

ogółem I II III IV V VI

Polska 100% 0,4% 2,9% 22,7% 39,9% 22,6% 11,4%

województwoopolskie 100% 0,5% 7,4% 34,0% 36,3% 15,6% 6,1%

Tabela 10. Klasy bonitacyjne użytków rolnych w województwie opolskim i w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii – za GUS

Wykres 34. Udział rolnictwa w wartości dodanej brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %)


68

przeciętnie w kraju (wykres 36). Produkcja skoncentrowana jest głównie w trzech powiatach, na które przypada łącznie ponad połowa całej produkcji przemysłowej16. Około 24% produkcji sprzedanej przy-pada na powiat krapkowicki, 18% na powiat kędzierzyńsko-kozielski, 16% na powiat opolski, a 15%

16 Dane dotyczące produkcji sprzedanej przemysłu dotyczą podmiotów, w których liczba pracujących przekracza 9 osób

Wykres 35. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w rolnictwie w Polsce wg województw w 2006 r. (w zł)

Lp. ZiemiopłodyOpolskie Polska

[dt] Pozycja[dt] Polska=100

1. zboża ogółem 47,6 146,5 32,5 1

2. zboża podstawowe z mieszankami zbożowymi* 45,2 143,0 31,6 1

2a. – w tym pszenica 52,2 132,5 39,4 1

2b. – w tym żyto 33,8 142,6 23,7 1

3. rzepak i rzepik 30,8 115,4 26,7 2

4. ziemniaki 227 109,7 207 3

5. buraki cukrowe 576 112,3 513 2

Tabela 11. Plony głównych ziemiopłodów w województwie opolskim i w Polsce w 2007 r. (z 1 ha)

* pszenica, żyto, jęczmień, owies i pszenżyto Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie

69

na miasto Opole. Relatywnie niewiele produkuje się w powiatach: głubczyckim (2,1%), namysłowskim (2,0%) oraz prudnickim (1,5%). Funkcja przemysłowa dominuje przede wszystkim w podregionie opolskim, w którym stanowi ona ponad 30% wartości dodanej brutto. Dla porównania – w podregionie nyskim udział ten wynosi niewie-le ponad 20%.

W regionie opolskim zarejestrowanych jest około 8,8 tys. podmiotów branży przemysłowej, z cze-go zdecydowana większość w przetwórstwie przemysłowym, jak i w sektorze prywatnym. Mniej więcej trzy czwarte ogółu stanowią osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Sektor publiczny do-minuje jedynie w jednostkach działających w obszarze wytwarzania i zaopatrywania w energię elektrycz-ną, gaz, wodę. Mikroprzedsiębiorstwa (do 9 pracujących) oraz podmioty małe (10–49 pracujących) sta-nowią aż 97% ogółu podmiotów przemysłowych zarejestrowanych w REGON. Mikropodmioty dominu-ją przede wszystkim w Opolu (1,3 tys.), powiecie nyskim (1,2 tys.) oraz powiecie opolskim ziemskim (1,1 tys.), zaś najmniej licznie występują na południu regionu – w powiatach prudnickim (0,3 tys.) i głubczyc-kim (0,2 tys.). Podmioty małe najczęściej występują w powiatach: nyskim (99), opolskim (87) i mieście Opolu (83), zaś najmniej w powiatach: namysłowskim (27) i głubczyckim (20). Podmiotów przemysło-wych zaliczanych do sektora średnich lub dużych jest w regionie 25617. Ich obecność najbardziej jest wi-doczna w mieście Opolu (39 jednostek), powiecie nyskim (35), kędzierzyńsko-kozielskim (33), opolskim (32), brzeskim (22) oraz krapkowickim (19). Najmniej podmiotów przemysłowych powyżej 49 pracują-cych zlokalizowanych jest w powiatach: kluczborskim (11), namysłowskim i prudnickim (po 10). Jednak o wysokim stopniu rozwoju sektora przemysłowego decydują przede wszystkim podmioty duże – zatrudniające powyżej 249 pracowników, które odpowiadają za prawie 60% całej produkcji prze-mysłowej. Udział sektora MSP szacowany jest na 42,5%. Równie istotną cechą opolskiego przemysłu jest wysoka wydajność, która od lat lokuje region na czołowych miejscach w kraju. W 2006 roku jedynie województwa dolnośląskie, mazowieckie, śląskie oraz małopolskie osiągnęły lepsze rezultaty niż opolskie (wykres 37). Produkcja sprzedana przemysłu liczona na jednego mieszkańca jest również wysoka. W 2007 roku wyniosła ona 18,3 tys. zł wobec 21,5 tys. zł przeciętnie w Polsce, co lokowało województwo na szóstym miejscu w rankingu województw. Osiągnięcie tak wysokiej pozycji możliwe było w dużej mierze dzięki produkcji w podregionie opolskim, który skupia w sobie powiaty wschodniej części województwa (wy-kres 38).


Wykres 36. Udział przemysłu w wartości dodanej brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %)


70

Tabela 12. Produkcja sprzedana przemysłu wg wielkości podmiotu w Polsce wg województw w 2007 r.18

W przekroju według powiatów województwa opolskiego wskaźnik produkcji przemysłowej na 1 mieszkańca jest bardziej zróżnicowany. Zauważalna jest dominacja silnie uprzemysłowionego powiatu krapkowickiego i kędzierzyńsko-kozielskiego, a także w mniejszym stopniu powiatu opolskiego, miasta Opola oraz powiatu oleskiego. Wskaźnik najniższą wartość w powiecie prudnickim (wykres 39). O potencjale opolskiego przemysłu decydują przede wszystkim podmioty produkujące artykuły spożywcze i napoje, wyroby chemiczne, wyroby zaliczane do sekcji pozostałych surowców niemetalicz-nych (m.in. wapno, cement, koks, szkło, gips) oraz wytwarzające wyroby z metali. Na te cztery sekcje w latach 2006–2008 przypadła łącznie około połowa całej produkcji przemysłowej (tab. 13). W świetle ostatnich badań Głównego Urzędu Statystycznego, w latach 2005–2007 ok. 40% przedsię-biorstw przemysłowych z województwa opolskiego (o liczbie pracujących powyżej 49 osób) wprowadziło w swojej działalności innowacje. Nowe lub ulepszone produkty wprowadziło 29,6% podmiotów, a nowe lub istotnie ulepszone procesy 25,5%. Oba wskaźniki plasują region powyżej średniej dla kraju. Średniorocznie opolskie przedsiębiorstwa przemysłowe ponoszą nakłady na działalność innowacyj-

18 Jak w przypisie 16

WyszczególnienieLiczba pracujących

Sektor MSP249 i więcej

ogółem do 49 od 50 do 249

dolnośląskie 30,3 13,4 17,0 69,6

kujawsko-pomorskie 47,6 17,9 29,7 52,4

lubelskie 57,5 17,1 40,4 42,5

lubuskie 48,5 19,5 29,0 51,5

łódzkie 52,4 24,4 28,1 47,5

małopolskie 42,0 18,8 23,3 57,9

mazowieckie 30,5 15,6 15,0 69,4

opolskie 42,5 15,3 27,2 57,5

podkarpackie 39,9 18,9 21,0 60,1

podlaskie 41,8 18,6 23,2 58,2

pomorskie 36,4 18,1 18,3 63,6

śląskie 28,5 10,9 17,6 71,5

świętokrzyskie 41,2 18,7 22,5 58,8

warmińsko-mazurskie 54,5 23,8 30,7 45,5

wielkopolskie 44,5 20,3 24,1 55,6

zachodniopomorskie 51,2 24,6 26,6 48,8

Polska 37,9 16,8 21,2 62,0


71

Wykres 37. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w przemyśle w Polsce wg województw w 2006 r. (w zł)

Wykres 38. Produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca w Polsce wg województw w 2007 r. (w zł)

Wykres 39. Produkcja sprzedana przemysłu na 1 mieszkańca w woj. opolskim wg powiatów w 2007 r. (w zł)


72

ną rzędu ok. 300 mln zł, z czego nakłady pochodzące ze środków własnych stanowią zdecydowaną więk-szość. Innowacje finansowane ze źródeł budżetowych, kredytów bankowych czy środków zagranicznych odgrywają mniejszą rolę.

WyszczególnienieLata

2006 2007 2008 2006-2008przemysł ogółem: – górnictwo (w tym kopalnictwo) – przetwórstwo przemysłowe – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną,

gaz, wodę

100% 100% 100% 100%

przetwórstwo przemysłowe 88,0% 88,4% 91,1% 89,3%

produkcja artykułów spożywczych i napojów 18,5% 14,2% 13,1% 15,1%

produkcja wyrobów chemicznych 14,3% 15,3% 13,8% 14,5%produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 9,5% 10,7% 11,2% 10,5%

produkcja wyrobów z metali 7,5% 9,1% 9,3% 8,7%

produkcja maszyn i urządzeń 6,4% 6,2% 6,3% 6,3%

produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna 3,5% 3,3% 2,6% 3,1%produkcja pojazdów samochodowych, przyczep

i naczep 3,3% 2,8% 3,2% 3,1%

produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 2,5% 2,4% 2,4% 2,4%

produkcja metali 1,7% 2,0% 2,2% 2,0%produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy

i wikliny 1,2% 1,6% 1,5% 1,4%

produkcja masy włóknistej oraz papieru 1,5% 1,6% 1,0% 1,4%

produkcja maszyn i aparatury elektrycznej 0,9% 0,9% 0,8% 0,9%

działalność wydawnicza; poligrafia 0,8% 0,7% 0,7% 0,7%produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych

i optycznych, zegarków 0,5% 0,5% 0,5% 0,5%

produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich 0,3% 0,3% 0,2% 0,3%

Tabela 13. Udział wybranych sekcji w produkcji sprzedanej przemysłu w woj. opolskim w latach 2006–2008 (w %)


WyszczególnieniePrzedsiębiorstwa przemysłowe, które wprowadziły

innowacje w % ogółu przedsiębiorstw w latach 2005–2007

ogółem Nowe lub istotnie ulepszone produkty

W tym nowe dla rynku

Nowe lub istotnie ulepszone procesy

woj. opolskie 39,7 29,6 12,6 25,5

Polska 36,7 28,0 14,5 25,2

Tabela 14. Przedsiębiorstwa innowacyjne w przemyśle wg rodzaju wprowadzonej innowacji w latach 2005-2007


73

STRUKTURA GOSPODARKI – BUDOWNICTWO

Wkład budownictwa w produkt krajowy brutto jest relatywnie niewielki, a jego udział w wartości dodanej brutto stosunkowo mało zróżnicowany w poszczególnych regionach. W województwie opolskim budownictwo odpowiada za 6,2% WDB, z czego w podregionie nyskim za 6,3%, a w podregionie opol-skim za 6,1%. Udział ten jest nieznacznie wyższy aniżeli przeciętnie w Polsce, a jego wysokość plasuje re-gion w środku stawki.

Wydajność pracy mierzona wartością dodaną brutto przypadającą na 1 pracującego w budownic-twie jest niższa aniżeli przeciętnie w Polsce. W świetle ostatnich dostępnych danych wydajność w Opol-skiem jest niższa o ok. 11% od średniej dla kraju. Wskaźnik najwyższe wartości osiąga w Pomorskiem, na Mazowszu i w Lubuskiem (wykres 41). Stosunkowo niska wartość produkcji budowlanej przekłada się na niewielką liczbę mieszkań odda-nych do użytku. Na przestrzeni ostatnich lat Opolskie było jednym z tych regionów, w którym ich ilość w odniesieniu do liczby mieszkańców była najniższa w kraju. Corocznie w Opolskiem oddaje się do użyt-ku ponad tysiąc mieszkań – w 2007 r. były to 1352 mieszkania, a w roku kolejnym już 1848. Warto do-dać, że pod względem dynamiki region w 2008 r. zajął pierwsze miejsce ex aequo z województwem ku-

Wyszczególnienie

2002 2003 2004 2005 2006 2007

Wartość nakładów ogółem (w tys. zł)

296 331,50 406 814,40 398 654,97 279 539,70 285 713,50 369 156,50

w tym nakłady ze środków własnych w ogóle nakładów (w %)

70,8% 82,3% 85,5% 82,1% 79,7% 87,4%

Tabela 15. Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle w województwie opolskim w latach 2002–2007


Wykres 40. Udział budownictwa w wartości dodanej brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %)


74

jawsko-pomorskim. Wyższą dynamikę obserwowano jedynie w roku 2003, niemniej jednak należy mieć na uwadze, że to właśnie wówczas wielu inwestorów, w związku z zapowiedzią zmiany prawa budowlane-go, dopełniło formalności prawnych dotyczących faktycznego zakończenia robót. Największym „rynkiem zbytu” dla podmiotów mających siedzibę zarządu na terenie województwa opolskiego, a wykonujących prace budowlano-montażowe19 w kraju jest obszar regionu „macierzyste-go”. Mniej więcej ¾ wartości prac realizowanych jest przez te jednostki w Opolskiem. W województwach sąsiednich wskaźniki te wynoszą odpowiednio: w dolnośląskim 83,4%, śląskim 76,2%, wielkopolskim 74,8%, a łódzkim 73%. Jednostki z województwa opolskiego, z uwagi na bliskość i chłonność rynków zbytu, realizują także prace w woj. śląskim i dolnośląskim, na które łącznie przypada ponad 15% warto-ści zleceń. Z drugiej strony okazuje się, że w Opolskiem za około 40% wartości prac odpowiadają przedsiębior-stwa, których siedziba zarządu znajduje się poza granicami województwa opolskiego. Wyższy wskaźnik osiąga jedynie województwo lubuskie. W regionach sąsiednich dominacja firm lokalnych jest bardziej wyraźna i wynosi odpowiednio: w woj. dolnośląskim 65,5%, śląskim 75,3%, wielkopolskim 77,8%, łódz-kim 67%. Należy mieć jednak na uwadze, iż część prac należących do głównego wykonawcy może być podzlecana, stąd też wynikać mogą relatywnie niskie wyniki w tym zakresie (tab. 16).

STRUKTURA GOSPODARKI – USŁUGI

Usługi odgrywają istotną rolę w kształtowaniu potencjału każdego spośród województw. Ich udział w wartości dodanej brutto w województwie opolskim jest stosunkowo niski w porównaniu do pozosta-łych regionów. Sektor ten nieznacznie mniejszą rolę odgrywa jedynie w województwach: śląskim, dol-nośląskim i wielkopolskim (wykres 42). Pamiętać jednak należy, że wysokość tego udziału determinu-je sytuacja w pozostałych gałęziach gospodarki, szczególnie w przemyśle. Generalnie im region bardziej uprzemysłowiony, tym udział usług mniejszy, co odzwierciedlają także dane. Słabą stroną Opolskiego jest jednak stopień rozwoju usług rynkowych, których udział w regionalnej gospodarce wynosi 43,9% wobec 51% przeciętnie w kraju. Tak niska wartość wskaźnika plasuje region na ostatnim miejscu w kraju. Największy udział w strukturze usług rynkowych mają odpowiednio: handel i naprawy, obsługa nieruchomości i firm; nauka oraz transport, gospodarka magazynowa i łączność.

19 Dane dotyczą podmiotów w jednostkach budowlanych o liczbie pracujących większej niż 9 osób. Do prac budowlano-montażowych zalicza się m.in.: przygotowanie terenu pod budowę, wznoszenie kompletnych budynków i budowli lub ich części; inżynierię lądową i wodną, wykonywanie instalacji budowlanych, wykonywanie robót budowlanych wykończeniowych

Wykres 41. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w budownictwie w Polsce wg województw w 2006 r. (w zł)

75

Mimo że udział usług w wartości dodanej brutto jest niższy niż przeciętnie w Polsce, ich rola w go-spodarce województwa stale wzrasta. Najbardziej dynamicznie rozwijają się przede wszystkim następu-jące branże:

• pośrednictwo finansowe, dla którego średnioroczny wzrost w latach 1996-2006 wyniósł w woje-wództwie opolskim 16,1%,

• pozostała działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna (przeciętny wzrost rzędu 15,3%),

• obsługa nieruchomości i firm; nauka (przeciętny wzrost o 15,2%),• edukacja (przeciętny wzrost o 13,9%),• ochrona zdrowia i opieka społeczna (przeciętny wzrost o 12,2%),• handel i naprawy (przeciętny wzrost o 9,3%).

Wyszczególnienie

Województwa

Prace budowlano-montażowe reali-zowane przez podmioty z siedzibą zarządu w województwie opolskim

Prace budowlano-montażowe reali-zowane w województwie opolskim

przez podmioty wg siedziby zarządu

udział miejsce udział miejsce

dolnośląskie 8,2% 2 9,1% 3

kujawsko-pomorskie 0,3% 10 0,7% 12

lubelskie 0,1% 15 0,3% 14

lubuskie 0,4% 9 0,5% 13

łódzkie 0,8% 7 1,5% 9

małopolskie 2,3% 4 2,3% 6

mazowieckie 1,4% 5 3,2% 5

opolskie 77,5% 1 59,9% 1

podkarpackie 0,1% 13 2,2% 7

podlaskie 0,1% 16 0,1% 16

pomorskie 0,5% 8 1,8% 8

śląskie 7,1% 3 10,9% 2

świętokrzyskie 0,2% 11 1,0% 10

warmińsko-mazurskie 0,1% 14 0,1% 15

wielkopolskie 1,0% 6 5,6% 4

zachodniopomorskie 0,2% 12 0,9% 11

Tabela 16. Produkcja budowlano-montażowa w Polsce wg miejsca prowadzenia robót (średnio w latach 2006–2007)



76

Wydajność w sektorze usług w Opolskiem jest nieznacznie niższa niż przeciętnie w Polsce. Wart uwagi jest jednak fakt, iż wydajność większą aniżeli średnio w kraju osiąga jedynie województwo mazo-wieckie, które znacząco wpływa na statystyczny poziom tego wskaźnika. Wartość dodana brutto przy-padająca na 1 pracującego w usługach ogółem plasuje region na dziesiątym miejscu w rankingu woje-wództw (wykres 43). Wydajność pracy w usługach rynkowych, podobnie jak w Polsce, jest niższa od wy-dajności w sektorze usług nierynkowych.

INWESTYCJE W GOSPODARCE NARODOWEJ

Inwestycje są motorem rozwoju każdej gospodarki. W latach 1999-2007 w Opolskiem w całej gospo-darce narodowej, tak w sektorze prywatnym, jak i publicznym, poniesiono łączne nakłady inwestycyjne w wysokości ok. 23,5 mld zł (średniorocznie 2,6 mld zł). W strukturze wg sektorów własności, nieznacz-nie większa część nakładów poniesiona została w sektorze prywatnym (55,5%) niż w publicznym (44,5%).

Wykres 42. Udział usług ogółem w wartości dodanej brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %)

Wykres 43. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w usługach ogółem w Polsce wg województw w 2006 r. (w zł)

77

Wyszczególnienie

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

sektor publiczny – ogółem

1,6 1,4 1,1 0,7 0,7 1,0 1,1 1,3 1,5

sektor prywatny – przedsiębiorstwa powyżej 9 pracujących

1,3 1,2 1,1 1,3 1,4 1,4 1,6 1,6 2,2

sektor prywatny – przedsiębiorstwa powyżej 9 pracujących

0,9 0,8 0,7 0,7 0,7 0,9 1,1 1,1 1,5

Ogółem (sektor prywatny + sektor publiczny)

2,9 2,6 2,2 2,0 2,1 2,3 2,7 2,9 3,7

Tabela 17. Nakłady inwestycyjne w gospodarce narodowej w woj. opolskim w latach 1999–2007 (w mld zł)



1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1999-2007

Ogółem, w tym: 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

rolnictwo 2,9% 4,6% 3,8% 4,0% 3,6% 4,2% 4,2% 5,3% 4,2% 4,1%

przemysł 36,5% 27,4% 30,8% 37,6% 36,7% 40,8% 44,7% 38,6% 44,0% 37,9%

budownictwo 19,1% 19,7% 14,8% 4,7% 3,6% 4,9% 6,5% 8,2% 7,6% 10,1%

usługi ogółem 41,4% 48,2% 50,5% 53,8% 56,1% 50,1% 44,5% 47,9% 44,2% 47,9%

Tabela 18. Struktura nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w woj. opolskim w latach 1999–2007


1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 1999-2007

Ogółem, w tym: 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

rolnictwo 2,9% 4,6% 3,8% 4,0% 3,6% 4,2% 4,2% 5,3% 4,2% 4,1%

przemysł 36,5% 27,4% 30,8% 37,6% 36,7% 40,8% 44,7% 38,6% 44,0% 37,9%

budownictwo 19,1% 19,7% 14,8% 4,7% 3,6% 4,9% 6,5% 8,2% 7,6% 10,1%

usługi ogółem 41,4% 48,2% 50,5% 53,8% 56,1% 50,1% 44,5% 47,9% 44,2% 47,9%

Tabela 19. Struktura nakładów inwestycyjnych w gospodarce narodowej w woj. opolskim w latach 1999–2007



78

W latach 1999–2007 najwięcej nakładów poniesiono w sektorze usług (47,9%) oraz w przemyśle (37,9%). Pomimo iż udział nakładów w rolnictwie był stosunkowo niewielki (4,1%), sektor ten charakte-ryzował się najwyższą średnioroczną stopą wzrostu w analizowanym okresie. Następne w kolejności były sektory: przemysłowy, usługowy, a za nim budowlany. Zauważalne jest również, iż od 2004 roku dyna-micznie wzrosły inwestycje przede wszystkim w budownictwie (średnioroczna stopa wzrostu w latach 2004–2007 wyniosła 39,2%), przemyśle (21,9%) oraz rolnictwie (20,7%). Dynamika nakładów w usłu-gach była niższa. Nie mniej istotne są nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska. Wydatki te w przeliczeniu na jednego mieszkańca charakteryzują się tendencją wzrostową. W 2007 roku wyniosły one w Opolskiem 401 zł – o 215 zł więcej niż siedem lat wcześniej (wykres 44). Biorąc pod uwagę wielkość tego wskaźnika w porównaniu do pozostałych województw, Opolskie plasuje się na pierwszym miejscu w Polsce, ponad-dwukrotnie przewyższając średnią krajową (wykres 45).

Wykres 44. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska na 1 mieszkańca w województwie opolskim w latach 2000–2007 (w zł)

Wykres 45. Nakłady inwestycyjne na ochronę środowiska na 1 mieszkańca w Polsce wg województw w 2007 roku (w zł)

79

PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ20

W województwie opolskim w końcu 2008 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było 96,2 tys. podmiotów gospodarki narodowej, z czego 95% stanowił sektor prywatny. W strukturze wg wielkości podmiotu przeważały mikroprzedsiębiorstwa – o liczbie pracujących poniżej 10 osób, które stanowi-ły 95,5% ogółu. Podmiotów dużych, zatrudniających co najmniej 250 osób, było w regionie niecałe sto, w tym podmiotów zatrudniających powyżej tysiąca – trzynaście (tab. 20). Osób prowadzących działal-ność gospodarczą w końcu 2008 r. było 72 tys., w tym w handlu i naprawach 23 tys., budownictwie 10,8 tys., a w obsłudze nieruchomości i firm niecałe 10 tysięcy.

W przekroju wg powiatów najwięcej podmiotów zarejestrowanych było w Opolu (19,9 tys.), powie-cie nyskim (13,8 tys.), opolskim (10,8 tys.) i brzeskim (9,7 tys.), a najmniej w powiatach: prudnickim (4,3 tys.), namysłowskim (4,1 tys.) i głubczyckim (3,9 tys.). W stolicy województwa zarejestrowana była co piąta jednostka. Najwięcej podmiotów dużych – o liczbie pracujących powyżej 249 pracujących – zarejestrowanych było w Opolu (35), powiecie nyskim i krapkowickim (po 8), brzeskim i opolskim (po 7), namysłowskim (6).

STRUKTURA PODMIOTÓW GOSPODARKI NARODOWEJ WEDŁUG SEKCJI PKD

W strukturze podmiotów gospodarki narodowej według sekcji PKD, w końcu 2008 roku w woje-wództwie opolskim, podobnie jak w kraju, dominowały jednostki prowadzące działalność handlową. Najwięcej podmiotów zarejestrowanych było w sekcji handel i naprawy – 27 254 firm, tj. 28,3% ogółu za-rejestrowanych podmiotów, w kraju – 30,2%. Równie wysoki jest także udział jednostek z sekcji obsłu-ga nieruchomości i firm – 18 039, tj. 18,7%, w kraju – 16,9%, budownictwo – 12 105, tj. 12,6%, w kra-ju – 11,3%, oraz przetwórstwo przemysłowe – 8652, tj. 9,0%, w kraju – 9,9% (wykres 46, tab. 22).

20 Należy pamiętać, że fakt zarejestrowania w REGON nie jest równoznaczny z faktycznym prowadzeniem działalności przez dany podmiot. Na chwilę obecną brak jest wiarygodnych danych dotyczących liczby podmiotów faktycznie prowadzących działalność.

lataPodmioty wg liczby pracujących

ogółem 0 – 9 10 – 49 50 – 249 250 – 999 1000 i więcej

2002 84 966 80 924 3 144 773 109 16

2003 87 412 83 370 3 196 738 95 13

2004 88 422 84 355 3 238 731 84 14

2005 90 597 86 429 3 368 707 79 14

2006 92 846 88 679 3 371 705 77 14

2007 94 933 90 727 3 403 711 80 12

200896 246 91 896 3 520 737 80 13

udział w strukturze -> 95,5% 3,7% 0,8% 0,1% 0,01%

Tabela 20. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w REGON w woj. opolskim w latach 2002–2008 wg wielkości podmiotu (stan w końcu roku)



80

STRUKTURA PODMIOTÓW GOSPODARKI NARODOWEJ WG FORM PRAWNYCH

W końcu 2008 roku w sektorze prywatnym zarejestrowanych było 91 516 podmiotów (tj. 95,1% ogó-łu podmiotów), a w porównaniu do roku poprzedniego ich liczba zwiększyła się o 1778, tj. 2,0%. Sektor publiczny skupiał 4730 jednostek, czyli o 465, tj. 9% mniej niż w 2007 roku. W strukturze podmiotów gospodarki narodowej według form prawnych przeważają osoby fizycz-ne prowadzące działalność gospodarczą – 74,8%. Liczba spółek handlowych w wyniosła 4917, co stano-wi 5,1% ogółu i było ich o 1,9% więcej niż w 2007 roku.

PRZEKSZTAŁCENIA WŁASNOŚCIOWE W 2007 roku w województwie opolskim funkcjonowało 66 przedsiębiorstw powstałych w wyni-ku zapoczątkowanych w 1990 roku procesów prywatyzacyjnych. W Polsce łącznie funkcjonowały 1832 sprywatyzowane przedsiębiorstwa. W województwie śląskim funkcjonowało 300 takich podmiotów,

WyszczególnieniePodmioty wg liczby pracujących

ogółem 0 – 9 10 – 49 50 – 249 250 – 999 1000 i więcej

miasto Opole 19 924 19 067 645 177 28 7

powiat nyski 13 824 13 219 509 88 8 0

powiat opolski 10 776 10 281 423 68 2 2

powiat brzeski 9 677 9 313 302 55 7 0

powiat kędzierzyńsko-kozielski 8 629 8 211 325 85 7 1

powiat kluczborski 6 124 5 881 198 41 4 0

powiat oleski 5 399 5 130 227 37 5 0

powiat strzelecki 4 931 4 645 241 40 5 0

powiat krapkowicki 4 627 4 365 210 45 4 3

powiat prudnicki 4 339 4 132 167 37 3 0

powiat namysłowski 4 079 3 924 126 28 1 0

powiat głubczycki 3 917 3 728 147 36 6 0

województwo opolskie 96 246 91 896 3 520 737 80 13

Tabela 21. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w REGON w woj. opolskim wg powiatów w 2008 r. wg wielkości podmiotu (stan w końcu roku)


81

Wykres 46. Struktura podmiotów gospodarki narodowej według sekcji PKD w województwie opolskim w 2008 roku (stan w końcu roku)

Wyszczególnienie Województwo opolskie Polska

handel i naprawy 28,3% 30,2%

obsługa nieruchomości i firm 18,7% 16,9%

budownictwo 12,6% 11,3%

przetwórstwo przemysłowe 9,0% 9,9%

transport, gospodarka magazynowa i łączność 5,6% 7,2%

pośrednictwo finansowe 4,0% 3,7%

rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 3,9% 2,5%

hotele i restauracje 2,9% 3,1%

pozostałe 14,9% 15,3%

Tabela 22. Struktura podmiotów gospodarki narodowej według sekcji PKD w województwie opolskim i w Polsce w 2008 roku (stan w końcu roku)

Źródło: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w 2008 r. GUS, Warszawa 2009


82

a w województwie warmińsko-mazurskim – 42. Zróżnicowanie międzyregionalne w zakresie liczebności przedsiębiorstw sprywatyzowanych wynika między innymi ze specyfiki gospodarki regionu – w przypad-ku śląskiego procesami prywatyzacyjnymi objęto głównie podmioty przemysłowe (wykres 47).

Od 2000 roku notuje się nieznaczne zmiany w zakresie liczby spółek powstałych w wyniku prywaty-zacji przedsiębiorstw państwowych – w analizowanym okresie ich liczba wahała się od 60 do 68 podmio-tów (wykres 48).

WYNIKI FINANSOWE

Kondycja finansowa opolskich przedsiębiorstw należy do lepszych w kraju – kształtowanie się pod-stawowych wskaźników finansowych w trzech kwartałach 2008 roku należy ocenić pozytywnie. Zarów-no wielkości charakteryzujące rentowność, jak i wskaźniki płynności przyjmują korzystne wartości. Opolskie przedsiębiorstwa charakteryzują się najwyższym w kraju wskaźnikiem rentowności, które-go wartość za trzy kwartały 2008 roku ukształtowała się na poziomie 10,8% i było to o ponad 5 pp więcej niż średnio w kraju. Osiągane przez opolskie podmioty wskaźniki rentowności świadczą o efektywności ich funkcjonowania oraz zdolności do generowania zysku (wykres 49).

Wykres 47. Spółki powstałe w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce wg województw w 2007 roku

Wykres 48. Spółki powstałe w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych od 1990 roku w województwie opolskim w latach 2000-2007

83

Wykres 49. Wskaźnik rentowności obrotu brutto21 według województww trzech kwartałach 2008 roku (w %)

Wskaźnik poziomu kosztów22, obrazujący kształtowanie się kosztów uzyskania przychodów z cało-kształtu działalności do przychodów z całokształtu działalności, w trzech kwartałach 2008 roku przyjął wartość na poziomie 89,2%, co świadczy o przewyższającej wielkości przychodów względem ponoszo-nych kosztów. Opolskie przedsiębiorstwa osiągają najkorzystniejszą w kraju wartość wskaźnika poziomu kosztów (wykres 50).

Wskaźnik płynności finansowej I stopnia23, charakteryzujący zdolność podmiotów do regulowania bieżących zobowiązań, uzyskany przez opolskie przedsiębiorstwa w trzech kwartałach 2008 roku ukształ-tował się na najwyższym w kraju poziomie, równym 65,5%. Średnio w kraju wartość wskaźnika wyniosła 33,1% (wykres 51).

21 Wskaźnik rentowności obrotu brutto jest to relacja wyniku finansowego brutto do przychodów z całokształtu działalności

22 Wskaźnik poziomu kosztów jest to relacja kosztów uzyskania przychodów z całokształtu działalności do przychodów z całokształtu działalności, wartość poniżej 100% należy interpretować jako korzystną – wielkość przychodów jest większa od ponoszonych kosztów

23 Wskaźnik płynności finansowej I stopnia jest to relacja inwestycji krótkoterminowych do zobowiązań krótkoterminowych

Wykres 50. Wskaźnik poziomu kosztów według województw w trzech kwartałach 2008 roku (w %)


84

SPÓŁKI Z UDZIAŁEM KAPITAŁU ZAGRANICZNEGO

W województwie opolskim w końcu 2007 r. funkcjonowało 459 spółek z udziałem kapitału zagra-nicznego, z czego ponad połowę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. Statystycznie w jednym podmiocie pracowało 55 osób, wobec 79 przeciętnie w kraju. Dwadzieścia trzy największe podmioty skupiały łącz-nie 56% ogółu pracujących w spółkach z kapitałem zagranicznym.

Zaangażowany kapitał zagraniczny w województwie opolskim w końcu 2007 r. wyniósł 1,3 mld zł24. Niemal połowa inwestycji napłynęła z Niemiec (48%), a w drugiej kolejności z Holandii (24%). Wart uwagi jest fakt, iż udział kapitału niemieckiego jest zdecydowanie wyższy aniżeli średnio w Polsce, gdzie wyniósł 18%.

24 Narastająco

Wykres 51. Wskaźnik płynności finansowej I stopnia według województw w trzech kwartałach 2008 roku (w %)

Wyszczególnienie Spółki z udziałem kapitału zagranicznego

ogółem mikro małe średnie duże

woj. opolskie459 282 76 78 23

100% 61,4% 16,6% 17,0% 5,0%

Polska18 515 10 905 4 035 2 467 1 108

100% 58,9% 21,8% 13,3% 6,0%

udział woj. opolskiego w Polsce 2,5% 2,6% 1,9% 3,2% 2,1%

Tabela 23. Spółki z udziałem kapitału zagranicznego w woj. opolskim i w Polsce w 2007 r. (stan w końcu roku)


85

WYMIANA MIĘDZYNARODOWA

Główny rynek zbytu dla podmiotów z województwa opolskiego od lat stanowią dwaj sąsiedzi. Łącz-na sprzedaż eksportowa do Niemiec i Republiki Czeskiej stanowi ponad 50% obrotów z zagranicą. Udział eksportu w produkcie krajowym brutto jest niższy niż przeciętnie w Polsce i wynosi ok. 22%, wobec po-nad 30% przeciętnie w kraju. W przypadku importu, podobnie jak w sprzedaży eksportowej, głównym partnerem w wymianie są podmioty z Niemiec i Republiki Czeskiej. Łączny import z tych dwóch krajów stanowi niecałe 56%. Podmioty z woj. opolskiego łącznie prowadzą wymianę handlową z ponad setką krajów, zdecydowa-na większość obrotów odbywa się w ramach obrotu wewnątrzwspólnotowego.

DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZO-ROZWOJOWA

W Opolskiem funkcjonuje 21 jednostek badawczo-rozwojowych, z czego w sektorze przedsiębiorstw szesnaście25. W sektorze B+R26 w województwie opolskim zatrudnionych jest niecałe 1,6 tys. osób, z cze-go 1,3 tys. to pracownicy naukowo-dydaktyczni. W sektorze przedsiębiorstw zatrudnionych jest zaledwie 6,8% ogółu pracujących w działalności badawczo-rozwojowej, podczas gdy przeciętnie w kraju ponad 15%. W podziale wg sektorów ekonomicznych stosunkowo niewielkie zatrudnienie występuje w przemy-śle. Relatywnie niski jest również udział zatrudnionych w działalności B+R, tak w stosunku do ludno-ści aktywnej zawodowo, jak i do ogółu pracujących. W działalności badawczo-rozwojowej zatrudnionych jest w Opolskiem 0,38% aktywnych zawodowo wobec 0,72% przeciętnie w kraju i 0,42% ogółu pracują-cych wobec 0,78% średnio w kraju (tab. 26).

25 Pod pojęciem sfery B+R rozumiemy ogół instytucji i osób zajmujących się pracami twórczymi, podejmowanymi dla zwiększenia zasobu wiedzy, jak również dla znalezienia nowych zastosowań dla tej wiedzy – definicja wg Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie

26 Stan w dniu 31 XII 2007 r.

Wyszczególnienie Spółki z udziałem kapitału zagranicznego

ogółem mikro małe średnie duże

woj. opolskie25 452 726 1882 8513 14 331

100% 2,9% 7,4% 33,4% 56,3%

Polska1 453 733 28 318 94 511 283 692 1 047 212

100% 1,9% 6,5% 19,5% 72,0%

udział pracujących w woj. opol-skim w liczbie pracujących

w Polsce1,8% 2,6% 2,0% 3,0% 1,4%

Tabela 24. Pracujący w spółkach z udziałem kapitału zagranicznego w woj. opolskim i w Polsce w 2007 r. (stan w końcu roku)



86

Udział nakładów na badania i rozwój27 jest w Polsce widocznie zróżnicowany. W regionalnym PKB najwyższą wartość osiąga w województwie mazowieckim (1,07%) i małopolskim (0,92%), zaś najniższą – wynoszącą zaledwie 0,08% – w świętokrzyskim (wykres 52). W strukturze wg źródeł finansowania zde-cydowaną większość stanowią środki budżetowe oraz własne. W 2007 r. z pierwszego źródła sfinansowa-

27 Wg stosowanej przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie definicji opartej na zaleceniach Frascati Manual nakładami są w tym przypadku środki „poniesione w roku sprawozdawczym na prace B+R wykonane w jednostce sprawozdawczej, niezależnie od źródła pochodzenia środków. Nakłady wewnętrzne na prace B+R obejmują zarówno nakłady bieżące, jak i nakłady inwestycyjne na środki trwałe związane z działalnością B+R, lecz nie obejmują amortyzacji tych środków”.

Wyszczególnienie

Zatrudnieni w działalności badawczo-rozwojowej

ogółemprzedsiębiorstwa sektor

rządowy

sektor szkolnictwa

wyższegoogółem przemysłowe

woj. opolskie 1 551 105 105 177 1 269

Polska 121 623 18 461 11 120 22 840 80 187

Tabela 25. Zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej w woj. opolskim i w Polsce w 2007 r. (stan w końcu roku)


WyszczególnienieUdział zatrudnionych w B+R

w ludności aktywnej zawodowo

w pracujących ogółem

Polska 0,72 0,78dolnośląskie 0,67 0,97kujawsko-pomorskie 0,59 0,64lubelskie 0,65 0,72lubuskie 0,23 0,26łódzkie 0,59 0,63małopolskie 0,96 1,04mazowieckie 1,31 1,42opolskie 0,38 0,42podkarpackie 0,34 0,37podlaskie 0,44 0,48pomorskie 0,78 0,85śląskie 0,54 0,59świętokrzyskie 0,20 0,23warmińsko-mazurskie 0,39 0,44wielkopolskie 0,91 0,98zachodniopomorskie 0,64 0,70

Tabela 26. Zatrudnienie w działalności badawczo-rozwojowej w Polsce wg województw w 2007 r. (w %)


87

no 59% nakładów, zaś z drugiego 30,4% (w Polsce odpowiednio: 58,5%, 27,8%). Udział nakładów finan-sowanych z pozostałych źródeł (m.in. ze środków przedsiębiorstw, szkół wyższych i innych) jest stosun-kowo niewielki.

4. SYNTEZA DIAGNOZY

SFERA PRZESTRZENNA • Województwo opolskie leży w południowo-zachodniej części Polski, w dorzeczu Odry, pomiędzy

województwami: dolnośląskim i śląskim. Region na północy sąsiaduje z województwem łódzkim i wielkopolskim, a na południu graniczy z Republiką Czeską.

• Na strukturę administracyjną województwa opolskiego składa się 71 gmin, w tym: 3 miejskie, 32 miejsko-wiejskie i 36 wiejskich. Układ osadniczy tworzy 35 miast, 1191 miejscowości wiejskich oraz 1030 sołectw.

• W województwie opolskim wyróżnia się trzy strefy funkcjonalno-przestrzenne, do których należą: strefa centralna – aglomeracja opolska, strefa wschodnia oraz strefa zachodnia.

• Począwszy od 2008 roku, region podzielony jest na dwie jednostki statystyczne poziomu NTS3 (podregion opolski i podregion nyski).

• Do największych miast województwa zaliczają się: Opole (126,7 tys. mieszkańców), Kędzierzyn-Koźle (65,2 tys.), Nysa (47,0 tys.) oraz Brzeg (37,8 tys.).

SFERA SPOŁECZNA

• Pod względem potencjału demograficznego Opolskie jest jednym z najmniejszych regionów kraju. Liczba mieszkańców wynosi ponad milion osób, co stanowi 2,7% ludności Polski.

Wykres 52. Udział nakładów na B+R w produkcie krajowym brutto w Polsce wg województw w 2006 r. (w %)


88

• Potencjał demograficzny regionu systematycznie maleje, czego przyczyn upatrywać należy w utrzy-mującym się od wielu lat ujemnym saldzie migracji oraz w ubytku naturalnym, spowodowanym większą liczbą zgonów niż urodzeń żywych.

• Systematycznie obserwuje się spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym, przy jednocze-snym wzroście liczby ludności w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, co wpływa na niekorzyst-ne kształtowanie się struktury ekonomicznej ludności regionu.

• Prognoza ludności na lata 2008–2035 przewiduje, że liczba ludności w województwie opolskim w 2035 roku wyniesie 897,1 tys., co oznacza, że populacja regionu zmniejszy się o 140 tys. osób względem 2007 roku. Przewiduje się spadek o 13,5% wobec 5,6% średnio w kraju. Województwo, według szacunków, należeć będzie do grupy dwunastu regionów charakteryzujących się zjawiskiem depopulacji.

• W 2007 roku województwo opolskie pod względem przeciętnego miesięcznego dochodu rozporzą-dzalnego na 1 osobę w gospodarstwie domowym uplasowało się na 5. miejscu w rankingu regio-nów – za mazowieckim, pomorskim, dolnośląskim i śląskim.

• Opolskie charakteryzuje się wyższym poziomem wydatków w przeliczeniu na osobę w gospodar-stwie domowym niż średnia dla kraju. W 2007 roku jedna osoba w gospodarstwie domowym wyda-ła 846 zł, wobec 810 zł średnio w Polsce.

• W województwie opolskim działa 8 szkół wyższych, w których kształci się łącznie ok. 38 tys. osób.• W przekroju wg sektorów najwięcej osób pracuje w usługach (52,6% wobec 55,1% średnio w Polsce).

Zatrudnienie w pozostałych sektorach gospodarki narodowej jest mniejsze: w przemyśle wynosi 24,8% (Polska: 23,2%), w rolnictwie 16,1% (Polska: 16,0%), a w budownictwie 6,5% (Polska: 5,8%)28.

• Stopa bezrobocia według stanu na koniec grudnia 2008 r. wyniosła w województwie opolskim 9,9%, przy średniej krajowej równej 9,5%, co plasowało województwo na 9. pozycji w kraju.

• Pod względem wykształcenia przewagę w strukturze zarejestrowanych bezrobotnych według stanu na koniec grudnia 2008 roku stanowiły osoby z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i nie-pełnym podstawowym (34,3%) oraz zasadniczym zawodowym (28,3%).

SFERA GOSPODARCZA

• Opolskie należy do grupy dwunastu województw o wskaźniku produktu krajowego brutto per capi-ta niższym niż średnio w kraju (2006 r.).

• Produkt krajowy brutto per capita stawia woj. opolskie na 11. miejscu w rankingu województw (2006 r.).

• Województwo opolskie należy do tych, wewnątrz których zróżnicowania produktu krajowego brut-to per capita są relatywnie najmniejsze. Stosunek między podregionem statystycznie najbardziej rozwiniętym a najmniej rozwiniętym wynosi w Opolskiem jak 1,4:1, podczas gdy dla województw ościennych więcej.

• Największą rolę, na bazie wartości dodanej brutto, w strukturze opolskiej gospodarki odgrywa prze-mysł. W strukturze tworzenia WDB stanowi on w Opolskiem ok. 28%, wobec 24% przeciętnie w kraju. Cechą charakterystyczną regionu jest słaby stopień rozwoju usług rynkowych, dla których udział rzędu 44% jest najniższym w kraju.

• Cechą charakterystyczną regionu są bardzo dobre warunki glebowe – około 42% użytków rolnych stanowią gleby należące do najwyższych klas bonitacyjnych (I–III).

• Opolskie rolnictwo poza relatywnie wysoką wydajnością pracy cechuje się najwyższym w kraju plo-nem głównych ziemiopłodów. Wysoka kultura rolna oraz korzystne warunki glebowe pozytywnie wpływają na rozmiary produkcji rolnej. Opolskie gospodarstwa osiągają najwyższe w kraju plony zbóż oraz czołowe miejsca w produkcji rzepaku i rzepiku, ziemniaków i buraków cukrowych.

• Istotną cechą opolskiego przemysłu jest wysoka wydajność, która od lat lokuje region na czołowych miejscach w kraju.

• Produkcja sprzedana przemysłu liczona na jednego mieszkańca jest wysoka. W 2007 roku wyniosła


89

ona 18,3 tys., zł wobec 21,5 tys. zł przeciętnie w Polsce, co lokowało województwo na szóstym miej-scu w rankingu województw.

• O potencjale opolskiego przemysłu decydują przede wszystkim podmioty produkujące artykuły spożywcze i napoje, wyroby chemiczne, wyroby zaliczane do sekcji pozostałych surowców nieme-talicznych (m.in. wapno, cement, koks, gips, szkło) oraz wytwarzające wyroby z metali. Na te cztery sekcje w latach 2006–2008 przypadło łącznie około połowy całej produkcji przemysłowej.

• W województwie opolskim w końcu 2008 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było 96,2 tys. podmiotów gospodarki narodowej, z czego 95% stanowił sektor prywatny. W strukturze wg wielko-ści podmiotu przeważały mikroprzedsiębiorstwa – o liczbie pracujących poniżej 10 osób, które sta-nowiły 95,5% ogółu.

• W strukturze podmiotów gospodarki narodowej według sekcji PKD w końcu 2008 roku w woje-wództwie opolskim, podobnie jak w kraju, dominowały jednostki prowadzące działalność handlową.

• Kondycja finansowa opolskich przedsiębiorstw należy do lepszych w kraju – kształtowanie się podsta-wowych wskaźników finansowych w trzech kwartałach 2008 roku należy ocenić pozytywnie. Zarów-no wielkości charakteryzujące rentowność, jak i wskaźniki płynności przyjmują korzystne wartości.

• W województwie opolskim w końcu 2007 r. funkcjonowało 459 spółek z udziałem kapitału zagra-nicznego, z czego ponad połowę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. Zaangażowany kapitał zagra-niczny w województwie opolskim w końcu 2007 r. wyniósł 1,3 mld zł (narastająco).

• Główny rynek zbytu dla podmiotów z województwa opolskiego od lat stanowią dwaj sąsiedzi. Łącz-na sprzedaż eksportowa do Niemiec i Republiki Czeskiej stanowi ponad 50% obrotów z zagranicą.

• W Opolskiem funkcjonuje 21 jednostek badawczo-rozwojowych, z czego w sektorze przedsię-biorstw – szesnaście. W sektorze B+R w województwie opolskim zatrudnionych jest niecałe 1,6 tys. osób, z czego 1,3 tys. to pracownicy naukowo-dydaktyczni.


91

rozdział 3

Diagnoza sytuacji demograficznej w zakresie

kapitału ludzkiego i rynku pracy

Agata Zagórowska

CZĘŚĆ I


93

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji demograficznej w zakresie kapitału ludzkiego i rynku pracy

Sytuacja demograficzna

Rozwój regionu, jego konkurencyjność, zdolność do przyciągania inwestycji zależy od wielu czyn-ników, które dzielą się na egzogeniczne i endogeniczne. Wśród czynników endogenicznych determinu-jących tworzenie, funkcjonowanie i rozwój przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych, kluczową rolę odgrywają: czynniki demograficzne, kapitał ludzki i rynek pracy, silnie ze sobą powiązane i wzajemnie się warunkujące. Punktem wyjścia dla określenia potencjalnego popytu, którego zaspokojenie stanowi istotę ist-nienia przedsiębiorstw, jest analiza demograficzna obejmująca zmiany liczby ludności oraz jej struk-tury. Zmiany ludnościowe wyrażające się wzrostem, spadkiem lub stabilizacją ludności mogą być prezen-towane od strony zasobów i/lub od strony strumieni, co przedstawia równanie, którego lewa strona po-kazuje ujęcie ludności od strony zasobu, a prawa ujmuje ludność jako strumień:

P2 – P1 = U – Z + /– M gdzie P1 – liczba ludności na początku badanego okresu P2 – liczba ludności na końcu badanego okresu U – urodzenia w badanym okresie Z – zgony w badanym okresie M – migracje w badanym okresie

Wynik tego równania, zwanego bilansem ludności, wskazuje wielkość i kierunek zmian ludnościo-wych w badanym okresie na badanym obszarze1. Składowymi zmian ludności są zgony, migracje oraz struktura ludności według wieku i płci. Szcze-gólne znaczenie prospektywne ma struktura ludności, gdy determinuje ona w znacznym stopniu nie tyl-ko kształtowanie się przyszłych trendów w zakresie płodności i umieralności, ale daje przede wszystkim podstawę do określenia wynikających z niej skutków w czasie teraźniejszym i przyszłym w podstawo-wych kwestiach społecznych, jak: edukacja, ochrona zdrowia, mieszkalnictwo, rynek pracy, świadczenia społeczne. Analiza zmian struktury wieku powinna obejmować 3 etapy: W etapie pierwszym należy ukazać zmiany struktury wieku dzieci i młodzieży, co jest ważne z punk-tu widzenia kształtowania potrzeb związanych z opieką w żłobkach, przedszkolach, szkołach. W drugim etapie dokonać należy analizy zmian struktury wieku produkcyjnego i/lub wieku rozrod-czego kobiet, co ma istotne znaczenie nie tylko z punktu widzenia rozmiarów i struktury zapotrzebowa-nia na dobra i usługi, ale i kształtowanie się podażowej strony rynku pracy. Trzeci etap winien obejmować analizę zmian struktury wieku ludności starszej w wieku 60 lat i wię-cej, co daje możliwość projekcji wielkości i struktury popytu odnoszącej się do tej kategorii osób ze szcze-gólnym uwzględnieniem potrzeb w zakresie ochrony zdrowia i kształtowania świadczeń społecznych. Dla uzyskania rzeczywistego obrazu demograficznego danego obszaru analiza ludności w wieku produkcyjnym i w wieku poprodukcyjnym musi uwzględniać współczynnik aktywności zawodowej oraz współczynnik obciążenia demograficznego. W demografii przyjmuje się, że nie wszyscy ludzie mają jednakową wagę, ponieważ jest ona zależna od wieku czy innych cech, jak np. udział w pracy zawodowej.

Potencjał życiowy ludności danego obszaru zależy zatem od:1. liczby osób wchodzących w skład danej grupy2. jej struktury wieku3. przeciętnego dalszego trwania życia2.

1 J. Balicki, E. Frątczak, Ch.B. Nam, Przemiany ludnościowe. Fakty – interpretacje – opinie. TI. Mechanizmy przemian ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa, Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała S. Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa 2003

2 J. Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 1999

94

Na jego zmiany będą wpływały natomiast: liczba urodzeń, liczba zgonów, starzenie się, migracje, dalsze trwanie życia poszczególnych roczników, wiek osób zmarłych. Nie bez znaczenia dla zmian ludnościowych pozostają zmiany granic badanego obszaru, stąd anali-za zmian demograficznych obejmować będzie lata 1999–2007. Początek przyjętej cezury czasowej zwią-zany jest z wprowadzeniem nowego podziału administracyjnego – terytorialnego w Polsce.

Przystępując do analizy zmian i sytuacji demograficznej regionu opolskiego, należy wskazać na rolę, jaką odegrały od chwili jego zaistnienia w 1950 r. zjawiska i procesy ludnościowe, stanowiące swoisty fe-nomen demograficzny, powodujący długofalowe konsekwencje społeczno-ekonomiczne, na które skła-dały się:

• zasiedlanie, w wyniku którego na Opolszczyznę przybyło w 1950 r. prawie 200 tys. osób, dzieląc ludność tego obszaru na autochtoniczną, liczącą wówczas około 440 tys. osób, i napływową; po-dział ten aktualny jest do dziś, choć jego skutki są już coraz mniej odczuwalne;

• odbudowa biologiczna, nadająca procesom demograficznym cykliczny charakter, kiedy to po ubytku spowodowanym tzw. wyrwą, tworzącą niż demograficzny, w latach sześćdziesiątych XX w. nastąpił gwałtowny wzrost liczby urodzeń do prawie 240 tys., powodując wyż demograficzny. Oba zjawiska pojawiają się w późniejszych okresach jako ich echo z coraz słabszą amplitudą wa-hań, prowadząc do wygładzenia cyklu ludnościowego;

• transformacja demograficzna, wyrażająca się w przeobrażeniach wzorców rozrodczości i umie-ralności, stanowiących o istocie tzw. przejścia demograficznego. Przejawy pierwszego przejścia demograficznego, tj. spadek współczynników dzietności i umieralności, prowadzące do zmia-ny struktury demograficznej ludności, zaobserwowano w regionie opolskim w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Kształtowanie się współczynnika dzietności poniżej 1 oraz wydłużanie się przeciętnego dalszego trwania życia pod koniec XX w. nazwane zostały drugim przejściem demograficznym;

• migracje, zwłaszcza za granicę, które w całej powojennej historii Opolszczyzny wyniosły ponad 200 tys. osób;

• zmiany demograficzne w woj. opolskim zachodziły w sposób odmienny i bardziej widoczny w stosunku do reszty kraju:

Lata Ogółem Miasta Wieś

1999 1 074 205 565 845 508 360

2000 1 070 598 563 579 507 019

2001 1 066 438 561 065 505 373

2002 1 055 667 553 665 502 002

2003 1 055 667 553 665 502 002

2004 1 051 531 554 028 497 503

2005 1 047 407 551 238 496 169

2006 1 041 941 547 815 494 126

2007 1 037 088 544 395 492 693

2010 1 023 314 534 711 488 603

2015 999 670 519 153 480 517

Różnica 1999–2007 -37 117 -21 450 -15 667

Różnica 2007–2015 -37 418 -25 242 -12 176

Tabela 1. Liczba ludności województwa opolskiego w latach 1999–2007–2015

Źródło: dane WUS w Opolu

95

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji demograficznej w zakresie kapitału ludzkiego i rynku pracy PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Diagnoza sytuacji demograficznej w zakresie kapitału ludzkiego i rynku pracy

W latach 1999-2007 oraz w prognozie do 2015 r. liczba ludności województwa opolskiego będzie spadać. Różnica między stanem ludności w 2007 r. w stosunku do 1999 r. wyniosła -37 117 osób, czy-li zmniejszyła się o 3,5%. Prognozowany spadek liczby mieszkańców regionu w 2015 r. w porównaniu z 2007 r. wyniesie -37 418, tj. o 3,6%.Porównując oba okresy, zauważa się systematyczną spadkową tendencję populacji opisywanego obszaru z większym ubytkiem liczby mieszkańców miast niż wsi, pogłębiającym się w kolejnych latach. Wyjaśnie-nie tego trendu nie tkwi bynajmniej w kształtowaniu się wskaźników dynamiki demograficznej czy tem-pie przyrostu naturalnego. Liczba ludności wsi zmniejszała się wolniej ze względu na zmianę preferencji co do miejsca zamieszkania przez ludność miast, dla której wieś stała się bardziej atrakcyjna pod wzglę-dem warunków życia. Precyzyjne wyjaśnienie tego trendu, jak i wcześniej ukazanych kierunków zmian demograficznych i ich dynamiki stawia pytanie o konieczność uwzględnienia w analizie demograficznej czynnika etnicznego.

Rysunek 1. Wybrane wskaźniki charakteryzujące województwo opolskie na tle średniej krajowej (Polska = 100)

Lata Miasta Wieś

1999 + 286 - 97

2000 + 73 + 64

2001 + 89 - 296

2002 - 352 - 484

2003 - 474 - 829

2004 - 305 - 713

2005 - 280 - 931

2006 - 298 - 663

2007 - 334 - 795

Tabela 2. Przyrost naturalny w latach 1999–2007 w miastach i na wsi woj. opolskiego

Źródło: dane WUS w Opolu

[rok]

96

Spadek dynamiki demograficznej oraz ujemny przyrost naturalny powoduje zmiany w strukturze wieku ludności, które z kolei wpływają na kształtowanie się wielkości i strukturę potrzeb odczuwanych przez osoby przynależne do każdej z wyodrębnionych grup wieku.

Zestawione w tabeli 2 dane za lata 1999–2015 obrazują dwie wyraźne tendencje: pierwsza polega na zmniejszaniu się subgrupy ludności w wieku przedprodukcyjnym, zarówno w liczbach absolutnych, jak i względnych; druga – przeciwstawna do niej – to wzrost populacji osób w wieku poprodukcyjnym. Obie wskazują na dynamiczne zmiany struktury demograficznej regionu z nasilającym się procesem starzenia społeczności i jego skutki w postaci wzrostu zapotrzebowania na usługi opiekuńcze związane z ograniczoną mobilnością i zdolnością do samoobsługi (na co zwracają uwagę gerontolodzy). Na pozór względnie ustabilizowaną grupę stanowią osoby w wieku produkcyjnym. Proces starzenia dotyka także zasobów pracy, czego wyrazem są istotne zmiany wewnątrz tej kategorii osób, polegające na zmianie pro-porcji między liczbą osób w tzw. wieku mobilnym do osób w wieku niemobilnym na korzyść tej drugiej. Analiza przekształceń struktury ludności regionu według ekonomicznych grup wieku prowadzi do dość ogólnych wniosków, gdyż nie ukazuje przesunięć w obrębie tych kategorii osób, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia generowania przez każdą grupę wiekową odmiennych i zmieniających się w czasie po-trzeb w zakresie opieki zdrowotnej, edukacji, rynku pracy, świadczeń społecznych. Wskazana jest zatem pogłębiona analiza, która powinna być uzupełniona o współczynniki: aktywności zawodowej i obciąże-nia ekonomicznego. Analiza ludności regionu i poszczególnych jego obszarów (gmin) powinna być pro-wadzona nie tylko od strony zasobów, ale i od strony strumieni ludności, czyli migracji; wymaga to po-głębionych badań uwzględniających identyfikację czynników wypychających i przyciągających oraz uży-cia wskaźnika atrakcyjności w celu wyodrębnienia gmin (skupisk) o różnym poziomie atrakcyjności, co może stanowić ważną informację dla potencjalnych inwestorów.

Zaprezentowane elementy analizy demograficznej mogą udzielić odpowiedzi na pytanie związane z kryteriami lokalizacji przedsiębiorstw, jakim są potencjalne potrzeby mieszkańców badanego ob-szaru i ich zaspokojenie oraz rozmiary zasobów pracy, pod warunkiem jednak, że będzie ona prowa-dzona co najmniej na poziomie gminy.

LataLiczba ludności

ogółem w wiekuprzedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym

1999 1 074 205 261 031 657 413 155 7612007 1 037 088 189 279 678 151 169 6582010 1 023 314 173 010 672 993 177 3112015 999 670 160 478 639 974 199 218

w %1999 100,0 24,3 61,6 14,12007 100,0 18,2 65,4 16,42010 100,0 16,9 65,8 17,32015 100,0 16,0 64,0 20,0

Tabela 3. Liczba i struktura ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym w latach 1999 i 2007 oraz prognozowana na lata 2010 i 2015

Źródło: jak w tabeli 1

97

Kapitał ludzki

W przypadku zasobów pracy analiza ilościowa jest dalece niewystarczająca i wymaga aspektu jako-ściowego – ujęcia kapitału ludzkiego. Znaczenie zasobów ludzkich w rozwoju gospodarczym dostrzega-no od czasów A. Smitha, lecz dopiero Teoria kapitału ludzkiego G.S. Beckera skierowała naukę i praktykę w stronę ukazania kapitału ludzkiego jako głównego czynnika konkurencyjności gospodarki, regionów czy firm3. Szczególna rola kapitału ludzkiego wynika z tego, iż stanowi on istotę kapitału rozwojowego, a roz-wój kapitału ludzkiego stanowi zarówno cel, jak i czynnik rozwoju regionu. W procesie zrównoważone-go rozwoju regionu kwestią naturalną więc i oczywistą są inwestycje w kapitał ludzki, czyli zapewnienie (zgodnie z teorią kapitału ludzkiego i teorią wzrostu endogenicznego) każdemu mieszkańcowi akcepto-wanego przez niego poziomu bezpieczeństwa, praw człowieka, opieki zdrowotnej i wykształcenia4. Istnieje wiele poglądów i typologii inwestycji w kapitał ludzki. G.S. Becker wyróżnia ich cztery: for-malna edukacja, doskonalenie zawodowe, wykorzystanie innych źródeł wiedzy poza szkołą i pracą oraz inwestycje związane z ochroną zdrowia i sferą duchową człowieka5. Stanowiły one – wraz z coraz licz-niejszymi potwierdzeniami silnego związku między kapitałem ludzkim a konkurencyjnością – podstawę najważniejszego programu społeczno-gospodarczego Unii Europejskiej, tzw. strategii lizbońskiej, w któ-rej głównymi siłami wzrostu konkurencyjności są badania, innowacje i inwestowanie w zasoby ludzkie6. Trudności z endogenizacją kapitału ludzkiego wynikają z różnorodności definicji, wielości jego skła-dowych oraz ograniczonej liczby tych, które można skwantyfikować. Bezsprzecznie ważnym komponen-tem kapitału ludzkiego jest poziom wykształcenia osiągany w ramach edukacji wyższej. Specyfika regionu opolskiego, wyrażająca się w wysokim natężeniu migracji ludności i jej postawach wobec edukacji, powodowała w przeszłości i obecnie, że województwo opolskie pod względem wskaź-nika skolaryzacji, jak i odsetka osób z wyższym wykształceniem osiągała wartości niższe aniżeli krajo-we7. Profil wykształcenia ludności Opolszczyzny odbiegał i nadal odbiega od wzorca krajowego; mimo iż wzrósł odsetek osób z wyższym wykształceniem z 5% w 1988 do 8,3% w 2002 roku, to w porównaniu z odsetkiem osób z wyższym wykształceniem w kraju, wynoszącym 10,2%, świadczy o wzroście różnicy między wartością tego wskaźnika dla regionu opolskiego i kraju. Negatywną cechą struktury wykształce-nia ludności Opolszczyzny jest jej biegunowość: z jednej strony jest to wzrost odsetka osób legitymują-cych się wyższym wykształceniem, z drugiej natomiast – znaczny, bo prawie dwukrotny wzrost odsetka osób z nie ukończonym wykształceniem podstawowym i bez wykształcenia (tabela 4).

3 A. Zagórowska, Wykształcenie jako element kapitału ludzkiego mieszkańców Śląska Opolskiego, [w:] Kapitał ludzki w rozwoju regionu. Uwarunkowania makro- i mikroekonomiczne, pod red. naukową K. Heffnera i K. Malika. Wyd. Instytut Śląski Sp. z o.o., Opole 2005

4 K. Malik, Rozwój kapitału ludzkiego przez realizację koncepcji sustainable development w wymiarze regionalnym, [w:] Kapitał ludzki w rozwoju regionu. Uwarunkowania makro- i mikroekonomiczne...

5 G.S. Becker, Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with special Reference to Education, National Bureau of Economic Resarch, New York 1964

6 Polskie forum strategii lizbońskiej. Biała księga 2003, część II. Gospodarka oparta na wiedzy, Gdańsk – Warszawa 2003

7 A. Zagórowska, Uwarunkowania demograficzne rozwoju opolskiego ośrodka akademickiego, [w:] Prognozowanie rozwoju regionu instrumentami rozwoju. Ład społeczny, pod red. naukową K. Malika

LataPoziom wykształcenia

ogółem wyższe policealne i średnie

zasadnicze i zawodowe

podstawowe ukończone

podstawowe nie ukoń-czone, bez wykształcenia szkolnego i nieustalony

1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002 1988 2002województwo

opolskie 100 100 5,0 8,3 22,1 28,8 27,2 27,1 41,3 28,0 4,4 7,8

Polska 100 100 6,5 10,2 24,7 32,6 23,6 24,1 38,8 28,2 6,4 4,9

Tabela 4. Poziom wykształcenia ludności województwa opolskiego i Polski



98

Pod względem liczby studentów szkół wyższych przypadających na 10 tys. osób Opolszczyzna pla-sowała się na ostatnim miejscu w kraju z wartością tego wskaźnika prawie dwukrotnie niższą niż znajdu-jące się na pierwszym miejscu województwo mazowieckie (tabela 5).

Również odległe miejsce województwa opolskiego w nakładach na sferę B+R świadczy o słabości ka-pitału ludzkiego regionu. Widoczny był jednak trwały wzrost do 2006 r. wskaźnika przedsiębiorczości (wyrażającego liczbę podmiotów na 1000 mieszkańców).

Jednostka terytorialnaOgółem

2006[osoba]

łódzkie 524

mazowieckie 676

małopolskie 621

śląskie 435

lubelskie 490

podkarpackie 362

podlaskie 444

świętokrzyskie 430

Tabela 5. Studenci szkół wyższych na 10 tys. ludności

Jednostka terytorialnaOgółem

2006[osoba]

lubuskie 361

wielkopolskie 511

zachodniopomorskie 490

dolnośląskie 587

opolskie 353

kujawsko-pomorskie 419

pomorskie 464

warmińsko-mazurskie 422

Źródło: www.stat.gov.pl

99

Niewątpliwy wpływ na natężenie przedsiębiorczości mają migracje. Stosunkowo bowiem wysoka opłacalność migracji pozwala z jednej strony utrzymywać całą rodzinę, gdyż przeciętny dochód migrują-cego autochtona wynosił według kursu z 2004 roku netto 5773,66 zł i nie zachęcał kobiet do podejmowa-nia pracy8. Na uwagę zasługuje związek między stopniem przedsiębiorczości, ludnością autochtoniczną i migracjami, który ukazuje, że powiaty: strzelecki, krapkowicki, opolski i oleski, gdzie ludność autochto-niczna stanowi powyżej 80%, odznaczają się najwyższym natężeniem migracji i najsłabszą przedsiębior-czością. Niska pozycja Opolszczyzny w rozwoju społeczno-gospodarczym Polski jest wyrazem zaostrza-jącej się przez lata nierówności pomiędzy wielkością środków finansowych (transfer dochodów z zagra-nicy) przeznaczonych na konsumpcję a możliwością jej zaspokojenia ze względu na brak przemysłu prze-twórczego i usług, co prowadzi do transferu towarów i usług spoza województwa i kraju. Egzemplifika-cją tego jest branża budowlana.

Istniejące wewnątrzregionalne zróżnicowanie przedsiębiorczości potwierdza konieczność prze-strzennej dezagregacji wskaźników użytych w celu zilustrowania regionu opolskiego pod względem kapitału ludzkiego dla wytyczenia obszarów jego koncentracji, gdyż jest on głównym czynnikiem rozwoju i zarazem czynnikiem przyciągającym inwestycje, które ten rozwój generują. Analiza lokal-nych rynków pracy jako otoczenia przedsiębiorstw ma fundamentalne znaczenie dla powstawania określonych warunków funkcjonowania przedsiębiorstw w zakresie ich dostępu do zasobów ludz-kich.

Obraz Opolszczyzny jako regionu o słabym kapitale ludzkim, dodatkowo silnie zróżnicowanym przestrzennie wymaga również określenia odległości tego regionu od wzorca w sferze edukacji UE za-wartego w strategii lizbońskiej.

8 R. Jończy, Wpływ procesów migracyjnych ludności autochtonicznej na rynek pracy i dysharmonię rozwoju województwa opolskiego, Opole 2006

Rysunek 2. Przestrzenne zróżnicowanie przedsiębiorczości

Źródło: GUS

[powiat]


Cecha, wskaźnik Województwo Polska Pozycja w Polsce

Liczba małych i średnich przedsiębiorstw na 1 km2 (stan na koniec grudnia 2002) 9 11 9

Nakłady inwestycyjne na 1 mieszkańca [zł] 1 872 2 858 14

PKB w 2001 r. [mln zł] 17 085,7 750 785,9 16 (2,3% wartości kraju)

PKB na mieszkańca w 2001 r. [zł] 15 780 18 460 11

Nakłady na działalność badawczo-rozwojo-wą na 1 mieszkańca w 2002 r. [zł] 27 120 14

Absolwenci szkół wyższych na 10 tys. miesz-kańców w 2002 r. 332,1 466,1 16

Gospodarstwa domowe wyposażone w komputer z dostępem do internetu w 2002 r. 7,5 10,7 15

Tabela 6. Wybrane wskaźniki potencjału regionu opolskiego

Źródło: Regionalna strategia innowacyjności województwa opolskiego na lata 2004–2013, Sejmik Województwa Opolskiego, Opole 2004

100

Rynek pracy

Rynek pracy obejmuje całokształt zagadnień dotyczących kształtowania się podaży pracy i popy-tu na pracę oraz wzajemnych relacji między nimi. Ukazuje również zmiany w demograficznym przyro-ście podaży pracy i w zatrudnieniu, będące wyznacznikiem sytuacji na rynku pracy, występującej jako względna równowaga dynamiczna pomiędzy podażą realnych zasobów pracy a ich absorpcją przez go-spodarkę narodową bądź brak równowagi, przyjmujący najczęściej postać nadwyżki podaży pracy nad popytem na nią, definiowaną jako zjawisko bezrobocia. Każda z tych wielkości determinowana jest wie-loma czynnikami, wśród których kluczową rolę odgrywają czynniki: gospodarcze, strukturalne, demo-graficzne i edukacyjne. Znaczenie rynku pracy jest wprost proporcjonalne do trudności związanych z jego analizą w czasie i przestrzeni. Dlatego Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) sporządziła listę według grup wskaź-ników charakteryzujących rynek pracy, wykorzystywanych w jego analizie. Są to:

• uczestnictwo w świecie pracy• zatrudnienie• bezrobocie, niepełne zatrudnienie, bierność zawodowa• poziom wykształcenia i analfabetyzmu• wynagrodzenia i koszty pracy• wydajność pracy i jednostkowe koszty pracy• ubóstwo i rozkład dochodów.

Jako minimum informacyjne przyjęto: współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnie-nia, zatrudnienie według sektorów, stopę bezrobocia i bezrobocie młodzieży.

Województwo opolskie zaliczane przed transformacją do grupy regionów o wysokim poziomie roz-woju gospodarczego, w dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zaczęło stopniowo tracić swo-ją pozycję. Modernizacja i restrukturyzacja gospodarki regionu, aczkolwiek przyniosły liczne pozytywne rezultaty, to jednak nie przyczyniły się do wzrostu konkurencyjności regionu, jego atrakcyjności inwesty-cyjnej oraz jako miejsca pracy i zamieszkania młodych i dobrze wykształconych ludzi, czego odzwiercie-dleniem jest sytuacja na rynku pracy, charakteryzująca się nierównowagą będącą następstwem nadwyżki podaży pracy nad popytem (tabela 7). Występująca od 1999 r. dychotomia na rynku pracy Opolszczyzny spowodowana była wzrostem zasobów pracy, będących rezultatem wpływu czynników demograficznych na wielkość podaży pracy9.

Po stronie popytu na pracę zachodziły równie istotne przeobrażenia wynikające z transformacji pol-skiej gospodarki. Wymusiły one radykalne zmiany w zakresie zatrudnienia poprzez jego restrukturyzację i racjonalizację, której kosztem ubocznym stało się bezrobocie, występujące w znanych z teorii ekonomii

9 Ekonomia rynku pracy, praca naukowa pod red. D. Kotlorz, „Prace Naukowe”, AE w Katowicach, Katowice 2007

101

rodzajach: cyklicznym, strukturalnym, frykcyjnym oraz tzw. bezrobocia transformacyjnego10. Bezrobocie w województwie opolskim mierzone wskaźnikiem tzw. stopy bezrobocia osiągało war-tość przewyższającą wartość liczoną dla całego kraju (tab. 8).

Utrzymująca się permanentnie nierównowaga na rynku pracy skutkowała dezaktywizacją zawodo-wą w regionie opolskim, w związku z czym współczynnik aktywności zawodowej wynosił w 2007 r. zale-dwie 51,1%, a wskaźnik zatrudnienia nie przekroczył 50% (46,4%). Od początku transformacji zjawisko bezrobocia kształtowane było przez szereg czynników gospo-darczych i demograficznych, co zwłaszcza w pierwszych latach powodowało jego dużą dynamikę. Póź-niejsze ożywienie gospodarcze przyniosło spadek bezrobocia, lecz „przegrzanie” gospodarki w następ-nych latach oraz niekorzystny wpływ czynników zewnętrznych w postaci spowolnienia wzrostu gospo-darki światowej skutkowały pogorszeniem sytuacji na rynku pracy w Polsce, dodatkowo wzmacnianym przez brak skutecznych działań ze strony państwa w obszarze rynku pracy. Ponowny wzrost gospodar-czy oraz tzw. efekt unijny przełożyły się bezpośrednio na poprawę sytuacji na rynku pracy w Polsce i re-gionie opolskim. Biorąc pod uwagę powyższe czynniki i uwarunkowania, lata 1990–2008 można podzie-lić z punktu widzenia kształtowania się bezrobocia w Polsce i analogicznie w województwie opolskim na cztery okresy (rys. 3).

10 B. Woźniak, Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2008

Zasoby pracy w latach Przyrost (+) lub spadek (-) zasobów pracy w latach 1990-2007 [w tys. osób]

Pracujący w latach Przyrost (+) lub spadek (-) pracujących

w latach 1990-2007 [w tys. osób]1990 1999 2002 2007 1990 1999 2002 2007

603,6 670,3 663,9 678,1 + 74,5 423,1 230,4 337,1 240,5 -182,6

Tabela 7. Zasoby pracy oraz pracujący w województwie opolskim w latach 1990–2007

Źródło: Rocznik statystyczny województwa opolskiego, Opole 1991; Raport z wyników spisów powszechnych. Województwo opolskie 2002, Urząd Statystyczny w Opolu, Opole 2003 (seria: „Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań. Powszechny spis rolny”), www.us.opole.pl

Wyszczególnienie 2000 2004* 2007 2008

Polska 15,1 19,1 11,4 9,5

województwo opolskie 15,7 19,9 12,0 9,9

Tabela 8. Stopa bezrobocia w Polsce i województwie opolskim w latach 2000–2008

* od 2004 dane na dzień 31 XII Źródło: dane WUP w Opolu


Rysunek 3. Rozmiary bezrobocia w województwie opolskim w latach 1990–2008 w tys. osób

[rok]

[osoby w tys.]

102

Pierwszy, obejmujący lata 1990–1994, to ujawnienie się bezrobocia i wysokiej jego dynamiki jako efek-tu reakcji zatrudnienia na recesję towarzyszącą transformacji oraz usuwania nadmiernego zatrudnienia. Drugi okres, przypadający na lata 1995–1997, w którym główną rolę w spadku bezrobocia odgrywa-ło ożywienie gospodarcze, lecz jego zmniejszenie było również spowodowane obniżeniem zawodowej ak-tywności ludności. Trzeci okres, obejmujący lata 1998–2002, charakteryzował się ponownym wzrostem bezrobocia w wyniku „przegrzania” koniunktury, na co nałożył się tzw. kryzys rosyjski i koszty wprowadzonych tzw. wielkich reform: administracyjno-terytorialnej, edukacyjnej, zdrowotnej i emerytalnej oraz wzrost za-sobów pracy. Nasilająca się dychotomia między kształtowaniem się zasobów pracy a liczbą pracujących sprawiła, że zasoby pracy w 2003 r. niemal dwukrotnie przewyższały liczbę pracujących w wojewódz-twie opolskim11. Czwarty okres, trwający od 2003 do 2008 r., cechował przyspieszający wzrost gospodarczy, co wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i otwarciem wielu rynków pracy dawało, począwszy od 2006 r., dywidendę w postaci radykalnego zmniejszenia bezrobocia. Ze względu na to, że rynek pracy stanowi odzwierciedlenie procesów zachodzących w mechani-zmach gospodarczych, kształtujących stronę popytową rynku, oraz demograficznych i edukacyjnych, wpływających na podaż pracy i jej elastyczność, sytuacja na nim ma charakter dynamiczny. Zmianom w rozmiarach bezrobocia towarzyszyły przeobrażenia jego struktury według wieku, po-ziomu wykształcenia, czasu pozostawania bez pracy, stażu pracy. Analiza poszczególnych struktur skłania do typowania osób, dla których bezrobocie jest, względnie staje się coraz poważniejszym problemem. Wskazuje również na skuteczność instrumentów polityki spo-łecznej w zakresie walki z bezrobociem, a także dostosowanie systemu edukacyjnego do potrzeb rynku pracy. Monitoring rynku pracy w sposób szczególny powinien skupiać się na kształtowaniu się zjawiska bezrobocia w obrębie wyszczególnionych kategorii bezrobotnych.

Charakterystyka bezrobotnych w województwie opolskim w 2008 r. (31 XII)

Wśród ogółu bezrobotnych większość stanowiły kobiety, których udział w liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w naszym regionie wyniósł 58,4%. Bezrobotni mieszkający na wsi stanowili 44,2% wszyst-kich zarejestrowanych. Znamienne jest, że zdecydowana większość bezrobotnych w województwie to osoby o najniższym wykształceniu: zawodowym oraz niższym. Łącznie stanowiły trzon bezrobocia w re-

11 A. Zagórowska, Rynek pracy województwa opolskiego, [w:] Rynek pracy na Śląsku Opolskim. Aspekty demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Teoria i praktyka, R. Rauziński, A. Zagórowska, Wydawnictwo Instytut Śląski Sp. z o.o., Opole 2004

103

gionie, obejmując 62,6% wszystkich zarejestrowanych. W najlepszej sytuacji były osoby z wykształce-niem wyższym – w statystykach było ich jedynie 7,4%, z policealnym i średnim zawodowym 20,6%, śred-nim ogólnokształcącym 9,5%, zasadniczym zawodowym 28,3%, gimnazjalnym i niższym 34,3%. Na ko-niec grudnia 2008 roku grupą najmniej narażoną na bezrobocie były osoby najdłużej pracujące. Bez-robotnych zarejestrowanych z co najmniej 30-letnim stażem pracy było zdecydowanie najmniej (4%). Również pracujący do roku byli w mniejszości wśród zarejestrowanych. Pozostałe kategorie reprezentują mniej więcej równy podział. Widać jednak, że w regionie najwięcej jest zarejestrowanych bezrobotnych ze stażem stosunkowo niewielkim – od 1 roku do 5 lat (21,2%), jak i z brakiem stażu pracy (19,7%). Natomiast udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosi 82,2%. Młodzież w wieku do 25 lat stanowi 20,4% ogółu bezrobotnych. Odsetek osób bezrobotnych powyżej 50. roku życia wynosi 24,4%. W końcu grudnia 2008 roku najwięcej bezrobotnych znajdowało się w prze-dziale wiekowym 25–34 lata (26,1%). Równie duży odsetek stanowią poszukujący pracy w wieku 45–54 lata (25,3% ogółu). Łącznie te dwie kategorie składały się na ponad połowę wszystkich zarejestrowanych. Najmniejszy procentowy udział w bezrobociu reprezentowali bezrobotni w wieku 55 lat i więcej, łącznie 10,6%. Rozpatrywanie bezrobocia jako zasobu nie ukazuje jednak wielu ważnych procesów, które zacho-dzą na rynku pracy. Narzędziem umożliwiającym uzupełnienie informacji o rynku pracy jest analiza od strony strumieni, czyli osób „przepływających” między stanami zatrudnienia, bezrobocia i bierności za-wodowej. W przypadku bezrobocia dotyczy ona napływu osób do zasobu bezrobotnych oraz ich odpły-wu12. Analiza tych informacji daje możliwość oceny sytuacji wewnątrz badanego obszaru lokalnego, re-gionalnego, rynku pracy oraz odniesienia do otoczenia. Analiza bezrobocia dostarcza przede wszystkim informacji, w jakim stopniu potrzeby społeczne po-zostają niezaspokojone w wyniku wykluczenia społecznego, spowodowanego bezrobociem, dając rów-nocześnie obraz marnotrawstwa i ubytku kapitału ludzkiego. Heterogeniczność zmiennych warunku-jących rozwój regionu powoduje konieczność wyodrębnienia obszarów homogenicznych, które dla przedsiębiorstw będą stanowiły najlepsze otoczenie.

12 Zagadnienie wpływu rynku pracy, zwłaszcza rynku pracy kadr z wyższym wykształceniem, wymaga uwzględnienia dwóch kontek- stów: specyfiki regionu oraz teorii segmentacji rynku pracy i zjawiska histerezy z uwypukleniem modelu ubytku kapitału ludzkiego.

Grudzień 2008liczba %

kobiety 20 837 58,4mieszkańcy wsi 15 790 44,2

bezrobotni bez prawa do zasiłku 29 353 82,2młodzież w wieku do 25 lat 7 268 20,4

długotrwale bezrobotni 17 063 47,8bezrobotni powyżej 50. roku życia 8 699 24,4

liczba bezrobotnych ogółem 35 698

Tabela 9. Struktura bezrobotnych w województwie opolskim na 31 XII 2008

Źródło: www.wup.opole.pl


105

Łukasz Dymek

rozdział 4

Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju

jednostek samorządu terytorialnego województwa opolskiego –

podejście systemowe

CZĘŚĆ I


107

Uwagi ogólne

Proces planowania jest jednym z podstawowych obowiązków przywódców i liderów na poziomie re-gionalnym i lokalnym. Stanowi realny przejaw dbałości o systematyczne dążenie do ściśle wyznaczonego celu. Głównym elementem realizowanej w ten sposób polityki regionu jest umiejętność myślenia strate-gicznego, przez co należy rozumieć z jednej strony umiejętność diagnozowania obecnej sytuacji, z dru-giej – umiejętności formułowania na tej podstawie wyzwań strategicznych1. Polityka rozwoju rozumia-na jest tu jako zespół wzajemnie powiązanych działań podejmowanych przez władze publiczne w celu za-pewnienia trwałego, zrównoważonego rozwoju kraju oraz spójności społeczno-gospodarczej i terytorial-nej2. Na potrzeby badań procesów restrukturyzacyjnych niezbędne staje się przejrzenie dostępnych w re-gionie dokumentów planowania strategicznego. Analiza struktury i zasięgu oddziaływania dokumentów strategicznych pozwoli na wstępne określenie stopnia identyfikacji poszczególnych zjawisk restruktury-zacyjnych zachodzących w regionie. Usystematyzowany sposób myślenia o przyszłości pozwala na two-rzenie spójnej polityki rozwojowej w regionie i przeciwdziałanie potencjalnym niebezpieczeństwom.

Polityka strategiczna regionu

Polityka regionu może występować z atrybutem „strategicznym” w przypadku, gdy w trakcie proce-su planowania oprócz wskazanych powyżej cech zawiera wewnętrzną strukturę celów i kluczowych opcji. Struktura ta współtworzy różne uszczegółowione dokumenty typu strategie regionalne lub branżowe3. Ogół założeń polityki strategicznej regionu koncentruje się na następujących poziomach:

• poziom misji i wizji4 regionu – planowanie najbardziej pożądanego (generalnego) kierunku prze-mian w odniesieniu do specyfiki i specjalizacji planowania,

• poziom strategii ogólnych i dziedzinowych – planowanie strategii o charakterze ogólnym (rozwo-jowe i konkurencyjne) oraz w zakresie określonej branży lub określonego obszaru rozwojowego (np. strategia ochrony zdrowia, strategia integracji i polityki społecznej),

• programy operacyjne – planowanie konkretnych działań mających na celu realizację określonej wiązki celów strategicznych.

W ramach przygotowania dokumentacji o charakterze strategicznym, aby przyjęty system był niesprzeczny i komplementarny, należy wyodrębnić trzy fazy zarządzania strategicznego regionem5:

• Regionalne studia prospektywne – faza diagnozy sytuacyjnej koncentrująca się na zbieraniu pod-stawowych informacji, analizie związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy występującą sytu-acją a prognozami rozwojowymi. Faza ponadto reguluje wewnętrzną spójność polityki strategicz-nej regionu na etapie projektowania.

• Formułowanie strategii regionalnej – wykorzystanie elementów fazy pierwszej do nawiązania po-rozumienia (dialogu) pomiędzy projektodawcami a określonymi grupami interesu funkcjonują-cych na scenie regionalnej. W tej fazie zauważa się powstawanie zalążków inicjatyw, projektów i wspólnych przedsięwzięć oraz partnerstwa, sieci współpracy i montaż finansowy.

• Regionalne programowanie operacyjne – faza operacjonalizacji celów strategicznych polegają-

1 M.H. Kania, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Śląsku Opolskim w latach 1990–2005, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2007, s. 53

2 Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (DzU 06 nr 227, poz. 1658, z późn. zm.)

3 Por. A. Klasik, Strategie regionalne – formułowanie i wprowadzanie w życie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2002, s. 29

4 Słowo „wizja” stosowane często jest jako synonim „misji”, chociaż w rzeczywistości to dwa różne pojęcia. Misja to jej rola, sens istnienia. Wizja to koncepcja jej potencjału, wyobrażenie pożądanej przyszłości. R. Koch Słownik zarządzania i finansów, Wydawnictwo Profe- sjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997, s. 280

5 A. Klasik, Strategie regionalne… op. cit. s. 116

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju jednostek samorządu terytorialnego...

108

ca zazwyczaj na wyodrębnieniu uszczegółowionych działań ze względu na charakter tematycz-ny wyodrębnionymi priorytetami. Najczęściej na tym poziomie dopiero wyznaczane są budżety (alokacja celowa) względem poszczególnych planów.

Polityka strategiczna regionu w zakresie opisanym powyżej w sposób bezpośredni wiąże się z pojęciem programowania rozwoju regionalnego w szerokim tego słowa znaczeniu. Programowanie rozwoju rozu-miane jest tu jako systematyczne działanie określone przez kierunki, scenariusze dla danego obszaru (kra-ju, województwa, gminy), plany i programy, które są wdrażane w ramach poszczególnych przedsięwzięć i projektów6. W tym kontekście dla poszczególnych jednostek podziału administracyjnego oznacza to szereg dokumentów analityczno-planistycznych. Polityka strategiczna na poziomie regionalnym i lo-kalnym nabrała szczególnego znaczenia w kontekście procesu akcesyjnego Polski do struktur Unii Eu-ropejskiej7. Uruchomienie strumienia pierwszych środków pomocowych (jeszcze w ramach środków przedakcesyjnych) spowodowało zwrócenie szczególnej uwagi na konieczność sformalizowania długo-falowego planowania. Uświadomienie szans i możliwości wynikających z podjęcia procesu systematycz-nego określania kierunków rozwoju stało się jednym z najważniejszych elementów kształtujących świa-domość rozwojową regionu. Na poziomie regionów planowanie o charakterze strategicznym jest stosunkowo mocno rozbudo-wane, tworząc swego rodzaju system sprzężeń zwrotnych. Mamy w tym zakresie do czynienia z ciągłym procesem dostosowywania poszczególnych elementów opisujących strategie regionalne (rys. 2).

Punktem wyjścia w budowie systemu programowania w regionie jest stworzenie misji regionalnej oraz wizji (identyfikowanych jako elementy pożądanego obrazu przyszłości). Należy zastanowić się nad genezą ich powstania. Praktyka działania wskazuje, iż najczęściej wizja i misja powstają w wyniku różne-go rodzaju studiów prospektywnych, które pomagają ustalić, w jaki sposób będzie wyglądała przyszłość regionu. Zwięzły opis roli, jaką ma spełnić region oraz jaki będzie jego kształt w przyszłości, wpływa na kształt celów rozwojowych. Cel główny, cele szczegółowe oraz zapisy odnośnie do sposobu ich osiągnię-

6 H. Brandenburg, Zarządzanie lokalnymi projektami rozwojowymi, Akademia Ekonomiczna im. Karola Adamieckiego, Katowice 2003, s. 38-39

7 W kontekście realizacji polityki strukturalnej Unii Europejskiej programowanie częstokroć rozumiane jest jako proces organizowania, podejmowania decyzji i finansowania, prowadzony w kilku etapach w celu wdrożenia, na bazie wieloletniej współpracy, wspólnych działań Wspólnoty i ukierunkowania państw członkowskich dla osiągnięcia celów, tj.: – promowania rozwoju i dostosowań strukturalnych w regionach słabiej rozwiniętych, tzw. cel 1, – wspieranie gospodarczej i społecznej konwersji obszarów stojących w obliczu problemów strukturalnych, tzw. cel 2, – wspieranie adaptacji i modernizacji polityk i systemów kształcenia, szkolenia i zatrudnienia, tzw. cel 3 Art. 1 Rozporządzenia Rady nr 1260/1999 z 21 czerwca 1999 roku wprowadzającego ogólne przepisy dotyczące funduszy strukturalnych (DzU 1999 WE nr L 161)


Rysunek 1. Polityka strategiczna

Źródło: opracowanie własne

Misja i wizja regionu

Strategie ogólne i dziedzinowe

Programy operacyjne

109

cia składa się na strategię rozwoju regionu. Kształt i zakres strategii jest silnie związany z jednej strony ze strategiami rozwoju kraju i wspólnoty, z drugiej – z planami strategicznymi jednostek samorządu tery-torialnego. Dokumentacja strategiczna występująca na poziomie regulacji krajów Wspólnoty wymusiła hierarchię znaczenia poszczególnych dokumentów strategicznych m.in. ze względu na stopień uszczegó-łowienia (rys. 3).

Poważnym utrudnieniem w klasyfikacji dokumentacji strategicznej jest brak szczegółowych wytycz-nych odnośnie do zakresu regulacji i pożądanej formy (kształtu) dokumentów strategicznych. W każdym z regionów powstała cała masa dokumentów o charakterze strategicznym, które jest niezwykle trudno ze sobą porównać na poziomie poszczególnych jednostek terytorialnych. Pierwsza próba normalizacji tak

Rysunek 2. Programowanie na poziomie regionu


PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju jednostek samorządu terytorialnego... PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju jednostek samorządu terytorialnego...


110

powszechnie występującej dokumentacji strategicznej pojawiła się w chwili – jak wspomniano już po-wyżej – udostępnienia środków pomocowych Unii Europejskiej. Takim elementem było na przykład po-wstanie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego na lata 2004–2006. Dokument ten, choć był programem operacyjnym ujednoliconym dla całego kraju (zasięgiem obejmował wszystkie regiony w Polsce), dopuszczał autonomię w zakresie wysokości alokacji środków pomocowych w regio-nie. Tym samym program ten wymusił konieczność opracowywania strategii oraz programów operacyj-nych, jak na przykład Program Rozwoju Lokalnego (PRL)8. Program ten jest utożsamiany w wielu przy-padkach (np. na poziomie gminy) ze strategią rozwojową, a nie dokumentem wykonawczym. Generalnie rzecz ujmując, można zauważyć, że PRL w Polsce umożliwia jednostkom samorządu terytorialnego (JST):

• uszczegółowienie strategii rozwojowej w szczególności w obszarze społeczno-gospodarczym jed-nostki samorządu terytorialnego,

• wyznaczenie celów operacyjnych pozwalających na przemyślaną alokację dostępnych środków (zarówno ze źródeł takich jak środki pomocowe, jak i własnych),

• realizację działań inwestycyjnych, zapewniając relatywnie wysoką szybkość interwencji bez ko-nieczności zwiększania poziomu zaplanowanych kosztów.

Wraz z nadejściem nowego okresu budżetowania Unii Europejskiej (2007–2013) pojawiły się nowe instrumenty planowania strategicznego9. Na mocy uchwalonej w 2007 r. Narodowej Strategii Spójności (Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013) uruchomiono szereg programów operacyjnych:

• Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ) • Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) • Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) • 16 regionalnych programów operacyjnych (RPO) • Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) • Program Operacyjny Pomoc Techniczna (PO PT) • Programy Operacyjne Europejskiej Współpracy Terytorialnej (PO EWT).

W trakcie konsultacji społecznych na poziomie regionu zauważono konieczność aktualizacji więk-szości strategii rozwojowych. Było to podyktowane rozbieżnością pomiędzy zapisami niektórych celów

8 Na podstawie wymagań formalnych zawartych w Uzupełnieniu do Zintegrowanego Programu Operacyjnego 2004–2006 (tekst ujednolicony po zmianach – DzU z 30 maja 2006 r. nr 102, poz. 706)

9 Główną podstawę do realizacji określonego systemu planowania rozwoju zawarte są w Ustawie z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (DzU 06. nr 227, poz. 1658, z późn. zm.). Ustawa określa podmioty prowadzące politykę rozwoju, tryb współpracy między nimi, podstawowe instrumenty służące realizacji tej polityki oraz wskazuje źródła ich finansowania. Ustawa określa ponadto tryb przyjmowania strategii rozwoju kraju, strategii sektorowych, a także tryb ustanawiania i realizacji pro- gramów operacyjnych.

111

szczegółowych strategii a kierunkami rozwoju wskazanymi dla Wspólnoty oraz kraju. Niestety, przykład aktualizacji dokumentacji strategicznej w regionie nie odnalazł przełożenia na niższy poziom planowa-nia strategicznego. Jak wskazują analizy przeprowadzone dla województwa opolskiego, nie wszystkie jed-nostki samorządu terytorialnego poziomu powiatu czy gminy podjęły stosowną decyzję o aktualizacji swoich dokumentów strategicznych.

Dokumenty strategiczne w województwie opolskim

Punktem wyjścia w ramach analizy stanu dokumentacji strategicznej były wyniki badań prowadzo-nych przez Departament Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego. Jednostka ta prowadzi analizę programowania na poziomie gmin i powiatów. W publikacji zatytułowanej: Planowanie strategiczne w gminach i powiatach województwa opolskiego10, opracowanej na podstawie wy-ników ankietyzacji przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, raport opisujący stan na rok 2006 został zaktualizowany do stanu z lutego 2009 i wzbogacony o krytyczną analizę dokumentacji strategicznej z punktu widzenia identyfikacji procesów restrukturyzacji na poziomie lokalnym. Dla całego regionu zidentyfikowano zbiór dokumentów o charakterze strategicznym, który odnosi się do wieloaspektowego rozwoju na różnych szczeblach (strategie rozwojowe ogólne) oraz obejmującego wiele dziedzin oddziaływania. Najważniejszym elementem zidentyfikowanego zbioru jest Strategia Rozwoju Wo-jewództwa Opolskiego 2000–2015. Dokument ten ma charakter kompleksowy, ustalający główne kierunki polityki rozwojowej województwa. Zawiera odniesienie do pięciu pól wyjściowych opisujących przyszłą sytuację w regionie11:

• maksymalne wykorzystanie zewnętrznych sposobności i silnych stron regionu,• wykorzystanie zewnętrznych sposobności i rezygnacja ze „starego”, • poszukiwanie nowych sposobności i dążenie do eliminacji zewnętrznych zagrożeń, • poszukiwanie możliwości przetrwania i minimalizacji skutków narastającego kryzysu, • oczekiwanie na wykorzystanie sposobności i otwarcie uwarunkowań zewnętrznych.

Zaktualizowana Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego 2000–2015 (SRWO 2000–2015) stanowi do-kument z jednej strony wynikowy (wymagań i założeń dokumentów strategicznych wyższego rzędu, jak pokazano na rys. 3), z drugiej strony – założeń rozwojowych strategii pomniejszych (dziedzinowych oraz rozwojowych jednostek terytorialnych typu gmina, powiat). W wyniku przeprowadzonej aktuali-zacji możliwe stało się opracowania Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata 2007–2013 (RPO WO 2007–2013). Przygotowany dokument stanowi operacjonalizację SRWO 2000–2015 na płaszczyźnie regionalnej i w znakomitej większości ma za zadanie przybliżenie celu, jaki w niej wyznaczono. Strategia (SRWO 2000–2015) z założenia jest komplementarna ze strategiami dzie-dzinowymi (branżowe i sektorowe) oraz ogólnymi rozwojowymi dla gmin i powiatów. Analizę dokumentacji strategicznej w regionie rozpoczęto od inwentaryzacji wszelkiej dokumentacji o charakterze strategicznym. Wynikiem prac było zidentyfikowanie w regionie:

• w obszarze strategii ogólnych – 10 strategii rozwojowych na szczeblu powiatu oraz 67 dokumen-tów strategicznych na szczeblu gminy (w niektórych gminach strategia zastępowana jest progra-mem rozwoju lokalnego),

• w obszarze dziedzinowym – 8 pól strategicznego oddziaływania regionalnego regulowanych przez 5 strategii oraz 9 dokumentów planistycznych o charakterze strategiczno-operacyjnym. Ponadto na poziomie pomniejszych jednostek samorządu terytorialnego (powiat/gmina) zauważono liczne strategie dziedzinowe odpowiadające przyjętym podziałom dla regionu.

10 Dokument opracowany przez pracownika departamentu – Iwonę Świech-Olender

11 Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego (aktualizacja), Załącznik do Uchwały nr XXXIX/350/2005 Sejmiku Województwa Opolskiego z 11 października 2005 r., Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego 2005, s. 4


Rysunek 3. Hierarchia dokumentów strategicznych ze względu na stopień uszczegółowienia


Strategie regionalnei regionalne programy operacyjne

Strategie i wytycznepoziomu kraju

Strategie i wytycznepoziomu WspólnotySt

opie

ń us

zcze

góło

wie

nia

112

Z przeprowadzonych badań źródeł zastanych zauważono, iż w regionie występuje bardzo różne po-dejście do materii długofalowego planowania. Z jednej strony jest to pozytywny sygnał, że planowanie znalazło zaszczytne miejsce w świadomości decydentów regionalnych oraz lokalnych. W trakcie prowa-dzonej analizy zauważono, że wielość występujących dokumentów nie stanowi klarownie określonych obszarów planistycznych. Przechodząc od poziomu regionu do poziomu gminy, zauważa się, że rośnie stopień dowolności w regulacjach planistycznych. Dokonując próby wyodrębnienia zakresów oddziały-wania strategii dziedzinowych na mocy ustawy wyodrębnia się następujące obszary12:

• ochrony środowiska i ochrony przyrody,• ochrony zdrowia,• promocji zatrudnienia, w tym przeciwdziałania bezrobociu i łagodzenia jego skutków,• rozwoju kultury, kultury fizycznej, sportu i turystyki,• rozwoju miast i obszarów wiejskich,• tworzenia i modernizacji infrastruktury społecznej i technicznej,• rozwoju nauki i zwiększenia innowacyjności gospodarki,• rozwoju zasobów ludzkich,• tworzenia nowych miejsc pracy,• tworzenia i modernizacji infrastruktury społecznej i technicznej,• wspierania i unowocześniania instytucji państwa,• wspierania przedsiębiorczości,• wspierania wzrostu gospodarczego,• zwiększania konkurencyjności gospodarki.

Ze względu na złożoność obszarów/dziedzin oddziaływania JST w znaczący sposób ograniczają się do opracowywania tylko dokumentacji bezpośrednio odpowiadającej charakterowi i specyfice lokalnej. Nie wszystkie JST posiadają dane powyżej dokumenty, koncentrując się częstokroć na wybranych elemen-tach. Szczególnym przypadkiem w tym zakresie jest wspomniany PRL, który jest różnie identyfikowany na poziomie jednostek. Dokonując klasyfikacji, można stwierdzić, że stanowi on dokument o charakterze:

• równoznacznym ze strategią – w części jednostek zauważono, że programy te są traktowane jako strategia rozwoju,

• alternatywnym wobec strategii – niektóre z opracowań występują równocześnie ze strategią lokalną, lecz zawierają odmienne obszary regulacji,

• uszczegóławiającym strategię – stanowią operacjonalizację celów strategii lokalnej, stając się tym samym dokumentem wykonawczym dla strategii.

Trudność w interpretacji nowo powstałej dokumentacji sprawia, że powstaje problem lokalnych PRL-ów w całości dokumentacji strategicznej. Niemniej dla przejrzystości opracowania przyjęto podział pro-ponowany przed Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego na 8 obszarów (rys. 4).

Generalnie w województwie opolskim zauważono, że podział dokumentacji strategicznej ma cha-rakter systemu o silnym znaczeniu powiązań zwrotnych. Podstawowym dokumentem regionalnym, jak wspomniano powyżej, jest Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego, obejmująca perspektywą działa-nia regionalne do roku 2015. W ramach tego dokumentu ustalono istotne z punktu widzenia społeczne-go, gospodarczego i środowiskowego cele rozwoju. Na bazie tak skonstruowanej strategii powstały stra-tegie rozwojowe dla poszczególnych powiatów oraz gmin. Oprócz tego na wszystkich wskazanych szcze-blach, tj. regionu, powiatu i gminy, opracowano (zgodnie z zasadą adekwatności) strategie dziedzinowe. Strategie dziedzinowe na poziomie regionu mogą być interpretowane jako uszczegółowiony plan strate-giczny rozwoju regionu w danej dziedzinie. Niemniej na poziomie regionu zidentyfikowano szereg po-mniejszych dokumentów strategicznych (programy/plany operacyjne). Dokumenty te mają za zadanie nie tylko uszczegóławianie kluczowej dla rozwoju regionu dziedziny (sektora/branży), ale przede wszyst-

12 Ustawa z 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (DzU 06 nr 227, poz. 1658, z późn. zm.)

113

kim realizację wykonawczą celów zawartych w ogólnej strategii regionalnej (tab. 1). Wzajemne powiąza-nie wskazanych ze sobą dokumentów odwzorowuje się na spójności wyznaczonych celów oraz prioryte-tów działań. W powyższym zestawieniu zwraca uwagę fakt, że w dwóch przypadkach (obszar edukacji i infra-struktury) występująca strategia wygasła ze względu na przyjęty horyzont czasu. Niemniej w obszarze infrastruktury zauważa się inne uregulowania szczegółowe noszące znamiona strategii (np. odnośnie do systemów energetycznych). Dla obszaru edukacji nie zidentyfikowano dokumentu zastępującego dotych-czasową strategię, pozostawiając kierunkową regulację strategii ogólnej (SRWO 2000–2015). W obsza-rze ochrony środowiska nie zidentyfikowano strategii dziedzinowej, natomiast szereg pomniejszych do-kumentów wykonawczych. Należy się zastanowić, czy dla wskazanych powyżej obszarów/dziedzin nie rozważyć opracowania strategii lub też wpłynąć na uszczegółowienie wskazanych obszarów na poziomie Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego. Z punktu widzenia badawczego ciekawie wygląda sytuacja dokumentacji strategicznej na poziomie powiatów, gdzie informacje na temat potencjalnych kierunków rozwoju zawierają się w następującej do-kumentacji strategicznej (tab. 2). Na poziomie powiatów zauważa się próby przełożenia najważniejszych elementów planowania zidentyfikowanego na poziomie regionu. Do najważniejszych grup planowania strategicznego występujących w powiatach zaliczyć należy:

• lokalne strategie polityki społecznej,• program rozwoju lokalnego,• plan inwestycyjny,• lokalny program rewitalizacji,• program ochrony środowiska,• plan gospodarki odpadami.

Rysunek 4. System strategii w województwie opolskim



114

Lp.Obszar strategiidziedzinowa /

branżowaNazwa strategii

Nazwa programu lub planu

szczegółowegoUwagi

1Rozwój innowacji i nowych tech-nologii

Regionalna Strategia In-nowacji Wojewódz-twa Opolskiego na lata 2004–2013

Plan działań 2007–2009

Strategia reguluje zagadnienia: transferu wiedzy, promocji badań naukowych i stymulacji rozwoju potencjału techno-logicznego.

2 Rynek pracy Wieloletni plan dzdiałań na rzecz zatrudnienia do 2015

Wieloletni plan… stanowi de facto stra-tegię rynku pracy. Dokumentem wyko-nawczym dla tak skonstruowanego pla-nu jest Regionalny Plan Działań na rzecz Zatrudnienia dla Województwa Opolskie-go opracowywany na dany rok.

3Ochrona zdrowia i polityka spo-łeczna

Strategia ochrony zdro-wia 2006–2013

Wojewódzka strategia in-tegracji i polityki spo-łecznej 2007–2009

4 EdukacjaStrategia rozwoju eduka-cji w województwie opol-skim 2003–2006

Strategia de facto już nie obowiązuje, a w jej miejsce nie powstała żadna inna. Należy przypuszczać, że zapisy Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego na lata 2000–2015 kompensują jej brak.

5 Rolnictwo i obszary wiejskie

Program Energia Odnawialna Opolszczyzny

Brak jednego dokumentu strategicznego odnoszącego się do wszystkich zagadnień.

Program Leader

Program Odnowy Wsi Woje-wództwa Opolskiego

6 Ochrona środowiska

Aktualizacja Planu Gospodar-ki Odpadami dla Wojewódz-twa Opolskiego

Brak jednej wspólnej strategii.

Plan gospodarki odpada-mi województwa opolskie-go do 2010

Program Ochrony Środowiska Województwa Opolskiego na lata 2003–2006 z uwzględnie-niem perspektyw do 2014

7 Infrastruktura

Strategia rozwoju infrastruktury na lata 2004–2008

Strategia de facto już nie obowiązuje, a w jej miejsce nie powstała, żadna inna. Należy przypuszczać, że zapisy Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego na lata 2000–2015 kompensują jej brak.

Studium rozwoju systemów energetycznych w wojewódz-twie opolskim do 2015 roku

Dokument ma znamiona strategii.

Plan zagospodarowania prze-strzennego województwa opolskiego

Dokument stanowi z jednej strony wy-nik sumowania pomniejszych planów zagospodarowania przestrzennego, z drugiej natomiast wyznacza główne kie-runki rozwoju.

8 KulturaProgram Opieki nad Zabytka-mi Województwa Opolskiego na lata 2007–2010

Element odnoszący się zaledwie do jednego wymiaru szeroko pojętej kultury.

Tabela 1. Strategie dziedzinowe (sektorowe i branżowe) poziomu regionu


115

Z powyższego można wyróżnić także inne ujęcie, wyodrębniające dwie kategorie podziału: tema-tyczny i przestrzenny. Układ tematyczny reprezentuje dokumenty powiązane są ze sobą ze względu na szczegółowe oddziaływanie odnoszące się do określonej tematyki: polityki społecznej, ochrony środowi-ska itp. Natomiast podział przestrzenny odnosi się do dokumentów powiązanych ze sobą zasięgiem od-działywania: region, powiat, gmina itp. Każda z badanych jednostek terytorialnych posiada dokumenta-cję strategiczną, która z założenia ma być nie tylko spójna wewnętrznie – ze względu na komplementar-ny system zapisów, ale również spójna z zewnętrznymi uwarunkowaniami planistycznymi – odnoszący-mi się do strategii dla innych jednostek. Analizując dostępną dokumentację, zauważa się generalną zasadę, że wyodrębnione obszary/dzie-dziny regulacji strategicznej wynikają bezpośrednio z praktycznego podejścia władz jednostek samorzą-dów, gdyż odnoszą się tylko do takich obszarów, które stanowią istotny kierunek rozwoju. Zjawisko to szczególnie jest widoczne na poziomie gmin – zestawienie dokumentów głównych dokumentów strate-gicznych na tym poziomie zostało zestawione w dalszej części opracowania (tab. 3). W wyniku przeprowadzonej analizy zauważono szereg zjawisk, które mogą mieć znaczenie w dal-szym procesie badawczym projektu „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”. Ważnym elementem przeprowadzonego przeglądu jest wniosek, że liczba dostępnej dokumentacji strategicznej w regionie jest imponująca. Wielość podejmowanych zagadnień regulacyjnych i obszarów planistycznych wskazuje, że myślenie o perspektywie rozwojowej stanowi istot-ny element działalności jednostek. Wczytując się głębiej w poszczególne dokumenty, zauważono, że dzia-łania monitorujące i ewaluacyjne względem strategii rozwojowych prowadzą nieliczne jednostki. Prze-glądając zbiory informacji, stwierdzono, że większość dokumentów strategicznych jednostek samorządu znajduje się na stronach internetowych (np. w Biuletynie Informacji Publicznej). Obok informacji o sa-mych strategiach oraz sposobie ich uchwalenia tylko w nielicznych przypadkach zauważono dokumenty wskazujące na analizę postępów osiągnięcia przewidzianych strategiom celów. Nie oznacza to wszakże, że nie prowadzi się działań mających na celu weryfikację postępów strategii. Brak oficjalnych danych może wskazywać na to, że monitorowanie i ewaluacja odbywa się falami, które zgodne są z okresem progra-mowania funduszy strukturalnych UE. Podobne wnioski wykazane zostały w Raporcie Urzędu Marszał-kowskiego13. Wynika z niego, że weryfikacja prawidłowości opracowanych dokumentów strategicznych ma charakter okazjonalny i rzadko przyjmuje charakter procesowy. Brak usystematyzowanego podejścia do monitorowania stopnia osiągnięcia założonych celów pociąga za sobą niebezpieczeństwo ich nieosią-gnięcia. Brak podejścia procesowego może spowodować także, że zmiany zachodzące na danym obszarze (społecznym, gospodarczym, środowiskowym) nie są odpowiednio wcześnie dostrzegane. Opracowana na potrzeby dokumentacji strategicznej diagnoza częstokroć jest w tym momencie nieadekwatna i nie-dostosowana do rzeczywistości. Niedostrzegalne stają się, niestety, niektóre szanse, ale przede wszystkim zagrożenia rozwojowe. Jednostka samorządu nie jest wtedy w stanie minimalizować niebezpieczeństw z nich wynikających. Podczas badania zauważono, że tylko w paru przypadkach strategii rozwojowych (bądź dziedzi-nowych) zidentyfikowano szeroko rozumiane procesy restrukturyzacyjne. Odnosi się to do zagadnień prezentowanych w formie postulatywnej i nie wynikających bezpośrednio z przeprowadzonych dia-gnoz, lecz z generalnych problemów identyfikowanych dla całego kraju (restrukturyzacja służby zdrowia, oświaty, rolnictwa itp.). Zagadnienie procesów restrukturyzacji w szerokim tego słowa znaczeniu znajdu-je pośrednio miejsce w szeregu zjawisk, które poszczególne jednostki zauważają jako potencjalne zagro-żenie. W tym zakresie bardzo ważnym elementem dalszych prac eksperckich jest konieczność weryfikacji dostępnych analiz strategicznych. Wyniki pochodzące z badań pierwotnych zostaną zapewne zestawione z diagnozą strategiczną, co umożliwi wysondowanie stopnia przygotowania każdej jednostki. W obecnej fazie zauważa się znikomy poziom dostrzegania zjawisk restrukturyzacyjnych, co znajduje odzwiercie-dlenie w zestawionej dokumentacji. Analiza materiału badawczego musi prowadzić do weryfikacji cało-ści procesów zachodzących w regionie z punktu widzenia wymiaru społecznego, gospodarczego i środo-wiskowego. Takie ujęcie pozwoli na wypracowanie rozwiązań umożliwiających trwały rozwój regionu.

13 Raport: Planowanie strategiczne w gminach i powiatach województwa opolskiego, Opole 2006


116

Lp. Powiat Nazwa dokumentacji strategicznej (okres obowiązywania) Uwagi

1 Brzeg

Strategia Rozwoju Powiatu Brzeskiego na lata 2007–2020 (2007–2020)Program Rozwoju Lokalnego 2004–2013Program Rozwoju Lokalnego 2004–2013Program Ochrony Środowiska 2005–2012Plan Gospodarki Odpadami 2004–2018

Powiatowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2004–2018

Dokument w zasadzie już wygasł i brak informacji na temat odnowienia.

2 Głubczyce

Brak danych na temat ogólnej strategii rozwojowejBrak informacji na temat uchwalenia dokumentu z zakresu strategii ogólnej.

Plan Gospodarki Odpadami 2004–2007Dokument w zasadzie już wygasł i brak informacji na temat odnowienia.

Plan Ochrony Środowiska 2004–2007Dokument w zasadzie już wygasł i brak informacji na temat odnowienia.

3 Kędzierzyn-KoźleZaktualizowana Międzygminno-Powiatowa Strategia Rozwoju Wspólnoty Kędzierzyńsko-Kozielskiej do 2015 roku (2006–2015)

4 Kluczbork

Strategia Rozwoju Powiatu Kluczborskiego na lata 2001–2015Plan Rozwoju LokalnegoPlan gospodarki odpadami dla powiatu kluczborskiego 2004–2007 wraz z perspektywąProgram ochrony środowiska dla powiatu kluczborskiego 2004–2007 z perspektywą 2011

5 Krapkowice Strategia Rozwoju Wspólnoty Krapkowickiej na lata 2001–2015

6 Namysłów

Strategia Rozwoju Powiatu Namysłowskiego do roku 2015 (2005–2015)Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Namysłowskiego na lata 2004–2006

Strategia Powiatowego Urzędu Pracy na lata 2002–2007Dokument w zasadzie już wygasł i brak informacji na temat odnowienia.

Plan Gospodarki Odpadami dla Powiatu Namysłowskiego

Program Ochrony Środowiska dla Powiatu Namysłowskiego

7 Nysa

Strategia Rozwoju Wspólnoty Międzygminno-Powiatowej Ziemi Ny-skiej na lata 2004–2015

Plan Gospodarki OdpadamiProgram Ochrony Środowiska

8 Olesno

Strategia Społeczno-Gospodarczego Rozwoju Powiatu Oleskiego na lata 2001–2015

Plan rozwoju lokalnego na lata 2007–2009 Dokument w zasadzie już wygasł i brak informacji na temat odnowienia.

9 Opole

Strategia rozwoju miasta Opola – stolicy polskiej piosenki – na lata 2004–2015Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Opol-skiego w latach 2001–2015Powiatowy Program Ochrony ŚrodowiskaStrategia Rozwoju Wspólnoty OpolskiejPowiatowy Program BezpieczeństwaPowiatowy Program Przeciwdziałania Bezrobociu i Aktywizacji Lokalnego Rynku Pracy Program Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych w Powiecie Opolskim na lata 2008–2012

10 Prudnik Strategia Rozwoju Powiatu Prudnickiego (2000–2015)

11 Strzelce OpolskieStrategia Rozwoju Powiatu Strzeleckiego do roku 2015 (2004–2015)Plan Ochrony Środowiska wraz z Programem Gospodarki Odpadami

Tabela 2. Dokumenty strategiczne poziomu powiatów

Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynu Informacji Publicznej dla poszczególnych powiatów

117

Lp. Powiat Nazwa dokumentu strategicznego

1 Baborów Strategia Rozwoju Gminy Baborów 2005–2013Plan rozwoju miejscowości: Baborów, Sucha Psina, Raków na potrzeby programu „Odnowa Wsi”

2 BiałaStrategia Rozwoju Gminy Biała 2001–2015Dwa miejscowe plany przestrzennego zagospodarowania terenów miejscowości Biała oraz Łącznik.Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla 4 miejscowości gminy Biała

3 Bierawa Strategia Rozwoju Gminy Bierawa (2000–2015)Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Bierawa na lata 2004–2013

4 BraniceStrategia Rozwoju Gminy Branice do roku 2013Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Branice do roku 2013Plany zagospodarowania przestrzennego dla 6 miejscowościStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Branice

5 Brzeg Strategia Zrównoważonego Rozwoju pt. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Miasto Brzeg 2004–2015Program ochrony środowiska dla miasta Brzeg na lata 2005–2015 Plan gospodarki odpadami dla miasta BrzegMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Brzeg

6 Byczyna Strategia Rozwoju Gminy Byczyna (1997–2010)

7 Chrząstowice

Strategia Rozwoju Gminy Chrząstowice na lata 2000–2015Koncepcja kanalizacji całej gminyPlan gospodarki odpadamiProgram ochrony środowiskaStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminyMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wsi Chrząstowice

8 Cisek Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Cisek 2004–2013

9 Dąbrowa

Zintegrowana Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Gminy Dąbrowa (2005–2020)Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Dąbrowa na lata 2005–2006 i lata 2007–2013Plany rozwoju miejscowościStrategia rozwiązywania problemów społecznych na lata 2005–2009 Program ochrony środowiska na lata 2005–2015Plan gospodarki odpadami na lata 2005–2015Plany zagospodarowania przestrzennego pod inwestycje (dla dwóch miejscowości)

10 DobrodzieńStrategia Rozwoju Miasta i Gminy Dobrodzień (2004–2010)Program ochrony środowiskaPlan gospodarki odpadami

11 Dobrzeń WielkiStrategia rozwoju Gminy Dobrzeń Wielki (2000–2010)Studium zagospodarowania przestrzennego gminyMiejscowe plany zagospodarowania przestrzennego wszystkich wsi z terenu gminy

12. Domaszowice Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Domaszowice (2004–2013)Plany rozwoju wsi (dwa dokumenty dotyczące dwóch miejscowości)

13. Głogówek Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Głogówek (2000–2010)Program Rozwoju Lokalnego Gminy Głogówek na lata 2004–2013

14. Głubczyce Strategia Rozwoju Gminy Głubczyce 2001–2015

15. Głuchołazy Strategia Rozwoju Gminy Głuchołazy 2004–2019Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Głuchołazy

16. Gogolin

Wieloletni plan rozwoju i modernizacji urządzeń wodociągowych i urządzeń kanalizacyjnychWieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy GogolinGminna strategia rozwiązywania problemów społecznych na lata 2005–2010Plany rozwoju miejscowości: Malnia, Kamionek i Kamień ŚląskiPlan aglomeracji gogolińskiej

17. Gorzów Śląski Plan gospodarki odpadami oraz program ochrony środowiska

18. Grodków Wieloletni program inwestycyjny

19. Izbicko Strategia Rozwoju Gminy Izbicko 2003–2015

20. Jemielnica Strategia Rozwoju Gminy

21. Kamiennik Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminyPlany miejscowe zagospodarowania przestrzennego wszystkich wsi

22. Kędzierzyn-Koźle Strategia Rozwoju Miasta Kędzierzyna-Koźla 2009–2015

Tabela 2. Dokumenty planowania strategicznego na poziomie gmin


118

23. Kietrz Strategia Rozwoju Gminy Kietrz do roku 2013

24. Kluczbork Strategia Rozwoju Miasta i Gminy Kluczbork (2004–2019)

25. Kolonowskie Strategia Rozwoju Gminy Kolonowskie (bez horyzontu czasowego)

26. KomprachciceStrategia Rozwoju Gminy Komprachcice na lata 2002–2015Plan gospodarki odpadami na lata 2005–2015Program ochrony środowiska na lata 2005–2015

27. Korfantów

Strategia Rozwoju Gminy Korfantów do 2015 roku Program ochrony środowiska z planem gospodarki odpadamiProgram gospodarki ściekamiPlany aglomeracji Korfantów, ŚcinawaMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennegoStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Korfantów

28. Krapkowice

Strategia Rozwoju Wspólnoty KrapkowickiejStrategia Rozwoju Wspólnoty Krapkowickiej, strategia mieszkaniowa do 2020 r., plan ochrony środowiska wraz z planem gospodarki odpadami na okres 2004–2007 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007–2015, karta współpracy z organizacjami pozarządowymi, program działań na rzecz osób niepełnosprawnych na lata 2002–2010, strategia integracji polityki społecznej na lata 2004–2006

29. Lasowice Wielkie Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Lasowice WielkieStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy

30. Leśnica Strategia zrównoważonego rozwoju gminy Leśnica (2001–2016)

31. Lewin Brzeski Strategia Rozwoju Gminy Lewin Brzeski na lata 2001–2015

32. LubrzaStrategia Ekorozwoju Gminy Lubrza (1999–2010)Wieloletni plan inwestycyjny, studium kierunków i uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego, plan zagospodarowania przestrzennego dla miejscowości Trzebina

33. Lubsza Strategia Rozwoju Gminy Lubsza 1999–2025Wieloletni plan inwestycyjny

34. ŁambinowiceStrategia Rozwoju Gminy 2000–2015Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Łambinowice Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadamiWieloletni program inwestycyjny

35. Łubniany Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju zagospodarowania przestrzennego gminy

36. Murów Strategia Rozwoju Gminy Murów

37. Namysłów

Strategia Rozwoju Gospodarczego Gminy Namysłów Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Namysłów 2005–2006 oraz 200–2013Program ochrony środowiska i plan gospodarki odpadamiStudium zagospodarowania przestrzennegoMiejscowe plany zagospodarowania przestrzennegoAglomeracja Namysłów – Krajowy Program Oczyszczania Ścieków Komunalnych

38. Niemodlin Strategia Zrównoważonego Rozwoju Gminy Niemodlin na lata 2008–2015Program Rozwoju Gminy Niemodlin w latach 2007–2013

39. NysaStrategia Rozwoju Gminy Nysa na lata 2004–2015Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Nysa na lata 2004–2006 z perspektywą na lata 2007–2013Plan gospodarki odpadami dla gminy Nysa na lata 2004–2014Program ochrony środowiska dla gminy Nysa na lata 2004–2010

40. Olesno Strategia Rozwoju Gminy Olesno na lata 2005–2015

41. Olszanka Strategia Rozwoju Gminy Olszanka na lata 2000–2015Plan rozwoju lokalnego sołectw

42. Opole

Strategia Rozwoju Miasta Opola – Stolicy Polskiej Piosenki (2004–2015)Strategia promocji miasta Opola Strategia integracji i polityki społecznej dla miasta OpolaLokalny program rozwoju przedsiębiorczościProgram współpracy miasta Opola z organizacjami pozarządowymi i innymi uprawnionymi pod-miotamiProgram ochrony środowiska wraz z planem gospodarki odpadami dla miasta Opola Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy OpoleProgram budowy i przebudowy dróg

43. Otmuchów Strategia Rozwoju Gminy na lata 2004–2020Plan Rozwoju Lokalnego Otmuchowa na lata 2004–2013

44. OzimekStrategia Rozwoju Gminy Ozimek na lata 2003–2015Projekt założeń do planu zaopatrzenia gminy Ozimek w ciepło, energię elektryczną i paliwa ga-zowe

45. PaczkówStrategia Rozwoju Gminy Paczków 1998–2020Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Paczków 2004–2013Program ochrony środowiska 2004–2008Plan gospodarki odpadami

119

46. Pakosławice Strategia Rozwoju Gminy Pakosławice 2005–2015Plan gospodarki odpadami

47. PawłowiczkiStrategia Rozwoju Gminy Pawłowiczki 2000–2010Lokalny Program Rozwoju Pawłowiczek 2004–2013Program ochrony środowiska, plan gospodarki odpadami

48. Pokój Modelowy program wykorzystania walorów przyrodniczo-krajobrazowych Stobrawskiego Parku Krajobrazowego w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego gminy Pokój do roku 2010

49. Polska Cerekiew Strategia Rozwoju Gminy Polska Cerekiew na lata 2000–2015

50. Popielów

Strategia Rozwoju Gminy Popielów 2000–2015Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Popielów na lata 2004–2006 oraz założenia rozwojowe na lata 2007–2013Program ochrony środowiskaPlan gospodarki odpadami, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminyGminna strategia rozwiązywania problemów społecznychPlan zagospodarowania przestrzennego wsi Stare Siołkowice, Popielów i Karłowice

51. PraszkaStrategia Rozwoju Gminy Praszka 2000–2015Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Praszka 2005–2013Wieloletni program inwestycyjny

51. PraszkaStrategia Rozwoju Gminy Praszka 2000–2015Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Praszka 2005–2013Wieloletni program inwestycyjny

52. Prószków Strategia Rozwoju Gminy Prószków Studium zagospodarowania przestrzennego gminy

53. Prudnik

Strategia Rozwoju Gminy Prudnik 2000–2020Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Prudnik 2005–2013Plan przestrzennego zagospodarowania gminy w części dotyczącej miasta PrudnikStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy PrudnikPlan gospodarki odpadami, program ochrony środowiska

54. Radłów Plan Rozwoju Lokalnego dla Gminy Radłów na lata 2004–2013Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju zagospodarowania przestrzennego gminy Radłów

55. Reńska WieśStrategia Rozwoju Gminy Reńska Wieś 2001–2015Plan Odnowy Miejscowości Reńska Wieś Plan gospodarki odpadami na lata 2005–2015 Program ochrony środowiska na lata 2005–2015

56. RudnikiStrategia Rozwoju Gminy Rudniki 2000–2015Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminyZintegrowana strategia rozwoju obszarów wiejskich obszaru Górnej Prosny

57. SkarbimierzPlan Rozwoju Lokalnego dla Gminy Skarbimierz na lata 2004–2013Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennegoMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego obejmujący obszar całej gminyWieloletni plan inwestycyjny

58. Skoroszyce

Strategia Rozwoju Gminy Skoroszyce do 2010 r.Plan Rozwoju Lokalnego dla Gminy na lata 2004–2013Program ochrony środowiskaMiejscowe plany zagospodarowania przestrzennego wszystkich 10 miejscowości gminy Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Skoroszyce

59. Strzelce Opolskie Strategia Rozwoju Gminy Strzelce Opolskie (2000–2015)Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Strzelce Opolskie do 2013

60. Strzeleczki Strategia Rozwoju Gminy Strzeleczki (2004–2010)Plan ochrony środowiska, plan gospodarki odpadami

61. Świerczów Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminyMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy

62. Tarnów OpolskiStrategia Rozwoju Gminy Tarnów OpolskiPlan Rozwoju Lokalnego Gminy Tarnów Opolski na lata 2004–2006 w perspektywie na lata 2007–2013

63. Tułowice Strategia Rozwoju Gminy TułowicePlan Rozwoju Lokalnego Gminy Tułowice na lata 2007–2013

64. Turawa Strategia Rozwoju Gminy Turawa na lata 2007–2015

65. UjazdStrategia Rozwoju Miasta i Gminy Ujazd 2000–2010Program ochrony środowiska i gospodarki odpadamiProgram zabezpieczenia energetycznego

66. Walce Strategia Rozwoju Gminy Walce (2004–2015)

67. Wilków

Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Wilków na lata 2004–2006 w perspektywie na lata 2007–2013Program ochrony środowiskaPlan gospodarki odpadamiStudium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy WilkówMiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego


120

68. WołczynStrategia Rozwoju Gminy Wołczyn (2001–2015)Plan gospodarki odpadamiProgram ochrony środowiska

69. Zawadzkie Strategia Rozwoju Gminy Zawadzkie 2002–2015

70. Zdzieszowice Strategia dla Miasta i Gminy Zdzieszowice 2001–2010

71. Zębowice Strategia Rozwoju Gminy Zębowice 2004–2013Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Zębowice

Źródło: opracowanie własne na podstawie Biuletynu Informacji Publicznej dla poszczególnych powiatów oraz raportu: Planowanie strategiczne w gminach i powiatach województwa opolskiego, Opole 2006

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd dokumentów strategicznych rozwoju jednostek samorządu terytorialnego...

123

rozdział 5

Struktura gospodarcza województwa opolskiego jako czynnik rozwoju przedsiębiorstw jutra –

koncepcja i założenia badawcze

Krzysztof Malik

CZĘŚĆ II

METODOLOGIA BADAŃ NAD ROZWOJEM PRZEDSIĘBIORSTW JUTRA

125

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Struktura gospodarcza województwa opolskiego jako czynnik rozwoju ...

Teorie rozwoju przedsiębiorstw w wymiarze lokalnym i regionalnym

Można powołać różnorakie teorie odnoszące się do określonych aspektów (uwarunkowań) rozwoju przedsiębiorstw zlokalizowanych terytorialnie w otoczeniu. Należą do nich głównie teorie ekonomiczne i te koncepcje, które mają charakter interdyscyplinarny:

• neoklasyczna teoria wzrostu,• postkeynesowska teoria wzrostu,• nowa teoria wzrostu (endogenicznego),• teoria rozwoju zależnego – centrum-peryferie,• teoria bazy ekonomicznej,• koncepcja realnego cyklu koniunktury,• teoria pozytywnych szoków technologicznych (rozwoju dzięki innowacjom),• teoria rozwoju dzięki klastrom,• teoria rozwoju dzięki przewagom konkurencyjnym,• koncepcja rozwoju zrównoważonego (sustainable development).

Rozwinięcie teorii neoklasycznych wzrostu optymalnego następuje poprzez włączenie jakości śro-dowiska wraz z produkcją materialną do funkcji dobrobytu społecznego. Modele opisujące wyłącznie ekologiczne warunki brzegowe procesu gospodarowania (czy stan równowagi ekologicznej we wzroście) muszą zostać rozwinięte w modele ukazujące zmiany dobrobytu w zależności od ekologicznych i spo-łecznych efektów zewnętrznych produkcji i konsumpcji oraz przy uwzględnieniu przeznaczenia części oszczędności na przedsięwzięcia ochronne. Jest to problem warunkowej maksymalizacji dobrobytu spo-łecznego w długookresowym horyzoncie czasowym1. Z kolei interesującym przykładem endogenicznego modelu wzrostu jest model Uzawy-Lucasa2. Po-stęp techniczny (który jest czynnikiem wzrostu gospodarczego) występuje w modelu jako zmienna en-dogeniczna. Przy modelowaniu postępu technicznego podstawowe znaczenie odgrywa kapitał ludzki3. Atrybutem kapitału ludzkiego jest wiedza, stanowiąca zbiór określonych informacji, których wyko-rzystanie na rzecz dobra regionu kreuje jego rozwój. Gospodarka oparta na wiedzy staje się innowacyj-na. Upowszechnianie innowacji w gospodarce regionalnej kreuje tzw. pozytywne szoki technologiczne w ujęciu J. Schumpetera. Dzięki takim innowacjom wdrażanym w przedsiębiorstwach albo w całych branżach gospodarki regionalnej wytwarzane są tzw. produkty regionalne, które mogą stanowić spe-cjalność danego regionu. Wytwarzanie takich produktów dzięki innowacjom staje się jednostkowo tań-sze, co pociąga za sobą wzrost społecznej wydajności pracy. To z kolei skutkuje wzrostem podaży, a tak-że poprawą kondycji finansowej przedsiębiorstw regionu. Taki gospodarczy rozkwit może trwać kilka lat (w praktyce od 5 do 7), a stopa wzrostu regionalnego produktu brutto osiąga w warunkach polskich od 5 do 10% rocznie. Ale jak wiadomo, gospodarka, w tym również gospodarka regionalna, rozwija się w spo-sób cykliczny. W ujęciu graficznym cykl koniunktury (business cycle) przypomina spłaszczoną sinusoidę i po fazie rozkwitu następuje załamanie, które ma swój początek w rosnącej presji na wzrost wynagro-dzeń. Po pewnym czasie tempo wzrostu wynagrodzeń dla różnych grup zawodowych zaczyna wyprzedzać tempo wzrostu wydajności pracy. A trafiające do obiegu zasoby pieniądza przewyższają wartość zasobów dóbr i usług zaoferowanych w tym czasie do sprzedaży. Wówczas rośnie inflacja, a w ślad za nią podstawo-we stopy procentowe, gospodarka rozwija się znacznie wolniej i tak aż do następnego pozytywnego szoku technologicznego. Z punktu widzenia rozwoju lokalnego i regionalnego ogromne znaczenie ma ingeren-cja władz administracyjnych, a także działania podejmowane przez same przedsiębiorstwa oraz uczelnie i instytuty naukowo-badawcze na rzecz kreowania i rozwijania lokalnej innowacyjności. Sieci powiązań funkcjonalnych pomiędzy opisanymi aktorami rozwoju lokalnego nazywane są klastrami. Efektem takich

1 Zob. B. Fiedor, Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska, PAN O/Wrocław, Wrocław 1990, s. 118 i dalsze

2 Zob. R. Lucas Jr., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics, 22, 1, 1988, s. 3-42

3 Zob. S.R. Domański, Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993


126

działań jest wywoływanie pozytywnych szoków technologicznych i tym samym skracanie okresu recesji w gospodarce. A to przyczynia się do podtrzymywania fazy wzrostu gospodarki regionu i stwarza warun-ki rozwijania przewag konkurencyjnych i rozwoju zrównoważonego i trwałego. Przegląd teorii rozwoju społeczno-gospodarczego prowadzi do wniosku o możliwości adoptowa-nia do analizy koncepcji sustainable development części dorobku neoklasycznej tzw. nowej teorii wzro-stu, rozwoju konkurencyjnego, rozwoju dzięki innowacjom i strukturom klastrowym. Można sformuło-wać tezę, iż koncepcja sustainable development – jako najogólniejsza – integruje wskazane teorie rozwo-ju, które są ukierunkowane zasadniczo na jeden czynnik lub wymiar rozwoju. Jak dotychczas rozwój zrównoważony i trwały jest najdalej idącą koncepcją „urządzania” gospodarki światowej i jedyną strategią stwarzającą możliwości powstrzymywania katastrofy ekologicznej i łagodze-nia innych zagrożeń globalnych na Ziemi4. Na podstawie analizy koncepcji sustainable development zidentyfikowano grupy czynników zrówno-ważonego rozwoju przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych w gminach województwa opolskiego:

1. Prorozwojowa struktura gospodarcza (kapitał ekonomiczny). Struktura skorelowana z foresi-ghtem regionalnym. Struktura własnościowa, branżowa, wskaźniki przedsiębiorczości i innowa-cyjności. Tradycje produkcyjne i dotychczasowe trendy, przewagi konkurencyjne.

2. Wysoka jakość kapitału społecznego. Warunki pracy, odpoczynku, samorealizacji. Polityka roz-woju gminy. Rozwinięta infrastruktura okołobiznesowa. Problemy społeczne są rozpoznawane i rozwiązywane. Gmina atrakcyjna dla inwestora (gadi_2008).

3. Wysoka jakość kapitału ludzkiego (demografia i migracje, atrakcyjność). Poziom wykształcenia, cechy jakościowe: kreatywność, innowacyjność B+R, przedsiębiorczość, pracowitość.

4. Kapitał naturalny i atrakcyjność turystyczna.

Pozycja województwa opolskiego względem województw śląskiego i dolnośląskiego

Przeprowadzone zostały analizy porównawcze dla województwa opolskiegona tle konkurencyjności rozwoju według następujących kryteriów:

• produkcja i dystrybucja energii,• infrastruktura techniczna,• inwestycje,• wzrost gospodarczy,• środowisko,• zasoby ludzkie i rynek pracy,• zasoby naturalne i nowe materiały5.

Dostrzegalna jest bardzo duża rozbieżność pomiędzy, z jednej strony – województwem opolskim, z drugiej zaś – województwami: dolnośląskim i śląskim (rys.). Jednocześnie dwa ostatnie województwa cechuje bardzo duży stopień wzajemnego podobieństwa właściwie we wszystkich wyodrębnionych ob-szarach. Największe, choć nadal niewielkie rozbieżności – na korzyść województwa śląskiego – ujawnia-ją się w obszarze „Energia”, a na korzyść województwa dolnośląskiego – w obszarze „Zasoby naturalne i nowe materiały”. Ze względu na potencjały wszystkich trzech województw województwa dolnośląskie i śląskie konkurują pomiędzy sobą. Z kolei w większości badanych obszarów rozwoju potencjał zidenty-fikowany dla województwa opolskiego nie umożliwia skutecznej walki konkurencyjnej z sąsiadującymi konkurentami regionalnymi. Należy zauważyć, iż w obszarach: „Zasoby naturalne i nowe materiały” oraz

4 Wskaźniki ekorozwoju, pod red. T. Borysa... op. cit., s. 97

5 Raport z przeprowadzonych badań i analiz kluczowych obszarów badawczych. Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku, Opole 2008, maszynopis Politechnika Opolska.

127


„Zasoby ludzkie i rynek pracy” województwo opolskie uzyskuje wyniki lepsze względem obu sąsiadów. Oba te obszary rozwoju należy traktować jako te, w których województwo opolskie, uzyskując relatywnie dobre wyniki, może skutecznie pełnić funkcję komplementarną wobec dwóch kluczowych województw ościennych, optymalnie wykorzystując własny kapitał rozwoju (kapitał ludzki i kapitał naturalny).

Struktura gospodarki województwa opolskiego według badań foresightowych

Czynnikiem integrującym łady i kapitały rozwoju jest określony potencjał technologiczny regionu, który jest jednocześnie elementem kapitału rozwoju. W Foresighcie dla województwa opolskiego doko-nano analizy czynników i kół zamachowych rozwoju regionu, sytuując je w układzie STEEP, w którym uwzględnione zostały wszystkie łady rozwoju zrównoważonego (S – ład społeczny, E – ład ekonomiczny, E – ład ekologiczny, P – ład polityczno-instytucjonalny) oraz potencjał technologiczny regionu – T, któ-ry traktowano jako czynnik integrujący tworzenie ładów i rozwój regionu. Efektem badań foresightowych była identyfikacja kluczowych obszarów rozwoju regionu, które na-leży już teraz wspierać jako:

• atrakcyjny obszar badawczy,• domenę konkurencyjnych i trwałych inwestycji gospodarczych o charakterze regionalnym

i ponadregionalnym.

Wskazane poprzez ranking ekspercki Foresightu obszary kluczowe dla rozwoju województwa opol-skiego stanowią6:

6 Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, wyd. Instytut Śląski, Opole 2008 (dalej: Foresight dla wojewódz-

Rysunek 1. Pozycja konkurencyjna województwa opolskiego względem województw śląskiego i dolnośląskiego

Źródło: Raport z przeprowadzonych badań i analiz kluczowych obszarów badawczych. Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku, Opole 2008, maszynopis


128

• zasoby naturalne i nowe materiały w przemyśle chemicznym,• zasoby naturalne i nowe materiały w przemyśle spożywczym i przetwórstwie rolno-spożywczym,• zasoby naturalne i nowe materiały w budownictwie,• infrastruktura sektora transportowego,• zrównoważona energetyka,• rolnictwo, agroturystyka i leśnictwo.

Należy podkreślić, że wcześniejsza niż u konkurentów koncentracja na przyszłych obszarach kluczo-wych sprzyja konkurencyjności rozwoju województwa.

W Foresighcie dla województwa opolskiego została ponadto zidentyfikowana pozycja branż gospo-darki według czterech kryteriów-czynników rozwoju technologicznego (rys. 2):

• udziału w tworzeniu miejsc pracy• jakości zasobów ludzkich• możliwości przyciągania inwestorów• potencjału wykorzystania innowacyjnych technologii.

Z przeprowadzonych analiz foresightowych dla województwa opolskiego wynika potencjał rozwojo-wy poszczególnych branż (sekcji) rozumiany jako różnica pomiędzy prawdopodobieństwem dynamicz-nego rozwoju w okresie do 2020 roku a oceną jej znaczenia w roku badawczym 2008 (rys. 3). Największy dystans pomiędzy aktualnym znaczeniem (2008) a dynamicznym rozwojem w okresie do 2020 roku występuje w branżach:

• gastronomia oraz baza turystyczna (różnica pomiędzy obiema zmiennymi wyniosła 1,06),• usługi komunalne oraz społeczne (0,9),

twa opolskiego), s. 16

Rysunek 2. Ocena poszczególnych branż w odniesieniu do wskazanych wymiarów

Źródło: Raport z przeprowadzonych badań i analiz kluczowych obszarów badawczych. Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku, Opole 2008, maszynopis.

129


• usługi w zakresie transportu, gospodarki magazynowej i łączności (0,8),• usługi związane z obsługą nieruchomości oraz firm (0,78),• budownictwo i usługi w zakresie ochrony zdrowia i pomocy społecznej

(w obu przypadkach: 0,77).

Najmniejsze odchylenia wielkości przyszłych od obecnych wystąpiły w branżach: rolnictwo (0,19), pro-dukcja wyrobów chemicznych (0,28) oraz produkcja i dystrybucja energii elektrycznej, gazu i wody (0,32). Z największymi odchyleniami mamy do czynienia w odniesieniu do obszarów, których aktualne znaczenie oceniane było raczej nisko, z kolei wobec branż obecnie istotnych dla rozwoju województwa opolskiego różnice te okazały się relatywnie niewielkie. Wydaje się jednak, iż stwierdzenie, że potencjał rozwojowy tych ostatnich branż jest niski, jest tu nieuprawnione – stosunkowo niewielki stopień różnic pomiędzy analizowanymi zmiennymi wynika w dużej mierze z generalnie optymistycznego postrzega-nia rozwoju wszystkich branż przy jednoczesnej realnej – a więc i bardziej krytycznej – ocenie ich aktu-alnego znaczenia. Przyczyną istotniejszych różnic w przypadku wskazanych branż jest w głównej mierze efekt ich słabego wyniku w odniesieniu do oceny aktualnego znaczenia. W przypadku ocen prawdopo-dobieństwa dynamicznego rozwoju danej branży w okresie do 2020 roku wyniki badań foresightowych dla wszystkich branż były znacznie bardziej ujednolicone.

Struktura gospodarcza i rozwój regionu

Struktura gospodarki wpływa na trwałość i tempo rozwoju społeczno-gospodarczego zarówno lo-kalnych, jak i ponadlokalnych jednostek terytorialnych. Ukształtowanie określonej struktury gospodar-ki stanowi wypadkową lokalnych (regionalnych) kapitałów rozwojowych oraz sposobu ich wykorzysty-wania przez społeczność. Ów sposób wykorzystywania kapitałów rozwoju stanowi z kolei konsekwencję poziomu ładów rozwoju, czyli dostosowania polityki i podejmowanych działalności ekonomicznych do szans i atutów wynikających z warunków oraz zasobów lokalnych. Zatem integrowanie warunków i zaso-

Rysunek 3. Wielkość dystansów pomiędzy aktualnym znaczeniem danej branży a prawdopodobieństwem jej dynamicznego rozwoju w okresie do 2020 roku

Źródło: Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 roku. Kluczowe obszary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, Wyd. Instytut Ślą- ski, Opole 2008, s. 218.


130

bów lokalnych z polityką rozwoju regionu przy wykorzystywaniu komparatywnych przewag w otoczeniu bliższym i dalszym stanowi warunek konieczny trwałego rozwoju. Stąd z punktu widzenia oceny wpływu struktury gospodarki na rozwój jednostki terytorialnej istotne jest zbadanie:

• zakresu i stopnia wykorzystania regionalnych składowych kapitału rozwoju (kapitał ludzki, społeczno-instytucjonalny, ekonomiczny i naturalny),

• efektywności realizowanej polityki rozwoju regionu i jej dziedzin,• zakresu i stopnia wykorzystywania przewag komparatywnych regionu i subregionów.

Badania sformułowane w zadaniu 1 zostaną pogłębione w dalszym toku prac szczególnie w odnie-sieniu do wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego w układzie przestrzennym województwa opolskie-go. Zadanie 2 możliwe będzie do zrealizowania po zakończeniu pełnego okresu programowania, a także fragmentarycznie w toku ewaluacji realizowanych programów operacyjnych7. Zadanie badawcze 3 zosta-nie przeprowadzone za pomocą określonych narzędzi statystycznych i kwestionariuszowych w układzie gmin i/lub miejscowości województwa opolskiego. W tym miejscu, biorąc pod uwagę gospodarkę województwa opolskiego, można badać jej strukturę zmo-dyfikowaną metodą opracowaną przez Boston Consulting Group (BCG). Kryterium odniesienia ocen typu duży/mały udział sekcji w gospodarce regionu oraz wzrost/spadek udziału sekcji w gospodarce województwa opolskiego stanowią odpowiednie wskaźniki wartości dodanej brutto obliczone dla całego kraju (tab. 1).

Tabela 1. Zmodyfikowana macierz BCG wybranych sekcji gospodarki w województwie opolskim w okresie 1995–2008

7 Pilotażowo badanie efektywności alokacyjnej wydatkowania funduszy w ramach ZPORR dla województwa opolskiego według kryterium zrównoważenia i konkurencyjności rozwoju przeprowadzono w pracy: K. Bedrunka, Efektywność wykorzystania funduszy strukturalnych jako czynnik rozwoju regionu. Praca doktorska, AE w Katowicach, Katowice 20088 Udział w gospodarce i jego zmiany zmierzono wartością dodaną brutto wybranych sekcji przetwórstwa przemysłowego w woje- wództwie opolskim w okresie 2006–2008 odniesioną do wielkości krajowych.

Zmiana udziału w gospodarce8

Względny spadek Względnie stały Względny wzrost Udział w gospodarce regionu względem

wskaźników krajowych

Relatywnie mały

transport, gospodarka magazynowa i łączność, pośrednictwo finan-sowe

produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna, produkcja pojazdów samocho-dowych, przyczep i naczep, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produk-cja maszyn i aparatury elektrycz-nej, działalność wydawnicza i poligrafia

górnictwo i kopalnic-two, produkcja meta-li, produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz słomy i wikliny, produkcja masy włók-nistej i papieru

Zbliżony do wielkości krajowych

produkcja maszyn i urządzeń, hotele i restauracje

edukacja, obsługa nie-ruchomości i firm, na-uka, pozostała działal-ność usługowa, ochro-na zdrowia i opieka społeczna

Relatywnie duży

handel i naprawy, rol-nictwo, łowiectwo i le-śnictwo, budownic-two, produkcja arty-kułów spożywczych i napojów, produk-cja wyrobów chemicz-nych

wytwarzanie i zaopatry-wanie w energię elek-tryczną, gaz i wodę, pro-dukcja wyrobów z po-zostałych surowców nie-metalicznych, produkcja wyrobów z metali


131


W okresie badawczym 1995–2008 można wskazać podstawowe grupy sekcji gospodarczych woje-wództwa opolskiego (według nomenklatury BCG):

• GWIAZDY:

• wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę,• produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, • produkcja wyrobów z metali,

• DOJNE KROWY:

• produkcja wyrobów chemicznych,• handel i naprawy, • budownictwo, • rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, • produkcja artykułów spożywczych i napojów,

• ZNAKI ZAPYTANIA:

• górnictwo i kopalnictwo, • produkcja metali, • produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz słomy i wikliny, • produkcja masy włóknistej i papieru,

• PSY:

• transport, gospodarka magazynowa i łączność, • pośrednictwo finansowe.

Dodatkowo należy wskazać tzw. nowe gwiazdy w rozwoju gospodarki województwa opolskiego:

• edukacja, • obsługa nieruchomości i firm, • nauka, • pozostała działalność usługowa, • ochrona zdrowia i opieka społeczna.

Ponadto można wskazać dość liczną grupę sekcji przedsiębiorstw, które trudno jednoznacznie kwalifiko-wać do wyróżnionych wyżej grup według klasyfikacji BCG:

• produkcja mebli,• pozostała działalność produkcyjna, • produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, • produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, • produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, • działalność wydawnicza i poligrafia,• produkcja maszyn i urządzeń, • hotele i restauracje.

Należy jednak zdawać sobie sprawę z ograniczonej wartości poznawczej przeprowadzonej analizy, która została oparta wybiórczo na dwóch wskaźnikach ekonomiczno-rynkowych rozwoju branż i przed-siębiorstw. Badano z jednej strony udział branż i przedsiębiorstw w gospodarce, a z drugiej – zmiany udziału w województwie opolskim. Analizowane wielkości zmierzono wartością dodaną brutto wybra-nych sekcji przetwórstwa przemysłowego odniesioną do wielkości krajowych. Wskaźniki udziału branż w gospodarce na tle otoczenia, choć stanowią dobry punkt wyjścia do dalszych analiz prognostycznych w wymiarze ekonomiczno-rynkowym, to nie mogą ich zastąpić. Poza analizowanymi wskaźnikami ana-


132

lizy ekonomiczno-rynkowej dalsze badania trendów rozwoju branż i przedsiębiorstw powinny obejmo-wać analizę wskaźnikową, m.in.:

• PKBpc, dynamika zmian PKBpc,• wartość dochodów/wydatków na mieszkańca, • wskaźnik produktywności pracy, tzn. wartości dodanej brutto na jednego pracującego,• WDB i struktura sektorowa wartości dodanej brutto w podziale na główne sektory ekono-

miczne – rolnictwo, przemysł (w tym przetwórstwo przemysłowe), budownictwo, usługi (w tym usługi nierynkowe),

• struktura zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki,• udział w krajowym eksporcie,• wskaźnik nadwyżki operacyjnej gmin, powiatów, województw,• udział dóbr technologicznie zaawansowanych w sprzedaży ogółem,• liczba podmiotów gospodarczych na mieszkańca według rejestru REGON

(lub – w ujęciu dynamicznym – zmiana liczby podmiotów gospodarczych),• nakłady na działalność badawczo-rozwojową (B+R) w relacji do PKB.

Systemowym narzędziem badawczym do wstępnej oceny potencjału gospodarki województwa opol-skiego, poziomu i kierunków jej rozwoju może być analiza typu shift-share. Istotą tej analizy jest podejście dekompozycyjne, obejmujące badanie wpływu wybranych czynników na pozycję danej branży w rozwo-ju gospodarki lokalnej.

135

rozdział 6

Analiza przesunięć udziałów branż gospodarki województwa opolskiego

(shift-share analysis)

Małgorzata AdamskaKrzysztof Malik

CZĘŚĆ II


137

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Analiza przesunięć udziałów branż gospodarki województwa opolskiego (shift-share analysis)

Założenia wstępne

Do wstępnej analizy i oceny potencjału rozwojowego gospodarki województwa opolskiego na po-ziomie regionalnym wykorzystano narzędzia analizy przesunięć udziałów (shift-share analysis). Przepro-wadzona analiza przesunięć umożliwiła w szczególności dokonanie wstępnej identyfikacji rodzajów dzia-łalności kluczowych z punktu widzenia potencjału rozwoju regionu (branż według sekcji PKD i działów przemysłu występujących w regionie) w okresie 1995–2008. Wyniki przeprowadzonej analizy dla wo-jewództwa opolskiego stanowić mają punkt wyjścia badań nad potencjałem i trendami rozwoju branż i przedsiębiorstw w układzie terytorialnym gmin i miejscowości regionu. Istotą shift-share, jako narzędzia analizy gospodarki jednostki terytorialnej, jest podejście dekompo-zycyjne, badające zmiany gospodarcze w wybranym regionie z uwzględnieniem 3 składowych:

1. potencjału badanego obszaru (PO) w odniesieniu do obszaru referencyjnego,2. struktury przedsiębiorstw (SP) badanego obszaru, 3. konkurencyjności badanego obszaru (KO).

Wymienione elementy analizy wskaźnikowej umożliwiają dokonanie oceny pozycji danej branży w roz-patrywanym regionie (PC).

PC = PO + SP + KOgdzie:

PO – potencjał badanego obszaru, określa oczekiwaną zmianę wielkości (wzrost, spadek)danej zmiennej przy założeniu, że obszar badany (województwo opolskie) znajduje się na zbliżo-nym poziomie rozwoju względem określonego obszaru referencyjnego (na przykład wszystkich województw kraju);

SP – struktura podmiotów, pozwala ocenić wpływ różnic i zmian w strukturze gospodarki regionalnej na jej rozwój. Przedstawia wielkość zmian w danej sekcji dla obszaru badanego w porównaniu do tendencji rozwojowej w obszarze referencyjnym. Wartość dodatnia wskazuje na korzystniejszą strukturę w obszarze badanym niż w określonym obszarze referencyjnym;

KO – konkurencyjność obszaru, pozwala określić konkurencyjność gospodarki regionalnej na tle gospodarki krajowej poprzez określenie różnic pomiędzy wskaźnikiem wzrostu w regio-nie w odniesieniu do wskaźnika wzrostu obliczonego dla obszaru referencyjnego. Obliczona wielkość wskazuje na zmianę (wzrost/spadek) wartości danej zmiennej spowodowany pozycją konkurencyjną danej sekcji w gospodarce regionalnej. Wielkość dodatnia KO oznacza, że w danej sekcji odnotowano proporcjonalnie większy wzrost w analizowanym okresie w badanym woje-wództwie niż w obszarze referencyjnym.

Wartości współczynników dekomponowanych zmiennych oraz wartość przesunięcia całkowitego zosta-ły wyliczone zgodnie z formułą:

gdzie:

PC – przesunięcie całkowiteE ib – zmienna w sektorze i w województwie opolskim w danym okresie t

PC =


138

E r – zmienna w województwie opolskim w okresie tE ir – zmienna w sektorze i w Polsce ogółem w okresie tt – pierwszy rok analizyt+1 – ostatni rok analizyir – sekcja i w Polsce (obszarze referencyjnym)ib – sekcja i w województwie opolskim (obszarze badanym)

Zmienne, które uznano za istotne wskaźniki rozwoju województwa opolskiego w aspekcie gospo-darczym i uwzględniono w analizie shift-share, to:

1. przedsiębiorstwa gospodarki narodowej wg sekcji PKD,2. przedsiębiorstwa sektora prywatnego wg sekcji PKD,3. przeciętny poziom zatrudnienia wg sekcji PKD, 4. produkcja sprzedana przemysłu wg wybranych działów,5. przeciętne zatrudnienie w przemyśle wg wybranych działów.

Analiza shift-share stanowi narzędzie ekonomiczne wspomagające przeprowadzenie badań stopnia rozwoju wybranego obszaru (jednostki terytorialnej) w odniesieniu do wskazanego obszaru referencyj-nego (powiat – województwo, województwo – województwo, województwo – kraj) w relacji nadrzędnej lub równorzędnej. Liczba i zróżnicowanie zmiennych przyjętych jako wskaźniki rozwoju gospodarki regionu umożli-wiają przeprowadzenie wieloaspektowej analizy gospodarki województwa opolskiego i pozwalają przed-stawić jak najpełniejszy obraz jej aktualnego stanu oraz potencjału rozwoju. Analiza została przeprowadzona w odniesieniu do obszaru referencyjnego, za który przyjęto obszar Polski, zaś jej wyniki przedstawiają poziom rozwoju województwa opolskiego w porównaniu z pozio-mem rozwoju całego kraju.

Rozwój przedsiębiorstw gospodarki regionu

Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej – liczba podmiotów zarejestrowanych w syste-mie REGON – obejmował lata 1995–2008. Dane w tabelach zostały przedstawione z poniższym podziałem na sekcje zgodnie z Polską Klasyfi-kacją Działalności:

A – ROLNICTWO, LEŚNICTWO, ŁOWIECTWOB – RYBACTWOC – GÓRNICTWO D – PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE E – WYTWARZANIE I ZAOPATRYWANIE W ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ, GAZ, WODĘF – BUDOWNICTWOG – HANDEL I NAPRAWY

139


H – HOTELE I RESTAURACJEI – TRANSPORT, GOSPODARKA MAGAZYNOWA I ŁĄCZNOŚĆJ – POŚREDNICTWO FINANSOWEK – OBSŁUGA NIERUCHOMOŚCIL – ADMINISTRACJA PUBLICZNA I OBRONA NARODOWA, OBOWIĄZKOWE

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE I ZDROWOTNEM – EDUKACJAN – OCHRONA ZDROWIA I POMOC SPOŁECZNAO – DZIAŁALNOŚĆ USŁUGOWA, KOMUNALNA, SPOŁECZNA I INDYWIDUALNA,

POZOSTAŁA

W ogólnej ocenie województwo opolskie pod względem liczby podmiotów gospodarczych rozwija-ło się w ostatnich 13 latach zdecydowanie szybciej, niż miało to miejsce w tym samym okresie we wszyst-kich województwach kraju ogółem.

Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że gdyby gospodarka Opolszczyzny rozwijała się w takim samym tempie jak gospodarka krajowa, łączna liczba podmiotów gospodarczych powinna wzrosnąć o 33 024, a wzrosła o 53 844, czyli o ponad 61% więcej niż wartość oczekiwana. Ten wynik jest związany przede wszystkim z ilościowym rozwojem następujących branż:

• rolnictwo (sekcja A), gdzie odnotowano wzrost o 2771 podmiotów zamiast oczekiwanych 798,• wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę (sekcja E), na przestrzeni 13 lat

w regionie opolskim liczba podmiotów w tej branży uległa podwojeniu,

Tabela 1. Wyniki analizy shift-share dla zmiennej – podmioty gospodarki narodowej


Podmioty gospodarki narodowej województwo opolskie Polska

1995 2008 ∆1995-2008 1995 2008 PO SP KO PCA 1 024 3 795 2 771 36 530 93 613 798 802 1 171 2 771

B 7 10 3 1 221 1 995 5 -1 -1 3

C 18 27 9 1 060 2 608 14 12 -17 9

D 5 719 8 652 2 933 306 740 371 929 4 455 -3 239 1 718 2 933

E 38 102 64 1 603 4 617 30 42 -7 64

F 4 241 12 105 7 864 202 977 425 027 3 304 1 336 3 224 7 864

G 17 132 27 254 10 122 890 439 1 136 409 13 345 -8 612 5 390 10 122

H 1 473 2 811 1 338 61 223 115 136 1 147 150 41 1 338

I 2 754 5 375 2 621 161 302 269 154 2 145 -304 780 2 621

J 625 3 864 3 239 22 274 137 137 487 2 736 16 3 239

K 5 148 18 039 12 891 227 588 634 064 4 010 5 184 3 697 12 891

L 169 886 717 5 834 26 965 132 480 105 717

M 774 2 544 1 770 30 906 97 181 603 1 057 110 1 770

N 1 163 4 047 2 884 63 475 174 658 906 1 131 847 2 884

O 2 111 6 729 4 618 98 758 266 514 1 644 1 942 1 032 4 618

Ogółem 42 396 96 240 53 844 2 111 930 3 757 007 33 024 2 716 18 103 53 844

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego

140


• pośrednictwo finansowe (sekcja J), gdzie wzrost liczebności podmiotów był prawie 7-krotnie większy, niż wynikałoby z oczekiwanej wartości wskaźnika PO,

• obsługa nieruchomości i form (sekcja K) – wzrost ponad 3-krotnie większy niż proporcjonal-nie w kraju,

• administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne (sekcja L) – gdzie odnotowano blisko 6-krotne przekroczenie liczby określającej oczekiwaną liczeb-ność podmiotów gospodarczych w sekcji przy wzroście zbliżonym do poziomu rozwoju całego kraju,

• edukacja (sekcja M) – gdzie liczba podmiotów wzrosła o 1770, a zgodnie ze wskaźnikami winna wzrosnąć jedynie o 603 podmioty,

• ochrona zdrowia i opieka społeczna (sekcja N) – wzrost ponad 3-krotny w odniesieniu do tendencji ogólnopolskiej.

Wyraźnie gorsze wartości wskaźników w porównaniu z ogólnopolską tendencją odnotowano w następujących sekcjach:

• rybactwo (sekcja B), gdzie planowany wzrost w obszarze referencyjnym wynosił 5, zaś w odnie-sieniu do województwa opolskiego 3,

• górnictwo (sekcja C), gdzie zamiast oczekiwanego wzrostu o 14 podmiotów odnotowano jedynie przyrost o 9 podmiotów,

• przetwórstwo przemysłowe (sekcja D), gdzie liczba podmiotów wzrosła o 2933; gdyby rozwój Opolszczyzny przebiegał w tempie zgodnym z tendencjami ogólnokrajowymi, liczba ta wzrosła-by o 4455,

• handel i naprawy (sekcja G) – gdzie liczba podmiotów wzrosła o 10 122 zamiast oczekiwanej liczebności 13 345.

Tabela 2. Dynamika sekcji PKD – podmioty gospodarki narodowej

Podmioty gospodarki narodowej

województwo opolskie

1995 2008 ∆1995-2008 PO Dynamika sekcji PKD

A 1 024 3 795 2 771 798 347%

B 7 10 3 5 55%

C 18 27 9 14 64%

D 5 719 8 652 2 933 4 455 66%

E 38 102 64 30 216%

F 4 241 12 105 7 864 3 304 238%

G 17 132 27 254 10 122 13 345 76%

H 1 473 2 811 1 338 1 147 117%

I 2 754 5 375 2 621 2 145 122%

J 625 3 864 3 239 487 665%

K 5 148 18 039 12 891 4 010 321%

L 169 886 717 132 545%

M 774 2 544 1 770 603 294%

N 1 163 4 047 2 884 906 318%

O 2 111 6 729 4 618 1 644 281%

SUMA 42 396 96 240 53 844 33 024 163%


141


W ogólnym obrazie województwo opolskie ma strukturę gospodarki korzystniejszą niż Polska ogółem i w wyniku tego odnotowano wzrost liczby podmiotów gospodarczych o 2716. Struktura przedsiębiorstw wskazuje na szybszy, niż ma to miejsce w kraju ogółem, rozwój przede wszystkim w sekcjach: A, J, K, L oraz N, gdzie dzięki korzystnej strukturze gospodarki liczba podmiotów gospodarczych wzrosła w okre-sie 1995–2008 o odpowiednio: 2771, 3239, 12 891, 717, 2884.Mniej korzystną sytuację, jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki regionalnej na jej rozwój, zdiagno-zowano w sekcjach: B, D, G oraz I, co spowodowało spadek liczby podmiotów prowadzących działalność w tychże sekcjach o odpowiednio: 1, 3239, 8612, 304. Na pozycję konkurencyjną gospodarki Opolszczyzny, dzięki której ilość podmiotów gospodarczych w analizowanym okresie wzrosła o 18 103, ma wpływ przede wszystkim wysoka konkurencyjność w sek-cjach: G – handel i naprawy, gdzie liczba podmiotów gospodarczych w wyniku dużej konkurencyjności wzrosła o 5390, oraz K – obsługa nieruchomości i firm, której pozycja konkurencyjna przyczyniła się do wzrostu liczby podmiotów o 3697. Stosunkowo wysoką konkurencyjnością w stosunku do konkurencyj-ności tej branży ogółem w kraju cechuje się budownictwo (sekcja F), dzięki czemu wzrosła liczba pod-miotów prowadzących działalność w tej sekcji o 3224. Na uwagę zasługuje również przetwórstwo prze-mysłowe (sekcja D), w którym konkurencyjność branży przyczyniła się do wzrostu liczby podmiotów o 1718. Do branż, w których odnotowano w województwie opolskim spadek liczby podmiotów prowadzą-cych działalność, należą sekcje: B – rybactwo (1), C – górnictwo (17) i E – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę (7). Znalazły się one w gorszej sytuacji w porównaniu z poziomem kon-kurencyjności tychże sekcji w Polsce ogółem. W ww. sekcjach w skali kraju została również odnotowana mniejsza dynamika w badanym okresie, co na pewno miało wpływ na nieznaczny spadek liczby podmio-tów w województwie opolskim. Pozostałe branże gospodarki regionalnej – mając na uwadze ogólną liczbę podmiotów gospodar-czych (zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym) – charakteryzują się większym potencjałem rozwojowym w odniesieniu do sytuacji ogólnokrajowej, korzystną sytuacją, jeśli chodzi o wpływ struktu-ry gospodarki na ich rozwój oraz relatywnie wysoką konkurencyjnością.W przypadku sekcji B – rybactwo, D – przetwórstwo przemysłowe, G – handel i naprawy oraz I – trans-port, gospodarka magazynowa i łączność mamy do czynienia ze zjawiskiem wysokiej konkurencyjności branży w odniesieniu do konkurencyjności tej branży w skali ogólnopolskiej przy jednoczesnej nieko-rzystnej strukturze podmiotów gospodarczych w badanym regionie.

Wykres 1. Dekompozycja trzech składowych przesunięć udziałów liczby podmiotów gospodarki narodowej w województwie opolskim


142


Rozwój przedsiębiorstw sektora prywatnego

Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej liczba przedsiębiorstw sektora prywatnego obej-mował lata 1995–2008. Kompleksowa ocena regionu opolskiego pod względem liczby przedsiębiorstw wskazuje na zdecydowanie szybszy rozwój, niż miało to miejsce w tym samym okresie w kraju ogółem w ostatnich 13 latach. Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że gdyby gospodarka Opolszczyzny rozwijała się w takim samym tempie, jak gospodarka krajowa, łączna liczba podmiotów gospodarczych powinna wzrosnąć o 31 098, a wzrosła o 50 649, czyli około 63% więcej niż wartość oczekiwana. Ten wynik jest związany przede wszystkim z rozwojem następujących branż:

• rolnictwo (sekcja A), gdzie odnotowano wzrost o 2790 podmiotów zamiast oczekiwanych 750, wartość ta została zatem przekroczona blisko 4-krotnie,

• wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę (sekcja E), gdzie wzrost liczby przedsiębiorstw był blisko siedmiokrotnie wyższy niż wynikający z ogólnopolskiej tendencji rozwojowej i wynosił 49 zamiast oczekiwanych 6,

• budownictwo (sekcja F) – gdzie rozwój pod względem liczby przedsiębiorstw był 2,5 razy większy niż spodziewany,

• pośrednictwo finansowe (sekcja J), podobnie jak sekcja E, wykazało wzrost liczebności przedsiębiorstw prawie 7-krotnie większy niż wartość, która pojawiłaby się, gdyby gospodarka Opolszczyzny rozwijała się w takim samym tempie jak gospodarka całego kraju; wzrost wynosił 3236, gdy wartość oczekiwana była na poziomie 473,

• obsługa nieruchomości i firm (sekcja K) – liczba przedsiębiorstw wzrosła w latach 1995–2008

Tabela 3. Wyniki analizy shift-share dla zmiennej – przedsiębiorstwa sektora prywatnego

Przedsiębiorstwa sektora prywatnego województwo opolskie Polska

1995 2008 ∆1995-2008 1995 2008 PO SP KO PCA 985 3 775 2 790 35 397 92 954 750 852 1 188 2 790

B 5 8 3 1 201 1 983 4 -1 0 3

C 12 30 18 919 2 544 9 12 -3 18

D 5 586 8 624 3 038 30 2571 370 812 4 251 -2 991 1 778 3 038

E 8 49 41 680 3 176 6 23 12 41

F 4 189 12 089 7 900 201 336 424 371 3 188 1 453 3 260 7 900

G 17 109 27 245 10 136 889 352 1135 963 13 020 -8 276 5 392 10 136

H 1 453 2 785 1 332 60 564 114 274 1 106 183 43 1 332

I 2 729 5 355 2 626 160 363 268 459 2 077 -237 786 2 626

J 622 3 858 3236 22 025 137 018 473 2 774 -11 3 236

K 5 023 15 663 10 640 223 757 585 702 3 822 4 303 2 515 10 640

L 0 552 552 79 16 213 0 0 552 552

M 206 1 084 878 12 337 51 848 157 503 218 878

N 994 3 830 2 836 55 646 163 252 756 1 166 914 2 836

O 1 944 6 567 4 623 94 366 260 107 1 479 1 935 1 209 4 623

Ogółem 40 865 91 514 50 649 2 060 593 3 628 676 31 098 1 699 17 852 50 649


143


o 10 640 podmiotów, wykazując blisko trzykrotnie wyższą wartość od oczekiwanej,• edukacja (sekcja M) należała również do liderów w ostatnich trzynastu latach, zwiększając

swoją liczbę z 206 do 1084 – liczba prywatnych przedsiębiorstw wzrosła o 878, a zgodnie ze wskaźnikami winna wzrosnąć jedynie o 157 podmiotów,

• ochrona zdrowia i opieka społeczna (sekcja N) – wzrost blisko 4-krotny w odniesieniu do tendencji ogólnopolskiej,

• działalność usługowa komunalna, społeczna i pozostała (sekcja O) – wzrost o 4623 podmiotów w stosunku do planowanych 1479.

Wyraźnie gorsze wyniki w porównaniu z ogólnopolską tendencją rozwojową odnotowano w sekcjach:

• rybactwo (sekcja B) – wzrost mniejszy o 1 od stanu oczekiwanego,• przetwórstwo przemysłowe (D) – wzrost liczby przedsiębiorstw mniejszy

od liczby oczekiwanej o 1213, • handel i naprawy (G) – liczba podmiotów wzrosła o 10 136, a gdyby rozwój tej branży

gospodarki regionalnej przebiegał w tempie zgodnym z tendencjami ogólnokrajowymi, liczba ta wzrosłaby o 13 020 firm.

Tabela 4. Dynamika sekcji PKD – przedsiębiorstwa sektora prywatnego

Podmioty gospodarki narodowej

województwo opolskie

1995 2008 ∆1995-2008 PO Dynamika sekcji PKD

A 985 3 775 2 790 750 372%

B 5 8 3 4 79%

C 12 30 18 9 197%

D 5 586 8 624 3 038 4 251 71%

E 8 49 41 6 673%

F 4 189 12 089 7 900 3 188 248%

G 17 109 27 245 10 136 13 020 78%

H 1 453 2 785 1 332 1 106 120%

I 2 729 5 355 2 626 2 077 126%

J 622 3 858 3 236 473 684%

K 5 023 15 663 10 640 3 822 278%

L 0 552 552 0 -

M 206 1 084 878 157 560%

N 994 3 830 2 836 756 375%

O 1 944 6 567 4 623 1 479 313%

SUMA 40 865 91 514 50 649 31 098 163%


144


Dla branży handlowej struktura gospodarki jest raczej niekorzystna i w związku z tym w latach 1995–2008 odnotowano spadek liczby przedsiębiorstw handlowych o 8276. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku przemysłu przetwórczego, gdzie spadek dotyczył 2991 firm. Województwo opolskie ma nieznacznie korzystniejszą strukturę gospodarki niż Polska i ogółem i w wy-niku tego o 1699 więcej przedsiębiorstw sektora prywatnego.

Bardzo korzystną sytuację, jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki regionalnej na jej rozwój, zdiagnozowano w sekcjach: F – budownictwo, N – ochrona zdrowia i opieka społeczna, K– obsługa nie-ruchomości i firm, J – pośrednictwo finansowe, O – działalność usługowa komunalna, społeczna i po-została, co przyczyniło się do wzrostu liczby przedsiębiorstw prywatnych działających w tychże sekcjach o odpowiednio: 1453, 1166, 4303, 2774 i 1935.

Na pozycję konkurencyjną gospodarki Opolszczyzny, dzięki której ilość przedsiębiorstw w anali-zowanym okresie wzrosła o 17 852, ma wpływ przede wszystkim wysoka konkurencyjność w sekcjach: A – rolnictwo, G – handel i naprawy, K – obsługa nieruchomości i firm, F – budownictwo, N – działal-ność usługowa komunalna, społeczna i pozostała, a także D – przetwórstwo przemysłowe.

W przypadku sekcji C – górnictwo, D – przetwórstwo przemysłowe, G – handel i naprawy oraz I – transport, gospodarka magazynowa i łączność mamy do czynienia z wysoką konkurencyjnością bran-ży w odniesieniu do konkurencyjności tej branży w skali ogólnopolskiej przy jednoczesnej niekorzystnej strukturze podmiotów gospodarczych w badanym regionie. Relacja ta jest identyczna jak w przypadku wcześniejszych wskaźników SP dla podmiotów gospodarki narodowej.

Pozostałe branże gospodarki regionalnej (sekcje A, E, F, H, K, M, N, O) – biorąc pod uwagę liczbę przedsiębiorstw – charakteryzują się większym potencjałem rozwojowym w odniesieniu do skali ogól-nokrajowej, korzystną sytuacją, jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki na ich rozwój oraz relatywnie wysoką konkurencyjnością.

Wykres 2. Dekompozycja trzech składowych przesunięć udziałów liczby podmiotów gospodarki w sektorze prywatnym w województwie opolskim

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego [branże gospodarki]

[liczbaprzedsię- biorstw]

145


Zmiany poziomu zatrudnienia ogółem

Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej przeciętna liczby zatrudnionych obejmował lata 2002–2007. Pod względem poziomu zatrudnienia region opolski rozwijał się w ostatnich kilku latach wolniej, niż miało to miejsce w tym samym okresie w kraju. Przyczyną tego stanu rzeczy jest przede wszystkim niska konkurencyjność gospodarki. Bowiem jedynie 3 z 15 branż można uznać za konkuren-cyjne w swoim obszarze. Z danych zawartych w tabeli 8 wynika, że gdyby gospodarka Opolszczyzny rozwijała się w takim samym tempie jak gospodarka krajowa, łączna liczba zatrudnionych powinna wzrosnąć o 8472 osoby, a faktyczny wzrost wyniósł jedynie 3087. Ten wynik jest związany przede wszystkim ze zmniejszeniem zatrudnienia w następujących branżach:

• połączone sekcje A (rolnictwo) i B (rybactwo), gdzie odnotowano spadek o 874 osoby zamiast oczekiwanego wzrostu o 199 osób,

• połączone sekcje C (górnictwo), D (przetwórstwo przemysłowe) i E (wytwarzanie i zaopatrywa-nie w energię elektryczną, gaz, wodę) również odnotowały spadek – o 149 – przy oczekiwanym wzroście zatrudnienia o 2184 osoby,

• transport, gospodarka magazynowa i łączność (sekcja I), gdzie zatrudnienie spadło o 1575 osób; gdyby gospodarka Opolszczyzny rozwijała się w takim samym tempie jak gospodarka całego kra-ju, nastąpiłby wzrost zatrudnienia w tej branży o 329 osób,

• pośrednictwo finansowe (sekcja J) – liczba zatrudnionych spadła w latach 2002–2007 o 576 osób przy oczekiwanej wartości wzrostu 141,

• ochrona zdrowia i opieka społeczna (sekcja N) – spadek o 5649 osób, gdy wartość wynikająca z tendencji ogólnopolskiej i planowanego wzrostu to 695 – jest to druga w kolejności sekcja o najgorszej dynamice.

Tabela 5. Wyniki analizy shift-share dla zmiennej – przeciętna liczba zatrudnionych


Przeciętna liczba zatrudnionych województwo opolskie Polska

2002 2007 ∆2002-2007 2002 2007 PO SP KO PCA+B 6 026 5 152 -874 171 402 159 540 199 -616 -457 -874

C+D+E 66 101 65 952 -149 2 670 465 2 842 455 2 184 2 074 -4 406 -149

D 58 686 60 434 1748 2 220 784 2 448 741 1 939 4 085 -4 276 1 748

F 13 265 14 419 1 154 545 544 576 779 438 321 395 1 154

G 23 270 25 223 1 953 1 291 090 1 482 797 769 2 687 -1 502 1 953

H 2 480 2 873 393 136 291 163 330 82 410 -99 393

I 9 946 8 371 -1 575 601 877 620 996 329 -13 -1 891 -1 575

J 4 261 3 685 -576 236 981 258 679 141 249 -966 -576

K 11 313 12 365 1 052 671 295 780 338 374 1 464 -786 1 052

L 13 059 14 645 1 586 507 922 57 499 431 -12 012 13 167 1 586

M 21 671 25 396 3 725 867 057 1 005 966 716 2 756 253 3 725

N 21 029 15 380 -5 649 776 359 644 935 695 -4 254 -2 089 -5 649

O 5 363 5 662 299 260 027 276 984 177 173 -51 299

Ogółem 256 470 259 557 3 087 10 957 094 11 319 039 8 472 -2 676 -2 709 3 087


146


Wyraźnie lepsze wyniki w porównaniu z ogólnopolską tendencją rozwojową odnotowano w sekcjach:

• budownictwo (F), gdzie odnotowano o wzrost liczby zatrudnionych osób większy od liczby ocze-kiwanej o 716 osób – wynosił on 1154,

• handel i naprawy (G), gdzie liczba zatrudnionych wzrosła o 1953, a gdyby rozwój tej branży gospodarki regionalnej przebiegał w tempie zgodnym z tendencjami ogólnokrajowymi, liczba ta wzrosłaby jedynie o 769 osób,

• administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowot-ne (sekcja L), gdzie ze względu na bardziej dynamiczny rozwój branży na Opolszczyźnie niż w kraju odnotowano wzrost liczby zatrudnionych prawie czterokrotnie większy niż spodziewany,

• edukacja (sekcja M) – lider pod względem dynamiki wzrostu, który był prawie 5 razy większy od planowanego. Liczba osób zatrudnionych w tej branży wzrosła o 3725 zamiast oczekiwanych 332.

Niestety, konkurencyjność gospodarki województwa opolskiego była niska, co spowodowało w okresie 2002–2007 wzrost liczby zatrudnionych jedynie o 3087 osoby, przy wartości oczekiwanej 8472. W zasadzie we wszystkich branżach, z wyjątkiem sekcji F – budownictwo, M – edukacja i N – ochro-na zdrowia i opieka społeczna, konkurencyjność gospodarki regionalnej, jeśli chodzi o poziom zatrud-nienia, była niższa niż konkurencyjność gospodarki krajowej. Biorąc pod uwagę wartość syntetyczną współczynnika oznaczoną w tabeli 6 jako PC, jeśli chodzi o zmiany w zatrudnieniu, sytuacja przedstawia się najlepiej w branży D – przetwórstwo przemysłowe, F – budownictwo, G – handel i naprawy, K – obsługa nieruchomości, M – edukacja, L – administracja pu-bliczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i zdrowotne.

Tabela 6. Dynamika sekcji PKD – przeciętna liczba zatrudnionych

Województwo opolskie

2002 2007 ∆2002-2007 PO Dynamika rozwoju w sekcji

A+B 6026 5 152 -874 199 -439%

C+D+E 66101 65 952 -149 2184 -7%

D 58686 60 434 1748 1939 90%

F 13265 14 419 1154 438 263%

G 23270 25 223 1953 769 254%

H 2480 2 873 393 82 480%

I 9946 8 371 -1575 329 -479%

J 4261 3 685 -576 141 -409%

K 11313 12 365 1052 374 282%

L 13059 14 645 1586 431 368%

M 21671 25 396 3725 716 520%

N 21029 15 380 -5649 695 -813%

O 5363 5 662 299 177 169%

SUMA 256 470 259 557 3087 8472 36%


147


W przypadku sekcji C, D, E, H, I, J, K mamy do czynienia z niską konkurencyjnością branży w od-niesieniu do skali ogólnopolskiej oraz niskim potencjałem przy jednoczesnej korzystnej dla zatrudnienia sytuacji branży, jeżeli chodzi o strukturę gospodarki, i w jej wyniku wysokim wzroście poziomu zatrud-nienia w wybranych sekcjach. Sekcje L i N – jeśli chodzi o poziom zatrudnienia, charakteryzują się wyższym niż w obszarze refe-rencyjnym poziomem konkurencyjności przy jednoczesnej niekorzystnej sytuacji, jeśli chodzi o struktu-rę gospodarki.

Produkcja sprzedana przemysłu województwa opolskiego

Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej produkcja sprzedana przemysłu obejmował lata 2000–2007. Generalnie region pod względem wartości produkcji sprzedanej przemysłu rozwijał się w ostatnich kilku latach wolniej niż miało to miejsce w kraju ogółem. Z danych zawartych w tabeli 7 wy-nika, że gdyby przemysł województwa opolskiego rozwijał się w takim samym tempie jak przemysł kra-jowy, łączna wartość produkcji sprzedanej przemysłu powinna wzrosnąć o 5016 mln zł, a wzrosła o 5202, czyli o 186 mln zł więcej niż wartość oczekiwana.

Ten wynik jest związany przede wszystkim z następującymi gałęziami przemysłu:

• produkcja artykułów spożywczych i napojów, gdzie zamiast oczekiwanego wzrostu o 1317 mln zł odnotowano wzrost mniejszy o 292 mln zł,

• produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich, gdzie zamiast oczekiwanego wzrostu o 61 mln zł odnotowano jego spadek 6,5 mln zł,

• produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny, gdzie wartość produkcji sprzedanej wzrosła o 69 mln zł zamiast oczekiwanej wartości 203 mln zł,

• produkcja masy włóknistej oraz papieru, gdzie różnica między wartością produkcji sprzedanej faktycznie a oczekiwaną wynosi 83 mln zł,

• produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, gdzie wartość produkcji sprze-danej wzrosła jedynie o 677 mln zł; gdyby tempo wzrostu tej gałęzi odpowiadało tempu ogólno-krajowemu, wartość produkcji sprzedanej metali wzrosłaby o 1338 mln zł,

Wykres 3. Dekompozycja trzech składowych przesunięć udziałów liczby zatrudnionych w poszczególnych sekcjach gospodarki w województwie opolskim

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego[sekcje

gospodarki]

148


• produkcja metali, gdzie oczekiwano wartości produkcji sprzedanej na poziomie wyższym o 282 mln zł, zaś uzyskano jedynie wzrost o 70 mln zł,

• produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie oczekiwano wartości produkcji sprzedanej na poziomie o 107 mln zł, zaś uzyskano jedynie wzrost o 42,4 mln zł,

• produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna – wzrost zrealizowany w badanym okresie wyniósł 113,6 mln zł przy wartości oczekiwanej 441 mln zł.

Wyraźnie lepsze wyniki w porównaniu z ogólnopolską tendencją rozwojową odnotowano w działach:

• produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep, gdzie wartość produkcji sprzedanej wzrosła o 478 mln zł, a zgodnie ze wskaźnikami winna wzrosnąć jedynie o 51 mln zł,

• produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, gdzie wzrost wartości produkcji sprzedanej był prawie dwukrotnie większy niż wartość teoretyczna,

Tabela 7. Wyniki analizy shift-share dla zmiennej – produkcja sprzedana przemysłu według branż

Produkcja sprzedana przemysłu w mln województwo opolskie Polska

2000 2007 ∆2000-2007 2000 2007 PO SP KO PCprodukcja artykułów

spożywczych i napojów 1 480,8 2 505,7 1 024,9 89 174 141 790 1317 -443 151 1025

produkcja odzieży i wyrobówfutrzarskich 68,6 62,1 -6,5 9 492 8 508 61 -68 1 -6

produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 221 # - 3 466 3 852 - - - -

produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny 228,2 297,2 69 15 710 26 309 203 -49 -85 69

produkcja masy włóknistej oraz papieru 204,2 302,5 98,3 10 185 17 274 182 -39 -44 98

działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja

zapsanych nośników informacji58,7 123,7 65 16 468 24 790 52 -23 35 65

produkcja wyrobów chemicznych 1 491,1 3 082,3 1591,2 27 941 49 318 1326 -185 450 1591

produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 172,9 455,9 283 18 804 44 698 154 84 45 283

produkcja wyrobów z pozosta-łych surowców niemetalicznych 1 279,8 1 952,8 673 22 717 41 965 1138 -54 -411 673

produkcja metali 317,2 387,2 70 23 577 42 673 282 -25 -187 70

produkcja wyrobów z metali 650,9 1 719,1 1 068,2 23 354 60 116 579 446 44 1068

produkcja maszyn i urządzeń 565,6 1 215,9 650,3 22 249 49 921 503 201 -53 650

produkcja maszyn i aparatury elektrycznej 119,9 162,3 42,4 14 083 30 366 107 32 -96 42

produkcja pojazdów samocho-dowych, przyczep i naczep 57,6 535,6 478 30 944 79 585 51 39 387 478

produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna 495,4 609,0 113,6 17 861 32 540 441 -33 -294 114

SUMA 5 642 10 844 5202 346 025 653 705 5 016 394 -208 5 202

# oznacza, że dane nie mogą być opublikowane ze względu na konieczność zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce publicznej Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem danych Głównego Urzędu Statystycznego

149


• działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji – wzrost na poziomie 65 mln zł przy wartości oczekiwanej 52 mln zł,

• produkcja wyrobów chemicznych – wzrost o 1591,2 mln zł przy wartości oczekiwanej 1326 mln zł,• produkcja wyrobów z metali, gdzie wartość produkcji sprzedanej wzrosła o 1068,2 mln zł,

a zgodnie ze wskaźnikami winna wzrosnąć jedynie o 579 mln zł,• produkcja maszyn i urządzeń, gdzie wartość produkcji sprzedanej wzrosła o 650,3 mln zł,

a oczekiwano wzrostu o 503 mln zł.

Województwo opolskie ma korzystniejszą strukturę przemysłu niż Polska ogółem i w wyniku tego odnotowano wzrost wielkości produkcji sprzedanej w stosunku do wartości wynikającej ze wskaźnika PO z 5016 mln zł do 5202 mln zł.

Mało korzystną sytuację, jeśli chodzi o wpływ struktury gospodarki regionalnej na jej rozwój, zdia-gnozowano w działach: produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich, produkcja drewna i wyrobów z drew-na oraz ze słomy i wikliny, produkcja masy włóknistej oraz papieru, produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcja metali, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, produkcja me-

Tabela 8. Dynamika branży – produkcja sprzedana przemysłu

Województwo opolskie

2000 2007 ∆2000-2007 PO Dynamika rozwoju w branży

produkcja artykułów spożywczych i napojów 1 480,8 2 505,7 1 024,9 1 317 78%

produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich 68,6 62,1 -6,5 61 -11%

produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 221 # - - -

produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny 228,2 297,2 69 203 34%

produkcja masy włóknistej oraz papieru 204,2 302,5 98,3 182 54%


zapisanych nośników informacji58,7 123,7 65 52 125%

produkcja wyrobów chemicznych 1 491,1 3 082,3 1 591,2 1 326 120%

produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 172,9 455,9 283 154 184%

produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 1 279,8 1 952,8 673 1138 59%

produkcja metali 317,2 387,2 70 282 25%

produkcja wyrobów z metali 650,9 1 719,1 1 068,2 579 185%

produkcja maszyn i urządzeń 565,6 1 215,9 650,3 503 129%

produkcja maszyn i aparatury elektrycznej 119,9 162,3 42,4 107 40%

produkcja pojazdów samochodo-wych, przyczep i naczep 57,6 535,6 478 51 933%

produkcja mebli,pozostała działal-ność produkcyjna 495,4 609,0 113,6 441 26%

SUMA 5 642 10 844 5202 5 016 78%


150


bli, pozostała działalność produkcyjna. Wartości wygenerowane w tych branżach miały ujemny wpływ na wartość produkcji sprzedanej w województwie opolskim. Na uzyskany dzięki analizie obraz może mieć nieznaczny wpływ wartość produkcji sprzedanej w produkcji skór i wyrobów skórzanych, której nie włączono do analizy z przyczyn niezależnych. Struktura przemysłu pod względem produkcji sprzedanej wskazuje na szybszy, niż ma to miejsce w kraju, rozwój przede wszystkim w działach: produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja wyrobów z metali, produkcja maszyn i urządzeń, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep. W działach tych korzystniejsza struktura prze-mysłu miała pozytywny wpływ na wartość produkcji sprzedanej. Na słabszą pozycję konkurencyjną przemysłu w województwie opolskim ma wpływ przede wszyst-kim niska konkurencyjność w działach: produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny, produkcja masy włóknistej oraz papieru, produkcja metali, produkcja maszyn i urządzeń, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna. W województwie opolskim działy: produkcja artykułów spożywczych i napojów, działalność wy-dawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji, produkcja wyrobów chemicznych, produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, produkcja wyrobów z metali, produkcja pojaz-dów samochodowych, przyczep i naczep znalazły się w lepszej pozycji konkurencyjnej w porównaniu z poziomem konkurencyjności tychże działów w Polsce ogółem. Na granicy konkurencyjności balansuje produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich. Następujące działy produkcji przemysłowej – biorąc pod uwagę wielkość produkcji sprzedanej – charakteryzują się większym potencjałem rozwojowym w odniesieniu do sytuacji ogólnokrajowej, ko-rzystną sytuacją, jeśli chodzi o ich udział w strukturze gospodarki, oraz relatywnie wysoką konkurencyj-nością:

• produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych,• produkcja wyrobów z metali,• produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep.

Wykres 4. Dekompozycja trzech składowych przesunięć udziałów wartości produkcji sprzedanej w poszczególnych działach przetwórstwa przemysłowego w województwie opolskim


[działyprzetwórstwa

przemysłowego]

151


W przypadku przemysłu spożywczego mamy do czynienia – biorąc pod uwagę wartość produkcji sprzedanej – z niską lub średnią konkurencyjnością działu w odniesieniu do konkurencyjności tego dzia-łu w skali ogólnopolskiej przy jednoczesnej niekorzystnej strukturze oraz niskim potencjale. Podobna sy-tuacja ma miejsce w działach: produkcja wyrobów chemicznych, działalność wydawnicza, poligrafia i re-produkcja zapisanych nośników informacji. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w przypadku dzia-łów: produkcja maszyn i urządzeń, produkcja maszyn i aparatury elektrycznej.

Zmiany zatrudnienia w przemyśle

Zakres czasowy analizy w odniesieniu do zmiennej przeciętna liczba zatrudnionych w przemyśle obejmował lata 2000–2007. Generalnie region pod względem poziomu zatrudnienia w przemyśle rozwi-jał się ostatnich kilku latach wolniej, niż miało to miejsce w tym samym okresie w kraju. Przyczyną tego stanu rzeczy jest niski potencjał oraz niska konkurencyjność gospodarki. Nieco korzystniejsza w porów-naniu z Polską ogółem jest tylko struktura przemysłu na poziomie wojewódzkim.

Tabela 9. Wyniki analizy shift-share dla zmiennej – przeciętne zatrudnienie w przemyśle według branż

Przeciętne zatrudnienie w przemyśle

województwo opolskie Polska2000 2007 ∆ 2000-2007 2000 2007 PO SP KO PC

produkcja artykułów spożywczych i napojów 9 064 7 801 -1 263 430 700 426 800 908 -990 -1 181 -1 263

produkcja odzieży i wyrobówfutrzarskich 2 476 1 158 -1 318 173 400 137 300 248 -763 -803 -1 318

produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 2 376 622 -1 754 39 700 31 300 238 -741 -1 251 -1 754

produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny 2 037 1 866 -171 110 200 124 800 204 66 -441 -171

produkcja masy włóknistej oraz papieru 1 158 1 069 -89 35 900 42 500 116 97 -302 -89


zapsanych nośników informacji535 553 18 77 400 83 300 54 -13 -23 18

produkcja wyrobów chemicz-nych 3 388 5 981 2 593 100 000 102 800 339 -244 2 498 2 593

produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 803 1 653 850 112 200 155 200 80 227 542 850

produkcja wyrobów z pozosta-łych surowców niemetalicznych 5 247 3 442 -1 805 134 800 136 500 526 -459 -1 871 -1 805

produkcja metali 3 369 2 589 -780 74 600 71 500 337 -477 -640 -780

produkcja wyrobów z metali 5 638 7 233 1 595 180200 254 300 565 1754 -723 1 595

produkcja maszyn i urządzeń 7 472 6 297 -1 175 184 100 197 900 748 -188 -1 735 -1 175

produkcja maszyn i aparatury elektrycznej 2 808 1 528 -1 280 83 100 106 000 281 493 -2 054 -1 280

produkcja pojazdów samocho-dowych, przyczep i naczep 2 964 1 366 -1 598 80 000 128 100 297 1 485 -3 380 -1 598

produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna 6 125 5 234 -891 147 700 162 400 613 -4 -1 501 -891

SUMA 41 544 38 811 -2 733 1 964 000 2 160 700 4 161 2 736 -9 629 -2 733


152


Z danych zawartych w tabeli 10 wynika, że gdyby przemysł Opolszczyzny rozwijał się w takim sa-mym tempie jak przemysł krajowy, łączna liczba zatrudnionych w przemyśle wzrosłaby o 4161 osób, pod-czas gdy spadła o 2733. Ten wynik jest związany przede wszystkim ze zmniejszeniem zatrudnienia w na-stępujących działach przemysłu:

• produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich, gdzie spadek zatrudnienia był ponad pięciokrotnie większy niż wynikający z ogólnopolskiej tendencji rozwojowej,

• produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich, gdzie również odnotowano regres pod względem liczby zatrudnionych. W latach 2000–2007 odnotowano w tym dziale spadek zatrudnienia o 1754 osoby, podczas gdy zgodnie z kierunkami rozwoju kraju oczekiwano wzrostu o 238 osób,

• produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych – odnotowano w tym dziale spadek zatrudnienia o 1805 osób, podczas gdy zgodnie z kierunkami rozwoju kraju oczekiwano wzrostu o 526 osób,

• produkcja artykułów spożywczych i napojów, gdzie odnotowano spadek zatrudnienia o 1263 osoby wobec oczekiwanego wzrostu zatrudnienia o 908 osób,

• produkcja metali – odnotowano w tym dziale spadek zatrudnienia o 780 osób, podczas gdy zgodnie z kierunkami rozwoju kraju oczekiwano wzrostu o 337 osób,

• produkcja maszyn i urządzeń, gdzie zatrudnienie spadło o 1175 osób, a miało wzrosnąć o 748,• produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep – zatrudnienie w tym dziale spadło

o 1598 osób, a wg prognoz miało wzrosnąć o 297 osób,• produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie teoretycznie oczekiwano wzrostu zatrudnienia

o 281 osób, faktyczny spadek w latach 2000–2007 wyniósł 1280 osób, • działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji – liczba

zatrudnionych wzrosła o 18 osób, a gdyby rozwój tej gałęzi przebiegał w województwie opolskim w tempie zgodnym z tendencjami ogólnokrajowymi, liczba zatrudnionych wzrosłaby o 54 osoby,

• produkcja mebli, pozostała działalność produkcyjna – spadek wyniósł 891 osób, a zatrudnienie w tej branży miało wzrosnąć o 613 osób.

Wyraźnie lepsze wyniki w porównaniu z ogólnopolską tendencją rozwojową odnotowano w działach:

• produkcja wyrobów chemicznych, gdzie odnotowano najbardziej dynamiczny rozwój – liczba zatrudnionych wzrosła o 2593 osoby, a zgodnie z tendencjami ogólnokrajowymi winna spaść o 339 osób,

• produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych – dział cechujący się równie dynamicz-nym rozwojem pod względem liczby zatrudnionych: ich liczba wzrosła w latach 2000–2007 o 950 osób, a zgodnie z tendencjami krajowymi winna wzrosnąć jedynie o 80 osób,

• produkcja wyrobów z metali, gdzie odnotowano wzrost zatrudnienia o 1595 osób wobec oczekiwanego spadku o 565 osób.

Niestety, w okresie 2000-2007 województwo opolskie odnotowało spadek liczby zatrudnionych w przemyśle o 2733 osoby, co jest wynikiem m.in. niskiego poziomu konkurencyjności regionu. Najlepiej, jeśli chodzi o konkurencyjność, sytuacja przedstawia się w działach: produkcja wyrobów chemicznych, produkcja wyrobów gumowych i tworzyw sztucznych. Biorąc pod uwagę wartość syntetyczną współczynnika oznaczonego w tabeli jako PC, określające-go saldo, jeżeli chodzi o poziom zatrudnienia w analizowanym okresie – najlepiej, jeśli chodzi o zmiany w zatrudnieniu, sytuacja przedstawia się w działach: produkcja wyrobów chemicznych, produkcja wyro-bów gumowych i tworzyw sztucznych, a także produkcja wyrobów z metali oraz działalność wydawni-cza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji. Jedynie dział produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych charakteryzuje się zarówno wysokim potencjałem, jak i korzystną strukturą oraz wysoką konkurencyjnością (jeśli chodzi o poziom zatrudnienia).

153


We wszystkich sekcjach, poza produkcją wyrobów chemicznych i produkcją wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, mamy do czynienia z ujemną konkurencyjnością województwa opolskiego na różnym poziomie przy jego jednoczesnym pozytywnym potencjale. Należy podkreślić, że przeprowadzone badania zmian udziałów branż gospodarki w kreowaniu roz-woju województwa opolskiego mają charakter analizy ex post i nie mogą być przeniesione jako trend liniowy prognozy ich rozwoju. Wynika to z istotnej zmiany cyklu koniunktury gospodarczej w okre-sie 2008–2009 i związanego z nim procesu zmiany struktury gospodarki i rynku pracy regionu. Z dru-giej strony rozwój większości przedsiębiorstw zlokalizowanych w regionie jest uwarunkowany lokalnie i ocena tendencji rozwojowych przedsiębiorstw jutra wymaga dalszych badań ilościowych i jakościowych prowadzonych w układach przestrzennych (administracyjnych i funkcjonalnych) województwa opol-skiego.

Tabela 10. Dynamika branży – przeciętne zatrudnienie w przemyśle według branż

Przeciętna liczba zatrudnionych województwo opolskie

2000 2007 ∆2002-2007 PO Dynamika rozwoju w branży

produkcja artykułów spożywczych i napojów 9064 7801 -1263 908 -139%

produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich 2476 1158 -1318 248 -531%

produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich 2376 622 -1754 238 -737%

produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny 2037 1866 -171 204 -84%

produkcja masy włóknistej oraz papieru 1158 1069 -89 116 -77%


zapisanych nośników informacji535 553 18 54 34%

produkcja wyrobów chemicznych 3388 5981 2593 339 764%

produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych 803 1653 850 80 1057%

produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych 5247 3442 -1805 526 -343%

produkcja metali 3369 2589 -780 337 -231%

produkcja wyrobów z metali 5638 7233 1595 565 282%

produkcja maszyn i urządzeń 7472 6297 -1175 748 -157%

produkcja maszyn i aparatury elektrycznej 2808 1528 -1280 281 -455%

produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep 2964 1366 -1598 297 -538%

produkcja mebli,pozostała działalność produkcyjna 6125 5234 -891 613 -145%

SUMA 41 544 38 811 -2733 4161 -139%


154


Wykres 5. Dekompozycja trzech składowych przesunięć udziałów liczby zatrudnionych w poszczególnych działach przetwórstwa przemysłowego w województwie opolskim


[działyprzetwórstwa

przemysłowego]

157

rozdział 7

Restrukturyzacja jako czynnik rozwoju regionu (aspekty społeczne i gospodarcze)

Małgorzata Wróblewska

CZĘŚĆ II


159

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Restrukturyzacja jako czynnik rozwoju regionu (aspekty społeczne i gospodarcze)

Pojęcie region jest współcześnie powszechnie stosowanym mianem dla określenia pewnych wyodrębnio-nych z całości przestrzeni obszarów. Termin ten funkcjonuje w różnych krajach dla określenia różnych rodza-jów jednostek terytorialnych. Pojęcie to ugruntowało i rozwinęło się na gruncie nauk geograficznych, a na-stępnie wykorzystane zostało przez inne dyscypliny naukowe. W pierwszej połowie XX wieku istniało około 40 definicji regionu, a obecnie w literaturze naukowej wyodrębnić można ponad 100 definicji tego pojęcia1. Z punktu widzenia etymologicznego słowo region wywodzi się z języka łacińskiego od regio, regionis, co w bezpośrednim tłumaczeniu oznaczało ruch w określonym kierunku bądź przestrzeń2. Do dzisiejszych cza-sów przetrwało znaczenie słowa region jako jednostki podziału, aczkolwiek nie tylko administracyjnego. Jed-na z najbardziej uniwersalnych, najczęściej przyjmowanych w rozważaniach i badaniach regionalnych defi-nicji terminu region brzmi: ‘region to obszar jakiegokolwiek rozmiaru, który jest jednorodny pod względem pewnych kryteriów i który odróżnia się od obszarów sąsiednich przez szczególnego rodzaju skojarzenie po-krewnych cech’3. Najnowsze badania regionalne dały podstawę do wyróżnienia dwóch koncepcji regionu jako systemu społeczno-gospodarczego: analitycznej i przedmiotowej4. Koncepcja analityczna ujmuje region jako obszar wyodrębniony ze względu na występowanie jednorodnej cechy, istotnej z punktu widzenia problemu badaw-czego. Według koncepcji przedmiotowej za region uznaje się wyodrębniony przestrzennie realny obiekt spo-łeczno-ekonomiczny. W przypadku pierwszej koncepcji termin region ma charakter „pojęciowy”, natomiast w myśl drugiej koncepcji jest to określenie rzeczywistego obszaru, którego nie trzeba tworzyć, lecz należy go poznawać. W niniejszej pracy region ekonomiczny rozpatrywany jest z punktu widzenia koncepcji przedmiotowej. W tym celu należy określić cechy wyróżniające regiony ekonomiczne. Według S. Berezowskiego region ekonomiczny jest to „terytorialnie wykształcony kompleks pro-dukcyjny czy zespół różnorodnych zakładów produkcji przemysłowej itp., wzajemnie między sobą w odpowiedni sposób powiązanych na określonym obszarze”5. B. Gruchman stwierdza, że ukształtowane regiony ekonomiczne to obszary powiązane ze sobą więzami ekonomicznymi i stanowiące względnie do-mknięte układy gospodarczo-przestrzenne6. Region ekonomiczny zatem jest to obszar, na którym funkcjo-nuje układ gospodarczy będący częścią całości gospodarki przestrzennej, który posiada określone dziedziny tej działalności wraz ze specyficzną jej strukturą. Podobny pogląd wyraża A. Fajferek, który uważa, że „region geograficzno-ekonomiczny stanowi teryto-rialny kompleks produkcyjno-usługowy, wyróżniający się od otaczających go obszarów swoistymi formami zagospodarowania”7. Region według cytowanego autora stanowi obszar przestrzennie zwarty będący częścią większego terytorium, cechuje się określoną specjalizacją produkcyjno-usługową w skali całego kraju oraz posiada przynajmniej jeden ośrodek miejski, będący ważnym – centralnym elementem kompleksu. Pojawiają się także tezy o konieczności traktowania regionu ekonomicznego jak podmiotu gospodarcze-go ze względu na wiele wspólnych cech. Aby mógł on sprawnie funkcjonować, musi mieć instytucje i ludzi, którzy są zainteresowani tworzeniem i pomnażaniem jego wartości. W warunkach gospodarki rynkowej re-gionem zatem powinno się zarządzać w podobny sposób jak przedsiębiorstwem. Jednakże suma konkuren-cyjności poszczególnych organizacji nie przekłada się na konkurencyjność regionu, która raczej jest efektem synergii wszelkich sił gospodarczych i społecznych obecnych w regionie. Odmienna struktura funkcjonalna regionu i przedsiębiorstwa oraz zasadniczo inne cele rozwoju sprawiają, iż należy traktować je indywidual-nie8.

1 S. Bronsztejn, Ekonomika regionalna, Wrocław 1995, s. 11

2 S. Korenik, Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wrocław 1999, s. 9

3 Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, pod red. D. Strahl, Wrocław 1998, s. 18-19

4 Zob. Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Poznań 1999

5 S. Berezowski, Wstęp do regionalizacji gospodarczej, SGPiS, Warszawa1964, s. 16

6 B. Gruchman, Funkcje oraz instytucjonalizacja układu regionalnego, [w:] Strategiczne wyzwania dla rozwoju regionalnego Polski, Katowice 1996, s. 28

7 A. Fajferek, Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1996, s. 11

8 Por. Z. Chojnicki, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Poznań 1999

160


W studiach regionalnych odchodzi się w analizach od pojmowania rozwoju regionalnego i lokalne-go tylko w kategoriach ekonomicznych na rzecz wyjaśnień społeczno-kulturowych. Rozwój regionalny to nie tylko wzrost gospodarczy, ale jakość życia mieszkańców, klimat społeczny, ogólne środowisko ży-cia mieszkańców regionu9. Tym samym wpływ czynników egzogennych w rozwoju zostaje uzupełniony o czynniki wewnętrzne. W nowym paradygmacie podkreśla się rolę pięciu form kapitału: przyrodnicze-go, finansowego, infrastrukturalnego, ludzkiego i społecznego10. Jednym z wyznaczników trwałego rozwoju regionu jest konkurencyjność11. Termin ten pochodzi od słowa konkurencja, które współcześnie rozumiane jest jako rywalizacja, współzawodnictwo. Zjawisko to dotyczy takiej sytuacji, w której różne strony dążą do osiągnięcia tego samego celu. Istotny jest jed-nak fakt, że wygrywa jedna ze stron, wykluczając pozostałe z możliwości osiągnięcia pożądanego celu. W tym rozumieniu stosowanie pojęcia konkurencja wobec regionów nie jest słuszne. Konkurencja jest formą walki, której efektem jest wyeliminowanie podmiotów tej rywalizacji z rynku. Regionów natomiast nie można usunąć z życia społeczno-gospodarczego, pozbawić możliwości funkcjonowania i rozwoju. Są to jednostki różniące się od przedsiębiorstw, będących podstawowymi podmiotami konkurencji. W dzie-dzinie rozwoju regionalnego konkurencyjność może być jednak traktowana jako zdolność regionów do przystosowania się do zmieniających się warunków w celu zdobycia przewagi konkurencyjnej lub popra-wy pozycji w dostępie do zewnętrznych korzyści12. W regionie konkurencyjnym zatem stale powstają nowe układy strukturalne, wykorzystujące zasoby ludzkie i rzeczowe, dając przewagę umożliwiającą skomercjalizowanie jego wytworów. Tego typu ścieżka rozwoju regionalnego jest możliwa tylko w układach o satysfakcjonującym wyposażeniu infrastruktural-nym i złożonej sieci relacji. Konkurencyjność regionów na potrzeby badań można rozpatrywać w sensie globalnym bądź w uję-ciach cząstkowych. Globalne ujęcie pozwala na ocenę regionu jako megaproduktu w stosunku do innych jednostek. Podejście od strony cząstkowej opiera się na wyodrębnieniu składowych konkurencyjności i umożliwia ocenę konkurencyjności regionów ze względu na wybrana cechę, np. rynek pracy, a w dalszej kolejności dokonanie całościowej oceny. Globalne ujęcie konkurencyjności regionów nie jest często sto-sowanym podejściem badawczym, ponieważ obejmuje wiele elementów13. Ocena konkurencyjności regionów zazwyczaj dokonywana jest przez pryzmat wybranych składo-wych konkurencyjności. Wśród licznych badań najczęściej rozpatrywana jest konkurencyjność gospo-darki, a w szczególności innowacje i nowoczesne technologie, mała i średnia przedsiębiorczość oraz in-westycje14. Kompleksową klasyfikację czynników konkurencyjności regionów przedstawił Z. Mikołajewicz15, który wyodrębnił cztery ich grupy: zasobowe, efektywnościowe, instrumentalne oraz systemowe:

• zasobowe: praca – ludzie, zasoby pracy, zatrudnienie; majątek – zasoby środków trwałych, środkipracy, kapitał; zasoby naturalne – przedmioty pracy, wody, powierzchnia Ziemi, surowce natural-ne, środowisko przyrodnicze;

• efektywnościowe: elementy infrastruktury niematerialnej; czynniki definiujące jakość czynnika

9 Koncepcje te współgrają z koncepcjami rozwoju zrównoważonego. Zob. K. Malik, Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Opole 2004

10 W rezultacie należy postawić ostrą granicę między badaniami konkurencyjności gospodarczej regionów a konkurencyjności regionów analizowanych w oparciu o cechy gospodarcze.

11 A. Klasik, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny. Kluczowe pojęcia i metodologia, [w:] Przedsiębiorczy i konkurencyjny region w teorii i polityce rozwoju regionalnego, red. A. Klasik, Biuletyn KPZK z. 218, PAN, Warszawa 2005, s. 7-22

12 B. Winiarski, Konkurencyjność: kryterium wyboru czy kierunek strategii i cel pośredni polityki regionalnej, [w:] Konkurencyjność regionów, red. M. Klamut, Wrocław 1998, s. 9-19

13 M.in.: D. Strahl, Porównanie regionów o różnym poziomie konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, Kraków 2001, s. 211-218

14 Zob. M. Kania, Rola niemieckich inwestycji bezpośrednich w transformacji polskiej gospodarki w latach 1990–2004, Opole 2006; M. Kania, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Śląsku Opolskim w latach 1990–2005, Opole 2007

15 Z. Mikołajewicz, Czynniki konkurencyjności rozwoju regionów, [w:] Konkurencyjność miast i regionów Polski południowo-zachodniej, red. R. Broszkiewicz, Wrocław 1999

161


ludzkiego; jakość zasobów majątkowych; struktura gospodarcza regionu; sposób przestrzennego zagospodarowania;

• instrumentalne: inwestycje rzeczowe; inwestycje w człowieka; nauka, badania, innowacje; współ-praca z zagranicą;

• czynniki systemowe16.

Konieczne zatem jest podjęcie dynamicznych działań, które wzmocnią potencjał rozwojowy, zapew-niając dobrą lokatę wśród konkurujących ze sobą regionów w kraju i Europie. Współcześnie regiony od-grywają bardzo dużą rolę w kreowaniu życia gospodarczego Unii Europejskiej oraz każdego z jej krajów członkowskich. Jak podkreśla A. Kukliński, regiony XXI wieku staną się „aktorami sceny europejskiej i globalnej”17. Funkcję tę będą mogły jednakże pełnić te regiony, które:

• przekroczą próg minimalnej skali ekonomicznej, społecznej, kulturowej, politycznej i terytorialnej,• przekroczą próg minimalnej mocy decyzyjnej w zakresie demokratycznych wyborów i decyzji

oraz technokratycznych kompetencji i efektywności,• będą funkcjonowały jako regionalny system innowacji integrujący innowacyjne przedsiębior-

stwa, twórczą sferę badawczo-rozwojową i układy polityki proinnowacyjnej w skali lokalnej, krajowej i międzynarodowej,

• zdolne będą do funkcjonowania na zasadach korporacji,• strategię rozwoju będą opierały na rozwoju potencjału innowacyjnego regionu.

Zarządzanie rozwojem regionalnym, a szczególnie orientacja na osiąganie znaczącej pozycji konku-rencyjnej regionu wymaga podjęcia stosownych inicjatyw uwzględniających procesy restrukturyzacji or-ganizacji w nim funkcjonujących. Przedsiębiorstwo bowiem jest podmiotem gospodarczym powstałym w określonych warunkach zewnętrznych, a ich zmiany determinują cele i sposoby jego funkcjonowania, jak również reguły i formy jego wewnętrznego zorganizowania. Jednocześnie przedsiębiorstwo, pozostając podstawowym elementem systemu społeczno-gospodarczego, poprzez swoją aktywność wywiera wpływ na region. Patrząc od tej strony na proces zarządzania przedsiębiorstwem, uznać można, iż uruchomie-nie i zintensyfikowanie wewnętrznego potencjału zmian, a następnie przeniesienie ich skali i dynamiki do otoczenia zapewni firmie skuteczność w realizacji założonych celów. Konieczna zatem jest znajomość ele-mentów, mechanizmów i tendencji zaistniałych w regionie dla uruchomienia procesu wdrażania zmian, które pozwolą organizacji przetrwać i rozwijać się w ciągle przeobrażającym się regionie. Wprowadzanie starannie przemyślanych przekształceń w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa dla dostosowania się do wy-mogów stawianych przez otoczenie nazywamy restrukturyzacją18. Sekwencja działań o charakterze dosto-sowawczym do oczekiwań ze strony popytu i gospodarki rynkowej podejmowanych przez restrukturyzo-wane przedsiębiorstwo koncentruje się wokół adaptacji technicznych i ekonomiczych19. Z tej perspektywy można wskazać trzy grupy czynników generujących procesy przeobrażeń przedsiębiorstw:

• zmienność otoczenia, a zwłaszcza dynamikę zjawisk i procesów współczesnego rynku, jako ze-wnętrzną przesłankę restrukturyzacji i projektowania zmian przez przedsiębiorstwo,

• wewnętrzny potencjał zmian – stopień determinacji i gotowości przedsiębiorstwa do przeprowa-dzenia restrukturyzacji,

• atrybuty organizacji – podstawy jego podmiotowości w złożonym układzie społeczno-gospodar-czym, wyznaczające jej cele i obszary 20.

16 Bardzo istotne znaczenie w procesie kształtowania pozycji konkurencyjnej regionu mają czynniki efektywnościowe i instrumentalne, a spośród wymienionych elementów za determinanty nie można uznać czynników zasobowych oraz systemowych. Za: E. Szafranek, Identyfikacja i hierarchizacja determinant kształtujących pozycję konkurencyjną regionu, Opole 2006, s. 95

17 A. Kukliński, Rola regionów w federalnej Europie w XXI wieku, [w:] Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, Poznań 1989

18 S. Dowgiełło, Słownik ekonomiczny, Szczecin 1994, s. 15

19 J. Penc, Leksykon biznesu, Warszawa 1997, s. 23

20 C. Suszyński, Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw, Warszawa 2003, s.19-20

162


Współcześnie istota restrukturyzacji zawiera się w przesuwaniu punktu zainteresowania ze źródeł ze-wnętrznych na wewnętrzne przedsiębiorstwa. Podzielając ten punkt widzenia, wypadałoby zauważyć, iż umożliwia on do postrzeganie regionu, w którym prowadzi działalność firma, przez pryzmat nie tylko bieżą-cych dostosowań do zmian, ale przede wszystkim przewidywania zmian i planowania przyszłych zachowań przedsiębiorstwa. Z perspektywy polskich doświadczeń restrukturyzacyjnych warto podkreślić znaczący wpływ dwóch ele-mentów towarzyszących procesom transformacji społeczno-gospodarczej. Pierwszy z nich to obecność kryzy-su jako zjawiska trwale związanego z brakiem dostosowania się organizacji do warunków zewnętrznych. Za-kres i głębokość niezbędnych przeobrażeń dostosowawczych sprawiają, iż w okresie transformacji ich urucho-mienie oznacza radykalną zmianę w strukturach i działaniach firmy. Opóźnienia bądź zaniechania restruktu-ryzacji mają swoje odzwierciedlenie w występowaniu negatywnych konsekwencji, efektem bowiem jest utrata tożsamości i w jej rezultacie przejęcie zasobów przez inne, bardziej efektywne przedsiębiorstwa bądź likwida-cja przedsiębiorstwa. I dlatego też drugim istotnym czynnikiem procesów dostosowawczych jest masowy ich charakter, przede wszystkim w organizacjach zainteresowanych możliwością funkcjonowania w gospodarce rynkowej. W takim rozumieniu restrukturyzację można traktować jako proces przywracania podmiotowości przedsiębiorstwom w permanentnie zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej21. Restrukturyzacja przedsiębiorstw w warunkach niepełnego wykształcenia się mechanizmów gospodarki rynkowej, a więc przy jednoczesnym funkcjonowaniu struktur charakterystycznych zarówno dla nowego, jak i starego systemu, wymusza konieczność akceptacji następujących działań:

• przeobrażeń gałęzi (branż i dziedzin) gospodarki, których cechą charakterystyczną jest od lat niska wydajność i efektywność,

• przeobrażeń przedsiębiorstw stojących przed koniecznością opracowania i realizacji strategii • wycofywania się z rynków będących w stanie regresu lub prowadzących produkcję o bardzo

szybkim wzroście wydajności,• przeobrażeń przedsiębiorstw, które funkcjonują w warunkach szybkich zmian koniunkturalnych na

rynkach krajowych lub zagranicznych,• przeobrażeń przedsiębiorstw zdrowych ekonomicznie, stojących przed koniecznością podjęcia an-

tycypacyjnych działań dostosowawczych do prognozowanych zmian ekonomicznych bądź techno-logicznych,

• przeobrażeń przedsiębiorstw zagrożonych, stojących przed koniecznością wypracowania długofalo-wej strategii poprawy konkurencyjności, zwiększenia elastyczności oraz efektywności finansowej pro-wadzonej działalności221.

Imperatyw doskonalenia organizacji sprawia, iż przebieg procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw w warunkach transformacji społeczno-gospodarczej nakazuje uwzględnić następujące zasady:

• przekształcenia przedsiębiorstw stanowią integralny element przekształceń systemowych o charak-terze sprzężenia zwrotnego ze względu na dwukierunkowe działanie i wielostopniowe powiązania w układzie sektorowym,

• cele, zakres i procedury przekształceń przede wszystkim definiowane są przez pryzmat potrzeb zmian w przedsiębiorstwach nieefektywnych,

• kluczowym celem jest względnie szybkie dostosowanie przedsiębiorstw do warunków konkurencji zewnętrznej,

• rodzaj prowadzonej działalności czy pozycja rynkowa przedsiębiorstwa charakteryzuje się wysoką podatnością na zmiany, czasami o charakterze radykalnym,

• we wstępnej fazie przekształceń przedsiębiorstw dominowały działania dostosowawcze, a działania antycypacyjne i kreacyjne miały zakres ograniczony, ponieważ były możliwe do zastosowania w nie-licznych podmiotach gospodarczych cechujących się wysoką kulturą strategiczną23.

21 Tamże, s. 24

22 D. Thierry, Restrukturyzacja przedsiębiorstw. Adaptacja pracowników do zmian, Warszawa 1995, s. 17-18

23 Por. Z. Sapijaszka, Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Szanse i ograniczenia, Warszawa 1996, s. 30

163


Spośród wielu współczesnych podejść do zarządzania zmianami, zwłaszcza w obszarze firmy, szcze-gólnie interesujące wydają się te, które oferując narzędzia i rozwiązania, kreują przy tym własną interpre-tację imperatywu doskonalenia przedsiębiorstwa. W konkurencji między organizacjami coraz większe znaczenie odgrywają bowiem te podmioty go-spodarcze, którym udaje się strategie rozwoju budować na najbardziej istotnych i trwałych cechach ich otoczenia, a wśród nich zasadniczym trzonem staje się kapitał edukacyjny24. Między przeobrażenia-mi występującymi w gospodarce a nauczaniem zachodzi wyraźny związek, odzwierciedlony w tym, że kształcenie stanowi niezbędny wkład w procesy innowacji, a zachodzące przemiany narzucają wszyst-kim rodzajom działalności konieczność permanentnego uczenia się. Czynnikiem, który w istotny spo-sób wpływa na transformację postawy przedsiębiorstwa wobec edukacji, jest silna presja czasu związana z występowaniem zjawiska akceleracji zmian społecznych, czyli przejścia od relacji pokoleniowych i związanym z nimi dystansów społecznych do presji generacyjnej, odzwierciedlonej szybką dewaluacją wiedzy, zwłaszcza technicznej, oraz z koniecznością jej uzupełniania, a także podziałem na coraz węż-sze specjalności. Organizacje uczące się to takie, w których pracownicy uczą się, jak się wzajemnie uczyć, tworzą nowe wzorce myślenia, ciągle zwiększają swoje możliwości osiągania pożądanych rezultatów, oraz gdzie swobodnie rozwijają się aspiracje zespołowe, są zdolne do samopoznania, rozumienia swoich problemów i doskonalenia się, a w rezultacie stale rozszerzają swoje możliwości kreowania własnej przyszłości. W ta-kim przypadku procesy restrukturyzacyjne mogą trwać wiele lat25. Akceptując takie podejście, należałoby zauważyć, iż strategia oparta na wiedzy wymaga raczej kon-centracji na procesach organizacyjnych niż na produktach i rynkach, a także determinować zachowanie się i pozycję konkurencyjną organizacji na rynku26. Procesem stwarzającym takie warunki, a jednocze-śnie uruchamiającym innego rodzaju źródła mniej lub bardziej trwałej przewagi konkurencyjnej przed-siębiorstwa przede wszystkim jest jego restrukturyzacja. W zestawieniu z koncepcją organizacji uczącej się restrukturyzacja ma wiele obszarów kierunkowo spójnych z ideą dostosowania i rozwoju przedsię-biorstwa. Restrukturyzacja przyspiesza bowiem proces uczenia się przedsiębiorstw, bez którego wprowa-dzane zmiany mają charakter krótkotrwały bądź przypadkowy. Upowszechniane nowej wiedzy i umiejęt-ności w przedsiębiorstwie jest zatem jednym z warunków powodzenia procesu restrukturyzacji, ponie-waż tego typu zmiany wymagają przekształcania świadomości uczestników tego procesu, a w szczególno-ści przyswojenia wcześniej nie praktykowanych zasad oraz odmiennej filozofii działania. Z powstawaniem organizacji uczącej się i towarzyszącym temu procesowi kształceniu ustawiczne-mu osób zatrudnionych można powiązać zagadnienie rekonwersji zawodowej pracowników. W znacze-niu ogólnym można rekonwersję rozumieć jako proces mający na celu adaptację pracowników do no-wych wartości funkcjonowania przedsiębiorstwa i rynku pracy oraz przywrócenie aktywności zawodo-wej (ponowne zatrudnienie) pracowników, którzy utracili pracę lub których zwolnienie jest planowane w związku ze wprowadzaniem automatyzacji procesów produkcyjnych czy informatyzacji zarządzania restrukturyzowanym przedsiębiorstwem27. Osiągnięcie przez pracownika nowego rodzaju aktywności zawodowej oznacza jego zdolność do podjęcia nowego zatrudnienia wynikającego z przeobrażeń orga-nizacji, co znajduje swój wyraz w relatywnej zmianie profilu kompetencji zawodowych zatrudnionego. Zatrzymywanie określonych osób bądź całych grup pracowników połączone z wyprowadzaniem części zbędnych bądź zbyt drogich zasobów ludzkich28 jest działaniem ściśle wpisującym się w procesy restrukturyzacji przedsiębiorstwa. Metoda ta wymusza akceptację przez dotychczasowych pracowników przedsiębiorstwa odmiennych, ale nie mniej atrakcyjnych form zatrudnienia, wygenerowanych przez

24 S. Kwiatkowski, Bogactwo z wiedzy, [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, Warszawa 2001, s. 247

25 M. Ingram, Cele i techniki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Katowice 2002, s. 10-11

26 E. Stańczyk-Hugiet, Konkurencyjność organizacji opartych na wiedzy, [w:] Zarządzanie. Wybrane problemy zarządzania współcze- snym przedsiębiorstwem, red. nauk. M. Przybyła, Wrocław 2003, s. 127-134

27 Por. M.E. Egeman, Restrukturyzacja i kierowanie zatrudnieniem, Warszawa 1999, s. 36; D. Thierry, Restructurations et reconversions: concepts et methodes, Paris 1995, s. 14

28 W restrukturyzacji polskich przedsiębiorstw outplacement dotyczył przede wszystkim służb pomocniczych: remontowych, transportowych, logistycznych, ochrony itp.

164


zmiany w funkcjonowaniu rynku pracy i zatrudniającej ich organizacji. Tak rozumiany outplacement, zapewniając szybkie ukształtowanie pożądanych struktur zatrudnienia, należy do szczególnie trudnych, ale i koniecznych działań w warunkach przechodzenia do gospodarki rynkowej z rozwiniętym rynkiem pracy. U podstaw działań restrukturyzacyjnych dotyczących zmniejszania rozmiarów przedsiębiorstwa w sferze zatrudnienia, wyrażonych zmianami wielkości i struktury zasobów pracy, tkwią czynniki eko-nomiczne, w postaci dążeń przedsiębiorstwa do kształtowania rozmiarów odpowiednich dla realizacji zadań (zmiany ilościowe) w nowych warunkach gospodarowania i ograniczenia w ten sposób nadmier-nych kosztów własnych, jak i przesłanki pozaekonomiczne, odzwierciedlone zainicjowanymi procesami zmian w obszarze kultury organizacji (zmiany jakościowe). Redukcja zatrudnienia jest obszarem szcze-gólnie podatnym na konflikty i nie sprowadza się wyłącznie do korygowania relacji ilościowych, ale ma szersze konotacje, nierzadko wychodzące poza samo przedsiębiorstwo. W warunkach transformacji kwe-stia zwolnień urasta do rangi problemu społeczno-politycznego29 i staje się kluczowa dla powodzenia ca-łego procesu restrukturyzacji gospodarki.

Reasumując, dotychczasowa analiza istoty procesów restrukturyzacji w regionie, uwzględniająca warunki transformacji systemu społeczno-gospodarczego, pozwala zauważyć, iż jej celem ostatecznym jest przywrócenie przedsiębiorstwu równowagi przez dostosowanie się do zmian, jakie zachodzą w oto-czeniu. Należy przy tym pamiętać, że zbliżanie się do stanu równowagi może mieć wyłącznie charakter tymczasowy – ze względu na wielką dynamikę zmian form i sposobów prowadzenia działalności. Z tej perspektywy organizacja musi rozważnie podejmować decyzje dotyczące bieżących działań oraz umie-jętnie dobierać długofalowe strategie rozwoju dla utrzymania efektywnego i konkurencyjnego funkcjo-nowania w regionie.

29 M. Kabaj zwraca uwagę na konieczność przeprowadzania kompleksowego rachunku planowanej restrukturyzacji, uwzględniając pełne efekty i koszty, które powinny zawierać wszystkie obciążenia wynikające ze zwiększenia bezrobocia. Zob. M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu. Studium porównawcze, Warszawa 1997

167

rozdział 8

Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku

czynnikiem rozwoju przedsiębiorstw jutra oraz branż i usług

Robert Rauziński

CZĘŚĆ II


169

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku...

Część I

1. Pomiar i rozwój struktury społecznej województwa opolskiego do 2015 roku ze szczególnym uwzględnieniem kapitału ludzkiego

Metody diagnozowania i prognozowania sytuacji społecznej ze szczególnym uwzględnieniem pro-blemów demograficznych, zasobów ludzkich i kapitału ludzkiego mogą być oparte na różnych metodach diagnozujących i prognozujących rozwój regionu w układach przestrzennych do 2035 roku.Metody diagnozowania sytuacji społecznej i zasobów ludzkich w układach przestrzennych (powiaty, gminy, miasta, wsie) mogą być oparte na metodzie bilansowej (bilans ludności, zasobów pracy, bezro-bocia, kadr kwalifikowanych, bilans młodzieży, podaży pracy, zatrudnienia), metodach analiz demogra-ficznych, rynku pracy, edukacji, analizie SWOT (silne i słabe strony, szanse i zagrożenia istniejące w oto-czeniu społecznym) oraz innych szczegółowych metodach, do których zaliczamy: metody porównawcze, matematyczne, historyczne, badań terenowych i inne. Metody te pozwalają na diagnozę sytuacji i wyznaczenie kierunków strategicznych rozwoju kapi-tału niezbędnego do rozwoju poszczególnych nowych branż z przedsiębiorstw jutra. Zaletą tych metod jest precyzyjne określenie czynników warunkujących otoczenie społeczne dla rozwoju gospodarczego (przedsiębiorstw jutra i branż) do 2015 roku. Myślą przewodnią proponowanych badań jest wykonanie raportu na temat: Bilans społeczny woje-wództwa opolskiego do 2015 roku jako metoda wyznaczenia obszarów sprzyjających lokalizacji i rozwo-ju przedsiębiorstw jutra i nowych branż oraz opracowanie modelu struktury zatrudnienia według pozio-mu wykształcenia dla tzw. przedsiębiorstw jutra i nowych branż. Definicja „przedsiębiorstwa jutra” obej-muje nowe przedsiębiorstwa o wysokiej technice, jak również te, które w dłuższym okresie przechodzą głęboką restrukturyzację techniczną, ekonomiczną, społeczną i organizacyjną, zmierzającą do osiągnię-cia przewagi konkurencyjnej w swojej gałęzi przemysłu. Należy tu zaznaczyć, że „przedsiębiorstwa jutra” mogą charakteryzować się różnorodną techniką – od nowoczesnej do pracochłonnej o dużej specjaliza-cji. Rodzaje etapów technicznych mogą być bardzo zróżnicowane (zob. rozdział 12). Istniejące i przetworzone metody statystyczne (dr K. Szczygielski) pozwalają z dużą precyzją sporzą-dzić mapę obszarów ożywienia społecznego, stabilizacji społecznej i regresu społecznego, jako ewentual-nego zaplecza społecznego nowych inwestycji, sprzyjających lub ograniczających rozwój przedsiębiorstw jutra, branż i sektorów gospodarczych. Metody bilansowe pozwalają na zestawienie licznych wskaźników charakteryzujących działalność różnych firm, w różnych obszarach przestrzennych. Niektóre z tych wskaźników pozwalają na określenie warunków życia ludności, które są uzależnione od przedsiębiorstw i firm z uwzględnieniem układu prze-strzennego województwa. Sporządzenie bilansu społecznego prostego i obiektywnego jest podstawowym czynnikiem wspomagającym koncepcje rozwoju regionu.

Część II

1. Diagnoza sytuacji2. Prognoza trendów rozwojowych

Diagnoza sytuacji. Pytania badawcze do diagnozy sytuacji społeczno-gospodarczej

Pytanie badawcze: czy i w jakim zakresie istniejąca struktura społeczno-gospodarcza województwa oraz sytuacja demograficzna, istniejący kapitał ludzki i społeczny, rozwój edukacji, poziom wykształcenia, ry-nek pracy, zatrudnienie i bezrobocie, aktywność zawodowa i uwarunkowania demograficzne (podaż pra-cy) mogą być czynnikiem rozwoju przedsiębiorstw i branż decydujących o rozwoju województwa w okre-sie kryzysu gospodarczego do 2015 r.

170


Diagnoza obejmuje następujące problemy:Słowa kluczowe: Uwarunkowania demograficzne, edukacyjne, rynku pracy, kapitału ludzkiego, konkurencyjne, zaso-bów kapitałowych, surowcowe, ekologiczne, transportu, infrastruktury, przestrzenne i inne.

Prognoza trendów rozwojowych (struktura treści raportu)

Słowa kluczowe: Kapitał ludzki i społeczny. Prognoza demograficzna do 2015 r. Prognoza zasobów pra-cy. Prognoza kadr kwalifikowanych wg poziomu wykształcenia. Prognoza zatrudnienia. Prognoza bezro-bocia. Prognoza aktywności zawodowej ludności. Prognoza migracyjna. Prognoza bilansu siły roboczej, kadr kwalifikowanych, zatrudnienia, migracji.Kapitał ludzki jako podstawowy czynnik rozwoju regionu i przedsiębiorstw jutraSłowa kluczowe: Poziom kwalifikacji a rozwój techniki. Przedsiębiorczości i innowacyjności. Regional-ne i lokalne rynki pracy. Gospodarowanie kapitałem ludzkim. Aktywność zawodowa. Inwestycje w ka-pitał ludzki. Kształcenie kapitału ludzkiego a rynek pracy. Wyznaczenie obszarów kluczowych dla roz-woju społeczno-gospodarczego i lokalizacji przedsiębiorstw jutra. Konkurencyjność kapitału ludzkiego.Restrukturyzacja przedsiębiorstw i branż oraz trendy ich rozwoju do 2015 roku w świetle możliwości wzrostu zatrudnienia i wykorzystania kapitału ludzkiego.Słowa kluczowe: Restrukturyzacja zatrudnienia techniczna, społeczna ekonomiczna, organizacyjna. Re-strukturyzacja branż. Rozmiary restrukturyzacji. Skala regionalna restrukturyzacji. Modele przedsię-biorstwa jutra. Nowe firmy na rynku. Restrukturyzacja a popyt na kapitał ludzki. Fazy restrukturyzacji. Postawy pracowników wobec restrukturyzacji. Konkurencyjność przedsiębiorstw i branż.Powiązania struktury przedsiębiorstw jutra z rynkiem pracy i zatrudnieniemSłowa kluczowe: Prognoza demograficzna do 2015 – 2025 – 2035 r. Analiza i ocena ilościowa i jakościo-wa w czasie i przestrzeni. Rolnictwo jako rynek pracy. Rejonizacja województwa z punktu widzenia moż-liwości rozwoju branż i przedsiębiorstw jutra.Tezy w sprawie trendów rozwojowych województwa opolskiego do 2015 r. ze szczególnym uwzględnie-niem branż i przedsiębiorstw jutraSłowa kluczowe: Niekorzystna sytuacja demograficzna. Spadek zasobów pracy. Wysokie bezrobocie. Ni-ska aktywność zawodowa. Dysproporcje w rozwoju. Bariera kwalifikacyjna branż i kadr technicznych. Drenaż mózgów. Brak kapitału ludzkiego w rolnictwie. Kompleksowe problemy polityki społecznej obejmują następujące szczegółowe polityki i problemy:

1. polityka demograficzna2. polityka edukacyjna3. polityka rynku pracy, zatrudnienia, bezrobocia4. polityka dochodów i wydatków ludności5. polityka ochrony zdrowia6. polityka mieszkaniowa7. polityka ochrony pracy (warunków pracy)8. polityka ubezpieczeń społecznych9. polityka pomocy społecznej10. polityka zagrożeń społecznych.

Pytania badawcze do diagnozy społecznej:

1. Czy warunki życia i pracy są konkurencyjne dla innych regionów2. Czy potrafimy ograniczyć niekorzystną sytuację demograficzną3. Czy jesteśmy regionem edukacyjnym4. Czy istniejące dysproporcje przestrzenne są zagrożeniem rozwoju społecznego (polaryzacja

przestrzenna)5. Czy potrafimy ograniczyć bezrobocie6. Czy sytuacja zdrowotna ludności sprosta wyzwaniom XXI w.7. Czy problemy etniczne nie wpłyną na patologie społeczne

171


8. Czy potrafimy ograniczyć niekorzystne warunki pracy9. Czy potrafimy zatrudniać absolwentów szkół wyższych w regionie10. Czy strefa biedy, wykluczenia społecznego i marginalizacji społecznej będzie wzrastać11. Czy kapitał ludzki (społeczny) ulega osłabieniu12. Czy inwestycje w kapitał ludzki są wystarczające.

Aktualna struktura społeczna jest istotnym czynnikiem rozwoju przedsiębiorstw jutra oraz nowych branż. Główną rolę odgrywa tu istniejący kapitał ludzki i społeczny. W oparciu o wymierzone metody ba-dawcze i narzędzia badawcze w opracowywanym raporcie zostanie przedstawiona analiza i ocena:

1. potencjału demograficznego miast i gmin z wyznaczeniem ich strefy wpływu2. potencjału kapitału ludzkiego i społecznego według poziomu wykształcenia3. potencjału rezerw zasobów pracy wśród ludności bezrobotnej, biernej zawodowo i rolniczej4. potencjału podaży pracy do 2015 r. wg wieku, płci i układu przestrzennego5. potencjału zasobów pracy oraz pracujących poza krajem (bilans migracyjny)6. modelu przedsiębiorstwa jutra, obejmującego pożądaną strukturę poziomu wykształcenia

załogi według grup zawodów (kapitał ludzki) oraz pożądaną strukturę zatrudnienia.

Pomiar kwestii społecznych i kapitału ludzkiego zaplecza przedsiębiorstw jutra i branż. Syntetyczne wskaźniki rozwoju społecznego niezbędne do wyznaczenia obszarów sprzyjających lub ograniczających rozwój przedsiębiorstw jutra i nowych branż

Prostota i obiektywizm badań pozwala na wyodrębnienie podstawowych grup wskaźników:

1. wskaźniki obrazujące rozwój demograficzny2. wskaźniki obrazujące aktywność zawodową ludności3. wskaźniki obrazujące sytuację na lokalnych rynkach pracy4. wskaźniki obrazujące potencjał kapitału ludzkiego5. wskaźniki obrazujące prognozy zasobów pracy do 2015 r.6. wskaźniki obrazujące struktury poziomu wykształcenia i grup zasobów przedsiębiorstw jutra.

Dobór mierników został dokonany w ten sposób, aby wyraźnie przedstawić w raporcie następujące zagadnienia:

1. Kapitał ludzki podstawą nowoczesnego przedsiębiorstwa jutra i nowych branż2. Kapitał ludzki podstawą nowych inwestycji3. Kapitał ludzki i jego rola na lokalnych rynkach pracy4. Kapitał ludzki i możliwości jego wykorzystania w rozwoju regionu5. Wartość przedsiębiorstwa jutra a kapitał ludzki6. Edukacja a kapitał ludzki. Permanentne kształcenie a nowe techniki7. Bilans społeczny jako metoda diagnozowania zasobów ludzkich przedsiębiorstwa jutra.

Mierniki przyjęte do badań w 6 grupach:

I. Wskaźniki demograficzne

1. rozwój ludności 2000-20082. odsetek ludności w wieku produkcyjnym3. wskaźnik obciążenia demograficznego4. saldo migracji

II. Wskaźnik aktywności zawodowej

1. odsetek osób w wieku produkcyjnym2. ogólny wskaźnik aktywności zawodowej dla mężczyzn i kobiet3. odsetek bezrobotnych wśród ludności w wieku produkcyjnym

172


III. Wskaźniki bezrobocia na lokalnych rynkach pracy

1. ogólny wskaźnik bezrobocia2. struktura bezrobocia wg czasu oczekiwania na pracę3. struktura bezrobocia wg poziomu wykształcenia

IV. Wskaźniki obejmujące potencjał kapitału ludzkiego

1. poziom wykształcenia wyższego2. poziom wykształcenia średniego3. poziom wykształcenia zasadniczego zawodowego4. struktura zatrudnienia w sektorach5. liczba struktur na 1000 ludności6. liczba ludności na lekarza

V. Wskaźniki obrazujące prognozy zasobów pracy do 2015 r.

1. przyrost ludności w procentach2. przyrost zasobów pracy w procentach3. przyrost młodzieży w wieku 18-24 lata w procentach4. struktura zasobów pracy w młodszej i starszej grupie produkcyjnej5. przyrost naturalny

VI. Wskaźniki syntetyczne obrazujące przestrzenne zróżnicowanie sytuacji społecznej i dostępno- ści do kapitału ludzkiego

1. rozwój ludności2. poziom wykształcenia3. aktywność zawodowa4. stopa bezrobocia

Model struktury zatrudnienia kadr kwalifikowanych przedsiębiorstwa jutra oparty na poszczegól-nych stopniach rozwoju technicznego i organizacyjnego w świetle badań teoretycznych1.

Rosnąca złożoność produkcji, systemów organizacyjnych ekonomicznych i społecznych gwałtownie zmienia model struktury zatrudnienia przedsiębiorstwa nowoczesnego, bazującego na wiedzy. Bogata li-teratura teoretyczna i badania empiryczne wskazują, że model przedsiębiorstwa jutra opartego na konku-

1 Przedsiębiorstwo wyposażone w urządzenia automatyczne oraz wyposażone w samoczynne regulacje, ewidencjonowanie. Przedsię- biorstwa oparte na wiedzy. Produkcja o wysokich parametrach i wysokiej odpowiedzialności (np. elektrownie).

Wykształcenie 100%

wyższe, w tym inżynierowie 20%

średnie zawodowe i ogólnokształcące 50%

zasadnicze zawodowe 25%

pracownicy przyuczani 3%

niewykwalifikowani 2%

Tabela 1. W % ogółu zatrudnionych

173


rencyjności ludzi i kapitału wymaga wysoko kwalifikowanej załogi. Wymogi te związane są z następujący-mi cechami pracy współczesnego przedsiębiorstwa i pracownika:

1. wzrostem konkurencyjności i odpowiedzialności2. wzrostem wymagań ze strony nowoczesnych urządzeń technicznych (ekonomicznych,

psychicznych i organizacyjnych)3. wzrostem udziału pracowników umysłowych4. wzrostem trudności w podejmowaniu decyzji5. wzrostem trudności adaptacyjnych6. wzrostem intensywności pracy7. wzrostem wymagań w zakresie przedsiębiorczości, innowacyjności oraz myślenia strate-

gicznego8. umiejętnością pracy zespołowej9. wzrostem prac stresogennych10. potrzebą permanentnego kształcenia.

Przedsiębiorstwa jutra we współczesnym podziale pracy charakteryzują się dużą specjalizacją, zwią-zaną z zapotrzebowaniem na pracowników o specjalizacji zawodowej. W niniejszym raporcie przez przedsiębiorstwa jutra należy rozumieć te zakłady pracy (firmy), w których narzędziami produkcji jest wysoka technologia, zaliczana od 6 do 10 w skali 10 etapów postępu technicznego. Głównym problemem badawczym przedsiębiorstw jutra są zmiany restrukturyzacyjne w istnieją-cych przedsiębiorstwach w kierunku osiągnięcia nowoczesnej produkcji, technologii, systemów organi-zacyjnych i ekonomicznych.

Wstępna diagnoza sytuacji w zakresie struktury i rozmieszczenia kapitału ludzkiego

Rozwój każdego regionu, a także przedsiębiorstw jutra i nowych branż jest uwarunkowany nie tyl-ko zainwestowaniem przemysłowym, ale głównie wzrastaniem liczebności i jakości kadr o najwyższych kwalifikacjach. Na Opolszczyźnie mimo pozytywnych zmian w poziomie wykształcenia ludności i za-trudnienia osób z wyższym wykształceniem oraz mimo funkcjonowania w Opolu uniwersytetu i po-litechniki obserwuje się jednak dużą stabilność kadr po studiach wyższych, co jest zjawiskiem mogą-cym zagrozić realizacji strategii rozwoju przedsiębiorstw jutra. Kwalifikacje są bowiem ściśle związane z rozwojem nowoczesnej techniki i nowoczesnego zarządzania. Jedną z najistotniejszych barier rozwoju przedsiębiorstw może być brak wysoko kwalifikowanych pracowników, o różnym wykształceniu, zwią-zanych z rynkiem pracy. Warto w tym miejscu wspomnieć, że poza granicami kraju pracuje cała armia dobrze wykwalifikowanych ludzi z województwa opolskiego. Z początkiem XXI w. szacuje się ją na ok. 2 tys. osób z wykształceniem wyższym, 15,6 tys. osób legitymujących się wykształceniem średnim i police-alnym oraz 30,5 tys. osób ze świadectwem szkoły zawodowej. Dane narodowego spisu powszechnego z 2002 roku i spisu powszechnego z 1988 r. wyraźnie uka-zują stosunkowo niski poziom wykształcenia wyższego, a także niskie współczynniki scholaryzacji spo-łeczeństwa Śląska Opolskiego na tle kraju. Dane te obrazują wykształcenie całej populacji, obejmującej osoby zarówno aktywne, jak i bierne zawodowo, a liczące powyżej 13 lat życia. Pomimo rozwoju szkol-nictwa wyższego i podnoszenia się stopy scholaryzacji Śląsk Opolski znajduje się w strefie wysokiego za-grożenia edukacyjnego, a tym samym rozwoju przedsiębiorstw jutra. Osobnym problemem badawczym jest rozmieszczenie przestrzenne kadr kwalifikowanych w mia-stach i gminach województwa opolskiego. Mamy tu bowiem obszary depresyjne pod względem poziomu wykształcenia ludności, zwłaszcza na terenach rolniczych. Szczegółowa analiza bogatego materiału staty-stycznego z zakresu poziomu wykształcenia opolskiej ludności w wieku powyżej 13 lat ukazuje poważne dysproporcje w rozmieszczeniu osób legitymujących się dyplomami szkół wyższych, średnich i zasadni-czych zawodowych. Występują przy tym ścisłe związki między poziomem wykształcenia ludzi a charak-terem gospodarczym obszarów i rozmieszczeniem przemysłu jutra. Rozmiary i kierunki kształcenia będą podlegać weryfikacji rynku pracy, i to przez co najmniej 20, a nawet 30 lat aktywnego życia absolwentów szkół. Przygotowanie kadr dla potrzeb regionalnego, kra-

174


jowego i europejskiego rynku pracy wymaga dużej troski, a także systematycznych badań. Restruktu-ryzacja przemysłu i gospodarka Śląska Opolskiego, wzrost aspiracji młodzieży do kształcenia, sytuacja demograficzna charakteryzująca się niżem demograficznym, zarysowujące się bezrobocie absolwentów – wszystko to przemawia za potrzebą elastycznego kształcenia pod względem treści nauczania i za koniecz-nością powiązania nauki z gospodarką. Obecnie bowiem liczne rzesze absolwentów opolskich szkół wyż-szych i średnich nie pracują w zawodzie wyuczonym, co dowodzi ogromnego marnotrawstwa ich kwali-fikacji. Marnotrawstwo to wszakże wynika często nie z nadmiaru kształcenia kadr, ale z wadliwie funk-cjonującego rynku pracy, a także z wadliwie ukształtowanej sylwetki absolwenta. Pełnej informacji o poziomie wykształcenia ludności dostarczyły nam spisy powszechne. Wskazują one na pozytywne zmiany w wykształceniu ludności Śląska Opolskiego. Powstanie Uniwersytetu Opol-skiego oraz Politechniki Opolskiej, a także Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji wyraźnie pod-niosło aspiracje edukacyjne społeczeństwa opolskiego. Wzrost liczby studentów do 35 tys. stawia Opole na pierwszym miejscu w kraju pod względem liczby studentów przypadających na mieszkańców. Udział osób z wyższym wykształceniem wśród ogółu ludności wzrósł z 1,2% w 1960 r. do 8,3% w 2002 r. Ana-

Powiaty % Powiaty %

brzeski 8,0 oleski 5,4

głubczycki 5,8 opolski 5,6

kędzierzyńsko-kozielski 7,4 prudnicki 6,2

kluczborski 6,4 strzelecki 5,3

krapkowicki 5,2 m. Opole 19,2

namysłowski 6,9 województwo opolskie 8,0

nyski 7,1

Tabela 2. Ludność z wyższym wykształceniem w powiatach województwa opolskiego na tle ogółu ludności w wieku powyżej 13 lat w 2002 r.

Źródło: obliczenia własne na podstawie NSP z 2002 r., województwo opolskie, str. 170-172

Lata Ludność ogółem

Ludność z wykształceniem

wyższym średnim zasadniczym zawodowym

podstawowym pełnym

w tysiącach1960 580,2 7,2 44,3 21,6 367,01970 750,0 14,3 69,0 88,6 429,71988 805,0 40,5 177,6 218,9 332,92002 878,2 73,0 252,7 237,6 245,9

w odsetkach1960 100,0 1,2 7,6 3,8 63,21970 100,0 1,9 9,2 11,8 57,31988 100,0 5,0 22,1 27,2 41,32002 100,0 8,3 28,8 27,1 28,0

Tabela 3. Ludność w wieku 15 lat i więcej w województwie opolskim według poziomu wykształcenia w latach 1960–2002

Źródło: obliczenia własne na podstawie spisów powszechnych

175


logiczne dane dla wykształcenia średniego wynosiły 7,6 i 28,8%. Nadal jednak (w 2002 r.) ponad 55,5% ludności powyżej 15. roku życia legitymowało się wykształceniem poniżej średniego. W liczbach bezwzględnych populacja ludzi z wyższym wykształceniem wzrosła w Opolskiem z 7,2 tys. osób w 1960 r. do 73,0 tys. w 2002 r., czyli dziesięciokrotnie, co jest faktem imponującym w stosunku do stanu z przeszłości. Ludność w miastach charakteryzowała się w minionym półwieczu wyraźnie wyż-szym poziomem wykształcenia niż społeczności wiejskiej. Najgorzej przedstawiała się sytuacja w powia-tach rolniczych, gdzie poziom wykształcenia ludności jest szczególnie niski. Zróżnicowanie pod wzglę-dem wykształcenia występowało też wśród mężczyzn i kobiet, wśród ludności śląskiej i napływowej. Po-ziom wykształcenia kobiet był wyższy niż mężczyzn. Kobiety częściej niż mężczyźni były absolwentka-mi szkół wyższych. Wśród ludności śląskiej odsetek osób z wykształceniem zawodowym jest szczególnie wysoki.

Osobnym problemem badawczym jest rozmieszczenie kadr kwalifikowanych w miastach i gminach województwa opolskiego. Rozmieszczenie to wskazuje na ogromne dysproporcje przestrzenne. Na Ślą-sku Opolskim występują obszary problemowe (depresji) z punktu widzenia poziomu wykształcenia lud-ności, szczególnie w rolnictwie. Szczegółowa analiza bardzo bogatego materiału statystycznego o poziomie wykształcenia ludności w wieku 15 lat i więcej ukazuje dysproporcje w poziomie rozmieszczenia ludności posiadającej wykształ-cenie wyższe i średnie.

Lp. Województwo Wyższe Ogólnokształcące

1. dolnośląskie 9,9 9,0

2. kujawsko-pomorskie 8,3 8,1

3. lubelskie 9,4 8,4

4. lubuskie 8,2 8,3

5. łódzkie 9,2 9,6

6. małopolskie 10,1 8,4

7. mazowieckie 13,8 10,2

8. opolskie 8,0 6,8

9. podkarpackie 8,5 7,3

10. podlaskie 9,1 8,3

11. pomorskie 10,9 9,8

12. śląskie 8,9 7,8

13. świętokrzyskie 9,1 7,5

14. warmińsko-mazurskie 8,3 7,6

15. wielkopolskie 9,3 8,3

16. zachodniopomorskie 10,0 9,9

Polska 9,9 8,6

Tabela 4. Ludność według wykształcenia wyższego i ogólnokształcącego w 2002 roku w stosunku do ogółu ludno-ści w wieku 13 lat i więcej według województw

Źródło: raport z wyników NSP ludności i mieszkań 2002, GUS, Warszawa 2003, str. 116, 117

176

Lp. Ludność ogółem

Wykształcenie w % ludności

wyższe średnie ogólnokształcące

1. Opole 19,2 36,2 14,4

2. Brzeg 11,7 35,9 7,8

3. Kędzierzyn-Koźle 9,8 28,9 7,7

4. Baborów 3,9 22,1 4,4

5. Biała 3,3 16,1 4,2

6. Byczyna 4,6 23,3 2,7

7. Dobrodzień 4,2 18,0 4,9

8. Głogówek 4,6 19,1 4,9

9. Głubczyce 7,3 27,4 7,3

10. Głuchołazy 6,2 26,1 6,4

11. Gogolin 4,7 15,6 4,2

12. Gorzów Śląski 3,8 18,1 4,0

13. Grodków 5,8 24,1 5,9

14. Kietrz 4,7 19,5 7,9

15. Kluczbork 8,5 28,3 5,9

16. Kolonowskie 3,4 19,1 5,1

17. Korfantów 3,5 16,5 3,7

18. Krapkowice 6,9 23,4 5,9

19. Leśnica 4,8 17,5 3,6

20. Lewin Brzeski 5,3 22,5 4,8

21. Namysłów 8,6 25,9 5,3

22. Niemodlin 6,4 25,0 9,0

23. Nysa 10,2 32,0 8,1

24. Olesno 7,2 22,3 4,3

25. Otmuchów 5,4 22,8 7,8

26. Ozimek 6,2 19,8 6,4

27. Paczków 5,4 23,0 7,9

28. Praszka 7,5 26,7 7,5

29. Prudnik 8,4 30,9 8,3

30. Strzelce Opolskie 7,2 24,4 7,2

31. Ujazd 3,1 14,8 3,1

32. Wołczyn 3,9 22,6 3,8

33. Zawadzkie 5,3 22,0 6,0

34. Zdzieszowice 5,1 19,4 4,9

Tabela 5. Poziom wykształcenia ludności gmin miejskich i miejsko-wiejskich w 2002 roku

Źródło: narodowy spis powszechny 2002 r.

177

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku... PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku...

Tabela 6. Poziom wykształcenia ludności gmin wiejskich w 2002 roku

Źródło: narodowy spis powszechny 2002 r.

Lp.Wykształcenie w % ludności

wyższe średnie ogólnokształcące1. Bierawa 3,2 17,6 3,42. Branice 4,2 19,4 4,53. Chrząstowice 6,3 18,4 4,54. Cisek 2,6 15,6 2,85. Dąbrowa 6,0 21,5 4,56. Dobrzeń Wielki 6,8 21,7 6,37. Domaszowice 4,9 20,5 2,98. Izbicko 3,4 15,2 2,99. Jemielnica 2,4 11,5 3,2

10. Kamiennik 3,4 18,7 3,911. Komprachcice 7,0 21,6 6,112. Lasowice Wielkie 2,7 13,5 1,913. Lubrza 4,1 24,0 4,914. Lubsza 3,9 23,1 3,215. Łambinowice 3,7 20,1 3,816. Łubniany 3,5 13,4 3,317. Murów 4,0 16,6 5,118. Olszanka 4,0 20,6 2,519. Pakosławice 3,4 20,6 2,920. Pawłowiczki 3,0 15,5 2,421. Pokój 4,6 17,1 3,822. Polska Cerekiew 3,3 14,7 1,623. Popielów 3,7 15,2 3,124. Prószków 5,0 18,0 3,425. Radłów 2,0 11,5 1,626. Reńska Wieś 3,1 16,9 3,427. Rudniki 4,6 20,8 5,428. Skarbimierz 6,5 24,8 3,129. Skoroszyce 3,8 19,3 3,130. Strzeleczki 3,0 14,2 3,431. Świerczów 4,0 20,0 3,532. Tarnów Opolski 4,5 17,0 3,833. Tułowice 6,3 25,4 7,1

34. Turawa 5,7 15,1 3,7

35. Walce 2,8 14,5 2,4

36. Wilków 3,5 15,6 2,437. Zębowice 2,4 15,2 3,5

178

Wykorzystując mierniki obrazujące zmiany poziomu wykształcenia ludności z lat 1988–2002 (NSP), dokonano obliczeń taksonomicznych, które pozwoliły w sposób syntetyczny uszeregować miasta i gminy według wykształcenia ludności.

Lp. Nazwa miasta-gminy Miara

1. Opole m. 1,00002. Nysa m. 0,58983. Brzeg m. 0,53344. Kędzierzyn-Koźle m. 0,51705. Kluczbork m. 0,51006. Ozimek m. 0,49667. Strzelce Opolskie m. 0,46868. Namysłów m. 0,45569. Grodków m. 0,4366

10. Prudnik m. 0,425711. Niemodlin m. 0,416512. Głubczyce m. 0,406913. Zawadzkie m. 0,404514. Otmuchów m. 0,386015. Krapkowice m. 0,378116. Głuchołazy m. 0,358317. Głogówek m. 0,353818. Byczyna m. 0,316819. Zdzieszowice m. 0,315120. Leśnica m. 0,310921. Kietrz m. 0,301922. Paczków m. 0,296923. Lewin Brzeski m. 0,283124. Wołczyn m. 0,274825. Niemodlin m. 0,255826. Brzeg m. 0,249827. Komprachcice m. 0,247528. Branice m. 0,247429. Baborów m. 0,243930. Gogolin m. 0,241031. Biała m. 0,240832. Dobrzeń Wielki 0,239033. Kolonowskie m. 0,238734. Prószków 0,232535. Lewin Brzeski 0,2286

Tabela 7. Miara poziomu wyższego wykształcenia w miastach i gminach województwa opolskiego w latach 1988–2002


36. Ujazd m. 0,227037. Chrząstowice 0,226738. Turawa 0,221239. Łambinowice 0,217640. Pokój 0,212141. Domaszowice 0,211342. Namysłów 0,206943. Dąbrowa 0,206944. Kluczbork 0,206245. Pakosławice 0,205446. Kamiennik 0,205347. Świerczów 0,204148. Polska Cerekiew 0,203449. Murów 0,203150. Olszanka 0,199251. Byczyna 0,198452. Nysa 0,197353. Popielów 0,197154. Tarnów Opolski 0,196455. Kietrz 0,195756. Skoroszyce 0,194957. Izbicko 0,193958. Głuchołazy 0,192159. Strzeleczki 0,190060. Otmuchów 0,187861. Bierawa 0,185262. Głubczyce 0,185063. Ozimek 0,184664. Leśnica 0,184465. Łubniany 0,183966. Pawłowiczki 0,183367. Gogolin 0,183068. Reńska Wieś 0,182669. Zdzieszowice 0,181470. Krapkowice 0,1811

179


71. Korfantów 0,180772. Wołczyn 0,180573. Paczków 0,180174. Baborów 0,179075. Grodków 0,178676. Walce 0,177977. Lubsza 0,177278. Prudnik 0,174779. Strzelce Opolskie 0,172980. Lasowice Wielkie 0,1701


81. Zawadzkie 0,168082. Biała 0,166983. Lubrza 0,164884. Kolonowskie 0,163885. Zębowice 0,163086. Głogówek 0,162687. Wilków 0,159188. Cisek 0,153189. Ujazd 0,151490. Jemielnica 0,1488


1. Opole m. 1,00002. Nysa m. 0,82943. Kluczbork m. 0,79334. Brzeg m. 0,74745. Grodków m. 0,72926. Prudnik m. 0,70497. Niemodlin m. 0,68778. Głubczyce m. 0,67509. Namysłów 0,6720

10. Strzelce Opolskie m. 0,648711. Kędzierzyn-Koźle m. 0,645912. Ozimek m. 0,621413. Otmuchów m. 0,610714. Głuchołazy m. 0,578515. Paczków m. 0,571216. Krapkowice m. 0,570117. Wołczyn m. 0,552518. Byczyna m. 0,524419. Lewin Brzeski m. 0,512720. Zawadzkie m. 0,494621. Kietrz m. 0,435222. Głogówek m. 0,432723. Zdzieszowice m. 0,431424. Baborów m. 0,4109

Tabela 8. Miara poziomu średniego wykształcenia w miastach i gminach województwa opolskiego


25. Biała m. 0,403326. Leśnica m. 0,384527. Niemodlin 0,382628. Branice 0,375129. Kolonowskie 0,349830. Nysa 0,338231. Gogolin m. 0,335432. Łambinowice 0,334933. Lubrza 0,327534. Ujazd m. 0,315535. Głuchołazy 0,313836. Prudnik 0,313637. Paczków 0,310538. Lubsza 0,303739. Olszanka 0,298640. Kamiennik 0,298341. Lewin Brzeski 0,293242. Dobrzeń Wielki 0,292643. Dąbrowa 0,292544. Pakosławice 0,287845. Otmuchów 0,287446. Komprachcice 0,283547. Brzeg 0,281448. Domaszowice 0,2801

Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z NSP z lat 1988–2002

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku... PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań nad strukturą społeczną województwa opolskiego do 2015 roku...

180

Konkluzje

Mocną stroną kapitału ludzkiego na Śląsku Opolskim jest system kształcenia kadr kwalifikowanych. Jednocześnie występuje bardzo słabe zatrudnienie i wykształcenie kadr kwalifikowanych. Można uza-sadnić tezę o powstającej barierze kwalifikacyjnej dla rozwoju przedsiębiorstw jutra i nowych branż w za-kresie kadr technicznych.


49. Grodków 0,274650. Tarnów Opolski 0,273351. Namysłów 0,269252. Skoroszyce 0,268853. Chrząstowice 0,268254. Głubczyce 0,267255. Bierawa 0,262156. Ozimek 0,261957. Murów 0,258258. Kietrz 0,258159. Świerczów 0,256660. Kluczbork 0,255561. Byczyna 0,255562. Korfantów 0,254263. Zawadzkie 0,245564. Popielów 0,244665. Zdzieszowice 0,244566. Krapkowice 0,244467. Pokój 0,244168. Gogolin 0,242969. Wołczyn 0,2416


70. Kolonowskie 0,240571. Prószków 0,237072. Leśnica 0,235673. Polska Cerekiew 0,233174. Turawa 0,231775. Strzelce Opolskie 0,230476. Izbicko 0,228877. Głogówek 0,224478. Baborów 0,211379. Łubniany 0,210880. Wilków 0,210581. Pawłowiczki 0,210582. Reńska Wieś 0,204583. Lasowice Wielkie 0,195184. Walce 0,192385. Jemielnica 0,180286. Cisek 0,179487. Strzeleczki 0,176888. Zębowice 0,172189. Biała 0,158790. Ujazd 0,1543



183

rozdział 9

Metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej województwa opolskiego

ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa, przemysłu i usług

Stanisław Koziarski

CZĘŚĆ II


185

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej województwa opolskiego ze szczególnym ...

Teoretyczne podstawy ochrony różnorodności biologicznej i georóżnorodności

W nowoczesnym ujęciu, nadrzędnym celem ochrony przyrody jest zachowanie różnorodności przy-rodniczej, rozpatrywanej często niewłaściwie jako odrębnie traktowana różnorodność biologiczna i geo-różnorodność (tak jakby nie istniały związki między abiotyczną i biocenotyczną częścią geosfery i moż-liwa była ochrona jednej grupy elementów bez ochrony drugiej). W ochronie różnorodności biologicz-nej, niesłusznie czasami w wyniku uproszczonego tłumaczenia słowa „biodiversity” nazywanej w krajo-wej literaturze „bioróżnodnością”, wyróżnia się różne poziomy, od wewnątrzgatunkowego (genetyczne-go) do planetarnego (biosfery). Ochrona na każdym z tych poziomów realizowana jest w naturalnych jednostkach przestrzennych o różnej randze (zazwyczaj regionach fizyczno-geograficznych, np. Karpa-tach, Tatrach, Pojezierzu Mazurskim, strefie przybrzeżnej Morza Bałtyckiego) lub w jednostkach sztucz-nych (Unia Europejska, kraj, województwo, powiat, gmina). W praktyce powszechniejsze jest prowadze-nie systemowej ochrony w jednostkach administracyjnych niż naturalnych, co ma związek z podstawami formalnoprawnymi organizacji struktur państwa i przypisaniu różnym jednostkom kompetencji i zadań w zakresie ochrony przyrody. Konsekwencją tego są często występujące sytuacje braku powiązania zgod-ności systemu przestrzennych form ochrony krajobrazu na granicach województw lub nawet gmin. Zagadnienie różnorodności biologicznej środowiska przyrodniczego można rozpatrywać na trzech poziomach jego organizacji:

• wewnątrzgatunkowym, obejmującym zróżnicowanie genetyczne osobników,• gatunkowym, obejmującym zróżnicowanie osobnicze i populacyjne występujące

w obrębie biocenozy,• biocenotycznym, obejmującym zróżnicowanie biocenoz rozpatrywane na poziomie

jednostek przestrzennych wyższej rangi – krajobrazu, biosfery1

W każdym z powyższych ujęć o różnorodności biologicznej środowiska przyrodniczego wnioskuje się na podstawie badań różnych jego elementów, stosuje się również stosowną do właściwości struktural-nych i funkcjonalnych tych składników metodologię pomiaru. Podstawowym celem budowania systemów ochrony krajobrazu jest ochrona jego różnorodności. Według Richlinga i Solona2, którzy syntetycznie przedstawili problematykę różnorodności biologicznej w krajobrazie, jest ona bardzo złożonym zagadnieniem. Wyróżnić tu można trzy grupy charakterystyk odpowiadające poszczególnym poziomom badania różnorodności:

• różnorodność gatunkową – w zakresie gatunkowym, form życiowych, grup ekologicznych itp.,• różnorodność ekosystemową, związaną głównie ze zróżnicowaniem szaty roślinnej,

która oznacza fizjonomiczne, ekologiczne i syntaksonomiczne zróżnicowanie fitocenoz; ważnym elementem w tym ujęciu jest liczba płatów, którą można wiązać z różnorodnością (przy założeniu: im większa liczba płatów, tym większa różnorodność biologiczna),

• różnorodność krajobrazową, związaną z uporządkowaniem przestrzennym ekosystemów, zróżnicowaniem ich kształtu i wielkości, stopniem skomplikowania granic i liczbą sąsiadujących płatów oraz kontrastowością między sąsiednimi płatami.

Według Richlinga i Solona3 oraz Andrzejewskiego4 o różnorodności biologicznej krajobrazu decy-dują strukturalne właściwości ekosystemów, tj. ich powierzchnia, liczba, kształt, rozwinięcie granic (mo-zaikowatość), kontrastowość granic, uporządkowanie przestrzenne. Z punktu widzenia oceny naturalnej

1 J. Gliwicz, Różnorodność biologiczna: nowa koncepcja ochrony przyrody, Wiadomości Ekologiczne 38/1992

2 A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu, Wyd. II, PWN, Warszawa 1996, s. 1-319

3 Ibidem

4 R. Andrzejewski, Ekologiczne problemy ochrony różnorodności biologicznej. [w:] Andrzejewski R, Wiśniewski J.R. (red.) Różno- rodność biologiczna, pojęcia, oceny, zagadnienia ochrony i kształtowania, Zesz. Nauk. Komitetu Człowiek i Środowisko 15, Instytut Ekologii PAN, Warszawa 1996, s. 71-86

186

różnorodności w obrębie krajobrazu najistotniejsze wydają się trzy jego parametry strukturalne:

• udział powierzchniowy ekosystemów naturalnych i seminaturalnych (np. lasów i zadrzewień, wód powierzchniowych, szuwarów, łąk, pastwisk), który pośrednio decyduje również w znacznym stopniu o stabilności krajobrazu – zgodnie z założeniem, że stabilność zależy od wielkości elementów krajobrazu5,

• rozwinięcie granic tych ekosystemów (mozaikowatość krajobrazu), które decyduje o dynamice przemian biocenotycznych w krajobrazie: migracji gatunków, wielokanałowości i intensywności przepływu energii i obiegu materii (zjawisko styku w ekotonach), a w krajobrazach poddanych silnej fragmentacji – o stabilności systemu, (zgodnie z założeniem Tansky’ego6, że stabilność systemu wzrasta wraz ze wzrostem ścieżek przepływu energii),

• udział powierzchniowy terenów zdewastowanych, z których odbywa się „zasilanie” biocenoz naturalnych w gatunki synantropijne i segetalne, a przez to ich degradacja.

Ze względu na znaczną zmienność geograficzną występowania różnych typów ożywionych i abio-tycznych elementów środowiska przyrodniczego, o składzie elementów chronionych w ramach ochro-ny różnorodności przyrodniczej możemy mówić jedynie w odniesieniu do konkretnych jednostek prze-strzennych. Skutki tej zależności znane są chociażby na przykładzie trwającej w Polsce organizacji eu-ropejskiej sieci ochrony przyrody Natura 2000, gdzie szereg krajowych siedlisk i gatunków osiągających w kraju wysoki status ochronny w skali Europy nie ma już tak wysokiej rangi. I odwrotnie: niektóre sie-dliska i gatunki w Polsce dosyć pospolite, w skali Europy są bardzo rzadkie. Analiza różnorodnych zależności potwierdza, że zakres i reżim ochronny zależą nie tylko od ele-mentów składających się na różnorodność przyrodniczą, ale również od jednostek, w odniesieniu do któ-rych jest ona rozpatrywana. W praktyce ochrony przyrody dobrym zobrazowaniem tej problematyki są analizy porównawcze regionalnych czerwonych ksiąg roślin, zwierząt i zbiorowisk roślinnych. W przy-szłości będzie to również dotyczyć podobnych opracowań wykonanych dla krajobrazów zarówno natu-ralnych, jak i kulturowych. Podstawowym celem współczesnej ochrony przyrody, jak już wspomniano powyżej, jest ochrona różnorodności przyrodniczej w ogóle. W praktyce wyróżnia się dwa uzupełniające i przenikające się nurty ochrony przyrody: nurt ochrony różnorodności biologicznej oraz nurt ochrony georóżnorodności (geoochrona). Ochrona różnorodności biologicznej obejmuje ochronę grzybów, roślin i zwierząt, nato-miast geoochrona najczęściej kojarzona jest z zachowaniem walorów geologicznych, rzadziej geomorfo-logicznych. Szerzej przedstawia ją Kozłowski7, wskazując, że geoochrona, powinna polegać na zachowa-niu dziedzictwa geologicznego, rzeźby terenu, gleb, wód powierzchniowych i klimatu, jako podstaw do rozwoju życia na Ziemi. Wskazuje również na krajobraz jako przedmiot geoochrony. Przedstawiony podział ochrony przyrody na ochronę różnorodności biologicznej i ochronę georóż-norodności został dokonany głównie na gruncie praktyki, w oparciu o podstawy prawne ochrony przyro-dy. Zważywszy na semantykę pojęcia „georóżnorodność”, wydaje się, że bardziej poprawne byłoby stwier-dzenie, iż cała ochrona przyrody jest sensu stricto ochroną georóżnorodności i jest realizowana jako trzy odrębne, ale uzupełniające się nurty: ochrona różnorodności biologicznej (biotycznej), ochrona różno-rodności przyrody nieożywionej (abiotycznej) i ochrona różnorodności krajobrazowej. W przypadku każdego z chronionych obszarów lub obiektów podstawowym wyznacznikiem pożą-danej docelowej struktury funkcjonalno-przestrzennej środowiska przyrodniczego jest cel ochrony. De-cyduje on o rygorach biernej ochrony przyrody oraz kierunkach i intensywności prowadzonych dzia-łań w ramach ochrony czynnej. Cel ochrony wynika z motywów jej wprowadzenia. Wśród nich Bart-kowski8 wyróżnił motywy religijne, kulturowe, gospodarcze, estetyczne, etyczne oraz patriotyczne.

5 A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu, Wyd. II, PWN, Warszawa 1996, s. 1-319

6 M. Tansky, Structure, stability and efficiency of ecosystem. Progress in Theoretical Biology 5, Academic Press 1976

7 Por. S. Kozłowski, Ochrona geosfery. Przegląd geologiczny 48, 9, s. 815-816; S. Kozłowski, 2004, Geodiversity. The concept and scope of geodiversity. Przegląd geologiczny 52/2000, s. 833-837

8 T. Bartkowski, Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka, Wyd. V, PWN, Warszawa 1991, s. 486

187

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej województwa opolskiego ze szczególnym ... PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej województwa opolskiego ze szczególnym ...

Według Kozłowskiego9 ochrona krajobrazu może być uzasadniana następującymi przesłankami:

• historyczno-patriotycznymi,• wizualno-estetycznymi,• rekreacyjno-turystycznymi,• funkcjonowaniem ekosystemów,• gospodarką zasobami przyrody, a w szczególności powietrzem, wodą i glebą.

Ochrona przyrody w systemie prawnym Polski i Unii Europejskiej W krajowym prawodawstwie z zakresu ochrony przyrody i środowiska istnieje rozbieżność w de-finiowaniu krajobrazu w różnych aktach legislacyjnych. Na pierwszy plan wysuwa się pojmowanie kra-jobrazu w sensie fizjonomicznym10, co jest bardzo dyskusyjne i może prowadzić do błędów w ochro-nie i zarządzaniu. Nie zawsze krajobraz „ładny” oznacza krajobraz przyrodniczo cenny. Zasadniczy problem związany jest również z subiektywnością odbioru i oceny walorów widokowych poszczegól-nych typów krajobrazów. Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. definiuje walory krajobra-zowe jako „… wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę te-renu, twory i składniki przyrody ukształtowane przez siły przyrody lub przez działalność człowieka”, zaś ochrona krajobrazowa to „… zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu”11. Jedno-cześnie środowisko przyrodnicze definiuje się jako „… krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywio-nej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi, z występującymi na nich roślina-mi, zwierzętami i grzybami”. Definicje ustawowe krajobrazu pozwalają na dosyć dowolne formułowa-nie kryteriów oceny cenności krajobrazów i ich typowania do ochrony. Ponadto wydaje się, że w ustawie o ochronie przyrody znacznie silniej powinna być akcentowana konieczność ochrony krajobrazów na-turalnych niż kulturowych, gdyż w przypadku tych ostatnich ochrona powinna być coraz pełniej prowa-dzona na podstawie przepisów o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, która umożliwia np. tworze-nie parków kulturowych, jako form ochrony krajobrazu mającego duże znaczenie historyczno-urbani-styczne. Nowe definicje prawne wniesione ustawą o ochronie przyrody z 2004 r. spowodowały spore za-mieszanie w zderzeniu ze starszymi regulacjami. W ustawie Prawo ochrony środowiska12 środowisko de-finiuje się jako „… ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalno-ści człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, kra-jobraz oraz klimat”. Sprzeczność z definicją z ustawy o ochronie przyrody jest oczywista. Ochrona krajobrazu zgodnie z uwarunkowaniami prawnymi jest realizowana w obrębie przestrzen-nych form ochrony przyrody, w tym głównie w parkach narodowych, rezerwatach przyrody, parkach krajobrazowych, obszarach chronionego krajobrazu oraz w zespołach przyrodniczo-krajobrazowych. W praktyce wydaje się, że jedynie w parkach narodowych możliwa jest intensywna zachowawcza ochro-na układów krajobrazowych. Rezerwaty przyrody tworzone w Polsce są w większości przypadków zbyt małe, natomiast parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu zbyt mało rygorystyczne na rze-czywiste potrzeby ochrony. Ponadto nowe definicje prawne obszaru chronionego krajobrazu pozwalają na wyróżnienie dwu typów tych form. Pierwszy służy zaspokojeniu potrzeb masowej turystyki, co jest z punktu widzenia ochrony wartości przyrodniczych w ogóle nieporozumieniem, natomiast drugi ukie-runkowany jest na zachowanie korytarzy ekologicznych łączących inne obszary chronione i rzeczywi-ście jest bardzo pożądany do osiągania warunków przestrzennej spójności regionalnych i lokalnych sys-temów ochrony przyrody. Inne pomniejsze formy, jak użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne

9 S. Kozłowski, Ochrona krajobrazu przyrodniczego w koncepcji wieloprzestrzennego systemu obszarów chronionych, [w:] Ryszkow- ski L., Bałazy S. (red.) Wybrane problemy ekologii krajobrazu, Poznań 1992, s. 191-209.

10 R. Giedych, Uwarunkowania prawne planowania, ochrony i zarządzania krajobrazem w Polsce w świetle Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, [w:] Kistowski M. (red.) Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z UE, Problemy ekologii krajobrazu t. 13, Gdańsk 2004, s. 29-34

11 Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU nr 92, poz. 880)

12 Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU nr 62, poz. 627)

188

i pomniki przyrody z definicji chronią wybrane elementy krajobrazów (biocenozy, pojedyncze egzem-plarze drzew, skałki itp.). Relacje między reżimem ochronnym oraz zalecaną do ochrony powierzchnią dla różnych typów konserwatorskich form ochrony przyrody przedstawił Kistowski13. Wśród form o wysokim reżimie ochronnym wyróżnił:

• pomniki przyrody – zalecana powierzchnia ochrony 0-1 ha,• rezerwaty przyrody – zalecana powierzchnia ochrony 1-100 ha,• parki narodowe – zalecana powierzchnia ochrony >1000 ha.

Formami o średnim reżimie ochrony są:

• stanowiska dokumentacyjne – zalecana powierzchnia ochrony 0-10 ha,• użytki ekologiczne – zalecana powierzchnia ochrony 1-100 ha,• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe – zalecana przeważająca powierzchnia ochrony

100-1000 ha, z dopuszczeniem powierzchni nieco mniejszej i większej niż wartości skrajne oraz wskazaniem, że część zespołów może mieć niski reżim ochronny,

• otuliny parków narodowych – zalecana powierzchnia ochrony >1000 ha,• parki krajobrazowe – zalecana powierzchnia ochrony >1000 ha.

Do form o niskim reżimie ochrony autor zaliczył:

• obszary chronionego krajobrazu – zasadniczo mające powierzchnie jednostkowe >1000 ha z dopuszczeniem nieco mniejszych,

• otuliny parków krajobrazowych – z postulowaną powierzchnią podobną jak obszary chronione-go krajobrazu.

Bardzo interesującą formą ochrony stworzoną dla zachowania walorów krajobrazowych są zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Niestety, z definicji prawnej są one formą ukierunkowaną na ochronę walo-rów fizjonomicznych przestrzeni, chociaż Kistowski i in.14, przedstawiając interesującą metodę waloryza-cji w skali regionalnej, wskazują na możliwości jej szerszego zastosowania w ochronie wartości kulturo-wych, przyrodniczych i wizualnej atrakcyjności przestrzeni geograficznej. Podstawowymi problemami związanymi z zachowaniem różnorodności krajobrazowej Europy są: intensyfikacja rolnictwa, opuszczanie części terenów rolnych, ekspansja urbanizacji, standaryzacja i ujed-nolicenie budynków, materiałów, form zagospodarowania i wystroju, rozwój systemów infrastruktury, w szczególności drogowej, turystyka i rekreacja, górnictwo odkrywkowe oraz utrata naturalnych siedlisk przyrodniczych15. Nowe wyzwania formalnoprawne, ale również praktyczne spowodowała integracja Polski ze struk-turami UE. Od 2004 r. na terenie Polski obowiązuje – obok prawa krajowego – prawo unijne, które w szczególności w zakresie ochrony siedlisk naturalnych, rzadkich w Unii gatunków roślin i zwierząt istotnie zmienia praktykę ochrony przyrody, w tym realizowanej na poziomie krajobrazowym. Planowa-nie krajobrazu w krajach UE obejmuje cztery główne kierunki działań16:

• wzmacnianie jakości krajobrazu na obszarach charakteryzujących się znaczną poprawą jago właściwości osiągniętą w drodze restytucji,

• ochronę najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo regionów kontynentu,

13 M. Kistowski, Indywidualne formy ochrony przyrody w obrębie parków krajobrazowych województwa pomorskiego – „dylemat ba- buszki”, [w:] Bezkowska G. (red.) Park Krajobrazowy – i co dalej?, PAEK, UŁ, Łódź 2001, s. 78-88

14 M. Kistowski, D. Myślak, K. Twardowska, Indykacja wartości przyrodniczych: kryteria wyznaczania i oceny zespołów przyrodniczo-krajobrazowych w Polsce Północnej i Zachodniej „Przegląd Przyrodniczy” 9/1998, s. 127-138

15 D. Stanners D., D. Wascher D. (eds.), Landscapes [w:] D. Stanners, P. Bourdeau (eds.) Europe’s Environment, European Environ- ment Agency, Kopenhaga1991, p. 172-189

16 M. Degórski M., Formalnoprawne uwarunkowania planowania krajobrazu w Unii Europejskiej [w:] M. Kistowski, (red.) Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z UE, Problemy ekologii krajobrazu t. 13, Gdańsk 2004, s. 19-27

189

• kreowanie nowych rozwiązań przestrzennych w środowisku postindustrialnym, zniszczonym przez człowieka,

• odtwarzanie najcenniejszych fragmentów krajobrazu, ze względu na jego wartość związaną z dziedzictwem kulturowym.

W przyjętej we Florencji w 2000 r. Europejskiej Konwencji Krajobrazowej strony zobowiązały się do17:

• prawnego uznania krajobrazów jako podstawowego składnika otoczenia ludzkiego, wdrażania różnorodności ich wspólnego dziedzictwa kulturowego i naturalnego, a także jako fundamentu ich tożsamości,

• ustanowienia i wdrożenia polityki krajobrazowej zmierzającej do ochrony krajobrazu, jego zarządzania i planowania, poprzez przyjęcie konkretnych środków określonych w konwencji,

• ustanowienia procedur uczestnictwa opinii publicznej, władz lokalnych oraz regionalnych, a także innych osób zainteresowanych definiowaniem oraz wdrażaniem polityki krajobrazowej,

• wprowadzenia problematyki krajobrazu do polityki planowania regionalnego i planowania miast, do polityki kulturalnej, środowiskowej, rolniczej, społecznej, a także do każdej innej polityki mogącej mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na krajobraz.

W Konwencji krajobraz oznacza obszar postrzegany przez mieszkańców, którego charakter jest wy-nikiem działań i interakcji czynników naturalnych i/lub kulturowych. Ochrona krajobrazu definiowa-na jest jako działanie zmierzające do konserwacji oraz zachowania znaczących lub charakterystycznych cech krajobrazu, uzasadnione wartością jego dziedzictwa wynikającą z naturalnej konfiguracji i/lub dzia-łania ludzkiego. W obu definicjach uwzględnia się zarówno fizjonomiczne, jak i strukturalno-funkcjonal-ne walory krajobrazowe. Podstawowe znaczenie dla zachowania różnorodności krajobrazowej Europy ma realizacja Paneu-ropejskiej Strategii Ochrony Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej (1998). Podstawowymi celami jej wdrażania są:

• znaczne zmniejszenie i likwidacja zagrożeń dla różnorodności przyrodniczej,• zwiększenie odporności europejskiej różnorodności,• wzmocnienie spójności ekologicznej całej Europy,• znaczne zwiększenie świadomości i udziału społeczeństwa w sprawach związanych

z różnorodnością biologiczną i krajobrazową18.

Największe zmiany związane z akcesją Polski do UE, które obecnie zachodzą w systemie przestrzen-nym ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych, a także w ochronie czynnej, dotyczą realiza-cji sieci Natura 2000. Wydaje się, że wkrótce znaczne zmiany mogą wystąpić również na skutek realizacji programów rolno-środowiskowych i ogólnych przemian krajowej przestrzeni rolniczej. Silnymi stronami polskiej przestrzeni przyrodniczej w dobie integracji europejskiej są: urozmaicona rzeźba terenu, znacz-na lesistość, duża różnorodność biologiczna ekosystemów leśnych, łąkowych i polnych, duża różnorod-ność typologiczna pokrywy glebowej, znaczny potencjał żyznościowy gleb, wysoki stopień czystości gleb ze względu na zawartość metali ciężkich, duża liczba jezior, piaszczyste i długie wybrzeże morskie, róż-norodność krajobrazowa w zakresie krajobrazów naturalnych i kulturowych19. Dosyć powszechnie uwa-ża się, że środowisko przyrodnicze Polski charakteryzuje się w porównaniu do krajów starej Unii bardzo wysoką naturalnością oraz generalnie niewielkim stopniem degradacji i dewastacji.

17 Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja 20 października 2000 r., European Treaty Series 2000, s. 176

18 E. Gacka-Grzesikiewicz, Podstawy prawne i perspektywy ochrony przyrody w Polsce. [w:] Walkowicz T. (red.) Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody, Kraków 2002, s. 7-13

19 M. Degórski, Silne i słabe strony polskiej przestrzeni przyrodniczej wobec koncepcji Europejskiej Perspektywy Rozwoju Przestrzen- nego. [w:] Śmigielska M, Słodczyk J., Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej. PTG, Uniwersytet Opolski, Opole 2003, s. 109-116


190

Rozwój systemowej ochrony przyrody w woj. opolskim

Budowanie systemu obszarowej ochrony krajobrazu na Opolszczyźnie odbywało się, podobnie jak na terenie innych województw, w pewnej chronologii zdarzeń ściśle związanej z rozwojem naukowych i prawno-administracyjnych podstaw ochrony przyrody. Najważniejszymi uwarunkowaniami, w opar-ciu o które powstawał regionalny system ochrony krajobrazu, były odpowiednie regulacje prawne prze-pisów w zakresie ochrony przyrody i ochrony środowiska z lat 1949, 1980, 1991 i 2004. Ewolucja prze-pisów była związana ze zmianą sposobu myślenia o ochronie przyrody. Zmiany paradygmatu ochro-ny przyrody z konserwatorskiego na ochronę różnorodności przyrodniczej skutkowały wprowadzeniem szeregu nowych typów form ochrony, a formy tradycyjne, jak np. rezerwat przyrody, podlegały ewolucji. Zmiany przepisów odzwierciedlają także rozwój poglądów na systemowość ochrony krajobrazu, w tym związanych z koniecznością zapewnienia łączności przestrzennej i funkcjonalnej między poszczególny-mi chronionymi obszarami. Podobnie jak na innych obszarach Polski, na Opolszczyźnie wyróżnić można dwa podstawowe okre-sy rozwoju systemowej ochrony krajobrazu, które można nazwać okresami: „przed parkami krajobrazo-wymi i obszarami chronionego krajobrazu” oraz po ustanowieniu tych form. Okresem przełomowym dla budowy wielkoprzestrzennych systemów ochrony krajobrazu był koniec lat 70. i początek lat 80. XX wie-ku, kiedy zaczęły powstawać parki krajobrazowe. Początkowo podstawa prawna tworzenia tych form była bardzo słaba, ale od 1980 r. uległa wzmocnieniu w związku z przyjęciem Ustawy o ochronie i kształtowa-niu środowiska. W województwie opolskim przełomowy był rok 1988, kiedy ustanowiono dwa pierwsze parki krajo-brazowe: PK Góra św. Anny oraz PK Góry Opawskie (łącznie zajmujące ok. 1% terenu ówczesnego wo-jewództwa), a także 7 obszarów chronionego krajobrazu (łącznie obejmujących ok. 22% terenów ówcze-snego województwa). W porównaniu do innych obszarów Polski pierwsze parki powołano dosyć późno, zważywszy na to, że w Polsce ich tworzenie postępowało już od 1976 r., zaś pierwsze podstawy prawne dla ich ustanawiania powstały w 1980 r.

Ochrona konserwatorska Powojenny okres rozwoju ochrony przyrody w Polsce związany był w pierwszym etapie z realizacją nurtu ochrony konserwatorskiej wykonywanej poprzez ustanawianie trzech podstawowych form ochro-ny przyrody, tj. parków narodowych, rezerwatów przyrody i pomników przyrody. Teoretycznie ochrona krajobrazu mogła być realizowana w dwu pierwszych, jednak od początku jedyną formą ochrony przyro-dy o wystarczająco dużych dla ochrony całych układów krajobrazowych powierzchniach jednostkowych były parki narodowe. Ochrona krajobrazu w rezerwatach o powierzchniach rzędu kilku lub kilkunastu hektarów nie była możliwa, chociaż powoływanie tych form przyczyniało się do zachowania cennych ich fragmentów często kluczowych dla funkcjonowania układów krajobrazowych. Pierwsze po wojnie formy ochrony przyrody w województwie opolskim powstały na początku lat 50. XX wieku. Były to niewielkie, w większości leśne rezerwaty przyrody oraz pomniki przyrody. Na tere-nie województwa nie było i nie ma obecnie walorów przyrodniczych, w tym krajobrazowych, które mo-głyby być podstawą do ustanowienia parku narodowego. Tworzenie rezerwatów i pomników przyrody było uzasadnione zachowaniem najczęściej niewielkich obszarów naturalnych lub seminaturalnych bio-cenoz, gatunków roślin albo pojedynczych tworów i obiektów przyrody nieożywionej i ożywionej. Rezer-waty leśne, które do dziś są dominującym w regionie typem rezerwatu, powstawały od 1952 r. i chroni-ły różne typy zbiorowisk borów, grądów, rzadziej łęgów i olsów. Łącznie do 1988 r. utworzono na terenie województwa opolskiego 15 takich obiektów, zgrupowanych zwłaszcza w kompleksie Borów Niemodliń-skich i Lasów Stobrawsko-Turawskich. W latach 1950–1960 powstało najwięcej – 10 rezerwatów o łącz-nej powierzchni 68,68 ha (RP Blok – 6,56 ha, RP Jeleni Dwór – 3,49 ha, RP Kamień Śląski – 10,84 ha, RP Komorzno – 3,70 ha, RP Leśna Woda – 20,94 ha, RP Lubsza – 15,58 ha, RP Płużnica – 3,17 ha, RP Przy-łęk – 0,80 ha, RP Przysiecz – 3,10 ha, RP Śmiechowice – 0,50 ha). Średnia powierzchnia rezerwatu wyno-siła 6,87 ha i nie zapewniała możliwości ochrony większych układów krajobrazowych. Największy z tych rezerwatów – Leśna Woda – chronił jedynie część większego kompleksu leśnego z dominacją grądów. W latach 1961–1970 powstało 5 dalszych rezerwatów leśnych o łącznej powierzchni 70,84 ha (RP Baża-

191

ny – 22,02 ha, RP Jaśkowice – 5,92 ha, RP Krzywiczyny – 19,84 ha, RP Przylesie – 17,00 ha, RP Rogali-ce – 6,06 ha). Średnia powierzchnia rezerwatu wynosząca ok. 14,17 ha jest również zbyt mała jak na po-trzeby ochrony krajobrazu, chociaż wyniosła dwukrotnie więcej niż we wcześniejszej dekadzie. Najwięk-szy z tych rezerwatów – Bażany – obejmuje ponadto dwa izolowane płaty w obrębie zwartego kompleksu leśnego oddalone od siebie o kilkaset metrów. W okresie lat 1970–1988 nie powstał żaden rezerwat leśny. Szczegółowa analiza strukturalnych cech rezerwatów leśnych utworzonych przed 1990 r., w tym po-wierzchni i długości granic, wskazuje, że z punktu widzenia ochrony krajobrazu były to formy zbyt małe nawet dla zachowania regionalnej różnorodności obszarów leśnych.

Rezerwaty nieleśne utworzone na terenie województwa opolskiego do 1988 r. miały również po-wierzchnie jednostkowe rzadko przekraczające kilkanaście hektarów i chroniły krajobrazy:

• antropogenicznych zbiorników wodnych – 2 rezerwaty (Staw Nowokuźnicki – 20,00 ha i Smolnik – 26,15 ha) ustanowione dla zachowania licznych populacji kotewki orzecha wodnego Trapa natans,

• ostańcowych wzniesień zbudowanych ze skał węglanowych z murawami – 2 rezerwaty (Ligota Dolna – 4,90 ha i Góra Gipsowa – 1,02 ha) utworzone dla ochrony zbiorowisk roślinności kserotermicznej,

• starego kamieniołomu – 1 rezerwat (Góra św. Anny – 2,69 ha) utworzony dla ochrony osobliwości geologicznych wystąpień trzeciorzędowych bazaltów w kontakcie z podłożem górnokredowym, dolno- i środkowotriasowym.

Ogółem na terenie Opolszczyzny do roku 1988 powstało 20 rezerwatów przyrody o powierzchni 194,28 ha, co daje niewielką średnią 9,71 ha na rezerwat.

W połowie lat 80. na zlecenie urzędu wojewódzkiego wykonano opracowanie inwentaryzacyjne i waloryzacyjne, którego celem było wytypowanie nowych obszarów dla ochrony rezerwatowej (Inwen-taryzacja i weryfikacja…, 1985). Dotyczyło ono zarówno walorów biocenotycznych, jak i przyrody nie-ożywionej. Również w połowie lat 90. powstało opracowanie przedstawiające nowe rezerwaty leśne (Pro-jekt docelowej…, 1995). W wyniku tych prac powstały liczne propozycje utworzenia rezerwatów przyro-dy ożywionej i nieożywionej (Badora i in., 1997). Wśród nich dominowały rezerwaty leśne. Pozytywnym zjawiskiem było zwiększenie wielkości projektowanych rezerwatów w porównaniu do już istniejących. Znaczna część z nich przekraczała wielkość 50 ha, kilka miało powierzchnię większą niż 100 ha. Rekor-dową powierzchnią miały projektowane rezerwaty leśno-wodne Stawy Niemodlińskie – 374,97 – i Stawy Tułowickie – 168,78. Były to obiekty, które miały chronić całościowo duże układy krajobrazowe zbudo-wane z wielu ekosystemów. Najważniejszą wartość ochronną miały kompleksy stawów będących efektem eksploatacji rud darniowych wraz z leśnym otoczeniem. Niestety, do dziś, mimo niepodważalnych walo-rów przyrodniczych, obszary te nie doczekały się ochrony rezerwatowej. Szereg innych propozycji z po-łowy lat 80. zostało powołanych w latach 90. i po 2000 r. Stawy Niemodlińskie zastępczo zostały objęte ochroną w postaci zespołu przyrodniczo-krajobrazowego przez gminę Lewin Brzeski.

Ochrona krajobrazowa

Równolegle do obejmowania ochroną niektórych obszarów i obiektów w rezerwatach w latach 1970–1988 rozwijały się prace nad wyznaczeniem oraz ochroną większych i bardziej zróżnicowanych ob-szarów dla potrzeb rozwoju wypoczynku i turystyki. Na pierwszy plan wysuwały się tu obszary zbior-ników Otmuchowskiego, Nyskiego (początkowo w trakcie budowy), Turawskiego, rejon Góry św. Anny i Gór Opawskich20.

20 K. Dubel (red.), Kompleksowy program ochrony środowiska w województwie opolskim, „Materiały i Studia Opolskie” 16, z. 29, Opo- le 1973, s. 1-188


192

Podstawowymi instrumentami realizacji systemu ochrony krajobrazów dla celów turystyczno-wy-poczynkowych były regionalne i lokalne opracowania planistyczne. Pierwsze na Opolszczyźnie „obszary chronionego krajobrazu”, nazywane również „strefami chronionego krajobrazu”, zostały zaprojektowa-ne w 1973 r. podczas prac nad „Kompleksowym programem ochrony środowiska w województwie opol-skim”21. Były to tereny o zróżnicowanej wielkości, w większości niewielkie obszarowo i nie zachowują-ce łączności przestrzennej. Celem ochrony było zachowanie w dotychczasowym stanie zespołu warun-ków fizycznych i biologicznych środowiska geograficznego. Podstawowym motywem ich ochrony była potrzeba określenia i zachowania obszarów rezerw dla rozwoju rekreacji. Wydzielono 37 takich terenów o łącznej powierzchni 105 610 ha, w tym powierzchnia lasów stanowiła 42 580 ha (40,3%), a wód płyną-cych i stojących – 7515 ha (ok. 7,1%). Były one dosyć równomiernie rozmieszczone na terenie wojewódz-twa i w znacznym stopniu odzwierciedlały regionalne zróżnicowanie krajobrazów, zarówno naturalnych jak i kulturowych. Największy z obszarów – Otmuchów-Głębinów – miał powierzchnię 11 100 ha, naj-mniejszy – Stobrawa-Ciepielowice – 30 ha. Średnia powierzchnia projektowanej strefy chronionego kra-jobrazu (obszaru chronionego krajobrazu) wynosiła 2853 ha. W kolejnych pracach planistycznych licz-ba wyróżnionych do ochrony obszarów oraz ich rozmieszczenie w istotny sposób nie zmieniały się, np. w planie zagospodarowania przestrzennego województwa opolskiego postulowano do ochrony 29 obsza-rów. Motywy ochrony ulegały jednak ewolucji. Stopniowo funkcja użytkowa – turystyczno-rekreacyjna, podawana jako główny powód ochrony, była zastępowana funkcją biocenotyczno-ochronną. Na pierw-szy plan wysuwała się potrzeba zachowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych regionu. Koniec lat 70. XX wieku sprzyjał tej ewolucji. Stworzono wówczas w Polsce podstawy merytoryczne do rozszerzania systemowej ochrony przyrody, w tym i krajobrazu z dwiema podstawowymi formami obszarowej ochro-ny, tj. parkiem krajobrazowym i obszarem chronionego krajobrazu. W opracowaniu Dubel22 przedstawiono do ochrony 34 obszary, zasadniczo pokrywające się z wcześniej wydzielonymi strefami chronionego krajobrazu. Jednakże tym razem jednoznacznie zosta-ły one zdefiniowane jako „obszary chronionego krajobrazu”, a także za główną podstawę ochrony po-dano potrzebę zachowania regionalnych walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Wśród wyróżnionych obszarów chronionego krajobrazu dwa autorka zaproponowała do ochrony w postaci parków krajobra-zowych. Projektowany park krajobrazowy Góra św. Anny był również w 1979 r. postulowany do utwo-rzenia przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, która opracowała program ochrony krajobrazu w ska-li kraju. Drugi projektowany park krajobrazowy – Gór Opawskich – był nową propozycją. Ogółem 34 obszary chronionego krajobrazu zajmowały 102 590 ha, co stanowiło 12,0% ówczesnej powierzchni wo-jewództwa. Charakterystyczny był duży udział lasów, które stanowiły ponad 55%, przy średniej lesisto-ści regionu wynoszącej ok. 29% (zaproponowano ochronę ok. 26% powierzchni leśnej regionu). Na pro-jektowanych obszarach chronionych znacznie wyższy niż średnio regionie był areał wód powierzchnio-wych, które zajmowały 8,1% (głównie za sprawą zaproponowania do ochrony wszystkich trzech dużych zbiorników zaporowych). Zaproponowane w 1980 r. obszary chronionego krajobrazu występowały w różnej liczebności i re-prezentacji obszarowej w trzech głównych strefach funkcjonalno-przestrzennych województwa, które w ogólnym zarysie są charakterystyczne również dla obecnej sytuacji przestrzenno-gospodarczej. W naj-mniej zdegradowanej strefie rolno-leśnej, obejmującej północną część Opolszczyzny, wyznaczono 15 ob-szarów, zajmujących 36 340 ha, w tym 25 194 ha lasów i 2701 ha wód powierzchniowych (w tej liczbie największy obszar – 2208 ha – zajmuje akwen Zbiornika Turawskiego). Projektowane do ochrony obsza-ry charakteryzują się największą lesistością wśród innych stref. W strefie rolnej, obejmującej intensywnie użytkowane tereny żyznych gleb południowej i zachodniej Opolszczyzny, zaproponowano 10 obszarów o łącznej powierzchni 49 410 ha, obejmującej 21 526 ha la-sów i 5289 ha wód (4550 ha stanowią wody dwu zbiorników zaporowych – Otmuchowskiego i Nyskiego). Lesistość projektowanych do ochrony obszarów jest tu najmniejsza – 43,6%, ale i tak przekracza średnią

21 K. Dubel (red.), Kompleksowy program ochrony środowiska w województwie opolskim, „Materiały i Studia Opolskie” 16, z. 29, Opo- le1973, s. 1-188.; K. Dubel, Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka w województwie opolskim. „Materiały i Studia Opolskie„ zeszyt specjalny, Opole 1974, s. 1-119

22 K. Dubel, Podstawy wykorzystania zasobów i walorów środowiska geograficznego dla potrzeb rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, na przykładzie województwa opolskiego, IPIŚ PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa 1980, s. 1-142

193

dla całego województwa, wynoszącą ok. 29%, i kilkakrotnie przekracza lesistość całego rolniczego obszaru funkcjonalnego, który charakteryzuje się największym wylesieniem na całym obszarze regionu. Wskazuje to, że do ochrony proponowano głównie większe pozostałości kompleksów leśnych, np. Las Głubczycki i lasy porastające urzeźbione tereny lessowe koło Biechowa. Znaczna część tych obszarów położona jest w strefie granicznej z innymi funkcjonalnie obszarami, np. Tułowice – Przechód i Rzędziwojowice – Magnuszowicz-ki, które należałoby zaklasyfikować już do strefy rolno-leśnej, a także Głuchołazy – Trzebina, która ze wzglę-du na położenie w Górach Opawskich nie należy do typowej w warunkach województwa strefy rolniczej. Łącznie projektowane do ochrony w różnych koncepcjach z lat 1973–1980 obszary i strefy chronione-go krajobrazu zajmowały od 12% do 17% terenów województwa, przy czym różnice w udziale powierzch-niowym mogły również wynikać ze zmian administracyjnych, które w tym okresie występowały w całym kraju i obejmowały północno-wschodnią i południowo-wschodnią Opolszczyznę. Dalsze prace ukierunkowane były na wyznaczenie obszarów stricte dla ochrony walorów przyrodni-czych i krajobrazowych, gdzie funkcja rekreacyjno-wypoczynkowa i inne funkcje gospodarcze miałyby być uzupełnieniem nadrzędnych funkcji biocenotyczno-ochronnych i środowiskotwórczych. Na początku lat 80. w ośrodku wrocławskim, na zlecenie władz wojewódzkich, powstała regionalna koncepcja przestrzen-nej organizacji systemu parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu (Parki…, 1984). No-menklatura obu typów obszarów chronionych oparta została na istniejących od 1980 r. podstawach praw-nych. Zasady wyznaczania i ochrony korespondowały z wytycznymi Koncepcji ochrony krajobrazu (1979) opracowanej przez PROP i zaakceptowanej w ówczesnym Ministerstwie Leśnictwa i Przemysłu Drzewne-go. Dla terenów województwa opolskiego w ogólnokrajowej koncepcji wyznaczono tylko jeden park krajo-brazowy – w rejonie Góry św. Anny. Zespół autorski, przygotowując koncepcję systemu ochrony krajobrazu województwa opolskiego, uwzględnił dotychczasowe propozycje oraz rozpoznanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych. Na pod-stawie przeprowadzonych analiz uznano, że dotychczas wydzielono zbyt dużo małych, izolowanych stref, nie tworzących logicznego układu przestrzennego korzystnie wpływającego na ochronę flory i fauny. Po-nadto uznano, że kilkunastoprocentowy udział obszarów ochrony krajobrazowej na terenie regionu jest zbyt mały dla zapewnienia właściwej odporności środowiska przyrodniczego na zniszczenie w przyszło-ści. Po zastosowaniu metody nakładania map i łączenia małych obszarów wydzielono trzy duże strefy o przebiegu zbliżonym do równoleżnikowego. Przeprowadzono w nich delimitację 9 obszarów chronione-go krajobrazu. Dla dwu z nich, wyróżniających się ponadprzeciętnymi w skali regionu walorami przyrod-niczo-krajobrazowymi, zaproponowano ochronę w postaci parków krajobrazowych. Podczas prac nad wy-różnianiem do ochrony poszczególnych obszarów brano głównie pod uwagę:

• łączność przestrzenną kompleksów leśnych, • obecność rezerwatów przyrody,• konieczność wyłączenia rejonów zainwestowania przemysłowego,

takich jak oś Odry, strefa przedsudecka i oś Małej Panwi.

Ostatecznie, na podstawie analiz, wyznaczono do ochrony 2 parki krajobrazowe i 7 obszarów chronio-nego krajobrazu. Łącznie zajmowały one 29,9% terenu województwa, jednak do ochrony w postaci parków krajobrazowych planowano jedynie 1,1%. Po stosunkowo niewielkich korektach w przebiegu granic poszczególnych obszarów oraz zmianach nazewnictwa koncepcja opracowana w Instytucie Geografii Uniwersytetu Wrocławskiego stała się pod-stawą do utworzenia w 1988 r. na mocy Uchwały WRN nr XXIV/193/88 z 28 maja 1988 r. pierwszego w województwie wielkoprzestrzennego systemu ochrony przyrody. Budowały go następujące obszary:

• 20 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 194,28 ha, w tym 15 leśnych, 2 stepowe, 2 florystyczne i 1 przyrody nieożywionej,

• 2 parki krajobrazowe o łącznej powierzchni 10 400 ha, w tym PK Góra św. Anny – 5775 ha (otulina 7950 ha), PK Góry Opawskie – 4625 ha (otulina 5445 ha),

• 7 obszarów chronionego krajobrazu o łącznej powierzchni 252 313 ha, w tym OChK Lasy Stobrawsko-Turawskie – 179 305 ha, OChK Bory Niemodlińskie – 48 189 ha, OChK Rejon Jezior Otmuchowskiego i Nyskiego – 11 785 ha, OChK Rejon Mokre-Lewice – 6528 ha, OChK Rejon Wronin-Maciowakrze – 4308 ha, OChK Las Głubczycki – 1598 ha, OChK Łęg Zdzieszowicki – 600 ha.


194

Utworzone rezerwaty, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu zajmowały w 1988 r. 262 907,28 ha, co stanowiło 30,8% terenu województwa. W większości przypadków obszary wyznaczo-ne zostały rzeczywiście w najcenniejszych krajobrazowo obszarach regionu, charakteryzujących się naj-wyższymi walorami florystycznymi i faunistycznymi. Bardzo racjonalnym posunięciem było utworzenie największych obszarów chronionego krajobrazu, które domykały w granicach ochrony duże kompleksy leśne Lasów Stobrawsko-Turawskich i Borów Niemodlińskich. Z perspektywy czasu wydaje się, że zbyt małe były natomiast obszary parków krajobrazowych. Zwiększenie tych powierzchni w przypadku PK Gór Opawskich było trudne, ze względu na występowanie strefy zurbanizowanej i rolnej na osi Głucho-łazy – Prudnik i na północ od niej. Natomiast powiększenie PK Góra św. Anny w kierunki wschodnim było możliwe, podobnie jak włączenie do parku ostańców wapiennych Góry Szpica i Bukowej Góry na północ od Ligoty Dolnej.

Rozwój badań przyrodniczych i zmiany w systemie ochrony przyrody

Charakterystyczną cechą całego niespełna dwudziestoletniego okresu po utworzeniu pierwszego przestrzennego systemu ochrony krajobrazu na terenie województwa była znaczna intensyfikacja badań przyrodniczych, głównie florystycznych, ale również faunistycznych i ogólnogeograficznych. Badania te były prowadzone w ramach powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej, w ujęciu gminnym, najpierw według założeń przedstawionych przez S. Kozłowskiego23 i rozwiniętych przez K. Dubel24, a następnie wypracowanych na Uniwersytecie Opolskim w Katedrze Ochrony Powierzchni Ziemi. Paradoksalnie, w województwie opolskim szczegółowe rozpoznanie walorów przyrodniczych wielkoprzestrzennych form ochrony krajobrazu nastąpiło w większości już po ich ustanowieniu. Inwentaryzacja walorów przy-rodniczo-krajobrazowych oraz kulturowych PK Góry Opawskie była prowadzona w trakcie procesu two-rzenia parku25, a dla PK Góra św. Anny – już po ustanowieniu. Pierwsze monograficzne opracowania wa-lorów obu parków ukazały się kilka lat od ich utworzenia26. Badania przyrodnicze w obu parkach znacz-nie pogłębiono dopiero na początku lat 90., podczas prac nad planami ich ochrony. Plany te powstawały również przez bardzo długi okres, obejmujący całą dekadę lat 90. Pod ich koniec ukazała się uaktualnio-na monografia PK Góry św. Anny27. Walory przyrodnicze utworzonych w 1988 r. obszarów chronionego krajobrazu w większości były kompleksowo rozpoznawane dopiero w roku 2000 i 2001. Częściowe rozpoznanie następowało sukce-sywnie w latach 90., podczas wykonywania kolejnych inwentaryzacji przyrodniczych gmin. Niektóre z obszarów chronionego krajobrazu, w tym największy OChK Lasy Stobrawsko-Turawskie, w ogóle nie doczekały się monograficznego opracowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych, co po blisko 20 la-tach od utworzenia źle świadczy zarówno o opolskich przyrodnikach, jak i zarządzających regionem. Je-den z obszarów OChK Rejon Wronin – Maciowakrze nie tylko nie doczekał się opracowania monogra-ficznego, ale w ogóle nie został przebadany nawet w ramach programu powszechnej inwentaryzacji. Stan wiedzy o walorach przyrodniczych, które na tym obszarze należałoby chronić, jest znikomy. Monogra-ficzne opracowania walorów przyrodniczych niektórych obszarów chronionego krajobrazu ukazały się dopiero 13 lat po ich ustanowieniu, w 2001 r.28.

23 S. Kozłowski, O powszechną inwentaryzację przyrodniczą, „Przyroda Polska” 9/1986, s.4-7

24 K. Dubel, Zasady sporządzania powszechniej inwentaryzacji przyrodniczej gmin, „Przyroda i Człowiek” 1/1990, s. 43-63

25 K. Dubel, Park Krajobrazowy Góry Opawskie, „Kwartalnik Nauczyciela Opolskiego” 3/1988, s. 28-39

26 Por. K. Dubel, System obszarów chronionych w województwie opolskim, „Śląsk Opolski” 2/1991, s. 121-125; K. Dubel (red.), Mono- grafia Parku Krajobrazowego Góry Opawskie, „Studia i Monografie” WSP 209, Opole 1993, s. 1-174

27 K. Dubel (red.), Park Krajobrazowy Góra św. Anny, walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe. Opolskie Centrum Edu- kacji Ekologicznej, 1998, s. 1-176

28 Por. S. Koziarski, J. Makowiecki (red.), Walory przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronionego Krajobrazu Bory Niemodlińskie. „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego” 291/2001, s. 1-228; Koziarski S., Makowiecki J. (red.), Walory przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronionego Krajobrazu Łęg Zdzieszowicki, „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego” 293/2001, s. 1-79; S. Koziarski, J. Makowiecki (red.), Walory przyrodniczo-krajobrazowe Otmuchowsko-Nyskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego” 287/2001, s. 1-172

Lp Nazwa rezerwatuPowierzchnia ochrony [ha]

Powierzchnia otuliny [ha]ścisłej częściowej razem

1 Bażany - 22,02 22,02 -2 Bukowy Las 27,66 - 27,66 141,553 Blok 50,01 - 50,01 235,634 Bziniczka - 65,00 65,00 100,005 Dębina 97,97 - 97,97 230,696 Góra Gipsowa 1,02 - 1,02 -7 Góra św. Anny - 2,69 2,69 -8 Jaśkowice - 5,89 5,89 -9 Jeleni Dwór - 3,49 3,49 384,23

10 Kamień Śląski - 13,70 13,70 48,6811 Klucz 57,31 - 57,31 203,9812 Kokorycz 65,64 - 65,64 127,9613 Komorzno - 3,70 3,70 -14 Krystyna - 137,01 137,01 295,1715 Krzywiczyny - 19,70 19,70 -16 Lesisko 46,95 - 46,95 182,7917 Leśna Woda - 20,00 20,00 -18 Ligota Dolna 4,90 - 4,90 -19 Lubsza 52,12 - 52,12 331,6120 Mańkowice 239,96 - 239,96 -21 Nagłów 44,76 - 44,76 129,0222 Odra 98,28 - 98,28 -23 Płużnica - 2,74 2,74 -24 Podlesie - 13,88 13,88 -25 Prądy 78,29 - 78,29 108,0126 Przylesie 325,16 - 325,16 -27 Przyłęk 141,24 - 141,24 -28 Przysiecz - 3,10 3,10 -29 Rogalice 84,66 - 84,66 284,0430 Rozumice 92,62 - 92,62 -31 Smolnik - 22,81 22,81 -32 Staw Nowokuźnicki - 20,00 20,00 -33 Stawy Niemodlińskie - 374,97 374,97 720,9634 Stawy Tułowickie - 168,78 168,78 467,7335 Srebrna Kopa 63,00 - 63,00 -36 Szakłak - 7,27 7,27 60,4237 Śmiechowice - 0,50 0,50 -38 Tęczynów 31,37 - 31,37 144,4739 Topiel 79,54 - 79,54 300,0040 Wilczy Staw 48,59 - 48,59 -41 Złote Bagna 32,77 - 32,77 110,0042 Żaba - 135,89 135,89 -

RAZEM 1763,82 1043,14 2806,96 4470,94

195

Oznaczenia: kursywą zaznaczono rezerwaty istniejące 31.12.1995 r., dla których projektowano powiększenie; pogrubiono rezerwaty nowo projektowane, czcionka normalna wskazuje na rezerwaty istniejące, dla których nie projektuje się powiększenia. Źródło: opracowano na podstawie Projektu docelowej… (1995)

Tabela 1. Rezerwaty przyrody według koncepcji docelowej sieci rezerwatów przyrody na gruntach będących w zarządzie Lasów Państwowych w województwie opolskim, w granicach z 1995 r.


196

W ramach powszechnej inwentaryzacji gmin zespół badawczy Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu pod kierunkiem prof. K. Dubel pod koniec lat 80. i na początku lat 90. sporządził opracowania dla gmin: Paczków, Otmuchów, Głuchołazy (w granicach parku krajobrazowego), Turawa, Kolonowskie, Ozimek, Krapkowice, Niemodlin, Byczyna. Kolejne inwentaryzacje, nastawione bardziej szczegółowo na rozpoznanie walorów przyrody ożywionej i nieożywionej, bez pogłębionej analizy stanu zagrożenia śro-dowiska i problemów zagospodarowania przestrzennego, były wykonywane głównie przez przyrodników z nowo powstałego zespołu badawczego z kręgu badań biologicznych i nauk o ziemi Uniwersytetu Opol-skiego. W latach 1997–2003 sporządzono inwentaryzacje gmin: Lubsza, Murów, Popielów, Pokój, Dobro-dzień, Olesno, Zawadzkie, Tułowice, Prószków, Korfantów, Gogolin, Nysa, Lewin Brzeski, Dobrzeń Wiel-ki, Kietrz, Głubczyce. Obecnie w województwie na 72 gminy inwentaryzacje przyrodnicze ma 25. Wyła-nia się z tego nie najpełniejszy obraz rozpoznania walorów przyrodniczo-krajobrazowych regionu, tym bardziej że niektóre z inwentaryzacji po ponad 15 latach należałoby powtórzyć. Stopniowe poszerzanie się wiedzy przyrodniczej wraz z oddawaniem kolejnych powszechnych in-wentaryzacji przyrodniczych gmin, pozwoliło na wyodrębnienie i przeprowadzenie delimitacji granic nowych obszarów zasługujących na ochronę w postaci rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, a także mniejszych form, takich jak użytki ekologiczne, zespoły

Tabela 2. Wykaz rezerwatów przyrody powstałych w województwie opolskim po 1988 r.

Nazwa Typ rezerwatu ze względu na przedmiot ochrony Rok utworzenia Powierzchnia [ha]

Lesisko leśny 1997 46,95

Boże Oko leśny 1997 57,31

Grafik leśny 1997 27,66

Las Bukowy leśny 1999 21,12

Nad Białką geologiczno-krajobrazowy 1999 8,96

Cicha Dolina leśny 1999 56,94

Dębina leśny 2000 58,95

Kokorycz leśny 2000 41,30

Tęczynów leśny 2000 31,37

Rozumice leśny 2000 92,62

Prądy leśno-torfowiskowy 2001 36,45

Złote Bagna leśno-torfowiskowy 2001 33,17

Kamieniec leśno-torfowiskowy 2001 41,31

Biesiec leśny 2001 24,46

Srebrne źródło leśny 2005 23,00

RAZEM 601,57

Źródło: K. Badora, S. Koziarski, Regionalny system ochrony różnorodności krajobrazowej (na przykładzie Opolszczyzny), Opole 2008, s. 326

197

przyrodniczo-krajobrazowe, stanowiska dokumentacyjne i pomniki przyrody. Były również postulowane zmiany poszerzające zasięg przestrzenny istniejących obszarów chronionych29. Jednocześnie zmiany ustro-jowe oraz problemy z zagospodarowaniem przestrzennym na istniejących obszarach chronionych spo-wodowały niejednokrotnie powstanie dużej presji ze strony samorządów lokalnych na wyłączenie niektó-rych części parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu spod ochrony. Najbardziej spek-takularny konflikt przestrzenny na styku ochrona przyrody – działalność inwestycyjna wystąpił w parku krajobrazowym Góra św. Anny, podczas projektowania i budowy opolskiego odcinka autostrady A4. Roz-wiązaniem tego konfliktu było wyłączenie z parku pasa szerokości 500 m, w którym zbudowano autostra-dę, i de facto wydzielenie dwu odrębnych „podparków krajobrazowych”, obejmujących tereny na północ i na południe od autostrady. Z tego samego parku wyłączone zostały niektóre tereny miasta Leśnica oraz tereny koło Olszowej przy węźle autostradowym. Budowa autostrady na terenie PK Góra św. Anny spo-wodowała powstanie największych konfliktów przestrzennych na całym opolskim odcinku autostrady30. W PK Góry Opawskie z ochrony wyłączono część miasta Głuchołazy. Przykładem większego wyłączenia z terenów obszarów chronionego krajobrazu było wydzielenie dużej strefy rolniczej z OChK Lasy Sto-brawsko-Turawskie w okolicach Świerczowa.

Zmiany w systemie ochrony rezerwatowej

Krytyczna analiza regionalnego systemu ochrony rezerwatowej, w szczególności na terenach le-śnych, doprowadziła do opracowania w 1995 r. „Projektu docelowej sieci rezerwatów przyrody na grun-tach będących z zarządzie Lasów Państwowych, województwo opolskie”. Poddano w nim ocenie istnie-jące rezerwaty oraz wcześniejsze propozycje, w tym sformułowane w połowie lat 80. Kierunki racjona-lizacji i rozwoju sieci rezerwatów przyrody zostały sformułowane w oparciu o pracę zbiorową pod red. Z. Denisiuka31, wyznaczającą nowe standardy w zakresie prowadzenia ochrony rezerwatowej. System ochrony rezerwatowej został oparty na następujących założeniach:

• wyrównywania dysproporcji między poszczególnymi typami rezerwatów,• reprezentatywności chronionych biocenoz, gatunków i walorów przyrody nieożywionej,• zwiększenia ogólnej powierzchni chronionych rezerwatów do 1%, a docelowo do kilku procent,• dążenia do tworzenia obiektów możliwie największych, z zachowaniem powierzchni

minimalnej dla zapewnienia podstawowych warunków zachowania celu ochrony,• ochrony terenów o najwyższych walorach przyrodniczo-krajobrazowych,• tworzenia otulin dla ochrony wartości przyrodniczych.

Łącznie według projektu docelowa sieć rezerwatów przyrody na terenie województwa, ze szczegól-nym uwzględnieniem terenów administrowanych przez Lasy Państwowe, miała obejmować 42 obiekty o powierzchni 2806,96 ha, w tym 22 nowe rezerwaty. Udział powierzchniowy obszarów ochrony rezerwa-towej wynosiłby na terenie województwa ok. 0,33%, a po powiększeniu o tereny powiatu oleskiego – ok. 0,30%. W porównaniu do istniejących w 1995 r. rezerwatów łączna ich powierzchnia i udział procento-wy w stosunku do powierzchni regionu powiększyłyby się czternastokrotnie. Liczba rezerwatów – jedy-nie dwukrotnie. Ta dysproporcja wskazuje na bardzo duży wzrost jednostkowej powierzchni rezerwatu w projekcie. Aż 18 nowych lub powiększonych rezerwatów miało powierzchnię powyżej 50 ha, a 7 powy-żej 100 ha. Rekordową miał projektowany rezerwat Stawy Niemodlińskie (374,97 ha), którego obszar pra-wie dwukrotnie przewyższał powierzchnię wszystkich istniejących do 1995 r. 20 rezerwatów.

29 K. Badora, J. Kantorczyk, O potrzebie przebudowy systemu obszarów chronionych województwa opolskiego, „Śląsk Opolski” 2 (31)/1998, s. 7-12; K. Badora, G. Hebda, A. Nowak, Różnorodność biologiczna i geologiczna wyrobisk poeksploatacyjnych skał węglanowych górnej kredy miasta Opola. „Nature Journal”, No 36/2003, s. 35-68; A. Nowak, S. Nowak, O racjonalną ochronę krajobrazu na Śląsku Opolskim, „Przyroda Górnego Śląska” 37/2004, s. 8-9

30 K. Badora, Autostrada – środowisko przyrodnicze, studium konfliktów przestrzennych na przykładzie opolskiego odcinka autio- strady A-4. „Studia i Monografie UO” 349/2004, s. 1-178

31 Z. Denisiuk (red.), Ochrona rezerwatowa w Polsce: stan aktualny i kierunki rozwoju. „Studia Naturae” 35, IOP PAN Kraków 1990


198

W połowie lat 90., po ponad 25-letnim okresie przerwy i w następstwie realizacji dokumentacji pro-jektowych, zaczęły powstawać w województwie nowe rezerwaty przyrody. Większość z nich obejmowa-ła obszary wcześniej projektowane do ochrony. Jedynie rezerwaty Biesiec oraz Srebrne Źródło powstały jako propozycje spoza dokumentacji projektowych wykonanych w latach 1984–85 i 1995. Zostały one za-proponowane do ochrony przez opolskich botaników dr. A. Nowaka i dr. K. Spałka. Pierwsze trzy rezer-waty utworzone zostały przez ministra środowiska zasobów naturalnych i leśnictwa. Pozostałe utworzo-no w czterech etapach obejmujących lata 1999, 2000, 2001 i 2005 na mocy odpowiednich rozporządzeń wojewody opolskiego. Najmniejszy z nich miał powierzchnię 8,96 ha, wszystkie pozostałe były większe niż postulowane dla rezerwatów minimum 20 ha. Największy – Rozumice – przekraczał powierzchnię 90 ha. Wszystkie rezerwaty utworzone w latach 1997–2005 powstały na terenach leśnych administrowanych przez Lasy Państwowe (rezerwaty Las Bukowy i Nad Białką zlokalizowane są w obrębie lasów komunal-nych miasta Głuchołazy, administrowanych jednak przez LP). Prawie połowę z nich (7 z 15) utworzo-no na terenach parków krajobrazowych. Ze względu na przedmiot ochrony ustanowiono 11 rezerwatów chroniących biocenozy leśne, 3 leśno-torfowiskowe i 1 geologiczno-krajobrazowy. Łączna powierzch-nia 15 nowych rezerwatów obejmowała 601,57 ha i była 3,1 razy większa niż łączna powierzchnia istnie-jących pod koniec lat 80. 20 rezerwatów. Wszystkie 35 rezerwatów ma powierzchnię 795,85 ha i zajmu-je 0,08% powierzchni regionu (w 1988 r. – 0,02%). W porównaniu do okresu sprzed lat 90. średnia po-wierzchnia rezerwatu przyrody na Opolszczyźnie wzrosła z 9,7 ha do 22,7 ha.

Zmiany w obrębie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu

Po reformie administracyjnej państwa, w wyniku której do Opolszczyzny przyłączono powiat oleski, w granicach województwa znalazł się niewielki fragment Załęczańskiego Parku Krajobrazowego. Obej-muje on małe kompleksy leśne o niewielkich walorach przyrodniczych oraz otaczające je grunty orne. Razem w granicach regionu znalazło się 346,3 ha obszaru parku oraz kilkaset hektarów otuliny. Największą zmianą w systemowej ochronie krajobrazu na Opolszczyźnie po roku 1988 było utwo-rzenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego. Park ten miał chronić walory przyrodnicze typowe dla ob-szarów nizinnej części województwa. Stanowił uzupełnienie dla istniejących już parków, które chroniły najcenniejsze przyrodniczo i krajobrazowo walory terenów wyżynnych i górskich. Dokumentacja projek-towa parku została wykonana przez zespół badawczy Uniwersytetu Opolskiego w ramach inwentaryzacji przyrodniczej gmin Pokój, Lubsza, Popielów i Murów (Inwentaryzacja…, 1998). W wyniku przeprowa-dzonych badań wskazano do ochrony rozległy obszar o powierzchni ok. 63 000 ha, obejmujący w więk-szości tereny wcześniej ustanowionego OChK Lasy Stobrawsko-Turawskie. Po konsultacjach z samorzą-dami lokalnymi z obszaru projektowanej ochrony wyłączone zostały tereny w granicach administracyj-nych gminy Skarbimierz oraz Namysłów. Wyłączenia dokonane w gminie Skarbimierz najmocniej odbiły się na obniżeniu walorów przyrodniczych parku, gdyż były to tereny położone w dolinie Odry z licznymi ekosystemami wodno-błotnymi oraz znacznymi koncentracjami chronionych i rzadkich gatunków ro-ślin oraz zwierząt, a także siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Ostatecznie na mocy Rozpo-rządzenia wojewody opolskiego z 28 września 1999 r. utworzono park o powierzchni 52 636,5 ha. Jest to jeden z większych parków krajobrazowych w Polsce. Jego powierzchnia jest 5-krotnie większa niż łączna powierzchnia obu ustanowionych wcześniej na Opolszczyźnie parków krajobrazowych – Góra św. Anny i Góry Opawskie. Dla parku nie ustanowiono otuliny. Naturalną otulinę od północy, wschodu i zachodu stanowiły tereny chronione w OChK Lasy Stobrawsko-Turawskie. Walory parku były popularyzowane w licznych publikacjach, m.in. przez Badorę i Makowieckiego32. Pełne ich opracowanie zamieszczone zo-stało w monografii pod red. Koziarskiego i Makowieckiego wydanej w 2000 r. Na skutek ustanowienia parku drastycznie zmalała w regionie powierzchnia obszarów chronio-nego krajobrazu i zmieniły się proporcje między poszczególnymi elementami ekologicznego systemu przestrzennego. Powierzchnia OChK Lasy Stobrawsko-Turawskie zmalała o ok. 1/3 i wynosi obecnie 118 367 ha.

32 K. Badora, J. Makowiecki, Walory przyrodniczo-krajobrazowe projektowanego Stobrawskiego Parku Krajobrazowego, „Śląsk Opol- ski” 3 (36)/1999, s. 5-11

199

Po zmianach w systemie ochrony przyrody, a także zmianach administracyjnych związanych z po-większeniem województwa łączna powierzchnia i udział w regionie poszczególnych typów form ochrony przyrody kształtował się następująco:

• rezerwaty przyrody – 795,85 ha, co stanowi 0,08% powierzchni województwa,• parki krajobrazowe – 62 936,8 ha, co stanowi 6,7%,• obszary chronionego krajobrazu – 191 374,1 ha, co stanowi 20,3% terenów województwa.

Razem udział powierzchniowy obszarów chronionych w województwie, nie licząc pomniejszych form (zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych i pomników przyrody), wynosił ok. 27,1%. Po zmianach dokonanych w 1999 r. w obrębie parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu, a także powołaniu nowych rezerwatów przyrody rezerwaty zajmują 0,3% wszystkich obsza-rów chronionych (w 1988 r. jedynie 0,07%), parki krajobrazowe ok. 24,7% (w 1988 r. ok. 4%), a obszary chronionego krajobrazu 75,0% (w 1988 r. ok. 96%). Od ustanowienia Stobrawskiego Parku Krajobrazowego w regionalnym systemie ochrony krajobra-zu nie zaszły większe zmiany. Niewielkie i bardzo nieliczne obszary chronionego krajobrazu, które po-wstały z inicjatywy niektórych gmin w województwie, oraz pozostałe formy nie miały większego znacze-nia dla funkcjonowania systemu. Na mocy uchwały Rady Gminy Niemodlin 27 maja 2004 r. powstał ob-szar chronionego krajobrazu Grodziec o powierzchni 312 ha. Obszar stanowi uzupełnienie dla przyle-gających do niego od północy i południa terenów chronionych OChK Bory Niemodlińskie. Ma walo-ry podobne do tych, które występują na rolniczo użytkowanych obszarach Borów Niemodlińskich. Jego powstanie jest jednak przykładem instrumentalnego stosowania przepisów o ochronie przyrody. Został utworzony dla uniemożliwienia lokalizacji dużej fermy hodowlanej trzody chlewnej. Niezależnie od tego należy jednak zauważyć, że był to pierwszy i jak dotychczas jeden z dwu obszarów chronionego krajo-brazu utworzonych w regionie przez gminy. Aktywizacja samorządów lokalnych w budowaniu lokalnych (gminnych) systemów ochrony krajobrazu jest jak dotychczas jedną ze słabszych stron realizacji ochrony przyrody w województwie. W przeciwieństwie do niewielkich postępów w powoływaniu nowych form ochrony krajobrazu po-stępy w działalności projektowej pod koniec lat 90. i po roku 2000 były znaczne. W okresie ostatnich 10 lat proponowano do ochrony szereg nowych obszarów. Największy wpływ na powstawanie nowych re-gionalnych koncepcji organizacji ESOCh miały projekty ogólnokrajowe i ogólnoeuropejskie systemowej ochrony przyrody w postaci sieci ECONET PL33, Corine biotopes34, a nade wszystko projekt sieci ochro-ny przyrody Unii Europejskiej Natura 200035.

Wybrane metody sporządzania ocen oddziaływania na środowisko przedsięwzięć z zakresu rolnictwa, przemysłu i usług

Opracowanie oceny oddziaływania na środowisko wymaga zazwyczaj wykonywania następujących zadań cząstkowych:

• rozpoznania skutków,• przewidzenia skutków,• interpretacji oddziaływań,

33 Por. A. Liro (red.), Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. IUCN, Warszawa 1995, s. 1-205; A. Liro (red.), Strate- gia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, IUCN, Warszawa 1998, s. 1-272

34 A. Dyduch-Falniowska, R. Kazimierczakowi, M. Makomaska-Juchiewicz, J. Perzanowska-Sucharska, K. Zając, Ostoje przyrody w Polsce, IOP PAN, Kraków 1999, s. 1-244

35 Por. K. Badora, Środowisko fizyczno-geograficzne, [w:] S. Koziarski, J. Makowiecki (red.) Walory przyrodniczo-krajobrazowe Obszaru Chronionego Krajobrazu Bory Niemodlińskie, Studia i Monografie UO 291/2001, s. 11-43.; M. Makomaska-Juchiewicz, S. Tworek, Ekologiczna sieć Natura 2000 - problem czy szansa, IOP PAN, Kraków 2003, s. 1-237


200

• opracowania wyników,• przeprowadzenia analizy porealizacyjnej.

Do każdego z wyżej wymienionych zadań można zastosować metody opracowane i sprawdzone w różnych działach nauki, jeśli tylko odpowiadają celom tych zadań. Metody ocen oddziaływania na śro-dowisko można podzielić na dwie grupy: metody uproszczone („uproszczenie” polega na niestosowaniu złożonych metod analizy) i metody szczegółowe (kompleksowe). Z metod uproszczonych najczęściej stosuje się 4 typy list sprawdzających w zależności od poziomu szacowania oddziaływania: listy bez oszacowania, listy opisowe, listy skalowane oraz listy ważone i skalo-wane. W listach bez oszacowania i opisowych zestawia się możliwe do przewidzenia czynniki środowisko-we oraz oddziaływania i formułuje według zadanej instrukcji ich opisową identyfikację oraz oszacowa-nie. Mogą to być zestawienia pytań, które pozwalają ustalić, czy i w jakiej odległości w otoczeniu projek-towanej inwestycji znajduje się np. rezerwat przyrody, osiedle mieszkaniowe, obszar ochronny źródlisk wody pitnej, rzeka, jezioro, obszar podmokły, jakie rodzaje i ilości surowców oraz energii projektowa-na inwestycja będzie zużywać, jakie rodzaje odpadów produkcyjnych będą wprowadzane do środowiska i w jakich ilościach, ile potrzebuje do swojej działalności terenu itp. Bardziej zaawansowaną metodą badań w ocenach oddziaływania na środowisko są macierze, a zwłaszcza najpowszechniej stosowana macierz Leopolda36. Macierze są wykresami siatek, w których wzdłuż dwu osi prostopadłych, w wierszach i kolumnach, wpisuje się wzdłuż jednej – działania uru-chamiane przez realizację zamierzenia, wzdłuż drugiej – wskaźniki charakteryzujące i opisujące środo-wisko. Jeśli wystąpi wzajemne oddziaływanie między dwoma składnikami wpisanymi na przeciwstaw-nych osiach, zaznacza się to we wspólnej komórce siatki. Nie można jednak wykonywać na nich ope-racji matematycznych. Macierz Leopolda w wersji oryginalnej zawiera 100 działań na osi poziomej i 88 elementów charakterystyki i warunków środowiska na osi pionowej. Macierz wypełnia się, dokonując przeglądu wszystkich komórek utworzonych przez przecięcia wier-szy i kolumn, znacząc kreską po przekątnej te z nich, w których można przewidzieć oddziaływanie danego elementu na warunki środowiska. Następnie szacuje się w skali np. od 1 do 10 wielkość tego oddziały-wania i osobno jego znaczenie dla środowiska, wpisując odpowiednie liczby w dwa pola komórki: wiel-kość i znaczenie dla środowiska – powstałe po wpisaniu przekątnej. Szacowanie wielkości oddziaływania powinno się opierać dla ich zobiektywizowania na wielkościach mierzalnych – powierzchnie, objętości, liczebności. Szacowanie znaczenia oddziaływania jest subiektywne. Macierz Leopolda stanowi podejście całościowe, gdyż obejmuje zarówno środowisko fizyczno-bio-logiczne, jak i społeczno-ekonomiczne. Poszczególne części macierzy można rozszerzać w celu bardziej szczegółowego ich przedstawienia. Macierz nie jest selektywna, tzn. nie wskazuje wyraźnie na krytycz-ne w danej sytuacji oddziaływania czy problemy. Przy interpretacji macierzy napotyka się także na pew-ną chwiejność, wynikającą z braku wyraźnych kryteriów nadawania wartości numerycznych oszacowa-niom. Przy wszystkich swoich ograniczeniach macierz Leopolda jest bardzo użytecznym narzędziem, szczególnie we wstępnych etapach prac, dla należytego ukierunkowania dalszych studiów szczegóło-wych. Możliwość rozszerzenia treści informacyjnej pozwala na oszacowanie negatywnych skutków śro-dowiskowych, prawdopodobieństwa wystąpienia oddziaływania, czasu jego wystąpienia, trwania, ryzy-ka, środków zaradczych i oddziaływań wtórnych. W metodzie listy ważonej i skalowanej uwzględnia się np. 78 parametrów środowiska w 4 katego-riach, którym nadaje się wagi według ich znaczenia względnego w danej sytuacji geograficznej przez po-dział puli 1000 jednostek. Następnie dla każdego parametru konstruuje się „funkcję wartości” o warto-ściach zakodowanych od 0 do 1, to jest od miary danego parametru w znormalizowanych jednostkach oddziaływania na środowisko, pozwalając odczytać ich znormalizowane wartości numeryczne. Metody sieciowe powiązań ekologicznych pozwalają łączyć przyczyny ze skutkami przez identyfika-cję działań będących ich przyczyną i łączenie tych działań z tymi czynnikami środowiska, na które od-działują. Zmiany tych czynników mogą być przyczynami oddziaływań wtórnych i dalszych na inne czyn-

36 L.B. Leopold, K.E. Clarke, B.B. Hanshawn, J.R. Baley, A procedure for Evaluating Environmental Impact, „US Geological Survey”, Circular, nr 645/1971

201

niki. W rzeczywistych przypadkach sieci takich zależności są bardzo rozbudowane i skomplikowane. Można w nich pomieścić również działania zaradcze czy korekcyjne.Metody porównywania stanów środowiska wymagają rozpatrywania wariantów realizacji inwestycji, włącznie z wariantem „zerowym” – bez realizacji zamierzenia, aby następnie przez porównanie skutków ich oddziaływania na środowisko wskazać wariant najbardziej sprzyjający środowisku, najmniej zmie-niający w niekorzystnym kierunku stan środowiska. Metody nakładkowe polegają na przedstawieniu rozmieszczenia przestrzennego poszczególnych pa-rametrów środowiska na serii map wykonanych w systemie GIS. Zaczernienie lub zabarwienie o różnym natężeniu, np. 3-, 4- lub 5-stopniowym, zaznacza się stopień zgodności parametru z działaniem będącym przedmiotem oceny. Przez nałożenie całej serii warstw mapy na siebie otrzymuje się przestrzenne roz-mieszczenie korzystnych i niekorzystnych warunków dla danego przedsięwzięcia. Metoda ta, pomimo swoich ograniczeń, jest przydatna do przedstawienia problemów przestrzennych, jakie występują przy realizacji przedsięwzięć np. z zakresu rolnictwa, przemysłu czy usług.

Proponowana metodologia badań w zakresie struktury środowiskowej woj. opolskiego

Krok 1 – identyfikacja problemów

Krok 2 – zgromadzenie dostępnych danych

Krok 3 – zorganizowanie zespołu badawczego

Krok 4 – wybór metody oceny struktury środowiska

Krok 5 – adaptacja programu z zakresu GIS dla przyjętej metody badawczej

Krok 6 – badania zasadnicze

Krok 7 – weryfikacja uzyskanych wyników

Krok 8 – przedstawienie wyników końcowych


203

Piotr Gibas

rozdział 10

Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu

CZĘŚĆ III

OPRACOWANIE NARZĘDZI BADAWCZYCH

205

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu

Metodyka opracowania

Opracowanie zawiera autorski przegląd ilościowych metod wykorzystywanych w analizie i oce-nie aktualnej sytuacji regionu. Metody jakościowe, do których można zaliczyć stosunkowo proste ana-lizy (m.in. bilansową, rybich ości, łańcucha wartości), jak również bardziej kompleksowe (m.in. analizę SWOT/TOWS, metodę delficką), nie zostały w pracy przedstawione, czytelnik może się z nimi zapoznać w literaturze z zakresu metodyki planowania strategicznego1. Opracowanie składa się z trzech zasadniczych części. W pierwszej omówiono stosunkowo proste metody służące badaniu struktury: pokrótce omówiono metody wyznaczania elementów dominujących, określono miary podobieństwa pomiędzy elementami struktury, streszczono sposób badania zróżnico-wania pomiędzy elementami struktury oraz wyznaczono sposób badania przesunięć elementów struk-tury w czasie. W drugiej skupiono się na sposobach badania struktury „ukrytej”, wyłaniającej się po-przez odpowiednie uszeregowanie jej składników. W tej części omówiono metody analizy skupień, ana-lizy składowych głównych oraz analizy czynnikowej, streszczono także założenia analizy dyskryminacyj-nej i kanonicznej. W ostatniej części skrótowo omówiono kilka metod przydatnych w analizie dynamicz-nej oraz prognozowaniu zmian zachodzących w strukturze, są to w kolejności: metody regresji, ekono-metryczne modele regionu, modele sieci neuronowych oraz modele równań strukturalnych. W opracowaniu pominięte zostały szczegółowe wzory oraz procedury, skupiono się raczej na okre-śleniu celów i przydatności danej analizy dla projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie tren-dów rozwojowych w województwie opolskim”, czego wyraz dano poprzez skonstruowanie odpowiedniej tabeli, omawiającej oprócz silnych i słabych stron także przydatność poszczególnych metod do zastoso-wania w podanym projekcie.

Analiza i ocena struktury

Analiza struktury umożliwia m.in. odpowiedzi na następujące pytania: Jakie elementy stanowią za-sadniczą część struktury? Które z nich są dominujące, a które uzupełniające? Jakie jest podobieństwo po-szczególnych części struktury względem siebie? Jakie elementy wykazują największe zróżnicowanie we-wnątrz grupy? Jak elementy struktury zmieniły się w analizowanym okresie? Wśród najczęściej stosowanych metod wyznaczania elementów dominujących można wyróżnić metodę specjalizacji lokalnej P.S. Florence’a, metodę elementów wiodących C.J. Weavera oraz metodę K. Doi. Metoda specjalizacji lokalnej P.S. Florence’a polega na wyznaczeniu stosunku udziału procen-towego elementu struktury do udziału procentowego elementu w strukturze większej, wartość maksy-malna wskaźnika mówi o specjalizacji lokalnej w badanym zakresie struktury. Metoda elementów wio-dących C.J. Weavera pozwala wybrać więcej niż jeden element decydujący o specyfice struktury. Waż-ność elementów oceniana jest na podstawie rozkładu wariacji błędu losowego. Ta kombinacja elemen-tów struktury, której wynik błędu jest minimalny, stanowi zasadniczą część struktury. Metoda K. Doi po-zwala na wybór elementów dominujących poprzez odniesienie ich do tabeli wzorcowej. Element, którego udział procentowy w strukturze jest maksymalny, jest zawsze elementem dominującym, ważne są rów-nież wielkości, których wartość przekracza wielkość krytyczną2. Podobieństwo poszczególnych części struktury wyznaczamy za pomocą współczynników asocja-cji, współczynników odległości oraz współczynników korelacji. Współczynniki asocjacji rejestrują po-dobieństwo między cechami wyróżnionymi w skali nominalnej i porządkowej. Wyliczenie asocjacji

1 Zob.: A. Klasik (red.), Planowanie strategiczne, PWE, Warszawa 1993; K. Obłój, Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, PWE, Warszawa 2001; M.E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i kon- kurentów, PWE, Warszawa 2000; M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001; Strategor, Zarządzanie firmą. Strategie. Struktury. Decyzje. Tożsamość, PWE, Warszawa 2000; M. Lisiński, Metody planowania strategicznego, PWE, Warszawa 2004; R. Krupski, Zarządzanie strategiczne. Problemy teorii i praktyki, Akademia Ekonomiczna, Wrocław 1999; G. Gier- szewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2003; H. Bieniok, J. Marek, Komplek- sowa metoda diagnozowania systemu zarządzania przedsiębiorstwa, Akademia Ekonomiczna Katowice, Katowice 1999

2 Zob.: J. Runge, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007, s. 322-332

206

w skali nominalnej poprzedza się budowaniem tablicy kontygencyjnej oraz dobraniem odpowiedniej miary podobieństwa (np. Russela i Rao, Dica, Kulczyckiego), można także wyliczyć uniwersalną funk-cję podobieństwa. Wyliczenie miary podobieństwa w skali porządkowej przybiera formułę np. odległo-ści taksonomicznej G.N. Lance’a i W.T. Williamsa, odległości „Canberra” oraz odległości D. Steinhausena i K. Langera. Współczynniki odległości stanowią podstawową grupę miar podobieństwa, opierając się na euklidesowym pojęciu odległości, wśród nich można wyróżnić m.in. metrykę Minkowskiego, odle-głość miejską (Manhattan), geometryczną odległość euklidesową, odległość przeciętną, metrykę Czy-byszewa, metrykę Czekanowskiego, odległość Braya-Curtisa, odległość Clarka czy odległość Mahala-nobisa3. Współczynniki korelacji są miarami współzależności cech. Do najczęściej stosowanych nale-żą: współczynnik korelacji Pearsona, współczynnik korelacji cząstkowej i wielorakiej, współczynnik ko-relacji dla danych pogrupowanych, stosunek korelacyjny, współczynnik korelacji rangowej Spearmana, współczynnik konkordancji, współczynnik zbieżności Czuprowa, współczynnik korelacji Yule’a, współ-czynnik korelacji dla danych jakościowych oraz korelacja ekologiczna4. Wybór właściwej metody obli-czania stosunku korelacyjnego uzależniony jest od celu badania, skali oraz rozkładu danych liczbowych. Analiza wariacji polega na przedstawieniu miary całkowitej zmienności zbioru danych jako sumy składników, z których każdy można przypisać pewnej konkretnej przyczynie zmienności. Badanie prze-prowadzamy za pomocą sumy kwadratów odchyleń w stosunku do wartości średnich, przy jednocze-snym postawieniu hipotezy o nieistotności skali rozpiętości między średnimi wewnątrzgrupowymi. W przypadku wyróżnienia tylko jednego źródła zmienności mamy do czynienia z jednoczynnikową ana-lizą wariacji, zaś w przypadku dwu źródeł – z dwuczynnikową analizą wariacji. Jednoczynnikową ana-lizę wariacji można stosować wówczas, gdy rozkłady populacji, z których pobrano próby, są normalne lub zbliżone do normalnych oraz mają jednakowe wariacje (przy równych bądź nierównych średnich). Testowanie hipotezy o nieistotności średnich następuje poprzez wyliczenie wariacji międzygrupowej i wewnątrzgrupowej oraz odniesienie wyniku ilorazu między nimi do odpowiednich wartości rozkładu statystyki F. Dwuczynnikowa analiza wariacji zakłada, że zróżnicowanie cech jest konsekwencją: zmien-ności każdej z dwóch zmiennych objaśnianych, rejestrowanych w skali nominalnej (międzykolumnowa oraz międzywierszowa suma kwadratów różnic), wzajemnego oddziaływania wpływu obu zmiennych (interakcyjna suma kwadratów różnic, związana ze zjawiskiem addywności) oraz wariacji błędu, tj. czę-ści całkowitego zróżnicowania, nie wyjaśnionej przez obie zmienne5. Modele przesunięć S. Dunna są przykładem na kolejny typ badań, których celem jest wykazanie różnic w tempie wzrostu poszczególnych elementów struktury. Do podstawowych modeli służących do określenia zmian zachodzących w jednostce przestrzennej w stosunku do innej jednostki przestrzen-nej, uznawanej za bazową, możemy zaliczyć: przesunięcia dyferencyjne działowe (porównania składo-wych struktury w obiektach niższego rzędu ze zmianami tych składowych w jednostkach wyższego rzę-du), przesunięcia dyferencyjne ogólne (suma przesunięć dyferencyjnych działowych), przesunięcia glo-balne (wykorzystywane do porównania tempa zmian elementów struktury w jednostkach hierarchicznie niższych do tempa zmian jednostki hierarchicznie wyższej), porównania globalne względne (wyrażają-ce przesunięcia globalne w jednostkach procentowych) oraz przesunięcia proporcjonalne (czyli różnica przesunięć globalnych i dyferencji ogólnych). Wielkość dodatnia oznacza większą niż w jednostce hierar-chicznie wyższej dynamikę wzrostu danego elementu struktury, wielkość ujemna – odwrotnie6. Periodyzacja zmian strukturalnych polega na podziale długiego okresu na rozłączne podokresy (o takiej samej długości trwania), a następnie na analizie zachodzących w nich zmian tempa wzrostu ele-mentów struktury w odniesieniu do całego okresu. Miernikiem podobieństwa struktury jest cosinus kąta wyrażającego zmianę kąta między wektorami udziałów w przestrzeni n–1-wymiarowej7.

3 Zob.: Sobczyk, Statystyka, PWN, Warszawa 1997, s. 202-222

4 Zob.: J. Runge, Metody badań… op. cit., s. 491-514

5 Zob.: tamże, s. 342-358

6 Zob.: tamże, s. 358-366

7 Zob.: tamże, s. 366-371

207

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu

Analiza i ocena hierarchii ukrytej w strukturze

Analiza hierarchii ukrytej w strukturze umożliwia odpowiedzi na m.in. następujące pytania: W jaki sposób można uporządkować elementy struktury? Jak połączyć elementy struktury w możliwie podobne grupy? Ile jest poziomów hierarchicznych oraz jak je nazwać? Które z tych poziomów charakteryzują się istotnością statystyczną? Porządkowanie elementów struktury może przybrać formę porządkowania punktowego (rangowa-nie, metoda bonitacyjna, metoda tabeli znaków, diagram Czekanowskiego), porządkowania liniowego (przy pomocy np. wskaźnika syntetycznego J. Perkala, wskaźnika Z. Zioły) czy porządkowania grafowe-go (taksonomia wrocławska, analiza elementarnego połączenia Mc Quittiego). Porządkowanie typu punktowego należy do narzędzi najmniej złożonych, umożliwiających podział struktury na podzbiory jednorodne. Rangowanie polega na zmianie wielkości zdefiniowanych w macie-rzy danych na rangi, ich zsumowaniu oraz podziale sumy na rozdzielne klasy. Uzyskuje się w ten sposób zbiory elementów struktury o określonych przedziałach rang. Modyfikacją tej metody jest metoda bo-nitacyjna – polega ona na nadaniu poszczególnym kategoriom charakteryzujących strukturę odpowied-nich wielkości punktowych w przyjętej skali ocen, uzyskując w ten sposób materiał do podziału na klasy. Stosunkowo prosta metoda tabeli znaków polega na odniesieniu niewielkiej liczby cech charakteryzują-cych strukturę do wielkości średnich (lub median), a następnie porównaniu wyników z tabelą wzorcową, obejmującą kombinacje wszystkich możliwych przypadków kształtowania się cech względem wielkości średnich. Diagram Czekanowskiego powstaje poprzez przyporządkowanie określonych kolorów (bądź szafury) do poszczególnych przedziałów odległości taksonomicznych. Powstająca w ten sposób mozaika pozwala na umiejscowienie elementu struktury w jednorodnej pod względem podobieństwa grupie (dia-gram uporządkowany)8. Porządkowanie typu liniowego polega na wyznaczeniu wskaźnika syntetycznego odwołującego się do rzeczywistych wielkości cech. Procedura wymaga normalizacji zmiennych (np. metodą standaryza-cji), obliczenia średnich arytmetycznych, uporządkowania ich w kolejności (najczęściej malejącej) oraz ich interpretacji w odniesieniu do wskaźnika uznanego za wzorcowy. Całość analizy J. Perkala można przedstawić na wykresie liniowym9. Porządkowanie typu grafowego przeprowadzone np. w oparciu o metodę taksonomii wrocławskiej polega na wyznaczeniu w oparciu o odległości taksonomiczne zestandaryzowanych zmiennych, najbliż-szych sobie par powiązań, eliminacji jednej z par o identycznych powiązaniach i pogrupowaniu pozosta-łych w zestawienia według zasad domina (otrzymanie skupień I rzędu), a następnie połączeniu skupień I rzędu w rzędy kolejne – aż do uzyskania dendrytu. W odróżnieniu od taksonomii wrocławskiej analiza elementarnego połączenia Mc Quitty’ego polega na wyznaczeniu grafu pomiędzy elementami struktu-ry na podstawie współczynnika korelacji. Procedura skupia się wokół poszukiwań w macierzy korelacji dodatnich wielkości maksymalnych (w przypadku analizy podobieństwa). Wielkości symetrycznie mak-symalne (w kolumnach i wierszach macierzy) stają się rdzeniami grup, zaś pozostałe przyłączane są do nich na zasadzie domina. Współczynniki korelacji, które legły u podstaw stworzenia grafu, mogą również zostać poddane ocenie istotności statystycznej połączenia10. Przedstawione powyżej metody (wrocławska oraz Mc Quitty’ego) stanowią przykłady metod okre-

8 Zob.: W. Pluta, Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych, Państwowe Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa 1977; J. Runge, Wybrane zagadnienia analizy przestrzennej w badaniach geograficznych, Uniwersytet Śląski, Katowice 1992; Nowak E., Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, Polska Akademia Nauk. Komitet Statystyki i Ekonometrii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990

9 Zob.: B. Namyślak, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność regionów w Polsce, praca doktorska napisana w Zakładzie Geografii Społecznej i Ekonomicznej Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Łobody, Wrocław 2003

10 Zob.: Z Frankowski, Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach przestrzennych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1991; Z. Chojnicki, T. Czyż, Metody taksonomii numerycznej w regionalizacji geograficznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973; E. Nowak, Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, Polska Akademia Nauk, Komitet Statystyki i Ekonometrii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990; Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo AE Kraków, Kraków 2000

208

ślanych mianem analizy skupień. Poszczególne metody analizy różnią się ze względu na to, czy są zupeł-ne czy niezupełne. Do pierwszych zaliczamy pozwalające na generalizację podobieństwa metody hie-rarchiczne (aglomeracyjne i rozszczepiające) oraz metody analizy niehierarchicznej (wśród nich meto-dę całkowitego wyliczania skupień – polegającą na poszukiwaniu wszystkich możliwych wariantów two-rzenia skupisk elementów struktury, ich analizowaniu i porównywaniu między sobą, metodę sortowania najbliższych środków ciężkości – polegającą na wybraniu z góry bądź będących efektem procedury rdze-ni grup skupiających pozostałe elementy, procedury przemieszczeń – polegające na takim podziale struk-tury na części, by uzyskać minimum odległości w samej grupie i maksymalne odległości między grupa-mi, procedury wyszukiwania gęstości – a więc wyniku poszukiwania bliskiego sąsiedztwa – oraz proce-dury pozostałe). Do drugiej zaliczyć należy procedury analizy bezmacierzowej i macierzowej (w zależno-ści od tego, czy macierz nie jest czy jest źródłem informacji o ogólnej strukturze podobieństwa obiektów). Metody hierarchiczne możemy podzielić również ze względu na metodę grupowania obiektów na ana-lizy wykorzystujące: minimalną odległość pojedynczych wiązań, metodę średnich wiązań, metodę me-diany wiązań, metodę centroidalną, pozycyjną metodę centroidalną, metodę pełnych wiązań (maksymal-nych odległości), metodę k najbliższych sąsiedztw, metodę jednorodnego rdzenia, metodę Warda, pozy-cyjną metodę Warda, metodę EML oraz nieco odmienne od pozostałych: hybrydową metodę Wonga, al-gorytm dyskryminacyjny D. Strahl, metody rekurencyjne oraz dwuetapową metodę wiązań11. Wśród metod niehierarchicznych najczęściej wykorzystywana jest metoda k-średnich. Polega ona na rozbiciu struktury w taki sposób, że skupienia elementów nie są elementami innych skupień. Innymi słowy tworzymy zadaną liczbę skupień, tak by obiekty w skupieniach były do siebie maksymalnie podob-ne, zaś położone w różnych skupieniach możliwie różniły się od siebie. Procedurę przerywamy w przy-padku, gdy wartość funkcji błędu nie wykazuje istotnych zmian. Innym często stosowanym kryterium jest maksymalna liczba iterencji. Metoda k-średnich wymaga podania zarówno liczby skupień, jak i po-czątkowych centrów skupień (powinna więc korzystać z wyników analizy hierarchicznej)12. Idea leżąca u podstaw analizy dyskryminacyjnej13 to rozstrzygnięcie o tym, czy grupy różnią się ze względu na średnią pewnej zmiennej, co jest tożsame z badaniem różnic pomiędzy dwiema lub więcej grupami za pomocą analizowania kilku zmiennych jednocześnie. Zmienne użyte do rozróżnienia grup nazywają się czynnikami dyskryminującymi. Analiza zmierza do wyznaczenia funkcji dyskryminacyj-nych (wartości własnych), wyrażonych najczęściej w postaci funkcji liniowych o tzw. surowych współ-czynnikach funkcji dyskryminacyjnych, przy czym im większy współczynnik, tym większe znaczenie dyskryminacyjne czynnika14.Wyznaczenie funkcji dyskryminujących, maksymalizującej procent wyjaśnianej wariacji międzygrupo-wej, może przybrać postać metody:

• standardowej (powodującej jednoczesne wprowadzenie do modelu wszystkich wybranych zmiennych),

• krokowej postępującej (powodującej włączanie do modelu zmiennej o najwyższej wartości statystyki F wprowadzania, procedura krokowa zostaje zatrzymana w momencie, gdy dla żadnej innej zmiennej wartość statystyki F wprowadzania nie będzie większa od wartości progowej),

• krokowej wstecznej (do modelu wprowadzane są wszystkie zmienne, a następnie usuwane po jednej w kolejnych krokach metody, procedura zostaje zatrzymana w momencie, gdy dla żadnej innej zmiennej wartość statystyki F usunięcia nie będzie mniejsza od wartości progowej).

11 Zob.: A. Młodak, Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006, s. 72-77

12 Por. I. Jeżdżewska, Związek między podziałem administracyjnym a miejską siecią osadniczą Polski. Zastosowanie metody k-średnich do badań miejskich sieci osadniczych, „Przegląd Geograficzny” nr 2 (78) z 2006, s. 247-260

13 Opracowanie własne na podstawie: A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, tom 3: Analizy wielowymiarowe, s. 51-112; A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, tom 1: Statystyki podstawowe, s. 187-300; A. Stanisz, Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, tom 2: Modele liniowe i nieliniowe, s. 21-166

14 Nie powinny one być jednak interpretowane wprost, choćby z tego względu, że funkcje te nie przecinają się w początku układu współrzędnych

209

Analiza kanoniczna15 może być traktowana jako uzupełnienie analizy dyskryminacyjnej. Umożli-wia badanie związku między zbiorami zmiennych, pozwala na stwierdzenie, czy zmienne jednej grupy mogą być użyte, by wyjaśnić zakres zmienności z innej grupy. W szczególności pozwala na odnalezienie pierwiastków (zmiennych) kanonicznych (pary sum ważonych będących efektem maksymalnego skore-lowania zbiorów zmiennych) oraz korelacji kanonicznych R (informującej nas o skorelowaniu pary sum ważonych). Wagi określające zmienne kanoniczne nazywa się wagami kanonicznymi, należy zapamiętać, że im większa bezwzględna wartość wag, tym większy wkład (dodatni bądź ujemny) danej zmiennej do zmiennej kanonicznej. Można na tej podstawie odtworzyć strukturę zmiennych. W przypadku skomplikowanych struktur, które cechuje znaczna ilość elementów składowych, sto-sowne obliczenia oraz prezentacje ich wyników stają się nadmiernie skomplikowane, a czasem wręcz niemożliwe do uzyskania. Każdorazowo jednak ich interpretacja jest utrudniona. Wyjściem z impasu może być zastosowanie jednej z metod redukcyjnych, do których zaliczyć można m.in. najpopularniej-sze z nich: analizę składowych głównych oraz analizę czynnikową. Do ich podstawowych celów analiz należą: zredukowanie liczby zmiennych, wykrycie struktury i ogólnych prawidłowości w związkach mię-dzy zmiennymi, zweryfikowanie wykrytych prawidłowości i powiązań oraz opis i klasyfikacja badanych obiektów w nowych (ortogonalnych) przestrzeniach zdefiniowanych przez nowe zmienne (czynniki)16. Analiza składowych głównych nie zakłada bezpośredniej redukcji zmiennych, polega na ortogo-nalnym przekształceniu zmiennych obserwowalnych w nowy zbiór nieskorelowanych zmiennych (skła-dowych). Zmienne te są kombinacjami liniowymi zmiennych początkowych, tworzonymi przy założe-niu, że suma kwadratów współczynników jest równa jedności. Ich wyliczenie sprowadza się do obliczenia wektora własnego, który przemnożony przez różnicę pomiędzy macierzą kowariacji (korelacji) zmien-nych oraz iloczynem macierzy identyczności i wartościami własnymi macierzy, tzw. lambda, daje wartość 0. Całkowita wariacja obserwowanych zmiennych jest równa sumie wariacji składowych głównych, ale rzadko się zdarza, by pierwsza główna składowa wyjaśniała całość zmienności. Najczęściej potrzebna jest kolejna składowa główna (tworzona podobnie jak poprzednia, ale z dodatkowym warunkiem mówiącym o ortogonalności wektorów własnych). Interpretacja analizy głównych składowych polega m.in. na okre-śleniu, które z tzw. ładunków czynnikowych cechują się najwyższą wartością, a więc określeniu, która ze zmiennych jest najbardziej skorelowana ze składową.17 Analiza składowych głównych może być wykona-na dla zmiennych (elementów struktury), dla których wykryto liniową zależność korelacyjną na pozio-mie co najmniej 0,30, liczba zmiennych nie powinna być zbyt duża, próbka powinna być pobrana w spo-sób losowy, mieć odpowiednią liczebność (najczęściej 100 obserwacji, najmniej 50), nie mieć punktów odstających, zaś wszystkie braki w danych powinny zostać uzupełnione średnimi bądź wyeliminowane z badania18. Analiza czynnikowa polega na wykonaniu dekompozycji zmiennych obserwowalnych w nowy zbiór nieskorelowanych zmiennych, wśród których wyróżniamy czynniki wspólne (ich wyodrębnienie jest głównym celem analizy, generują one bowiem tzw. wariancję wspólną, a więc mówią, jaki zakres zmienności został wyjaśniony) oraz czynniki swoiste. Innymi słowy, każda zmienna zastąpiona zostaje poprzez funkcję liniową zmiennych nieobserwowalnych, noszących nazwę czynników wspólnych, oraz pojedynczego czynnika losowego (swoistego). Głównym celem analizy jest wyliczenie macierzy współ-czynników kombinacji liniowych nazywanych ładunkami czynnikowymi. Ich poszukiwanie jednak jest bezcelowe, jeżeli w macierzy korelacji między zmiennymi nie ma odpowiedniej zależności korelacyjnej. Istnieje kilka metod wyznaczania ładunków czynnikowych. Do najczęściej stosowanych należą:19

• składowe główne (w wyznaczaniu ładunków pomija się czynnik losowy, analiza zostaje wykonana na pierwotnej macierzy korelacji),

• czynników głównych – zasoby zmienności wspólnej = wielorakie R2

15 Opracowanie własne na podstawie: A. Stanisz, Przystępny kurs..., tom 3: Analizy wielowymiarowe, s. 19-112

16 Zob.: A. Stanisz, Przystępny kurs…, op. cit., tom 3, s. 166

17 Zob.: tamże, s. 165-181

18 Zob.: tamże, s. 179-181

19 Zob.: tamże, s. 224-225 oraz 231-232


210

(analiza zostaje wykonana na macierzy korelacji, w której przekątna, czyli zasoby zmienności wspólnej zostały zastąpione współczynnikiem korelacji wielorakiej odpowiedniej zmiennej ze wszystkimi innymi zmiennymi),

• czynników głównych – iterowane zasoby zmienności (przekątna macierzy korelacji zostaje zastąpiona przez wielorakie R2, a następnie koryguje się ładunki metodami iteracyjnymi i szacuje dobroć dopasowania rozwiązania w oparciu o minimalizację sumy kwadratów),

• metoda największej wiarygodności (liczba czynników jest znana i zostaje wyznaczona w sposób arbitralny),

• metoda centroidalna – najstarsza metoda czynnikowa, opierająca się na geometrycznym podejściu do wyznaczania wektora (pierwszego czynnika wspólnego) przechodzącego przez wiązkę wektorów – stanowi on środek ciężkości pozwalający na obrót układu współrzędnych oraz stopniowe wyznaczanie nowych centroid (kolejnych czynników), rotacji dokonuje się najczęściej za pomocą:

• metody Varimax – maksymalizująca wariacje w kolumnach macierzy surowych ładunków czynnikowych,

• metody Quartimax – maksymalizującej wariacje w wierszach macierzy surowych ładunków czynnikowych,

• metody Biquartimax – maksymalizującej wariacje w kolumnach i wierszach surowych ładunków czynnikowych,

• metody Equamax – maksymalizującej wariacje w kolumnach i wierszach surowych ładunków czynnikowych, ze względną wagą przypisaną Varimax na poziomie liczby czynników podzielonych przez dwa,

• czynników głównych – metoda osi głównych (metoda polegająca na powtarzaniu obliczeń unormowanych wartości własnych i odpowiadających im wektorów własnych).

Podobnie jak w przypadku analizy składowych głównych również tutaj nie ma obiektywnego kryte-rium redukcji wymiarów, dodatkowo wielość dostępnych metod prowadzi często do niejednoznaczność rozwiązań20. Interpretacja wyników również napotyka na przeszkody.

Modelowanie statystyczno-ekonometryczne

Modele statystyczno-ekonometryczne mogą przybierać postacie zarówno bardzo proste, jak i bar-dzo złożone. Pomagają one na podstawie obserwowanych danych wyliczyć hipotetyczne wartości no-wych zmiennych. Do najczęściej stosowanych metod z tego zakresu należy zaliczyć modele regresji. Modele regresji są matematycznymi funkcjami w określonej postaci, która jest przybliżeniem fak-tycznej zależności między zmiennymi. Obraz takiej zależności zostaje podany poprzez zapis pokazujący, jak zmienią się wartości oczekiwane zmiennej zależnej w odpowiedzi na zmiany wartości innych zmien-nych (zmiennych niezależnych) oraz wielkość czynnika losowego. Model powstaje poprzez: specyfika-cję – czyli sformułowanie modelu na podstawie istniejącej teorii oraz postawionej przez nas hipotezy ba-dawczej, estymację – czyli zastosowanie odpowiednich metod statystycznych w celu uzyskania jak najlep-szych parametrów modelu (w tym wyliczenie średnich błędów szacunku) oraz weryfikację – czyli spraw-dzenie, czy szacowane wyniki modelu wytrzymują konfrontację z teorią bądź rzeczywistością. Jeżeli mo-del spełnia wymagania, można na jego podstawie postawić prognozę co do nieznanej wielkości zmiennej zależnej bądź oszacować zmienne zależne przy danej wielkości zmiennej zależnej21. Wśród modeli regresji w analizie struktury najczęściej wykorzystywane są modele regresji liniowej

20 Por. T. Kossowski, Analiza czynnikowa – problem porównania czynników uzyskiwanych różnymi metodami, [w:] Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, H. Rogacki (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2003, s. 83-89

21 Zob.: A. Stanisz, Przystępny kurs…, op. cit., tom 2, s. 25

211

prostej, regresji wielorakiej oraz regresji krokowej. Rzadziej natomiast tworzy się modele regresji nieli-niowej (linearyzowaną, tj. mogącą być sprowadzoną do liniowej, nieliniową), modele regresji segmento-wej, regresje modeli logistycznych czy probitowych22. Modelowanie ekonometryczne to nie tylko modele regresji. W ekonometrii przestrzennej formułuje się m.in.: modele wzrostu gospodarczego kraju w układzie regionalnym, modele wzrostu gospodarcze-go regionu na tle wzrostu gospodarczego kraju, modele wzrostu gospodarczego regionów izolowanych23, możliwa jest także budowa modeli hierarchicznych dla makroregionu i regionów podstawowych, mode-li sektorowo-regionalnych, modeli wieloregionalnych i międzyregionalnych24. Sieci neuronowe25 mogą być wykorzystywane w modelowaniu zjawisk na szczeblu regionalnym w sytuacji, gdy nieznane są postaci analityczne związków albo mają one charakter nieliniowy (wykorzy-stywane są także w zagadnieniach regresji, analizie szeregów czasowych, klasyfikacji oraz grupowaniu). Podstawowy element stanowią neurony, wyznaczając ważoną sumę informacji przychodzących oraz uzu-pełniając sygnał całkowitego pobudzenia (wynik) o wartość progowe. Typowa struktura sieci składa się z trzech warstw: warstwy wejściowej – wprowadzającej do sieci wartości zmiennych wejściowych, war-stwy lub warstw ukrytych – przetwarzających dane dla procesu ostatecznego rozwiązania wyznaczanego w warstwie wyjściowej. W zależności od funkcji aktywacji (najczęściej są to s-kształtne funkcje logistycz-ne, rzadziej funkcje hiperboliczne bądź funkcje wykładnicze Softmax) i sposobu powiązań wewnątrz sie-ci (procedura skalowania minimax, procedura skalowania średnia-odchylenie standardowe, procedura kodowania zero-jedynkowa bądź jeden – z – n), możemy wyróżnić:

• sieci liniowe, nie posiadające warstw ukrytych, wykorzystywane jako modele wielokrotnej regresji liniowej bądź jako liniowa funkcja dyskryminacyjna,

• perceptrony wielowarstwowe, posiadające jedną lub dwie warstwy ukryte, najpopularniejsze sieci neuronowe wykorzystywane do klasyfikacji, badania związków regresyjnych oraz prognozowania szeregów czasowych,

• sieci regresyjne, posiadające cztery warstwy, z których pierwsza zawiera neurony radialne z gaussowskimi funkcjami aktywacji, wykorzystywane są do wyznaczania regresji uogólnionej

• sieci o radialnych funkcjach bazowych, posiadające cztery warstwy, z których pierwsza zawiera neurony radialne z gaussowskimi funkcjami aktywacji, wykorzystywane są w rozwiązywaniu zagadnień klasyfikacyjnych, symulacji procesów dynamicznych oraz chaotycznych,

• probabilistyczne sieci neuronowe, posiadające przynajmniej jedną warstwę ukrytą z neuronów radialnych, odpowiadającą jednemu wejściowemu przypadkowi uczącemu, neurony wyjściowe pokazują prawdopodobieństwo przynależności do poszczególnych klas,

• sieci Kohonene, w odróżnieniu od poprzednich sieć ta poza algorytmami inicjującymi wagi, najczęściej w sposób losowy, ma również wpisane algorytmy realizujące uczenie nie nadzorowane (bez nauczyciela) – algorytmy te modyfikują wagi i wartości progowe, wykorzystując zbiór uczący, który zawiera jedynie wartości wejściowe (w opozycji do pozostałych sieci, gdzie wymagane są także wartości wyjściowe).

Największym problemem modelowania przy użyciu sieci jest nadmierne dopasowanie sieci do da-nych uczących, nazywane przeuczeniem sieci. Najczęściej stosowaną metodą zapobiegawczą jest zatrzy-

22 Zob.: tamże, s. 21-255 oraz E. Gatnar, Nieparametryczna metoda dyskryminacji i regresji, Biblioteka Ekonometryczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 136-154

23 Por. J. Korol, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w modelowaniu procesów regionalnych, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2007, s. 57, [za:] O. Starzecki, Ekonometryczne modele wzrostu w planowaniu regionalnym, Warszawa 1979, nr 9; zob. także: D. Strahl (red.), Metody oceny rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 264-348

24 Por. J. Korol, Wskaźniki zrównoważonego…, op. cit., s. 54-60

25 Por. s. 68-75, zob. także: E. Gatnar, Podejście wielomodelowe w zagadnieniach dyskryminacji i regresji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 46-54, oraz R. Domański, Weryfikacja hipotez na temat społeczno-gospodarczego rozwoju regionów. Możliwości oferowane przez sztuczne sieci neuronowe, [w:] H. Rogacki (red.), Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2003, s. 51-59


212

manie procesu uczenia się przy jednoczesnym przywróceniu stanu sieci, gdzie błąd walidacji (czyli da-nych nie biorących udziału w procesie uczenia się) był minimalny.

Modelowanie równań strukturalnych (Structural Equation Modeling) służy budowie modelu przy-czynowo-opisowego między zespołem wielu zmiennych z uwzględnieniem zmiennych ukrytych. Jej za-stosowanie pozwala na zweryfikowanie hipotez o zależnościach między zmiennymi, dotyczących zarów-no ich występowania, jak i siły oraz kierunku oddziaływania. Zastosowany aparat matematyczno-staty-styczny stanowi połączenie analizy ścieżkowej (pozwalającej na graficzną prezentację struktury przyczy-nowo-skutkowej modelowanego zjawiska) z konfirmacyjną analizą czynnikową (umożliwiającą weryfi-kację własności zbudowanych wcześniej modeli czynnikowych z ukrytymi zmiennymi). W modelu wy-stępuje pięć rodzajów zmiennych: ukryte zmienne endogeniczne, ukryte zmienne egzogeniczne, jawne zmienne endogeniczne, jawne zmienne egzogeniczne oraz zmienne resztkowe (reprezentujące wpływ zmiennych nie uwzględnionych w modelu na daną zmienną jawną bądź ukrytą oraz błędów popełnio-nych podczas pomiaru)26. Model równań strukturalnych składa się z dwu części: modelu struktury opisującej związki między zmiennymi ukrytymi oraz modelu pomiarowego opisującego kształtowanie się zmiennych obserwowal-nych. Procedura zmierza do wyznaczenia, na podstawie informacji merytorycznych oraz parametrów statystycznych, istotnych zmiennych ukrytych. Wyznaczenie jest przeprowadzone na podstawie mode-lu przedstawiającego zależność między zespołem zmiennych empirycznie obserwowalnych a zmiennymi ukrytymi. Na tej podstawie realizowany jest etap modelowania strukturalnego, polegający na budowie właściwego modelu równań strukturalnych oraz określeniu zależności między ukrytymi zmiennymi27. Zbudowany model poddawany jest weryfikacji dobroci ze względu na: jakość estymacji parametrów (miernikami są tu: standardowe błędy estymatorów oraz wartości statystyk T), jakość struktur częścio-wych (za pomocą wartości statystyk T oraz analizy reszt rzeczywistych,– w przypadku gdy macierzą wyj-ściową jest macierz korelacji, bądź zestandaryzowanych, jeżeli jest nią macierz kowariacji), łączną jakość odtworzenia na podstawie danych empirycznych zapisanych w hipotezach związków (na podstawie testu chi-kwadrat, indeksów dobroci dopasowania np. indeksem średniej kwadratowej reszty standaryzowanej RMS)28.

Tytułem podsumowania

W opracowaniu skupiono się na omówieniu ilościowych metod najczęściej wykorzystywanych do opisu i oceny aktualnej struktury regionu. Nie jest to lista zamknięta, pominięte zostały metody bardzo wyspecjalizowane bądź te, których celem jest charakterystyka statystyczna zbiorowości. W opracowa-niu pominięto także skądinąd ważne zagadnienie badania rozkładu oraz testowania hipotez badawczych. Uznano, że są to informacje podstawowe, z którymi badacz powinien się zapoznać, sięgając do stosownej pozycji bibliograficznej. Omówione metody zostały ocenione ze względu na swoją przydatność dla projektu pn. „Przedsię-biorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim” w sposób następują-cy:29

• przydatność duża, metody: elementów dominujących K. Doi, badania podobieństwa poszczególnych części struktury, modele przesunięć S. Dunna, analiza J. Perkala, analiza elementarnego połączenia Mc Quittee’go bądź metody hierarchiczne30, analiza dyskrymina-

26 Zob. J. Korol, Wskaźniki zrównoważonego…, op. cit., s. 76, [za:] E. Gatnar, Statystyczne modele struktury przyczynowej zjawisk ekonomicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2003, s.79 i następne

27 Tamże, [za:] B. Zacny, Zastosowanie SEM w analizie makroekonomicznej, „Taksonomia” nr 11; Klasyfikacja i analiza danych – teoria i zastosowania, „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu” nr 1022, Wrocław 2004, s. 392

28 Tamże, s. 80-81

29 Por. załącznik nr 1. Zestawienie omawianych metod i analiz

30 Wydaje się, że największe znaczenie wśród metod hierarchicznych dla projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie tren-

213

cyjna, analiza składowych głównych, regresja wieloraka, model równań strukturalnych,• przydatność średnia, metody: specjalizacji lokalnej P.S. Florence’a, elementów wiodących C.J.

Weavera, periodyzacja zmian strukturalnych, rangowanie, metoda bonitacyjna, analiza czynnikowa, diagram Czekanowskiego, metoda wrocławska, analiza kanoniczna, analiza czynnikowa, pozostałe metody regresji liniowej, regresja linearyzowana, sieci neuronowe

• przydatność niska: analiza wariacji, metoda tabeli znaków, regresja nieliniowa.

Biorąc pod uwagę częstotliwość wykorzystywania poszczególnych metod w literaturze przedmiotu, omawiane metody można uporządkować w następujący sposób:

• wykorzystywane bardzo często: metody badania podobieństwa poszczególnych części struktury, diagram Czekanowskiego, metoda wrocławska, metody hierarchiczne,

• wykorzystywane stosunkowo często: metoda specjalizacji lokalnej P.S. Florence’a, analiza wariacji, rangowanie, analiza głównych składowych, analiza czynnikowa, regresja wieloraka, pozostałe metody regresji liniowej,

• wykorzystywane rzadko: metoda elementów dominujących K. Doi, modele przesunięć S. Dunna, metoda bonitacyjna, analiza J. Perkala, analiza elementarnego połączenia Mc Quittego, metoda k-średnich, regresja linearyzowana,

• wykorzystywane bardzo rzadko: metoda elementów wiodących C.J. Weavera, periodyzacja zmian strukturalnych, metoda tabeli znaków, analiza dyskryminacyjna, analiza kanoniczna, regresja nieliniowa, sieci neuronowe, modelowanie równań strukturalnych.

dów rozwojowych w województwie opolskim” ze względu na ich popularność mają metody aglomeracyjne budowane w oparciu o geometryczną odległość euklidesową, odległość przeciętną bądź metrykę Czybyszewa (można także wykorzystać macierz korelacji). Aglomeracja powinna być tworzona na podstawie metody Warda, która to polega na szacowaniu odległości między skupieniami na podstawie analizy wariacji – metoda ta jest uznawana za efektywną, chociaż zmierza do tworzenia skupień o małej wielkości. Por. A. Stanisz, Przystępny kurs…, op. cit., tom 3, Analizy wielowymiarowe, StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 2007, s.122

Tabela 1. Ocena przydatności metod analizy i oceny struktury na potrzeby projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim” ze względu na kryterium przydatności

i częstotliwości stosowania

Częstotliwość stosowania

Przydatnośćbardzo często stosunkowo

często rzadko bardzo rzadko

duża

metody badania podobieństwa

poszczególnych części struktury, metody hierar-

chiczne

analiza składowych głównych, regresja

wieloraka

metoda elementów dominujących K. Doi,

modele przesunięć S. Dunna, analiza

J. Perkala, analiza elemen-tarnego połączenia Mc

Quittego, metoda k-średnich, analiza

kanoniczna

modelowanie równań

strukturalnych

średniadiagram Czeka-

nowskiego, metody wrocławska

metoda specjaliza-cji lokalnej P.S. Flo-rence’a, rangowanie, analiza czynnikowa,

pozostałe metody regresji liniowej

metoda bonitacyjna, analiza dyskryminacyjna,

regresja linearyzowana

metoda elementów wiodących

C.J. Weavera, periodyzacja zmian

strukturalnych, sieci neuronowe

niska leśny analiza wariacjimetoda tabeli

znaków, regresja nieliniowa

Źródło: K. Badora, S. Koziarski, Regionalny system ochrony różnorodności krajobrazowej (na przykładzie Opolszczyzny), Opole 2008, s. 326


214

Nakładając na siebie powyższe kryteria, można stworzyć macierz wyboru metod analitycznych, pre-dysponowanych do analiz prognozujących trendy rozwojowe przedsiębiorstw w województwie opol-skim. (patrz tab. nr 1)

Reasumując, można powiedzieć, że najbardziej polecane wydają się następujące metody: w zakresie analizy i oceny struktury: metody badania podobieństwa poszczególnych części struktury; w zakre-sie analiz i oceny hierarchii ukrytej w strukturze: metody hierarchiczne oraz analiza składowych głów-nych, w zakresie modelowania statystyczno-ekonometrycznego: regresja wieloraka.

215

Tabela 2. Ocena przydatności metod analizy i oceny struktury na potrzeby projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”

Metoda Silne strony Słabe stronyPrzydat-

ność w projekcie

Częstotliwość wykorzystywania

w badaniach regionalnych

specjalizacji lokalnej P.S. Florence’a

prostota

brak jednoznacznegokryterium dominacji,

konieczność odnoszenia badanej struktury

do struktury hierarchicznie wyższej

średnia stosunkowoczęsto

elementów wiodących

C.J. Weavera

jasno zdefiniowane kryterium dominacji

uciążliwość wyznaczania wieloelementowych wariacji,

brak oceny zróżnicowania między elementami uznanymi

za istotne

średnia bardzorzadko

elementów dominujących

K. Doi

prostota, jasno zdefiniowane

kryterium dominacji

konieczność stosowaniatablicy wzorcowej duża rzadko

badania podobieństwa

poszczególnych części struktury

prostota, dobór odpowiedniej

procedury obliczania podobieństwa

do skali oraz rodzaju danych liczbowych

mogące się pojawić trudności interpretacji przy miernikach

nieunormowanych duża bardzo często

analiza wariacji

jasno zdefiniowane kryterium

przyjmowania bądź odrzucania hipotez

konieczność spełnienia wymogu przez dane warunku

rozkładu normalnego bądź zbli-żonego do normalnego (w przypadku analizy

jednoczynnikowej) oraz warunku o addytywności

(w przypadku analizy dwuczynnikowej)

niska stosunkowoczęsto

modele przesunięć S. Dunna

prostota, łatwość interpretacji

konieczność odnoszenia badanej struktury do innej struktury hie-

rarchicznie wyższejduża rzadko

periodyzacja zmian

strukturalnychprostota

konieczność odnoszenia badanej struktury do innej struktury

hierarchicznie wyższejśrednia bardzo

rzadko

Źródło: opracowanie własne na podstawie dostępnej literatury

Tabela 3. Ocena przydatności metod analizy i oceny hierarchii ukrytej w strukturze na potrzeby projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”

Metoda Silne strony Słabe strony

Przydat-ność

w projek-cie



rangowanie prostota, porządkowanie punktowe

przejście na słabszą skalę liczbową średnia stosunkowo

często

metoda bonitacyjna

prostota, porządkowanie punktowe

przejście na słabszą skalę liczbową średnia rzadko

metoda tabeli znaków

prostota, porządkowanie punktowe

efektywnie mała liczba przebadanych elementów mała bardzo

rzadko

diagram Czeka-nowskiego

elastyczność, porządkowanie punktowe

brak jednoznacznego kryterium klasyfikacyjnego średnia bardzo

często

analiza J. Perkala

prostota, porządkowanie liniowe

koniecznośćokreślenia wzorca duża rzadko

metoda wrocławska

prostota, porządkowanie grafowe

ograniczony dobór miary odległości

oraz sposób aglomeracjiśrednia bardzo

często

analizaelementarnego

połączenia Mc Quittego

prostota, szybkość, porządkowanie grafowe

nie stwierdzonoistotnych słabych stron duża rzadko

metody hierarchiczne

prosta, szybkość, porządkowanie grafowe

trudności z doboremmiary odległości

oraz sposobu aglomeracjiduża bardzo

często

metodak-średnich

otrzymanie maksymalnie jednorodnych grup

konieczność znajomościliczby oraz centrów skupień duża rzadko

analizadyskrymina-

cyjna

pozwalazredukować liczbę

zmiennych

aprioryczna informacja na temat podziału

zbiorowości na klasy duża bardzo

rzadko

analizakanoniczna

umożliwia badanie związ-ku między dwoma dowol-nie rozbudowanymi zbio-

rami zmiennych

skomplikowana średnia bardzorzadko

analizaskładowych głównych

pozwala zredukować liczbę zmiennych

skomplikowana, nie ma obiektywnego kryterium

redukcji wymiarówduża stosunkowo

często

analizaczynnikowa

pozwala zredukować liczbę zmiennych

skomplikowana, nie ma obiektywnego kryterium

redukcji wymiarów, niejed-noznaczność rozwiązań

średnia stosunkowoczęsto



216

Tabela 4. Ocena przydatności modeli statystyczno-ekonometrycznych na potrzeby projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”

Metoda Silne strony Słabe strony

Przydat-ność

w projek-cie



regresja wieloraka prostota interpretacji czasami zbyt duże uproszczenie duża stosunkowo

często

pozostałe metody regresji

liniowejprostota interpretacji czasami zbyt duże uproszczenie średnia stosunkowo

często

regresja linearyzowana

lepsze dopasowanie linii trendu do obserwo-

wanych danych niż w regresji liniowej

konieczność przekształcenia funkcji nieliniowej na funkcję

liniowąśrednia stosunkowo

rzadko

regresja nieliniowa

dobre dopasowaniefunkcji trendu do danych

empirycznychtrudności interpretacyjne niska bardzo

rzadko

sieci neuronowe

umożliwia odkrycie informacji ukrytych bądź

pominiętych w trakcie budowy sieci

potencjalna trudnośćwykonania sieci średnia bardzo

rzadko

modelowanie równań

strukturalnych

umożliwia odkrycieinformacji ukrytych bądź

pominiętych w trakcie budowy modelu

potencjalna trudnośćwykonania modelu duża bardzo

rzadko


PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Przegląd narzędzi analizy i oceny struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu

219

Kazimierz SzczygielskiGrzegorz Sikora

rozdział 11

Narzędzie analizy i oceny zmian strukturyspołecznej, gospodarczej i środowiskowej regionuze szczególnym uwzględnieniem przemysłu i usług

(na poziomie miejscowości i gmin)

CZĘŚĆ III


221

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Narzędzie analizy i oceny zmian struktury społecznej, gospodarczej i środowiskowej regionu ...

WPROWADZENIE

Zbudowanie narzędzia (narzędzi) służącego analizie i ocenie realizacji założonego celu badawczego wymaga przy stosowaniu standardowej procedury procesu badawczego uprzedniego wyboru i zdefinio-wania metody optymalnej dla rozwiązania badanego problemu. Zagadnienie metodologicznej popraw-ności realizacji wskazanej wyżej procedury: metoda badań – technika badań – narzędzie(-a) badań poja-wia się szczególnie w sytuacji braku rozpoznania przesłanek do sformułowania hipotezy co do potencjal-nych stanów przyszłych. Stan taki, spotykany w czasie realizacji procesu prognozowania zjawisk atypowych, powoduje, iż an-tycypujemy stany przyszłe przy pomocy narzędzi zbudowanych na użytek współczesności. Jednym z za-biegów redukujących poziom zaburzeń w budowaniu stanów przyszłych (sądów o prawdopodobnych stanach przyszłych) jest precyzyjne określenie współczesnej bazy informacyjnej, przy wskazaniu możli-wych zmian w istniejącym systemie gromadzenia danych i – co równie ważne – możliwości korzystania z gromadzonych informacji. To ostatnie zastrzeżenie jest bardzo aktualne, bowiem współczesne przepisy utrudniają (uniemożli-wiają) dostęp do danych gromadzonych przez właściwą instytucję państwa (GUS) na odpowiednio wła-ściwym, precyzyjnym poziomie agregacji danych.Proces poznawczy staje się dodatkowo utrudniony, jeżeli realizacja celu badań wymaga dystrybucji da-nych w układzie przestrzennym. Nie rozwijając tu dylematów poznawczych, stwierdzamy, iż popraw-na realizacja zadania definiowanego jako przedsiębiorstwa jutra wymaga, prawie niezależnie od przyjętej metody, zbudowania narzędzia spełniającego trzy podstawowe warunki:

• narzędzie wykorzystuje (istnieje taka możliwość techniczna) wszystkie dostępne dane, posiadające atrybut przestrzeni,

• narzędzie jest maksymalnie odporne na zmiany źródeł i modelu pozyskiwania danych,• narzędzie jest dostatecznie precyzyjne dla rozpoznania zmienności badanych zjawisk

w układzie przestrzennym na dowolnym poziomie agregacji danych.

Narzędzie takie zostało opracowane w PIN – Instytut Śląski w Opolu1, jako obecnie jedyna taka kon-strukcja w Polsce, wykorzystująca GIS w układzie całego województwa. Opracowane narzędzie jest aktualnie najbardziej rozwiniętą propozycją badawczą2, mającą przy tym uniwersalne zastosowanie we wszystkich badaniach, które przyjmują w warstwie metodologicznej ko-nieczność (potrzebę) stosowania analiz przestrzennych. Teoretyczne i praktyczne zastosowanie narzędzia (zbudowanego wg koncepcji K. Szczygielskiego przy wsparciu informatycznym G. Sikory) jest wielokierunkowe – od badań dotyczących wybranych aspektów urbanizacji3 po analizy służące regionalnej polityce ekologicznej4. Badania nad poszczególnymi zjawiskami (lub nad procesami wielowymiarowymi) stanowią realiza-cję założeń współczesnego paradygmatu badań przestrzennych wskazującego na niezbędność prac szcze-

1 Narzędzie powstało w ramach realizacji umowy dotacji 110/2002//G-41/PO-BD/D z 28.10 2002 r. (z późniejszym aneksem) z Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Opolu, pod nazwą: Narzędzie wsparcia (lub oceny) realizacji strategicznych ocen oddziaływania na środowisko oraz pozostałych obligatoryjnych i fakultatywnych zobowiązań administracji publicznej w sferze środowiska z uwzględnieniem komponentu ludzkiego.

2 Autorowi nie są znane żadne prace w Polsce obejmujące zasięgiem obszar całego województwa, wykorzystujące dane statystyczne w ujęciu przestrzennym na poziomie poszczególnych miejscowości z zastosowaniem systemu GIS.

3 K. Szczygielski, Nowa metoda pomiaru zjawisk w przestrzeni miejskiej. Opolskie studium przypadku, [w:] Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, pod red. J. Słodczyka i M. Śmigielskiej, Uniwersytet Opolski, 2008

4 Por. niepublikowane dwa raporty przekazane Urzędowi Marszałkowskiemu w Opolu: K. Szczygielski, Obciążenie demograficzne dorzeczy oraz K. Szczygielski, Raport z badań nad wybranymi problemami ekologicznymi w województwie opolskim, Instytut Śląski w Opolu, 2008

222


gółowych, ale także są wypadkową szeregu procesów zachodzących w sferze technicznej i metodologicz-nej5, tym bardziej istotnych, iż mieszczą się w nowoczesnych, prawdopodobnie nieuniknionych tenden-cjach badawczych stosujących wspomaganie komputerowe6. Wykorzystanie nowego, wskazanego wyżej narzędzia analiz przestrzennych wymaga doprecyzowa-nia katalogu cech wykraczających poza wyjściowe ww. trzy warunki wstępne. Opracowane narzędzie jest:

• trwałe (można je stosować do wszystkich badań przestrzennych),• relatywnie tanie,• powszechne (możliwe do zastosowania w całym kraju),• porównywalne (uzyskiwanie jednolitego metodologicznie i czasowo wytworzonego

zbioru danych),• powtarzalne (pełna możliwość wprowadzenia nowych danych, pod oczywistym

warunkiem posiadania „adresu” przestrzennego),• precyzyjne przestrzennie (bardzo dokładna przestrzennie baza danych – do granicy • dopuszczonej prawnie),• elastyczne przestrzennie (narzędzie ma być „odporne” na zmiany granic administracyjnych),• elastyczne i otwarte merytorycznie (możliwość dowiązania dowolnych danych,

posiadających atrybut przestrzeni),• operacyjne (układ macierzowy oznacza, iż dane mogą być przetwarzane nawet

w skomplikowanych procesach analitycznych),• praktyczne (narzędzie można stosować w dowolnych aplikacjach praktycznych – w planowaniu

przestrzennym, w decyzjach lokalizacyjnych, w określaniu podaży i popytu na dobra i usługi, praktycznie we wszystkich zadaniach, w których występuje aspekt przestrzenny).

1. NARZĘDZIE ANALITYCZNE

Nie jest naszym celem i zadaniem szczegółowa prezentacja zastosowanego narzędzia analizy, tym bardziej że wymagałoby to opisania założeń systemu geoinformacyjnego terminu stosowanego w od-niesieniu do zbioru zawierającego kilku odrębnych procedur realizujących różne funkcje, służące budo-waniu i udostępnianiu baz danych z uwzględnieniem aspektu przestrzeni geograficznej (Piotr Werner, 2004)7. Podstawowa różnica metodologiczna pomiędzy stworzonym narzędziem a procedurami składający-mi się na fazy i zakres postępowania opisane terminem system geoinformacyjny, zawiera się w wyjścio-wej bazie danych, w której powinny znajdować się, według P. Wernera, obiekty geograficzne o zdefinio-wanych atrybutach (np. obiekt A o położeniu x, y)8, natomiast w wersji opolskiej w danych polach anali-zy nie ma gotowych danych, które będą wytwarzane w zależności od celu badawczego. Można nawet przyjąć, iż prezentowana propozycja narzędzia zbliża się do innej sygnalizowanej przez Wernera koncepcji, a mianowicie do algebry map, w której mapę traktuje się jako macierz liczb, z możliwością wykonywania określonych operacji matematycznych.

5 Por. M. Kistowski, M. Iwańska, Systemy informacji geograficznej. Podstawy techniczne i metodyczne, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań 1997

6 P. Werner, P. Prokop, Zastosowania systemów informacji geograficznej w geografii polskiej, [w:] W. Widacki, B. Domański, Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, Inst. Geogr. UJ, Kraków 1999

7 P. Werner, Wprowadzenie do systemów geoinformacyjnych, Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, wydanie drugie poszerzone i uaktualnione, Warszawa 2004, s. 19

8 Jw. s. 60 i nast.

223


1.1. Wybór pola analizy

W celu realizacji tematu badawczego możliwe są dwa warianty analizy przestrzennej, wykorzystują-ce możliwości opracowanego narzędzia:

• wariant z zastosowaniem pola geometrycznego9 oraz• wariant z wykorzystaniem danych dla obszarów zajmowanych przez poszczególne jednostki po-

działu administracyjnego: gmin lub miejscowości (ta ostatnia wersja zbliża nas do koncepcji mapy dazymetrycznej).

1.1.1. Jednostka pola analizy – pole geometryczne

Koncepcja wykorzystania pól geometrycznych jako narzędzia pomocnego w analizie zjawisk prze-strzennych nie jest ideą współczesną – cecha nowości proponowanego narzędzia wyraża się w tym, iż do tej pory nigdzie w Polsce nie sięgnięto do danych spisowych na takim poziomie agregacji danych10, w ta-kiej skali (cały region), w proponowanej formule i przy zastosowaniu określonych procedur obliczenio-wych11. Zrealizowane narzędzie (Szczygielski, 2003)12 wpisuje się w długą listę postulatów lub realizacji pro-jektów badawczych, co dowodzi, iż poszukiwanie optymalnego rozwiązania (a przynajmniej narzędzia typu BAT) jest ważne dla wszystkich dyscyplin, w których przestrzeń stanowi istotny element badanego systemu. Prezentacje modelu badań z wykorzystaniem pól geometrycznych i przykłady konkretnych aplika-cji badawczych znajdujemy już w pracach z lat 60. ubiegłego wieku, m.in. C. Board (1967)13, wskazujący na określone problemy tworzenia map izarytmicznych budowanych na bazie sieci pól geometrycznych o kształcie kwadratów14. Lista naukowców postulujących (lub stosujących) pola geometryczne w swoich pracach jest długa i zaliczyć można do tego grona m.in.: D. Harveya (1967)15, T. Bartkowskiego (1974)16, J. Kondrackiego

9 Postać pól geometrycznych w wersji wyjściowej oznacza siatkę kwadratów o wymiarach 200 x 200 metrów (0,04 km2) nałożoną na obszar województwa opolskiego. Wszystkie prace narzędziowe, w tym algorytm przetwarzania danych powierzchniowych, zostały wykonane przez mgr. inż. Grzegorza Sikorę, kierownika projektu w OPGK (Opolskie Przedsiębiorstwo Geodezyjno- Kartograficzne) w Opolu, w ramach zlecenia wykonywanego przez to przedsiębiorstwo w procedurze realizowanego przez Państwo- wy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu grantu badawczego, finansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Opolu w latach 2002–2006, opracowanego według autorskiej koncepcji K. Szczygielskiego.

10 Co nie oznacza, iż zamysł wykorzystania danych np. z poziomu obwodów spisowych nie powstał wcześniej. W opracowaniu Ireny Kokotkiewicz, System statystycznej informacji regionalnej w Polsce, Dotychczasowy dorobek i kierunki rozwoju, KPZK PAN, Studia, tom LXXII, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980. Autorka wskazuje (s. 88 i nast.) na potrzebę i możliwości sięgnię- cia do danych na poziomie obwodów spisowych ustalonych po raz pierwszy w ramach przygotowań do NSP 1970 r. Postulat stworzenia statystycznej bazy danych regionalnych nie doczekał się nigdzie realizacji, a nawet można przyjąć, iż pogorszyły się możliwości dostępu do danych statystycznych na poziomie poniżej gminy. W dyspozycji autora znajdują się dane dla poszczegól- nych wsi w województwie opolskim w systemie NOA w wersji analogowej dla spisu 1978 i 1988 r., natomiast nie ma możliwości pełnego dostępu do takich danych ze spisu z 2002 r.

11 W pracach badawczych znajdujemy przykłady zastosowań danych z wykorzystaniem danych spisowych na poziomie rejonów spisowych, m.in. A. Jagielski i A. Jelonek, przy czym we wszystkich przypadkach nie zrobiono (koszt i możliwości techniczne) wersji gridu wektorowego odpornego na zmiany granic spisowych i administracyjnych.

12 K. Szczygielski, Nowe narzędzie wsparcia prac badawczych w zakresie demograficznych aspektów polityki regionalnej i lokalnej, [w:] Ludność Śląska – procesy demograficzne i społeczne w okresie transformacji ustrojowej, pod red. R. Rauzińskiego, Opole 2003, s. 216-229

13 C. Board, Mapy jako modele, [w:] Modele w geografii, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 34, red. A. Wróbel, Instytut Geografii PAN, Warszawa 1969, s. 7-55

14 C. Board, s. 25

15 D. Harvey, Modele ewolucji układów przestrzennych w geografii człowieka, [w:] Modele w geografii, Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, z. 34, red. A. Wróbel, Instytut Geografii PAN, Warszawa 1969, s. 56-108

16 T. Bartkowski, Zastosowania geografii fizycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Poznań 1974

224


(1964)17, A.S. Kostrowickiego (1970)18, R. Matykowskiego (1990)19, A. Wosia (1996)20, K. Dziewońskiego (1978)21, B. Koskę, K. Szczygielskiego (1975)22, D. Jędrzejczyka (2001)23, F. Uhorczaka i innych (1978)24, D. Bodzak, Kiełczewską-Zaleską (1978)25, W. Biegajło (1978)26. Na tle metod i narzędzi stosowanych w procedurze wytwarzania informacji przez wyżej wskazanych autorów (i szeregu innych z okresu sprzed rewolucji informatycznej) obecnie uprawniony wydaje się po-gląd, iż aktualnie oferowane techniki informatyczne realizują oczekiwania sformułowane przed wielu laty, i to zarówno od strony sposobu pozyskiwania danych, jak i od strony możliwości ich przechowywa-nia i przetwarzania. Jedną z najważniejszych propozycji jest GIS (Geographic Information System), czyli System Infor-macji Geograficznej27, tworzony przez dwa komplementarne podsystemy –danych geometrycznych i da-nych liczbowych28, co m.in. oznacza, iż możliwości stwarzane przez GIS29 zależne są od dostępu do da-nych o odpowiedniej agregacji. Mapa numeryczna terenu to jedna z konkretnych propozycji aplikacji systemów cyfrowych, wy-magająca przy tym dużego doświadczenia i wiedzy informatycznej, zależna także od organizacji danych w GIS – według modelu wektorowego lub modelu rastrowego. Można wskazać za T. Partyką (2000, 2001) na dwanaście dziedzin, dla których GIS znalazł (znajdu-je) zastosowanie, m.in. do analiz i modelowania przestrzennego, do monitorowania zjawisk lub jako sys-tem wspomagający planowanie30. Pola geometryczne znalazły swoje miejsce także w innych dyscyplinach naukowych, m.in. szerokie zastosowanie pól geometrycznych obserwujemy w badaniach dotyczących ochrony środowiska, naukach biologicznych, geobotanicznych czy w dyscyplinie definiowanej jako ekologia (J. Hereźniak, 199331, Mill,

17 J. Kondracki, Problems of physical geography and physicogeographical regionalization of Poland, „Geographia Polonica” nr 1, 1964, s. 61-77

18 A.S. Kostrowicki, Zastosowanie metod geobotanicznych w ocenie przydatności terenu dla potrzeb rekreacji i wypoczynku, „Przegląd Geograficzny”, t. XLII, z. 4, 1970, s. 631-645

19 R. Matkowski, Struktura przestrzenna Gniezna i przemieszczenia jego mieszkańców, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, „Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej”, tom XXII, Warszawa – Poznań 1990, Państwo- we Wydawnictwo Naukowe

20 A. Woś, Zarys klimatu Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, wyd. II, Poznań 1996, s. 101

21 K. Dziewoński, E. Iwanicka-Lyra, J. Krolski, Zmiany zaludnienia w latach 1950–1970, [w:] Narodowy atlas Polski, Polska Akademia Nauk, Instytut Geografii, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973-1978, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk

22 B. Koska, K. Szczygielski, Potencjał demograficzny a strefa wpływu Opola, [w:] „Studia Społeczno-Ekonomiczne” 1975, t. 4, Ludność, zatrudnienie, kwalifikacje, red. R. Rauziński, Instytut Śląski w Opolu, Opole

23 D. Jędrzejczyk, Podstawy geografii ludności, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001, s. 27-28

24 F. Uhorczak, U. Kamińska, Gęstość szlaków komunikacyjnych, [w:] Narodowy atlas Polski, s. 109, mapa 3 i 4

25 D. Bodzak, M. Kiełczewska-Zaleska, Wiejskie osadnictwo rozproszone, [w:] Narodowy atlas Polski, s. 61

26 W. Biegajło, Struktura wielkości i własności gospodarstw rolnych, [w:] Narodowy atlas Polski, s. 79, zastosowano moduł – kwadrat o pow. 25 km2

27 Nazwa alternatywna: SIP – System Informacji Przestrzennej

28 A. Kuczyk, Wskazówki metodyczne dotyczące modelowania wybranych zjawisk przy zastosowaniu GIS, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Centrum Informacji o Środowisku, GRID – Warszawa1994

29 G. Myrda, GIS, czyli mapa w komputerze, Helion, Gliwice 1997

30 T. Parteka, Planowanie strategiczne w równoważeniu struktur regionalnych, Studia KPZK PAN, tom CVIII, Warszawa 2000; także: Monitoring przestrzenny jako systemowy instrument gospodarki przestrzennej, [w:] Instrumentalizacja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, red. T. Markowski, Biuletyn KPZK PAN z. 195, Warszawa 2001, s. 101-122

31 J. Hereźniak, Stosunki geobotaniczno-leśne północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na tle zróżnicowania i przemian środowiska, „Monographie Botanice”, vol. 75, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Warszawa 1993, s. 45

225


Wójcik i Rzychoń, 199432), a także rozwiązania przyjęte dla siatki EMEP33 (jest to siatka kilometrowa, któ-rej wszystkie oka mają jednakowy wymiar 150 x 150 km) czy siatki NILU, zaproponowanej przez Norwe-ski Instytut Badania Powietrza, gdzie siatkę oparto na oku podstawowym o wymiarze 1 stopnia długo-ści geograficznej i 0,5 stopnia szerokości geograficznej, co dla Polski oznacza wymiar siatki 50 x 50 km. Podobne zasady (stosowanie pól geometrycznych) przyjęto przy zintegrowanych badaniach środo-wiska34 czy w badaniach stanu lasów w Polsce35.

32 W. Mill, A. Wójcik, D. Rzychoń, Mapy krytycznych ładunków kwaśnych dla ekosystemów glebowo-leśnych Polski (według metodyki EKG/ONZ), Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1994

33 Siatka EMEP związana jest z europejskim Programem Współpracy w Dziedzinie Monitoringu i Oceny Przenoszenia Zanieczyszczeń Powietrza na Duże Odległości w Europie – EMEP (European Monitoring and Evaluation Programme – por. Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 1993 roku, praca zespołowa, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1994, s. 59

34 A. Miler, Ocena zdolności retencyjnych małych zlewni w regionie Wielkopolski, [w:] Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego, pod red. A. Kostrzewskiego, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska Instytut Badań Czwartorzędu Uniwer- sytetu im. A. Mickiewicza, Komitet Naukowy przy Prezydium PAN „Człowiek i Środowisko”, Biblioteka Monitoringu Środowi- ska, Warszawa 1993, s. 185-201

35 Por. Ocena stanu lasów w Polsce na podstawie badań monitoringowych, praca zbiorowa, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1993, s. 17. Pomiarów zanieczyszczeń powietrza (SO2, Nox i F) dokonano w 1340 punktach pomiarowych, rozmieszczonych na terenach leśnych w kraju w sieci o gęstości 8 x 8 km i 32 x 32 km oraz w sieci nieregu- larnej w Parkach Narodowych.

Rysunek 1. Zastosowanie pól geometrycznych do analizy danych spisowych

Źródło: koncepcja K. Szczygielski, opracowanie informatyczne G. Sikora

226


1.1.2. Powierzchnia administracyjna

Drugą opcją pola analizy zjawisk możliwą do zastosowania przy analizie zjawisk przestrzennych jest wybór powierzchni administracyjnej danej miejscowości lub gminy. Zastosowanie w badaniach danych odnoszących się do powierzchni administracyjnej gmin nie nastrę-cza większych problemów narzędziowych i analitycznych, z wyjątkiem badań porównawczych w czasie. Preferowane w obecnej fazie prac badania na poziomie gmin będą eksponowane w aktualnie istnie-jącym podziale administracyjnym województwa opolskiego. Zastosowanie podziału przestrzeni na poziomie miejscowości można przewidzieć dla badań szcze-gółowych dotyczących wydzielonych obszarów problemowych. Występujące okresowo zmiany granic administracyjnych w wyniku wyodrębnienia z kilku istniejących gmin nowego tworu, jak w przypadku gminy Tułowice i Skarbimierz, lub zmiana statusu ośrodka gminnego z pozycji wsi na pozycję miasta (Korfantów, Prószków) utrudnia precyzyjną analizę całego zbioru. Nieco odmiennie z metodologicznego punktu widzenia kształtuje się sytuacja w przypadku wpro-wadzenia do analizy danych agregowanych na poziomie poszczególnych miejscowości, w szczególności w sytuacji, gdy relacja pomiędzy powierzchnią zabudowy danej miejscowości jest relatywnie duża w od-niesieniu do całej powierzchni administracyjnej przypisanej danej jednostce.

Z rozkładu danych widać, iż większość powierzchni miejscowości zamyka się w przedziałach do 10% powierzchni zabudowy mieszkaniowej i jednocześnie osiąga całkowitą wielkość powierzchni administra-cyjnej do ok. 20 km2. Miejscowości o udziale powierzchni zabudowanej mieszkaniami powyżej 10% ca-łej powierzchni administracyjnej jest w regionie opolskim tylko 81 (na 1034 badane jednostki) z lidera-mi w tym zakresie (gdzie pow. 25% powierzchni administracyjnej to tereny zabudowane), tj.: Ozimkiem (34,0%), Chmielowicami (29,6%) oraz Głuchołazami (27,9%). Na drugim końcu skali znalazła się m.in. wieś Wysoka (gm. Leśnica) ze śladową powierzchnią za-budowy mieszkaniowej, tj. 26 arów, czyli 0,04% powierzchni wsi, a także miejscowości o większej bez-względnej powierzchni zabudowy, ale znajdujące się w obrębie bardzo dużych powierzchni administra-cyjnych danej miejscowości, jak np. Szydłów (gm. Tułowice), gdzie zabudowa mieszkaniowa wsi w wiel-

Rysunek 2. Województwo opolskiePowierzchnia administracyjna miejscowości a odsetek powierzchni zabudowy mieszkaniowej

w tej miejscowości (2002)

Źródło: dane niepublikowane, opracowanie K. Szczygielski

227


kości 2,86 ha stanowi tylko 0,7% w 40,1 km2 powierzchni administracyjnej całej wsi, lub Piotrówka (61,6 ha zabudowy mieszkaniowej, tj 1,0% powierzchni całej miejscowości (62,7 km2).

2. BAZA DANYCH

Zastosowanie i pełne wykorzystanie w badaniach omawianego narzędzia analizy przestrzennej (GIS) dla badań zjawisk społecznych, gospodarczych i środowiskowych zależne jest od trzech czynników czynników:

1. dostępu do danych,2. wyboru poziomu agregacji danych (poziom miejscowości, gmin, powiatu),3. przypisania danej cesze administracyjnego adresu przestrzennego

(czyli: nazwę gminy lub nazwę miejscowości).

W praktyce badawczej oznacza to, iż aplikacja zbudowanego narzędzia36 wymaga wytworzenia bazy danych zawierających informacje istotne (niezbędne) dla realizacji przyjętego celu badawczego. W naszym przekonaniu odpowiednio szeroki i szybki dostęp do danych limituje możliwości ana-lizy i oceny szeregu istotnych procesów zachodzących w przestrzeni regionu, bowiem narzędziowo dys-ponujemy bardzo nowoczesnym, wydajnym i wszechstronnym instrumentem analizy przestrzennej37. Można nawet postawić radykalną hipotezę, iż to nie tylko niedostatek nowoczesnej i sprawnej od strony technicznej sieci internetowej (według raportu pt. Global Information Technology Report zamiesz-czonego w mediach pod koniec marca br. Polska znajduje się w tym aspekcie na ostatnim miejscu w Eu-ropie), ale występujące bariery dostępu do danych (także dla badań naukowych) eliminują (ograniczają) opracowanie i wdrożenie precyzyjnych analiz procesów zachodzących na badanych obszarach. Przyjmujemy założenie, iż w badaniach zostaną wykorzystane, jako wyjściowe, dane na poziomie gmin, natomiast dla ewentualnych badań szczegółowych – dane na poziomie miejscowości.Akceptacja takiej zasady konstrukcji bazy danych jest pochodną wyżej wskazanego wyboru pola analizy przestrzennej (tj. poziomu gminy) oraz wskazanych barier dostępu do danych.

2.1. Procedura uzyskiwania danych

W celu realizacji zadania badawczego ujętego w projekcie niezbędne jest wykorzystanie wszystkich źródeł, niezależnie od poziomu agregacji przestrzennej oraz charakteru tych danych. Zasadnicze znacze-nie mają jednakże dwa źródła, o charakterze oficjalnym (a przez to porównywalne i weryfikowalne me-todologicznie), a mianowicie dane spisowe oraz dane ze statystyki bieżącej, przy czym w obydwu przy-padkach istnieje dodatkowy podział wynikający z poziomu szczegółowości pozyskiwanych informacji. Dostęp do danych statystycznych na poziomie gmin jest relatywnie otwarty, a ograniczenia wyni-kają głównie z zastrzeżeń zawartych m.in. w ustawie o statystyce publicznej. Sytuacja ta powoduje, iż nie wprowadzono tutaj szerszej dyskusji na temat samej dostępności danych, nie rezygnując natomiast z uwag o nie zawsze zadowalającym zakresie agregowanych danych, także aktualności danych, i o czasie dostępu (i kosztach) do zbioru informacji.

36 Aktualnie żadne z województw, oprócz woj. opolskiego, nie podjęło się próby stworzenia narzędzia wykorzystującego dane spisowe poniżej poziomu gminy. Odtworzenie tych danych w badaniach autorskich nie jest możliwe prawnie, technicznie, organizacyjnie i finansowo przez żadną uczelnię ani jakąkolwiek inną instytucję w Polsce. Koszt przeprowadzenia spisu w Polsce w 2002 r. szacuje się na 650 mln zł.

37 Nie jest możliwy pełny dostęp do danych spisowych na poziomie miejscowości, podobnie jak bariera ceny zakupu danych limituje dostęp do danych szczegółowych w systemie REGON.

228


2.1.1. Dostęp do szczegółowych danych spisowych

Dostęp do danych poniżej poziomu gminy wymaga odrębnej, indywidualnej procedury pozyskiwa-nia (odpłatnego) określonych informacji (z zachowaniem tajemnicy statystycznej). Operacja taka, przy założeniu wykorzystania tych danych w analizie przestrzennej, wymaga digita-lizacji granic, przy czym istotne jest uzyskanie cyfrowego zapisu przebiegu granic zabudowy poszczegól-nych miejscowości. Pozwala to na dowiązanie danych ujętych dla danego obwodu (rejonu) spisowego do zamieszkanej części danej miejscowości, a nie tylko do całego obszaru administracyjnego tej jednostki osadniczej, z polami, łąkami i lasami38. Fakt istnienia (spisania, przetworzenia i zapisania w wersji cyfrowej) danych ludnościowych dla wszystkich wydzielonych obwodów spisowych, czyli przestrzeni, na której liczebność populacji oscylo-wała na poziomie ok. 500 osób, rodził także pytanie (oprócz bariery prawnej) o techniczną możliwość dostępu do wymienionego zbioru informacji. Abstrahując od wydzieleń na poziomie pól geometrycznych, należy wskazać, iż tworząc dowolne opracowanie dla województwa opolskiego na podstawie danych dostępnych na oficjalnie publikowanym poziomie agregacji (tj. na poziomie gmin), uzyskujemy 71 wydzieleń przestrzennych, natomiast posłu-gując się danymi na poziomie miejscowości, stosujemy ok. 1100 jednostek podziału przestrzeni (czyli dokładność przestrzenna informacji jest o ponad 1500% wyższa); stosując dane zgromadzone na pozio-mie obwodów spisowych, osiągamy dokładność przestrzenną wyższą o ponad 6000% w stosunku do prac opartych na danych na poziomie gmin i o ok. 400% w stosunku do opracowań z zastosowaniem danych dotyczących poszczególnych miejscowości. Na podstawie tych proporcji można przyjąć tezę, iż wykorzystanie danych spisowych zgromadzo-nych na poziomie obwodów spisowych (a przynajmniej na poziomie rejonów czy na poziomie poszcze-gólnych miejscowości) jest warunkiem koniecznym dla realizacji badań ludnościowych zgodnych z zale-canym paradygmatem akcentującym potrzebę analiz na poziomie mikro.

38 Uzyskanie precyzyjnej lokalizacji danych spisowych absolutnie nie zamyka drogi do przeliczeń określonych danych w odniesieniu do całej powierzchni miejscowości. Możliwość taką gwarantuje fakt zeskanowania i digitalizacji przebiegu granic administracyjnych wszystkich miejscowości w województwie.

Tabela 1. Ocena przydatności metod analizy i oceny hierarchii ukrytej w strukturze na potrzeby projektu pn. „Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim”

Krok Wersja podstawowa

1. Uzyskanie zgody GUS na dostęp do danych spisowych na poziomie poniżej poziomu gminy

2. Uzyskanie zgody właściwego terytorialnie US na dostęp i wykorzystanie analogowych map (planów) z podziałem na obwody i rejony spisowe

3. Uzyskanie dostępu do map topograficznych w odpowiedniej skali (1:50 000)

4. Uzyskanie dostępu do map z aktualnym przebiegiem granic administracyjnych (także poszczególnych wsi) lub do obrębów geodezyjnych

5. Uzyskanie dostępu (lub wytworzenie) do przebiegu granic zabudowy poszczególnych miejscowości

6. Wykonanie skanowania map (planów) wymienionych w pkt 2

229


Wykonanie postępowania (procedury) w przedstawionej wyżej wersji otwiera drogę do analizy da-nych ułożonych w przestrzeni według:

• rzeczywistego obszaru zabudowy (zamieszkania) w poszczególnych miejscowościach,• miejscowości (w granicach administracyjnych),• gmin,• powiatów.

W poniższej tabeli zaprezentowano przykład z zastosowaniem danych na poziomie poszczególnych miejscowości. Tabela po podłączeniu do mapy cyfrowej opracowanej dla tego poziomu agregacji pozwa-la na przestrzenną prezentację natężenia badanego zjawiska.

7. Wykonanie skanowania map wymienionych w pkt 3

8. Wykonanie skanowania map wymienionych w pkt 4

9. Transformacja (digitalizacja) skanowanego obrazu analogowego w obraz cyfrowy map wymienionych w pkt 6



12. Wykonanie słowników zawierających wykaz miejscowości, zgodny z wykazem miejscowości użytym podczas spisu

13. Zbudowanie mapy cyfrowej zawierającej przestrzenny obraz obwodów i rejonów spisowych w całym województwie

14. Zbudowanie mapy cyfrowej zawierającej przestrzenny obraz obszarów zabudowanych w poszczególnych miejscowościach w całym województwie

15. Zbudowanie mapy cyfrowej zawierającej przestrzenny obraz obszarów administracyjnych poszczególnych miejscowości w całym województwie

16. Zbudowanie mapy cyfrowej zawierającej przestrzenny obraz obszarów administracyjnych poszczególnych gmin w całym województwie

17. Zbudowanie mapy cyfrowej zawierającej przestrzenny obraz obszarów administracyjnych poszczególnych powiatów w całym województwie

18.Wykonanie transpozycji danych spisowych zawartych w poszczególnych

tablicach danych w układ macierzowy (= wyodrębnione jednostki podziałuadministracyjnego x poszczególny rodzaj danych)

19. Zbudowanie programu łączącego bazę z danymi spisowymi (po transpozycji)z poszczególnymi rodzajami map

Źródło: opracowanie K. Szczygielski

230


Tabela 2. Liczba ludności w poszczególnych miejscowościach gmin Skarbimierz i Grodków z powiatu brzeskiego (woj. opolskie) - według danych spisu 2002

POWIAT GMINA Miejscowość Ludnośćogółem Mężczyźni Kobiety

1 2 3 4 5 6

Powiat brzeski Skarbimierz Bierzów 183 90 93

Powiat brzeski Skarbimierz Brzezina 529 263 266

Powiat brzeski Skarbimierz Kopanie 149 77 72

Powiat brzeski Skarbimierz Kruszyna 304 153 151

Powiat brzeski Skarbimierz Lipki 626 309 317

Powiat brzeski Skarbimierz Łukowice Brzeskie 521 263 258

Powiat brzeski Skarbimierz Małujowice 426 214 212

Powiat brzeski Skarbimierz Pawłów 406 209 197

Powiat brzeski Skarbimierz Pępice 391 217 174

Powiat brzeski Skarbimierz Prędocin 198 91 107

Powiat brzeski Skarbimierz Skarbimierz 2049 1001 1048

Powiat brzeski Skarbimierz Zielęcice 240 116 124

Powiat brzeski Skarbimierz Zwanowice 427 220 207

Powiat brzeski Skarbimierz Żłobizna 534 263 271

Powiat brzeski Grodków Bąków 597 309 288

Powiat brzeski Grodków Bogdanów 153 80 73

Powiat brzeski Grodków Gałążczyce 437 215 222

Powiat brzeski Grodków Gierów 184 90 94

Powiat brzeski Grodków Głębocko 234 129 105

Powiat brzeski Grodków Gnojna 664 332 332

Powiat brzeski Grodków Gola Grodkowska 352 175 177

Powiat brzeski Grodków Grodków 8817 4219 4598

Powiat brzeski Grodków Jaszów 359 185 174

231


Powiat brzeski Grodków Jeszkotle 181 90 91

Powiat brzeski Grodków Jędrzejów 562 315 247

Powiat brzeski Grodków Kobiela 342 179 163

Powiat brzeski Grodków Kolnica 526 274 252

Powiat brzeski Grodków Kopice 813 409 404

Powiat brzeski Grodków Lipowa 430 200 230

Powiat brzeski Grodków Lubcz 230 112 118

Powiat brzeski Grodków Mikołajowa 118 67 51

Powiat brzeski Grodków Młodoszowice 373 180 193

Powiat brzeski Grodków Nowa Wieś Mała 348 179 169

Powiat brzeski Grodków Osiek Grodkowski 345 174 171

Powiat brzeski Grodków PrzylesieDolne 343 155 188

Powiat brzeski Grodków Rogów 40 19 21

Powiat brzeski Grodków Starowice 334 174 160

Powiat brzeski Grodków Strzegów 296 156 140

Powiat brzeski Grodków Sulisław 162 81 81

Powiat brzeski Grodków TarnówGrodkowski 403 206 197

Powiat brzeski Grodków Wierzbnik 623 302 321

Powiat brzeski Grodków Wierzbna 159 71 88

Powiat brzeski Grodków Więcmierzyce 424 209 215

Powiat brzeski Grodków Wojnowiczki 67 30 37

Powiat brzeski Grodków Wojsław 329 172 157

Powiat brzeski Grodków Wójtowice 166 80 86

Powiat brzeski Grodków Zielonkowice 27 13 14

Powiat brzeski Grodków Żarów 34 18 16

Powiat brzeski Grodków Żelazna 252 125 127

Źródło: niepublikowane dane GUS, opracowanie K. Szczygielski

232


Prezentowane wyżej przykładowe dane są ułożone w sposób umożliwiający prezentację według po-rządku administracyjnego wskazanego w kolumnach 1, 2 oraz 3. Postulat wykorzystania danych na poziomie poszczególnych miejscowości wymaga respektowania zasad wynikających z postawień trzech regulacji prawnych: ustawy o ochronie danych osobowych, usta-wy o statystyce publicznej oraz ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych. Wypadkowa wykładni wymienionych przepisów stanowi, iż nie ma prawnej możliwości dostępu do danych indywidualnych lub jednostkowych (abstrahując tu od samej potrzeby posługiwania się danymi o takiej precyzji informacji), co powoduje, iż prezentowane w opracowaniu liczby wyprowadzane są z po-ziomu danej miejscowości, przy czym w wielu przypadkach miejscowość była synonimem agregacji da-nych na poziomie najmniejszej jednostki spisowej, tj. obwodu spisowego. W tej sytuacji można postawić tezę, iż w narzędziu osiągnięto dopuszczalną granicę dezagregacji da-nych z punktu widzenia ochrony prawnej danych osobowych obywateli.

2.1.2. Dane ze statystyki bieżącej

Oprócz danych uzyskanych ze szczegółowych baz spisowych istotnym źródłem informacji są dane z statystyk bieżących, generowane przez właściwe urzędy statystyczne. Mimo znacznie niższej precyzji przestrzennej (bazy prowadzone są na poziomie gmin, powiatów i województw) walor tych dokumen-tów polega na relatywnej aktualności prezentowanych danych, wyższej aniżeli dane oparte na bazie ba-dań spisowych. Urzędy statystyczne (w tym także US Opole) wydają w różnych cyklach czasowych serie tematycznych baz danych agregowanych na poziomie gminy i powiatów. Z punktu widzenia celu prowa-dzonych badań istotne jest wykorzystanie informacji zawartych w statystykach39.

39 Opis, terminologia, struktura tabel całkowicie według właściwych wydawnictw GUS.

Rysunek 3. Uproszczony schemat przestrzennej dezagregacji danych spisowych

Źródło: dane niepublikowane, opracowanie K. Szczygielski

233


2.1.2.1. Statystyka działalności przemysłowej dotyczy poziomu, dynamiki i struktury produkcji sprze-danej w jednostkach prowadzących działalność gospodarczą. Badania pozwalają na bieżącą comiesięczną ocenę tendencji rozwoju produkcji w podziale na sekcje i działy działalności przemysłowej według PKD, a także w przekrojach wojewódzkich. Pozyskiwany wskaźnik wzrostu lub spadku produkcji sprzedanej przemysłu jest podstawowym miernikiem kondycji gospodarki.

Poniżej prezentujemy przykładowe formy sprawozdawczości statystycznej, jakie mogą być wykorzy-stane w potencjalnie tworzonych bazach danych.

Działalność przemysłowa

01 P-01Sprawozdanie o produkcji rok

02 P-01 mutacjaSprawozdanie o produkcji rok

03 P-02Meldunek o produkcji i zapasach miesiąc

Działalność transportowa, łączność

01 T-02Sprawozdanie o usługach w transporcie i łączności rok

02T-03

Sprawozdanie o zarejestrowanych w kwartale nowych pojazdachsamochodowych

rok

03T-03r

Sprawozdanie o zarejestrowanych pojazdach samochodowych, ciągnikach rolniczych, przyczepach i naczepach

rok

04T-04

Sprawozdanie o stanie i pracy taboru samochodowego ciężarowego w transporcie samochodowym zarobkowym

rok

05TD-E

Kwestionariusz tygodniowy o przewozach ładunków pojazdem samochodowym

tydzień

06 T-06Sprawozdanie o pasażerskim transporcie drogowym rok

07 T-08Sprawozdanie o przewozach żeglugą morską i przybrzeżną rok

08 T-09Sprawozdanie o morskiej i przybrzeżnej flocie transportowej rok

09T-10

Sprawozdanie o obrotach ładunkowych oraz długości nabrzeży w morskich portach handlowych

rok

10 T-11Sprawozdanie o taborze i przewozach w żegludze śródlądowej rok

11 T-13Sprawozdanie o ruchu statków i pasażerów w portach morskich rok

234


2.1.2.2. Statystyka działalności budowlanej obejmuje produkcję budowlano-montażową podmiotów gospodarczych sektora publicznego i prywatnego realizowaną w kraju i za granicą przez przedsiębiorstwa budowlane i niebudowlane, koszty produkcji budowlano-montażowej wykonywane na terenie kraju, wy-danie pozwoleń na budowę obiektów budowlanych, a także ceny 1 m2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych przekazanych do użytkowania.

2.1.2.3. Tematyka badań rynku materiałowego i paliwowo-energetycznego ukierunkowana jest na za-pewnienie informacji niezbędnych do analiz związanych z gospodarowaniem materiałami i surowcami, paliwami i energią, poprzez rozpoznanie rozmiarów i struktury podaży oraz wielkości i charakterysty-ki popytu. Oprócz statystycznej rejestracji obrotu materiałami i surowcami oraz paliwami i energią wy-korzystywane są dodatkowe źródła informacji umożliwiające rozpoznanie czynników determinujących kształtowanie popytu i podaży oraz ocenę sytuacji bieżącej.

Działalność budowlana

01B-01

Sprawozdanie o produkcji budowlano-montażowej przedsiębiorstw budowlanych

rok

02B-02

Sprawozdanie o produkcji budowlano0montażowej przedsiębiorstw niebudowlanych

rok

03B-05

Sprawozdanie o wydanych pozwoleniach na budowę obiektów budowlanych

kwartał

04 B-06Meldunek o budownictwie mieszkaniowym miesiąc

05B-07

Sprawozdanie o budynkach mieszkalnych i mieszkaniach w budynkach niemieszkalnych przekazanych do użytkowania

kwartał

06B-08

Sprawozdanie o budynkach niemieszkalnych, zbiorowegozamieszkania, domkach letnich

rok

07B-09

Sprawozdanie o nakładach na budowę nowych budynkówmieszkalnych przeznaczonych do użytkowania

kwartał

08 Załącznik do meldunku DG-1 dla przedsiębiorstw budowlanych kwartał

Rynek materiałowy i paliwowo-energetyczny

01 G-01Sprawozdanie o zużyciu i zapasach wybranych materiałów rok

02 G-02aSprawozdanie bilansowe nośników energii kwartał

03G-02b

Sprawozdanie bilansowe nośników energii i infrastruktury ciepłowniczej

rok

04G-02g

Sprawozdanie o infrastrukturze sieci, odbiorcach i sprzedaży gazu ziemnego

rok

235


2.1.2.4. Badania statystyczne dotyczące rynku pracy pozwalają na bieżącą obserwację zjawisk i proce-sów zachodzących na tym rynku, zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym. Badania aktywności ekonomicznej ludności i popytu na siłę roboczą są wyzwaniami badawczymi dla statystyki. Szczególnie istotne jest poznanie sytuacji na poziomie lokalnych rynków pracy, które charakteryzują się bardzo często odmiennymi właściwościami. Charakterystykę lokalnych rynków pracy umożliwia badanie bezrobocia rejestrowanego. Poznanie skali i struktury popytu na pracę, jego zbilansowanie oraz oferty i charakte-rystyka wolnych miejsc pracy pozwalają na realne rozpoznanie rynku pracy i zapotrzebowania na siłę roboczą. Integralną częścią statystyki pracy są także wynagrodzenia, koszty pracy i świadczenia społecz-ne.

05 G-03Sprawozdanie o zużyciu paliw i energii rok

06 G-04Sprawozdanie o obrocie środkami ochrony roślin rok

07 G-06Sprawozdanie o obrocie surowcami wtórnymi rok

08H-02n

Sprawozdanie o dostawach nawozów dla rolnictwa przez jednostki produkcyjne oraz importerów

rok

09H-02p

Sprawozdanie o dostawach pasz dla zwierząt przez jednostki produkcyjne oraz importerów

rokpółrocze

Rynek pracy. Wynagrodzenia i świadczenia społeczne

01 Z-02Sprawozdanie o kosztach pracy co 4 lata

02 Z-03Sprawozdanie o zatrudnieniu i wynagrodzeniach kwartał

03 Z-05Badanie popytu na pracę kwartał

04 Z-06Sprawozdanie o pracujących, wynagrodzeniach i czasie pracy rok

05 Z-10Sprawozdanie o warunkach pracy rok

06 Z-12Sprawozdanie o strukturze wynagrodzeń co 2 lata

07 Z-13Sprawozdanie o stanie wypłat wynagrodzeń rok

08 Badanie aktywności ekonomicznej ludności (ZD, ZG – badanie reprezentacyjne gospodarstw domowych) kwartał

09 Z-KSKarta statystyczna strajku miesiąc

10 Z-KWStatystyczna karta wypadku przy pracy miesiąc

236


2.1.2.5. Badania dotyczące ludności i procesów demograficznych to badania dotyczące bieżącej ob-serwacji zjawisk określanych mianem ruchu naturalnego ludności. Badania te prowadzone są w pełnym zakresie i stanowią podstawę do opracowywania bilansów ludności dla wszystkich przekrojów podzia-łu administracyjnego kraju, a także szacunków ludności, rodzin i gospodarstw domowych. Informacje z tych badań niezbędne są do oceny sytuacji demograficznej i zachodzących zmian w procesach demo-graficznych. Dane o zgonach służą do opracowania tablic trwania życia, natomiast o urodzeniach – rów-nież do badania dzietności kobiet.

2.1.2.6. Integralnym elementem systemu statystyki publicznej jest statystyka regionalna, której podstawowym celem jest agregacja obserwowanych przez statystykę zjawisk i procesów w przekrojach te-rytorialnych. Jest to dziedzina statystyki opisująca administracyjne, jak i specyficznie zdefiniowane prze-kroje przestrzenne: jednostki terytorialne, regiony, miasta i obszary metropolitalne, obszary wiejskie czy też obszary transgraniczne – euroregiony. Zadaniem statystyki regionalnej jest gromadzenie i udostęp-nianie informacji służących ewaluacji celów zawartych w narodowych i wspólnotowych programach roz-woju krajów i regionów w UE.

Ludność, procesy demograficzne

Lp. Symbol sprawozdania Częstotliwość

01 DN-1Karta statystyczna zawarcia małżeństwa rok

02D-S1

Karta statystyczna dotycząca prawomocnego:1. Orzeczenia separacji2. Zniesienia separacji

rok

03D-R1

Karta statystyczna dotycząca prawomocnego orzeczenia rozwodu

rok

04D-W2

Dane o ludności zameldowanej na pobyt czasowy ponad 2 miesiące wg stanu na koniec roku

rok

05D-W2

Dane o ludności zameldowanej na pobyt czasowy ponad miesiące wg stanu na koniec roku

rok

Statystyka miast i gmin

01 Bank danych regionalnych rok

02 SG-02 cz. 1Statystyka gminy. Samorząd rok

03 SG-01 cz.2Statystyka gminy. Leśnictwo i ochrona środowiska rok

Statystyka powiatów i województw

01 ST-PStatystyka powiatu. Samorząd rok

02 ST-WStatystyka województwa. Samorząd rok

237


2.1.2.7. Autonomiczną merytorycznie bazą danych jest system REGON, zawierający wykaz i cha-rakterystykę podmiotów gospodarczych działających na obszarze danej jednostki podziału administra-cyjnego (gminy, powiatu, regionu). Rejestr podmiotów w systemie REGON oparty jest na druku rejestrowym RG-140, zawierającym se-rię danych istotnych dla analizy struktury, rozmieszczenia41 i ogólnej charakterystyki prowadzonej dzia-łalności. Podstawowy podział danych zarejestrowanych w systemie REGON opiera się na układzie 4 sekto-rów42:

• sektor rolniczy (sekcja A + B),• sektor przemysłowy (sekcja C + D + E + F)• sektor usługowy – usługi rynkowe (sekcja G + H + I + J + K + O + P + Q),• sektor usługowy – usługi nierynkowe (sekcja L + M + N)

zbudowanych z 17 sekcji (por. niżej), co pozwala na jasne wyodrębnienie liczby podmiotów gospo-darczych w układzie ogółem, podmiotów publicznych i podmiotów prywatnych – w układzie terytorial-nym gmin (lub miejscowości).

40 RG-1. Wniosek o wpis do krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej lub o zmianę cech objętych wpisem

41 Przy utrudnionym dostępie do danych szczegółowych w systemie REGON pozytywnym rozwiązaniem jest stosowanie w wykazach podmiotów gospodarczych podziału na tereny miejskie i wiejskie w tych przypadkach, w których gmina ma status gminy miejsko- wiejskiej.

42 Stosuje się także podział 3-sektorowy,w którym łączy się w jedną grupę sektory usługowe (tj. sekcje G + H + I + J + K + O + P + Q + L + M + N)

Klasyfikacja PKD Zakres

sekcja A Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo

sekcja B Rybactwo

sekcja C Górnictwo

sekcja D Przetwórstwo przemysłowe

sekcja E Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę

sekcja F Budownictwo

sekcja G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego

sekcja H Hotele i restauracje

sekcja I Transport, gospodarka magazynowa i łączność

sekcja J Pośrednictwo finansowe

Tabela 3. Klasyfikacja Polskiej Klasyfikacji Działalności (według sekcji)

238


Porównanie liczby podmiotów gospodarczych według własności, w podziale na sekcje i w ukła-dzie terytorialnym pozwala na szeroką analizę ocenę zachodzących procesów społeczno-gospodarczych w przestrzeni regionu opolskiego. Przykładową wstępną prezentację wykorzystania zasobu BDR stanowi poniższy wykres, ilustrujący liczbę zarejestrowanych podmiotów gospodarczych ogółem w okresie 1995–2007.

sekcja K Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

sekcja L Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne

sekcja M Edukacja

sekcja N Ochrona zdrowia i pomoc społeczna

sekcja O Działalność usługowa, komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała

sekcja P Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników

sekcja Q Organizacje i zespoły eksterytorialne.

Źródło: układ według Banku Danych Regionalnych (BDR)

Rysunek 4. Liczba podmiotów gospodarczych w woj. opolskim w latach 1995-2007

Źródło: dane BDR, opracowanie K. Szczygielski

239


Wydaje się, iż zbudowane narzędzie pozwala nie tylko na prostą antycypację zmian (metodą anali-zy trendu czy metodą ekspertów) opartą na tendencjach ustalonych dla poszczególnych form własności, w układzie przestrzennym gmin w podziale na wieś-miasto i według wydzielonych sekcji, ale także na bardziej rozbudowane techniki, pozwalające także na prezentację wyników w układzie przestrzennym.

2.1.2.8. Bank Danych Regionalnych Istniejąca od 1995 r. zakładka REGON w Banku Danych Regionalnych pozwala na uzyskanie szere-gu danych na poziomie gmin, przy czym, co podnoszono wyżej, są to dane opóźnione w czasie o ponad 1 rok. Posiłkując się danymi z Banku Danych Regionalnych na poziomie NTS 5 (poziom gmin), należy także uwzględnić wskazania zawarte w informacjach o poziomie agregacji danych dotyczących zasilania bazy w dane statystyczne. Jeżeli dane udostępniane są od poziomu gmin (NTS 5), to na poziomie Polski i województw prezentowane są dla tych danych agregaty ujęte w tabeli poniżej.

Mimo wskazanej wyżej znacznej bezwładności czasowej w procesie zasilania poszczególnych agre-gatów w aktualne czasowo dane można przyjąć, iż dla zarysowania określonych tendencji wykorzystanie bazy BDR jest zabiegiem racjonalnym, mimo oczywistego faktu, iż w sytuacji załamania się trendów (ob-serwowany stan dzisiejszy) brak danych on-line stawia analityków i prognostów przed zadaniem o cha-rakterze futurystycznym.

Nazwa Opis

ogółem

Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla gmin o rodzaju 1, 2, 3, 4, 5, 8 na poziom danego województwa i Polski. Dla cech zasilanych na pozio-mie powiatu/podregionu jest to wartość danej cechy na poziomie powiatu/podre-gionu i suma tych danych dla wszystkich powiatów/podregionów na poziom wo-jewództwa i Polski. Dla cech zasilanych na poziomie województwa jest to wartość

danej cechy na poziomie województwa i suma tych danych na poziom Polski.

gminymiejskie

Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla gmin miejskich (rodzaj gminy = 1) na poziom danego województwa i Polski.

gminy miejsko- wiejskie

Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla gmin miejsko-wiejskich (rodzaj gminy = 3 lub suma rodzaj gminy = 4 i rodzaj gminy = 5)

na poziom danego województwa i Polski.

gminy wiejskie Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla gmin wiejskich (rodzaj gminy = 2) na poziom danego województwa i Polski.

miasto wg OECD

Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla miast wg OECD na poziom danego województwa i Polski. Miastem wg OECD jest gmina, dla której wskaźnik urbanizacji (kryterium OECD) jest równy 1, tzn. gęstość zaludnienia tej

gminy jest większa lub równa 150 osób/1 km2.

wieś wg OECDDla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla wsi wg OECD na poziom danego województwa i Polski. Wsią wg OECD jest gmina, dla której

wskaźnik urbanizacji (kryterium OECD) jest równy 2, tzn. gmina, dla której gęstość zaludnienia jest mniejsza niż 150 osób/1 km2.

miastoDla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla miast wg symbolu terytorialnego (rodzaj gminy = 1, 4, i 8 dla gminy Warszawa Centrum) na poziom

danego województwa i Polski.

wieś Dla cech zasilanych na poziomie gminy jest to suma danych dla wsi wg symbolu terytorialnego (rodzaj gminy = 2,5) na poziom danego województwa i Polski.

Tabela 4. Bank Danych Regionalnych. Informacje o poziomie agregacji danych

Źródło: Bank Danych Regionalnych

240


Wielokryterialne dane zamieszczone w BDR pozwalają na zbudowanie serii wskaźników ilustrują-cych stan lub przebieg zjawiska w danym czasie i na poziomie gmin43.Zgodnie z zakresem naszych badań opracowano i przedstawiono (jako przykład) rozkład wielkości wskaźnika standaryzacji dla wszystkich gmin w Polsce, według stanu na 31.12.2002. Przedmiotem standaryzacji było natężenie zjawiska poziomu formalnej aktywności gospodarczej mieszkańców poszczególnych gmin w Polsce mierzone liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodar-czych przypadających na 1000 mieszkańców danej gminy.Standaryzację przeprowadzono. mierząc wielkość odchylenia standardowego od średniej dla Polski dla obliczonych wcześniej wskaźników natężenia aktywności gospodarczej. Przyjęto założenie (zgodnie z zasadą trzech sigm), iż dodatnie trzy odchylenia standardowe i wyżej świadczą o bardzo wysokiej aktywności gospodarczej, natomiast ujemne dwa odchylenia standardowe i niżej są dowodem na bardzo niską aktywność mieszkańców gminy w tej sferze. Wprowadzenie do ana-lizy gmin z ujemnym odchyleniem aktywności gospodarczej na poziomie dwóch (i niżej) odchyleń stan-dardowych od średniej wynika z faktu, iż w Polsce w 2002 r. gmin o większym odchyleniu niż -2,3 nie ustalono. Przeciwieństwem są natężenia dodatnie – wskaźnik Z dla gminy Krynica Morska na poziomie +7,1 świadczy o niewiarygodnej aktywności gospodarczej na tym obszarze (nawet jeżeli część podmio-tów zawiesiła swoją działalność).

43 Zgodnie z wykładnią ustawy o statystyce publicznej, GUS nie podejmuje (nie ma takiego ustawowego obowiązku) badań na poziomie poniżej gminy. W dotychczasowej praktyce oznacza to, że wszystkie dane agregowane na poziomie poniżej poziomu gminy nie są i nie będą oficjalnie dostępne w publikacjach GUS.

Tabela 5. Gminy o najwyższych w Polsce (2002) wskaźnikach aktywności gospodarczej(wg wskaźnika standaryzacji Z)

Gmina Powiat WojewództwoLiczba jednostek gospo-

darczych na 1000 mk, ogółem, 2002 r.

Wskaźnik Z

Pozycja na liście (2491

jednostek)KrynicaMorska nowodworski pomorskie 7,1 1

Rewal gryficki zachodniopomor-skie 6,3 2

Mielno koszaliński zachodniopomor-skie 6,0 3

Łeba lęborski pomorskie 5,9 4

Jastarnia pucki pomorskie 5,4 5

Władysławowo pucki pomorskie 5,2 6

Płaska augustowski podlaskie 4,6 7

Międzyzdroje kamieński zachodniopomor-skie 4,5 8

Nowinka augustowski podlaskie 3,9 9

Giby sejneński podlaskie 3,9 10

UstronieMorskie kołobrzeski zachodniopomor-

skie 3,9 11

PodkowaLeśna grodziski mazowieckie 3,8 12

241


Nie podejmując tu szerszej analizy prezentowanych wyżej danych, można stwierdzić wyraźną prawi-dłowość polegającą na bardzo wysokiej aktywności gospodarczej m.in. na obszarach turystycznych i na obszarze „wielkiej” Warszawy Na przeciwległym odcinku skali pojawiły się gminy o bardzo niskiej aktywności gospodarczej.

Jeleniewo suwalski podlaskie 3,7 13

Wiżajny suwalski podlaskie 3,5 14

Łomianki warszawski za-chodni mazowieckie 3,5 15

Krasnopol sejneński podlaskie 3,1 16

WarszawaWilanów warszawski mazowieckie 3,1 17

Warszawa Włochy warszawski mazowieckie 3,2 18

Źródło: dane z systemu Sagra, obliczenia K. Szczygielski

Tabela 6. Gminy o najniższych w Polsce (2002) wskaźnikach aktywności gospodarczej(wg wskaźnika standaryzacji Z)

Gmina Powiat WojewództwoLiczba jednostek gospo-

darczych na 1000 mk, ogółem, 2002 r.

Wskaźnik Z


jednostek)

Siedliszcze chełmski lubelskie -2,1 2466

Grajewo gmina grajewski podlaskie -2,1 2467

Szydłów staszowski świętokrzyskie -2,1 2468

Jaświły moniecki podlaskie -2,1 2469

Obsza biłgorajski lubelskie -2,1 2470

Trzcianne moniecki podlaskie -2,1 2471

Horodło hrubieszowski lubelskie -2,1 2472

Laszki jarosławski podkarpackie -2,1 2473

Pruchnik jarosławski podkarpackie -2,1 2474

Rudnik k. Zamościa krasnostawski lubelskie -2,1 2475

Dzwola janowski lubelskie -2,1 2476

Radgoszcz dąbrowski małopolskie -2,1 2477

Stary Dzikowiec kolbuszowski podkarpackie -2,1 2478

Moszczenica gorlicki małopolskie -2,1 2479

242


Rozkład przestrzenny gmin o niskiej aktywności gospodarczej jest mniej czytelny, niemniej powta-rzalne są województwa, na terenie których zanotowano niskie wartości wskaźnika Z. Generalnie jest to województwo świętokrzyskie i regiony z tzw. ściany wschodniej. Na 26 gmin o wskaźnikach Z o wielkości -2,1 i niżej tylko cztery gminy są administracyjnie spoza tego obszaru, a to:

• 2,2 dla gm. Wierzbinek (pow. koniński, woj. wielkopolskie),• 2,1 dla gm. Góra św. Małgorzaty (łęczycki, łódzkie),• 2,1 dla gm. Moszczenica (gorlicki, małopolskie),• 2,1 dla gm. Radogoszcz (dąbrowski, małopolskie).

Inspirujące dla prowadzenia dalszych, pogłębionych badań są także pozycje gmin województwa opolskiego – ustalone w trakcie opracowywania bazo-danowego segmentu proponowanego narzędzia analizy procesów zachodzących na obszarze województwa opolskiego.

Radziłów grajewski podlaskie -2,1 2480

Lubaczówgmina lubaczowski podkarpackie -2,1 2481

Góraśw. Małgorzaty łęczycki łódzkie -2,1 2482

Wielkie Oczy lubaczowski podkarpackie -2,1 2483

Rokitno bialskopodlaski lubelskie -2,1 2484

Karczmiska opolskolubelski lubelskie -2,1 2485

Nielisz zamojski lubelskie -2,2 2486

Wierzbinek koniński wielkopolskie -2,2 2487

Gać przeworski podkarpackie -2,2 2488

Kraśniczyn krasnostawski lubelskie -2,2 2489

Rejowiec Fabryczny gmina chełmski lubelskie -2,3 2490

Bejsce kazimierski świętokrzyskie -2,3 2491

Źródło: dane z systemu Sagra, obliczenia K. Szczygielski

Tabela 7. Gminy województwa opolskiego (2002) o określonych wskaźnikach aktywności gospodarczej (wg wskaźnika standaryzacji Z)

Gmina PowiatLiczba jednostek gospodarczych

na 1000 mk, ogółem, 2002 r. Wskaźnik Z


jednostek)

Opole Opole 1,9 55

Brzeg miasto brzeski 0,9 150

Nysa nyski 0,3 303

Namysłów namysłowski -0,1 437

243


Kędzierzyn-Koźle kędzierzyńsko-kozielski -0,1 448

Niemodlin opolski -0,1 463

Głubczyce głubczycki -0,2 533

Kluczbork kluczborski -0,3 548

Prudnik prudnicki -0,3 557

Głuchołazy nyski -0,4 623

Olesno oleski -0,4 633

Praszka oleski -0,5 713

Brzeg gmina brzeski -0,5 721

Komprachcice opolski -0,6 756

Krapkowice krapkowicki -0,8 868

Paczków nyski -0,8 884

Strzelce Opolskie strzelecki -0,8 920

Lubsza brzeski -0,8 948

Dobrzeń Wielki opolski -0,9 966

Dąbrowa opolski -0,9 978

Pokój namysłowski -0,9 1027

Lewin Brzeski brzeski -1,0 1067

Tułowice opolski -1,0 1095

Grodków brzeski -1,0 1108

Baborów głubczycki -1,0 1114

Łubniany opolski -1,0 1122

Chrząstowice opolski -1,0 1128

Otmuchów nyski -1,0 1148

Dobrodzień oleski -1,0 1178

Prószków opolski -1,1 1188

Pakosławice nyski -1,1 1189

Głogówek prudnicki -1,1 1212

Wołczyn kluczborski -1,1 1216

Łambinowice nyski -1,1 1287

Kietrz głubczycki -1,1 1330

Rudniki oleski -1,2 1356

Popielów opolski -1,2 1377

Murów opolski -1,2 1403

Ozimek opolski -1,2 1404

Domaszowice namysłowski -1,2 1413

244


Skoroszyce nyski -1,2 1448

Świerczów namysłowski -1,2 1469

Byczyna kluczborski -1,2 1472Olszankak. Brzegu brzeski śląski -1,2 1477

Kamiennik nyski -1,3 1516

Turawa opolski -1,3 1559

Zdzieszowice krapkowicki -1,3 1565

Biała prudnicki -1,4 1650

Tarnów Opolski opolski -1,4 1717Wilków

k. Namysłowa namysłowski -1,4 1747

Lubrza k. Opola prudnicki -1,4 1789

Gorzów Śląski oleski -1,5 1807

Izbicko strzelecki -1,5 1841

Reńska Wieś kędzierzyńsko-kozielski -1,5 1911

Korfantów nyski -1,6 1957

Gogolin krapkowicki -1,6 1997

Branice głubczycki -1,6 1999

Strzeleczki krapkowicki -1,6 2022

Bierawa kędzierzyńsko-kozielski -1,6 2043

Zawadzkie strzelecki -1,7 2088

Leśnica strzelecki -1,7 2157

Radłów oleski -1,7 2199

Lasowice Wielkie kluczborski -1,7 2209

Cisek kędzierzyńsko-kozielski -1,8 2250

Walce krapkowicki -1,8 2273

Jemielnica strzelecki -1,8 2339

Polska Cerekiew kędzierzyńsko-kozielski -1,9 2348

Ujazd k. Kędzierzyna strzelecki -1,9 2349

Pawłowiczki kędzierzyńsko-kozielski -1,9 2371

Zębowice oleski -2,0 2428

Kolonowskie strzelecki -2,0 2432

Uwaga: nazewnictwo gmin wg systemu Sagra, opracowanie danych K. Szczygielski

245


Najbardziej ogólne wnioski wynikające z obliczonego wskaźnika Z wskazują, iż:

• gminy województwa opolskiego zajmują generalnie bardzo odległe pozycje na ogólnokrajowej liście aktywności gospodarczej,

• charakterystyczna jest niska (formalna) aktywność gospodarcza gmin zamieszkanych przez ludność rodzimą.

Wydaje się, iż czynnik etniczny ludności woj. opolskiego (generowane migracje) wymaga pogłębio-nych, szczegółowych badań ilościowych. Istnieje pogląd (o racjonalnych podstawach), iż uzyskiwane wy-niki badań odnoszące się do obszaru zamieszkanego przez ludność rodzimą wymagają korekty, polegają-cej na urzeczywistnieniu liczby faktycznie zamieszkałych tam osób44.

3. APLIKACJE WDROŻONE

Zbudowane narzędzie, które znajduje zastosowanie w niniejszym opracowaniu, zostało wykorzy-stane także w już wcześniej prowadzonych pracach badawczych. Sytuacja taka wydaje się wyjątkowo ko-rzystna – oznacza bowiem, iż zaczynamy się posługiwać na obszarze województwa opolskiego standardo-wym narzędziem, pozwalającym uzyskiwać określone wyniki we w pełni porównywalnym systemie prze-strzennym. Dodatkowym pozytywnym elementem uzyskiwanym przy stosowaniu wskazanego narzędzia jest fakt, iż w ramach tworzenia OSIP (Opolski System Informacji Przestrzennej) agregowane tam dane są porównywalne (adaptowalne) do opisywanego narzędzia – z uwagi na zbliżoną platformę narzędziową (narzędzie jest zaprojektowane w systemie Geomedia, firmy Intergraph). Jedną z rekomendacji płynącą z bieżącego opracowania powinien być postulat stosowania (w przy-padku badań o charakterze przestrzennym) porównywalnej bazy odniesienia. Oznacza to, iż we wszyst-kich analizach powinno się uwzględniać atrybut przestrzeni, a w badaniach na poziomie poniżej gminy powinny być podawane nazwy miejscowości (i gminy, z uwagi na przypadki powtarzania się nazw miej-scowości), w których dane zjawisko (dana zmienna) było przedmiotem analizy (niezależnie od wyniku)45.

3.1. Przykłady aplikacji Zamieszczone poniżej kartogramy ilustrują końcowy wynik analizy przestrzennej różnoimiennych zjawisk, uzyskany w wyniku zastosowania zaprojektowanego narzędzia.

3.1.1. Jednostka przestrzenna analizy – gmina

Wykorzystanie w badaniach bazy danych na poziomie gmin przynosi bardziej precyzyjny rozkład wyników w przestrzeni aniżeli przy stosowaniu podziału na powiaty – z uwagi na oczywisty fakt, iż liczba jednostek podziału (w woj. opolskim) w układzie gmin wynosi 71 jednostek, przy 12 jednostkach w ukła-dzie powiatów. Dodatkowe uszczegółowienie (nie przestrzenne) wynikać może z innego podziału zbio-ru na poszczególne klasy, a także ze względu na stosowanie wyróżnień z uwagi na inne cechy danej gru-py – wiek, płeć, miejsce zamieszkania (miasto, wieś). Poniższe przykłady stanowią ilustrację wyników ba-dań i mogą stanowić, niezależnie od warstwy merytorycznej, podstawę do dyskusji nad szczegółowością przestrzenną proponowanego ujęcia.

44 Por. Rozwój obszarów wiejskich po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, pod red. R. Jończego, Uniwersytet Eko-nomiczny we Wrocławiu, Katedra Ekonomii i Gospodarowania Środowiskiem; Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynie-rii Produkcji, Opole 2008

45 Wynik ujemny czy brak danych też jest informacją.

246


3.1.1.1. Odsetek osób z wyższym wykształceniem – ogółem (spis 2002) Zmienna dotycząca poziomu wykształcenia wyższego ludności w poszczególnych gminach ma w ni-niejszej analizie znaczenie pomocnicze, jakkolwiek istotne jest zastrzeżenie, iż ta miara może wskazywać

na potencjał rozwojowy danego obszaru, z uwagi na jakość kapitału ludzkiego.

Z punktu widzenia przydatności dla analizy zjawisk na poziomie gmin musimy wprowadzić katego-rię domniemania, a mianowicie przyjąć, iż osiągnięty poziom udziału osób z wyższym wykształceniem w poszczególnych gminach wynika prawie wyłącznie z oddziaływania miast (przede wszystkim powiato-wych) będących na obszarze tych gmin46.

46 Miejscowością o najwyższym odsetku osób z wyższym wykształceniem w woj. opolskim nie jest Opole, lecz wieś Chmielowice.

Rysunek 5. Odsetek osób z wyższym wykształceniem – ogółem (spis 2002)

Źródło: dane GUS, opracowanie K. Szczygielski

247


3.1.1.2. Odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w woj. opolskim (spis 2002)

Przedstawione przykłady dotyczące dwóch poziomów wykształcenia (wyższe i zasadnicze zawodo-we) wnoszą, obok interpretacji wprost o natężeniu i poziomie edukacji –jedną istotną, jak się wydaje, in-formację dla całego projektu Przedsiębiorstwa jutra, a mianowicie wskazują na szanse i zagrożenia z uwa-gi na kapitał ludzki. Uzyskanie informacji (intuicyjnie oczekiwanej) o poziomie wykształcenia zawodowego wśród miesz-kańców Opola (niski odsetek) wskazuje na potencjalną bazę kwalifikacyjną populacji miasta, istotną w programowaniu rozwoju stolicy regionu.

3.1.1.3. Liczba ludności w wieku 19–24 l. w woj. opolskim (spis 2002)

Zaprojektowany system umożliwia także aplikację hybrydową zawierającą dane na poziomie wsi, ale w wyodrębnionych granicach gmin. Aplikacja według takiej koncepcji (w obrębie której wydzielono tak-że podobszary na obszarze miast powiatowych regionu) pozwala na ocenę sytuacji całej gminy, ale także na lokalizację danej zmiennej w konkretnej miejscowości.

Rysunek 6. Odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym w woj. opolskim (spis 2002)

Źródło: materiały GUS, opracowanie K. Szczygielski

248


W procesie analizy przedstawionego wyżej kartogramu można wskazać, iż podaż młodzieży w wie-ku kształcenia na poziomie wyższym (wiek 19–24 lata) w ujęciu ilościowym jest istotnie zróżnicowana przestrzennie. Ujmując problem w sposób utylitarny, możemy wskazać, iż potencjalne rezerwy ilościowe w podaży młodzieży – potencjalnych studentów – występują w określonych siedzibach gmin i wśród nie-których (możliwych do precyzyjnego wskazania) miejscowości w danej gminie. Ewentualne strategie promujące wyższe uczelnie uzyskują informacje o wielkości potencjalnej rezer-wy edukacyjnej.

Rysunek 7. Liczba ludności w wieku 19–24 l. w woj. opolskim (spis 2002)

Źródło: materiały GUS,

opracowanie K. Szczygielski

249


3.1.2. Jednostka przestrzenna analizy – miejscowość

Na tle prezentacji wyników opartych na danych zgromadzonych na poziomie gmin układ z zastosowa-niem miejscowości jako podstawowych pól analizy jawi się jako bardziej precyzyjny, ale – z drugiej stro-ny – jako trudniejszy w interpretacji przestrzennej.

3.1.2.1. Zagadnienie ochrony wódAnaliza wskazanego problemu wymagała ustalenia m.in. geografii potencjalnych źródeł zanieczyszczeń – mierzony tutaj odsetkiem mieszkań bez ustępu w mieszkaniu. Nie wyjaśniamy tu szerzej znaczenia uzy-skanych wyników, bowiem wskazujemy jedynie na fakt wdrożenia aplikacji. Badaniami objęto miejscowości z punktu widzenia poziomu udziału mieszkań bez ustępu w mieszka-niu w ogólnej liczbie mieszkań. Przyjęto założenie, iż poziom wyposażenia mieszkań w ustęp (obecność w danym lokalu mieszkalnym) jest jednym z trzech głównych kryteriów (pozostałe: wodociąg, ciepła woda) określających infrastrukturalny poziom jakości życia w danym obiekcie, a także na jakość i bez-pieczeństwo ekologiczne miejsca zamieszkania. Rozrzut wielkości udziałów jest dość znaczny (odchyle-nie standardowe = 11,7), przy czym zwraca uwagę fakt występowania miejscowości praktycznie bez ustę-pów w mieszkaniu (najwyższy wynik to 81,8% mieszkań w danej miejscowości bez ustępu w mieszkaniu).

Rysunek 8. Odsetek miejscowości z mieszkaniami bez ustępu w mieszkaniu

Źródło: niepublikowany raport

K. Szczygielskiego, 2008

250


Wprawdzie najwyższe braki (pow. 61,1% mieszkań bez ustępu w danej miejscowości) występują tylko w 9 jednostkach, klasa (brak ustępu w przedziale 40,4% – 61,1% zasobów mieszkaniowych) to 42 miej-scowości, ale aż w 338 jednostkach poziom braku ustępu w mieszkaniach osiąga przedział 20–40% wszystkich mieszkań.

3.1.2.2. Obszary wydzielone Prezentacja obszarów wydzielonych (w tym przypadku kwestia dotyczy wydzielenia gminy, z wyod-rębnionymi miejscowościami, z udziałem jednostki fizyczno-geograficznej Góry Opawskie) prezentowa-na jest dla wykazania możliwości prezentacji zjawisk tylko na wydzielonym obszarze (części wojewódz-twa lub gminy).

Rysunek 9. Góry Opawskie na obszarze poszczególnych gmin (z zaznaczonymi granicami miejscowości)

Źródło: niepublikowany raport

K. Szczygielskiego, 2008

251


3.1.2.3. Ludność rodzima Prezentacja rozmieszczenia odsetka ludności rodzimej w poszczególnych miejscowościach została wprowadzona m.in. z uwagi na potrzebę wskazania, że w przypadku przyjęcia założenia badawczego, iż w analizach zjawisk gospodarczych i społecznych czynnik etniczny ma potencjalnie duże znaczenie, to taka zmienna jest dostępna.

Przypomnieć tutaj należy zastrzeżenie sformułowane wyżej w odniesieniu do badania (przykładu) natężenia aktywności gospodarczej ludności na obszarach zamieszkanych przez ludność rodzimą. Będą-ce w dyspozycji autora dane na poziomie gmin, a także poszczególnych miejscowości pozwalają na wpro-wadzenie tej zmiennej do analizy procesów społeczno-gospodarczych w regionie opolskim.

Rysunek 10. Odsetek ludności rodzimej (2002)

Źródło: materiały niepublikowane GUS

opracowanie K. Szczygielski

252


4. APLIKACJA BIEŻĄCA. REKOMENDACJE ZASTOSOWAŃ

Realizacja celu badawczego założonego w niniejszym opracowaniu wymaga określonych zabiegów modyfikujących narzędzie z punktu widzenia lepszej ekspozycji graficznej uzyskanych wyników obli-czeń, ale także innej formy agregacji danych. Analiza stosowanych (projektowanych)47 szczegółowych narzędzi analizy prowadzi do wniosku, iż możli-we jest podejście eklektyczne, zawierające w jednym opracowaniu kilka odrębnych procedur analitycznych.

4.1. Możliwość modyfikacji narzędzia i sposobów prezentacji wyników

Zabieg modyfikacji sugerowany do zastosowania w opracowaniu polegał na zwiększeniu pola pod-stawowego obserwacji – z pola o wymiarze 0,4 km2 (200 x 200 m) do jednostki o wielkości 1 km2 (zapro-jektowane pole geometryczne ma wymiar 1000 m x 1000 m). Postulat modyfikacji wynika z racjonalizacji badań – grid wektorowy o wymiarze 0,4 km2 jest siat-ką o wymiarze odpowiednim dla badań szczegółowych (badania struktury miast, obszarów specjalnych – np. Natura 2000), natomiast jednostka o powierzchni 1 km2 wydaje się bardziej właściwa, jakkolwiek obserwacje na macierzy o 9412 polach analizy (jest to powierzchnia województwa wyrażona w km2) jest także obciążona ryzykiem nadmiernej szczegółowości przestrzennej. Utworzenie nowej macierzy nie po-woduje wytworzenia odmiennych merytorycznie możliwości analitycznych, jest jednakże istotnym ogra-niczeniem jej (macierzy) wymiarów, co przyspiesza prace obliczeniowe (przy wymiarze pola 0,04 km2 występuje 244 tys. pól macierzy). Propozycja wprowadzenie większych jednostek analizy przestrzennej w wersji pól geometrycznych wiąże się pośrednio z wyborem gminy,jako podstawowej jednostki badawczej.Istnieje realna możliwość zastosowania pól geometrycznych o powierzchni 1 km2 przy opisaniu uzyska-nych wyników na tym poziomie agregacji w obrębie granic poszczególnych gmin. Ujmując problem inaczej: ustalenie charakteru danego zjawiska w polach o wymiarach 1 km2, a na-stępnie analiza wielkości badanego zjawiska w ramach przestrzennych związanych z granicami gmin stanowić może fazę pośrednią pomiędzy analizą przestrzenną na poziomie gmin a analizą na poziomie miejscowości.

4.1.1. Narzędzia analizy statystycznej

Dla potrzeb analitycznych służących niniejszej pracy możliwe są zastosowania szeregu metod anali-zy zbiorów danych: klasyczne miary pozycyjne, miary rozproszenia, analiza regresji, ale także, niemożli-wa do zastosowania w innych narzędziach, metoda potencjału48. Katalog metod i narzędzi statystycznych pozostaje otwarty, podobnie jak metody prezentacji obliczonych wskaźników (np. kartogram z prezenta-cją wielkości wskaźnika standaryzacji Z)49. Podsumowaniem procedury budowy narzędzia służącego do realizacji badań zaprojektowanych w ramach prowadzonego przedsięwzięcia badawczego jest sugestia odnosząca się do możliwych aplikacji opartych na wynikach badań wygenerowanych na podstawie wymienionego narzędzia GIS. Przyjmujemy, iż uzyskanie danych umożliwiających pozaadministracyjną typologię przestrzenną

47 Por.: Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, pod red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1998; Metody oceny rozwoju regionalnego, pod red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekono- micznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006; J. Runge, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006

48 Zob. W. Isard, Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965

49 B. Jokiel, B. Kostrubiec, Statystyka z elementami matematyki dla geografów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981; J. Jóźwiak, Podstawy metodologiczne nowoczesnej analizy demograficznej, [w:] Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, praca zbiorowa pod red. Z. Strzeleckiego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003; J. Jóźwiak, J. Pod- górski, Statystyka od podstaw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006

253


realnych i potencjalnych problemów jest najbardziej obiecującym, perspektywicznym narzędziem anali-tycznym, obciążonym jednym warunkiem – dostępu do danych na niskim poziomie agregacji.

4.2. Rekomendacja zastosowań narzędzia

Opracowane narzędzie można zastosować (powinno znaleźć zastosowanie) we wszystkich bada-niach obejmujących zagadnienia cechujące się zróżnicowaniem przestrzennym. Jedynym wymaga-niem narzędziowym jest dbałość o poprawne oznaczenie adresu przestrzennego badanej zmiennej.

255

Teresa Sołdra-GwiżdżKrzysztof Malik

Kazimierz Szczygielski Mirosława Szewczyk

Katarzyna Widera

rozdział 12

Narzędzia badań społecznych nad czynnikami rozwoju przedsiębiorstw jutra

na poziomie lokalnym

CZĘŚĆ III


257

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Narzędzia badań społecznych nad czynnikami rozwoju przedsiębiorstw jutra na poziomie lokalnym

Wprowadzenie do metodologii badań

W nauce istnieją dwa zasadnicze sposoby postępowania badawczego, które określają relacje między teorią a badaniami empirycznymi. Określa się je „strategią teorii przed badaniami” lub „strategią badań przed teorią”. W prezentowanym projekcie badawczym została zastosowana pierwsza z wymienionych strategii, nawiązująca do ustaleń Karla Poppera, który był zdania, iż lepiej dla rozwoju nauki jest wów-czas, gdy przygotowując badania empiryczne, najpierw tworzymy teoretyczny model badanego zjawiska, pewne ogólne idee, a wówczas badania empiryczne pozwalają na ich falsyfikację lub przyjęcie jako praw-dziwe1. Uzyskanie gotowości społeczno-gospodarczej województwa opolskiego do aktywnego udziału w przemianach rynkowych wymaga zbierania aktualnych informacji oraz przeprowadzania rzetelnych analiz. Służyć temu ma zaproponowana metodologia badań. Prawidłowo przeprowadzone badania po-zwolą między innymi na realizację następujących celów szczegółowych:

• identyfikację i interpretację stopnia dopasowania potencjału i kompetencji zawodowych społeczeństwa do struktury gospodarczej regionu,

• wyznaczenie kluczowych szans i możliwości gospodarczych wynikających z restrukturyzacji przemysłu i usług,

• podniesienie optymizmu społeczeństwa regionu mające wpływ na zwiększenie dynamiki przemian społeczno-gospodarczych.

Przyjęte w projekcie ogólne postępowanie metodologiczne zostało oparte na założeniach Sustainable development, który stanowi proces osiągania i integrowania poszczególnych ładów (polityk rozwoju) jed-nostki samorządu terytorialnego z wykorzystaniem charakterystycznego dla tej jednostki układu istot-ności i pilności niesprzecznych celów z jednej strony i utrzymania zasady trwałości jej kapitałów rozwoju z drugiej. Zastosowane pojęcie „ładu” najlepiej oddaje istotę rozwoju zrównoważonego. Zostało zatem zoperacjonalizowane jako suma pewnych szczegółowych porządków: etycznego, społecznego, ekono-micznego, ekologicznego oraz przedstawione w powiązaniu z kapitałami, których zachowanie lub rozwój warunkuje utrzymanie owych porządków. Z socjologicznego punktu widzenia teoria zrównoważonego rozwoju nawiązuje do tych teorii systemowych (strukturalno-funkcjonalnych), które w centrum swego zainteresowania stawiały zagadnienie „equilibrium”, oraz mechanizmów, które go utrzymują. U podstaw takiej wizji społeczeństwa leży założenie o wspólnym dla całego społeczeństwa systemie norm i warto-ści. Talcott Parsons, twórca wielkiej systemowej teorii społecznej, przyjął podwójną perspektywę w kwe-stii rozwoju społecznego i starał się połączyć analizę ładu społecznego w wymiarze jednostkowym (teo-ria działania społecznego) z wymiarem zbiorowym (teoria systemu działania społecznego). Odpowiedź na pytanie, w jaki sposób wzory kulturowe podtrzymują ład społeczny i równowagę w systemie, jest ele-mentem takiej analizy Parsonsa, która została zastosowana w pracy pt. The Social System, dotyczy proce-sów utrzymujących integrację oraz w konsekwencji equilibrium w systemie2. Koncepcja „zrównoważonego rozwoju” odnoszona do poziomu mezzostruktur (region, społeczno-ści lokalne) zawiera pewne spektrum wskaźników, które umożliwiają zastosowanie metody porównaw-czej pomiędzy jednostkami analizy. Owe wskaźniki mogą nosić charakter danych statystycznych lub też danych wywołanych poprzez zróżnicowane typy badań empirycznych. Jednym z najstarszych typów ba-dań są badania sondażowe. Earl Babbie uważa, iż w formie zbierania danych o ludności (spisowych) się-gają one czasów starożytnego Egiptu i Starego Testamentu3. Współcześnie jest to bardzo często stosowana metoda zarówno w celach opisowych, jak i wyjaśniających czy eksploracyjnych. Podstawową przesłanką do jej zastosowania jest konieczność zebrania danych o dużych zbiorowościach lub grupach społecznych. W przypadku przedsięwzięć złożonych i/lub długotrwałych, a taki jest projekt Przedsiębiorstwa ju-tra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim, pojawia się często potrzeba wyod-

1 Por. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 62

2 T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa 1972

3 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 268

258


rębnienia pewnych obszarów z całości, jaką jest projekt, i skupienia się na badaniu tylko wybranego ob-szaru. Przy wyborze obszaru uwagę należy kierować na to, co powinno być zbadane z punku widzenia potrzeb grup interesariuszy tego projektu. Zogniskowanie zainteresowań na kwestiach najistotniejszych stanie się podstawą do konkretyzacji celów badania zarówno ogólnych, jak i szczegółowych. Kluczowe pytania badawcze to pytania sformułowane w dość ogólny, ale konkretny sposób, na któ-re odpowiadać będzie się w rezultacie przeprowadzanego badania. Nie są to pytania, które bezpośred-nio zostaną zadane osobom/podmiotom objętym badaniem (aczkolwiek niektóre z nich mogą być zada-ne wprost), ale są to pytania, na które odpowiedzi poszukiwać się będzie w trakcie całego procesu badaw-czego. Odpowiedzi na te pytania staną się kanwą raportu końcowego. Ze względu choćby na czas i kosz-ty rzadko kiedy można odpowiedzieć na wszystkie istotne z punktu widzenia przeprowadzanego projek-tu pytania. Określenie priorytetów i dokonanie selekcji interesujących problemów badawczych staje się koniecznością. Projekt Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim ma pozwolić na ustalenie kierunków działań mających doprowadzić do tego, aby w przewidywalnej przy-szłości powstał działający proinnowacyjnie układ powiązań (instytucji, organizacji, podmiotów gospo-darczych itp.) oraz usprawniający procesy implementacji innowacyjnych rozwiązań, przede wszystkim technologicznych i organizacyjnych. Komponentami postulowanego systemu są m.in. podmioty gospo-darcze oraz mieszkańcy województwa opolskiego. Stąd też na nich przede wszystkim skupi się uwaga ze-społu realizującego projekt. Badania skoncentrowane będą na zmianach zachodzących w czasie, do cze-go nawiązują oba człony nazwy projektu.

Metody i techniki badawcze

W obszarze badawczym znajdują się zjawiska o złożonym charakterze. W celu uzyskania jak najbar-dziej wiarygodnych wyników zostanie zastosowana triangulacja metodologiczna, polegająca na wyko-rzystaniu w toku badań różnych metod, technik oraz narzędzi. Zespół badawczy zastosuje:

• triangulację źródeł danych – analizą zostaną objęte zarówno dane zastane, jak i dane wywołane,• triangulację metod badawczych – łączenie różnych metod badawczych pozwoli lepiej poznać

i zrozumieć badane zjawiska,• triangulację perspektyw badawczych – badanie zostanie przeprowadzone przez zespół

(a nie przez jedną osobę).

W prezentowanym projekcie wybór metod i technik badawczych stał się konsekwencją płaszczyzny przyjętej w eksplikacji problematyki badawczej. Metodologia prezentowanego projektu w części empi-rycznej wykorzystuje w znacznej mierze metody zbierania danych takie jak badania sondażowe i analiza danych zastanych oraz badania jakościowe.

W metodzie badań sondażowych wykorzystana zostanie technika wywiadu i technika ankiety. Technika wywiadu PAPI (Paper and Pencil Interview) bazuje na konwencjonalnej – papierowej wer-sji kwestionariusza, w którym ankieter pisemnie zaznacza odpowiedzi respondentów. Technika ankiety CAWI (Computer-Assisted Web Interviewing) to technika badań ilościowych, w której pytania kwestionariuszowe pobierane są ze strony internetowej organizatora badania i przekazy-wane za pośrednictwem sieci do dowolnego punktu, w którym znajduje się respondent i komputer pod-łączony do Internetu. Odpowiedzi osoby badanej w systemie CAWI rejestrowane są na serwerze doce-lowym. Zastosowanie CAWI ma na celu dotarcie do trudno dostępnych respondentów, rozproszonych na terenie całego województwa opolskiego. W projekcie przewidziano także wykorzystanie innego rodzaju techniki ankiety, tzw. ANKIETĘ PRASOWO/POCZTOWĄ – zamieszczoną w prasie z prośbą do respondentów o jej wypełnienie i odesła-nie do organizatora badania. Zwrot wypełnionego kwestionariusza nastąpi za pomocą poczty – w przy-padku ankiety prasowej respondentami będą czytelnicy „Nowej Trybuny Opolskiej”. Cechą ankiety pra-sowej jest jej duża dostępność, uzależniona wyłącznie od nakładu gazety. Jej zastosowanie ma na celu do-tarcie do trudno dostępnych respondentów, rozproszonych na terenie całego województwa opolskiego.

259


Wprowadzenie do kwestionariusza zarówno w technice wywiadu, jak i technice ankiety będzie za-wierało między innymi informacje na temat najważniejszych celów badania.

Przedstawione wyżej metody i techniki badawcze pozwalają na dokonanie wyboru prób badawczych i realizację badań terenowych w celu zgromadzenia tzw. danych pierwotnych. Dane pierwotne są groma-dzone przez badacza osobiście lub przy pomocy wydelegowanych przez niego osób zwanych ankieterami. Jednak należy podkreślić, iż uzupełnienie badań terenowych przewidzianych w projekcie Przedsiębior-stwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim będą stanowiły badania gabi-netowe. W analizie danych zastanych dane zebrane i przetworzone przez jednego badacza są ponownie ana-lizowane przez innego badacza często w odmiennym celu. Wymieniane są trzy podstawowe powody, dla których rośnie zainteresowanie wykorzy stywaniem danych wtórnych (powody natury ogólnej, metodo-logicznej i ekonomicznej). Dane wtórne mogą być jedynymi dostępnymi danymi dla określonych pro-blemów badawczych. Dzięki źródłom wtórnym można le piej zrozumieć kontekst. Analizując dane zebra-ne w różnym czasie i dotyczące podobnej problematyki, można również opisać i wyjaśnić zmiany. Dane wtórne można również wykorzystywać do celów porównawczych. Dane wtórne, jeżeli są rzetelne i do-kładne – stwarzają możliwość replikacji. Wyniki badań cieszą się większym zaufaniem, jeżeli powtórzy-ły się w wielu badaniach. Analiza da nych wtórnych może poprawić jakość pomiaru przez rozszerzanie zakresu zmien nych niezależnych uwzględnionych w procesie operacjonalizacji pojęć. Dzięki uwzględ-nieniu danych wtórnych można zwiększyć trafność wyników uzyskanych na podstawie analizy danych pierwot nych. W aspekcie ekonomicznym należy mieć świadomość, że korzystanie z już istniejących da-nych jest mniej kosztowne niż zbieranie nowych danych. Analiza danych wtórnych ma również swoje ograniczenia. W przypadku danych wtórnych jedną z trudności jest to, że często nie odpowiadają one danym, jakie badacz chciałby wykorzystać. Często ist-nieje rozbieżność pomiędzy danymi, które badacz chciałby pozyskać, a istniejącymi danymi wtórnymi. Czasami potrzebne dane nie są dostępne. W projekcie Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim ten rodzaj metody zbierania danych wiąże się z przetworzeniem i analizą danych rozproszonych dotych-czas wśród rozmaitych źródeł. Specyfika zadań problemowych jest złożona. Analiza danych zastanych posłuży w szczególności do stworzenia narzędzi badawczych, które zostaną wykorzystane między inny-mi do przeprowadzenia badań kwestionariuszowych techniką ankiety i techniką wywiadu oraz technika-mi badań jakościowych takimi jak wywiady pogłębione oraz zogniskowane wywiady grupowe. Na tym etapie prac zostaną wykorzystane między innymi następujące źródła wtórne:

• dane statystyki publicznej (w szczególności: GUS, US w Opolu),• analizy, opracowania, raporty z zakresu szeroko pojętego rozwoju regionu (w szczególności:

Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, Instytutu Śląskiego w Opolu, Politechniki Opolskiej, Uniwersytetu Opolskiego).

Jedną z technik badań jakościowych wykorzystanych na potrzeby projektu są indywidualne wywia-dy pogłębione IDI (Individual In-Depth Interviews). Indywidualny wywiad pogłębiony polega na szcze-gółowej, wnikliwej rozmowie z respondentem, której celem jest dotarcie do precyzyjnych informacji, po-szerzenie wiedzy związanej z tematyką badania. Wywiad indywidualny pogłębiony należy do metod ja-kościowych, dających możliwości uzyskania pogłębionej wiedzy o naturze zjawisk i procesów oraz ich przyczynach. Wywiad służy diagnozowaniu preferencji i czynników motywujących jednostki do okre-ślonych zachowań. Narzędziem badawczym jest scenariusz wywiadu stworzony na podstawie zagadnień pokrywających cele i problemy badawcze. Zadawane pytania mają charakter otwarty, uczestnik wywiadu odpowiada swoimi słowami, a badacz dopytuje i pogłębia interesujące go kwestie. Zebrany materiał pod-dawany jest analizie jakościowej. FGI (Focus Group Interview) – zogniskowane wywiady grupowe. Badania fokusowe są często wyko-rzystywane jako pierwszy etap w budowaniu pytań w kwestionariuszach. Należą one do zespołu metod jakościowych, łącząc wywiad z obserwacją. Zogniskowane wywiady grupowe mają formę ustrukturyzo-wanej dyskusji, prowadzonej przez moderatora (osoby podającej tematy do omówienia). Wywiady te po-

260


zwalają na zebranie w jednym miejscu reprezentantów różnych grup w celu dyskusji i wzajemnej kon-frontacji opinii. Zogniskowane wywiady grupowe są szczególnie użyteczne do analizy zagadnień i obsza-rów, w których występują odmienne opinie i które wymagają szczegółowego poznania. Podczas zbierania informacji wykorzystuje się dynamikę grupy, wzajemne oddziaływanie i stymulowanie się uczestników, ich aktywność i spontaniczność.

Profesjonalne przygotowanie badań społecznych wymaga prowadzenia określonego postępowania przygotowawczego, rozłożonego na szereg etapów, rozpoczynającego się od określenia problematyki ba-dawczej, poprzez konceptualizację i operacjonalizację, a kończącego się analizą i interpretacją wyników oraz przygotowaniem raportu. W ramach budowania podłoża teoretycznego i metodologicznego projek-tu z przedstawionych założeń teoretycznych wyprowadzono najpierw pytania ogólne, a następnie szcze-gółowe przełożone na język opracowanych narzędzi badawczych. Problematyka badań naukowych to pewien zhierarchizowany system pytań, które dotyczą „przed-miotów”, zdarzeń lub procesów z zakresu interesującej badacza dziedziny zjawisk społecznych. Niepo-rozumienie może tu jednak polegać na pomieszaniu problemów badawczych, (pytań) z przedmiotami, czyli obiektami lub zjawiskami, o których zamierzamy formułować twierdzenia. Niemniej jednak można sformułować problem badawczy skrótowo, czyli posłużyć się pojęciami abstrakcyjnymi identyfikujący-mi problematykę badawczą, przy odpowiedniej konceptualizacji badanej problematyki. W wielu naukach problemy badawcze noszą cechy znaczącej standaryzacji, tak że wiadomo, jak brzmią pytania interesują-ce badacza4.

Eksplikacja problematyki badawczej

Kolejnym etapem, którego znaczenie podkreślają metodologowie, jest eksplikacja problematyki ba-dawczej, inaczej wyrażenie jej w formie zdań zawierających wyłącznie terminy proste i jednoznacznie ro-zumiane, a także ukazanie powiązań tematu badawczego z innymi problemami pokrewnymi. Jednakże, jak pisze Grzegorz Babiński, „nigdy, nawet w najszerzej zaprojektowanych badaniach nie próbuje się od-powiedzieć na wszystkie pytania sformułowane w eksplikacji problematyki badawczej”5. Konieczne jest zastosowanie pewnych kryteriów, przy pomocy których dokonamy selekcji. Wyróżniany trzy kryteria: teoretyczne (wybiera się pytania najistotniejsze), metodologiczne (wybiera się pytania według możliwo-ści uzyskania na nie odpowiedzi), techniczno-organizacyjne (wybiera się zakres i zasięg według możli-wości czasu i dotarcia do respondentów). Pytania badawcze będące uwieńczeniem eksplikacji problema-tyki badawczej stanowią część konceptualizacji prowadzonych badań w grupie przedsiębiorców i miesz-kańców. Zostały one usystematyzowane według ładów i kapitałów zrównoważonego rozwoju lokalnego (tabela numer 2).

Operacjonalizacja – technika pomiaru

Operacjonalizacja problematyki badawczej, która jest następnym wymaganym krokiem w przypad-ku prowadzenia badań empirycznych, dotyczy między innymi tych zabiegów, które polegają na przeło-żeniu pojęć i terminów teoretycznych na język problemów operacyjnych bądź przez terminy mające jed-noznaczny sens empiryczny, bądź przez czynności konieczne do wykonania, aby poznać dane zjawisko. W związku z tym, jednym z najistotniejszych elementów procesu badawczego jest dobór wskaźników odpowiadających definicjom pojęć ogólnych zastosowanych w badaniach. Wskaźniki mogą nosić różny charakter. Mogą to być przedmioty, zachowania, zjawiska, stany rzeczy i zdarzenia lub też tylko wypowie-dzi respondentów, często określane mianem zachowań werbalnych. Takie właśnie wskaźniki zastały wy-brane do naszych badań empirycznych przeprowadzanych wśród mieszkańców i przedsiębiorców. Z za-

4 S. Nowak, Metodologia nauk społecznych, Warszawa 1985, s. 30-31

5 G. Babiński, Etapy procesu badawczego, [w:] Wybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badań empirycznych, Kraków 1980, s. 21

261


stosowaniem wskaźników tego typu wiąże się problem doboru kategorii pojęciowych wykorzystanych w badaniach, bowiem nieznajomość pojęć, którymi posługuje się respondent, i użycie niezrozumiałych czy niewłaściwych terminów oraz związane z nimi rozbieżności znaczeniowe mogą wpłynąć na niezro-zumienie i niewłaściwą interpretację wypowiedzi, dlatego też przywiązano tak znaczącą wagę do doboru właściwych pojęć w narzędziach badawczych i starano się dostosować do języka respondentów. Budowa narzędzi badawczych w projekcie Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w woje-wództwie opolskim została oparta na sformułowanej problematyce badawczej, która wyznaczyła ilość i zakres sformułowanych pytań w kwestionariuszu ankiety oraz zakres problemów zawartych w scenariu-szu zogniskowanego wywiadu grupowego. Ponadto dokonano przekształcenia pojęć na zmienne (zależ-ne, niezależne, kontrolne, ciągłe i dyskretne), przyporządkowując im dwie lub więcej wartości, po to, by móc ewentualnie zbudować hipotezy badawcze. Podstawowe zmienne niezależne to zmienne metryczko-we, uwzględniające cechy demograficzno-społeczne respondentów, czyli tak zwane cechy położenia spo-łecznego, lub zmienne charakteryzujące badane przedsiębiorstwa pod kątem zapisu w Krajowym Reje-strze Sądowym lub w ewidencji podmiotów gospodarczych.

Narzędzia badawcze

Badacze mogą stosować zróżnicowane zasady klasyfikacji pytań, ale najogólniejszy schemat odno-szący się do problematyki badawczej powinien uwzględniać w pierwszej kolejności pytania o relacje mię-dzy cechami, zdarzeniami lub procesami, które staramy się wykryć poprzez badania empiryczne oraz opisać je i wyjaśnić w sformułowanych w wyniku przeprowadzenia określonego procesu dowodowego twierdzeniach, prawach czy teoriach. Rodzaje pytań, które zamieszczamy w przygotowanych kwestionariuszach ankiety lub wywiadu ze względu na swą strukturę logiczną były pytaniami rozstrzygnięciami lub pytaniami dopełnieniami, któ-re przybrały formę pytań otwartych (dowolna liczba odpowiedzi) lub zamkniętych (liczba odpowiedzi określona przez badacza). U podstaw każdego z pytań leżały pewne założenia dotyczące tak zwanej od-powiedzi właściwej. Przy konstruowaniu pytań badawczych konieczne jest przyjęcie założeń „istnienia”, a więc założenia, iż na pytanie istnieje przynajmniej jedna odpowiedź prawdziwa (pozytywne założenie pytania) i przynajmniej jedna odpowiedź fałszywa (negatywne założenie pytania). Dla tak zwanych py-tań rozstrzygnięcia istnieje tylko jedna z dwóch odpowiedzi prawdziwa „tak” lub „nie”, co nazywa się za-łożeniem jedyności. Obydwa rodzaje pytań spotykamy w przygotowanych kwestionariuszach. Warto tak-że wspomnieć, iż niezbędnym elementem kwestionariusza są pytania filtrujące, na które odpowiedź in-formuje badacza, czy można zadać w sposób logiczny i rozsądny następne pytanie. Kolejna zasada obo-wiązująca przy opracowywaniu pytań dotyczy konieczności ich jednoznacznego sformułowania, po to, aby spełniały one wymóg tak zwanej rozstrzygalności empirycznej bądź praktycznej. Należy jednocze-śnie zaznaczyć, iż te same zasady obowiązują zarówno w przypadku formułowania ogólnych, jak i szcze-gółowych pytań badawczych6. Porządek pytań w kwestionariuszu nie był dowolny. Mając do wyboru dwie strategie: „lejka” oraz „odwróconego lejka”7, wybrano tę pierwszą, która polegała na tym, iż starano się w miarę możliwości, aby pytania były wzajemnie powiązane ze sobą i aby ich zakres był coraz węższy. W stosunku do każde-go pytania zastosowano tak zwany „test istotności”, polegający na ustaleniu: dlaczego zadaje się dane py-tanie, dlaczego jest ono tak sformułowane, jaka jest jego wartość wskaźnikowa, dlaczego jest umieszczo-ne w tym miejscu w kwestionariuszu, w jaki sposób będzie opracowywana odpowiedź na to pytanie. Istotnymi kryteriami wyznaczającymi kształt i formę narzędzia były w konsekwencji: zakres proble-matyki badawczej, specyficzne cechy zbiorowości wybranych do badań, swoiste cechy i wymogi techni-ki badawczej oraz warunki techniczno-organizacyjne badań. Starano się także maksymalnie ograniczyć tak zwaną „stronniczość badaczy”, przywiązując nie tylko wielką wagę do słownictwa użytego w kwestio-nariuszach, ale także w miarę możliwości wykluczyć „schematyzację odpowiedzi”, czyli pewien „styl” od-

6 Ibidem, s. 19-54

7 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody..., op. cit., s. 278

262


powiadania na pytania w jeden i ten sam sposób, poprzez różnicowanie form pytań, różnicowanie kate-gorii odpowiedzi, a także poprzez umieszczanie pytań dotyczących jednego zagadnienia w różnych miej-scach kwestionariusza. W celu osiągnięcia wysokiej rzetelności starano się wyeliminować pytania suge-rujące (podpowiadające odpowiedź), pytania zagrażające (wywołujące lęk, zakłopotanie) oraz pytania o podwójnej treści (łączące w sobie dwa lub więcej pytań). Skorzystano również z wiedzy o tak zwanym „efekcie porządku pytań” i „efekcie porządku odpowiedzi”, ograniczając ilość możliwych do wyboru od-powiedzi, co pozwala na eliminację tak zwanych „skutków pierwszeństwa i świeżości, z którymi mamy do czynienia, gdy zostanie przekroczona magiczna liczba siedem8. W celu przezwyciężenia szeregu trudności przy prowadzeniu badań empirycznych warto także od-nieść się pozytywnie do tak zwanej „Metody Kompletnego Planu” (TDM – total design metod)9, korzy-stając z szeregu wystandaryzowanych, kolejno realizowanych procedur, między innymi tych, które doty-czą wyglądu zewnętrznego ankiet i porządku pytań, po to, by wywoływały pozytywne skojarzenia este-tyczne. Politechnika Opolska zapewnia zaplecze naukowo-badawcze oraz kadrę naukową, specjalizującą się m.in. w problematyce rozwoju i zmian społeczno-gospodarczych. Jednym z istotniejszych elementów gwarancji prawidłowego i rzetelnego zrealizowania projektu badawczego jest fakt funkcjonowania pla-cówki badawczej na obszarze województwa opolskiego, co gwarantuje dobrą znajomość problematyki tego obszaru oraz brak barier przestrzennych w komunikacji. W celu osiągnięcia optymalnego poziomu rzetelności oraz trafności zastosowanych narzędzi przy-gotowanie metodologii badań powierzone zostało zespołowi ekspertów, posiadających odpowiednie przygotowanie teoretyczne oraz doświadczenie praktyczne uzyskane w trakcie opracowywania i reali-zacji badań empirycznych. Podstawowym zadaniem zespołu ekspertów jest budowa rzetelnych narzę-dzi badawczych. Rzetelność kwestionariuszy ankiet oraz scenariusza wywiadu pogłębionego zapewniono m.in. dzięki:

• formułowaniu pytań w zwięzły, jednoznaczny i zrozumiały sposób, • zastosowaniu neutralnych sformułowań,• zastosowaniu prawidłowej kolejności zadawania pytań w celu uniknięcia sugerowania

odpowiedzi.

Badania pilotażowe

Przed przystąpieniem do badań właściwych, które są jednym z istotniejszych elementów projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim, przeprowadzone zostały badania pilotażowe. Etap ten był konieczny z wielu względów. Każdy kwestionariusz mający stać się wiarygodnym narzędziem badawczym powinien zostać przetestowany na próbie wstępnej przed przy-stąpieniem do badań właściwych. Wynika to z faktu, że zawsze istnieje możliwość popełnienia przez ze-spół badawczy pomyłki, umieszczenia błędnego konstrukcyjnie pytania (np. błędu multiplikacji lub błę-du językowego). Kontrola stopnia trudności pytań może nastąpić poprzez zastosowanie metody sędziów, badania pilotażowe lub wielowymiarową analizę pytań kwestionariuszowych. Ostatecznie zdecydowano się na kontrolę kwestionariusza przy pomocy badań pilotażowych. Celem pilotażu była weryfikacja przy-datności narzędzi pozyskiwania informacji z punktu widzenia: sposobu sformułowania pytań, instrukcji i całej konstrukcji kwestionariusza oraz weryfikacja zgodności rozumienia pytań z intencją badaczy. Za-daniami badań pilotażowych były: ocena poprawności operacjonalizacji i adekwatności zastosowanych technik badawczych, weryfikacja narzędzia badawczego, weryfikacja organizacji i technicznych aspek-tów badań, jak również wstępne opracowanie materiału empirycznego. Członkowie zespołu badawczego przeprowadzili badania pilotażowe wśród mieszkańców województwa opolskiego posiadających wiedzę teoretyczną (dzięki zaangażowaniu w aktywność akademicką) oraz równocześnie charakteryzujących się znajomością aspektów praktycznych (dzięki pracy na rzecz podmiotów gospodarczych).

8 A. Sułek, Sondaż polski. Przygarść rozpraw o metodologii badań ankietowych, Warszawa 2001, s. 143-172

9 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody..., op. cit., s. 245

263


Uwagi uzyskane w ramach przeprowadzonych badań pilotażowych miały różnorodny charakter, począwszy od merytorycznych (gdy ankietowany podnosił kwestie definicyjne, zwracał uwagę na brak określonych kategorii odpowiedzi w całej kafeterii), idąc przez konstrukcyjne (odnoszące się budowy kwestionariusza, charakteru zadawanych pytań), a kończąc na sugestiach typowo redakcyjnych (wygląd kwestionariusza, sugestie językowe). Dzięki uwagom sformułowanym przez ankietowanych w trakcie badań pilotażowych kwestionariu-sze ankiet przewidziane do użycia w badaniach właściwych zostały zweryfikowane pod względem sze-regu kryteriów formalnych. Zamierzeniem było otrzymanie poprawnego metodologicznie narzędzia ba-dawczego, które charakteryzuje się następującymi cechami:

• pytania są zwięzłe,• pytania są jasne i precyzyjne,• poszczególne pytania dotyczą tylko jednej sprawy (uniknięto pytań podwójnych),• zaproponowane kategorie odpowiedzi zawierają wszystkie możliwe oczekiwane odpowiedzi,• kategorie odpowiedzi są wzajemnie rozłączne,• pytania mają na ogół charakter zamknięty, co zwiększa poziom oczekiwanego zwrotu

wypełnionych ankiet,• pytania otwarte zostały zastosowane w takich przypadkach, które wynikały ze specyfiki

poruszanej problematyki i dla których nie było możliwe (lub nie było wskazane) użycie zamkniętych kategorii odpowiedzi,

• respondenci będą w stanie udzielić odpowiedzi na postawione pytanie,• unikano negatywnych/przeczących określeń, by nie sprawiać kłopotów respondentom.

Oprócz opisanych powyżej usprawnień, osiągniętych dzięki badaniom pilotażowym, uzyskano od-powiedni format kwestionariuszy, wewnętrzną spoistość ich struktury oraz konieczną logikę konstruk-cyjną. Należy dodać, iż sytuacja badań pilotażowych była zbliżona we wszystkich aspektach do sytuacji badań właściwych.

Rysunek 1. Weryfikacja konstrukcji kwestionariusza w badaniach pilotażowych


264


Metody doboru i liczność próby

Zdefiniowanie populacji polega na określeniu jednostek różniących się pod względem badanej ce-chy w ramach określonej przestrzeni i czasu10. Przedmiotem badań są określone zbiory jednostek, nazy-wane zbiorowościami statystycznymi lub inaczej populacjami. Jednostki powinny być ze sobą powiąza-ne logicznie (tzn. mieć przynajmniej jedną wspólną cechę statystyczną)11 i jednocześnie nie powinny być identyczne (tzn. różnić się przynajmniej jedną cechą statystyczną). Wyróżniamy przy tym populację ge-neralną oraz populację próbną – próbę. Populacja generalna to zbiór dowolnych elementów, nieidentycznych z punktu widzenia badanej cechy. Może być skończonym lub nieskończonym zbiorem jednostek, które zamierzamy obserwować empi-rycznie i analizować statystycznie. Próba, próbka to podzbiór populacji, podlegający bezpośrednio bada-niu ze względu na ustaloną cechę, w celu wyciągnięcia wniosków o kształtowaniu się tej cechy w populacji. Badanie może obejmować wszystkie elementy populacji generalnej (badanie całkowi-te) albo tylko ich część (badanie częściowe). Przykładem badania całkowitego jest powszech-ny spis ludności i mieszkań. Znaczenie takich spisów jest różne w zależności od kraju. W Polsce w XX i XXI wieku przeprowadzono ich osiem (1921, 1931, 1950, 1960, 1970, 1978, 1988, 2002). Naro-dowy spis powszechny ludności i mieszkań 2002, ogłoszony ustawą o spisie z 2 grudnia 1999 r.12, został przeprowadzony w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r. (według stanu z 20 maja 2002 r. o godz. 2400) razem z powszechnym spisem rolnym (PSR)13. Spis ludności i mieszkań z 2002 r. był pierwszym pełnym spisem po głębokich przeobrażeniach społeczno-gospodarczych i ustrojowych, jakie miały miejsce w la-tach dziewięćdziesiątych XX wieku14. Przeobrażenia te spowodowały zmiany w dotychczasowych proce-sach demograficznych, przemiany struktury społeczno-zawodowej ludności, pojawienie się nowych zja-wisk (bezrobocie, bezdomność, imigracja cudzoziemców do Polski, nasilenie się krótkookresowych mi-gracji zagranicznych Polaków).

Celem spisów powszechnych z 2002 r. było między innymi:

• zebranie podstawowej bazy informacyjnej,• dostarczenie informacji niezbędnych dla finalizowania procesów stowarzyszeniowych

z Unią Europejską, jak i zapewnienie podstaw informacyjnych w pierwszych latach członkostwa zgodnie z wymogami Unii Europejskiej,

• wykonanie zobowiązań Polski w zakresie dostarczenia informacji dla potrzeb organizacji międzynarodowych (EUROSTAT, FAO, OECD i inne),

• zbudowanie i aktualizacja statystycznych operatów losowania prób.

Badanie całkowite dostarcza pełnej informacji o badanej cesze w populacji generalnej, często jednak jest niecelowe lub niewykonalne. Bywa również kosztowne i czasochłonne. Dlatego też znacznie częściej przeprowadza się wnioskowanie o właściwościach populacji na podstawie informacji zebranych podczas badania pewnego skończonego podzbioru (próby). Proces wyboru obserwacji nazywa się doborem próby.

10 S. Mynarski, Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2000, s. 21

11 Cechami statystycznymi nazywamy przyjmowane w badaniu kryteria umożliwiające łączenie jednostek (cechy stałe) w zbiorowość statystyczną lub ich podział (cechy zmienne) na podzbiorowości statystyczne. Cechy można podzielić na dwie zasadnicze grupy: mierzalne i niemierzalne. Cechy mierzalne (ilościowe, kwantytatywne) to takie, których warianty mogą przyjmować postać ciągłą lub skokową. Są to właściwości, które można zmierzyć i wyrazić za pomocą odpowiednich jednostek (np. wagę – w kg, wielkość produkcji – w tys. sztuk). Realizacje cech ciągłych są wyrażane w danym przedziale ich zmienności poprzez dowolne liczby, podczas gdy realizacje cech skokowych są wyrażane na ogół poprzez liczby całkowite. Cechy niemierzalne (jakościowe, kwalitatywne) to takie, których warianty (czyli realizacje opisowe) mogą przyjmować wyłącznie postać opisu słownego (np. płeć – kobieta, mężczyzna), sprowadzonego niekiedy do postaci mierzalnej poprzez zastosowanie umownych skal numerycznych (w tym także w postaci zmiennych zero-jedynkowych).

12 DzU z 2000 r. nr 1 poz. 1 i nr 93 poz. 1026

13 Ustawa z 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (DzU z 2000 r. nr 99 poz. 1072

14 Por. Raport z wyników spisów powszechnych. Województwo opolskie, US w Opolu, Opole 2003, s. 7

265


Badania w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w wojewódz-twie opolskim to badania częściowe tworzące jedną, spójną całość. Prowadzone będą w ramach kilkueta-powej procedury, o zróżnicowanych celach i charakterze. Różnorodność stosowanych metod (triangulacja) ma na celu zmniejszenie obciążenia błędami wynikającymi z ograniczeń i wad poszczególnych metod. Proces wyłonienia próby zwykle rozpoczynamy od zdefiniowania populacji, z któ rej będzie dobiera-na próba i na którą zostaną uogólnione wnioski z badań. Metody doboru próby dzielą się na dwie grupy:

• metody oparte na rachunku prawdopodobieństwa (dobór losowy),• metody nie oparte na rachunku prawdopodobieństwa (dobór nielosowy).

Badania prowadzone są często w warunkach, w których niemożliwe jest zastosowanie doboru loso-wego. Przyczyn takiego stanu rzeczy może być wiele (np. niemożność stworzenia operatu losowania). Co więcej, istnieją sytuacje, w których dobór losowy nie wydaje się właściwy, choć jest możliwy do przepro-wadzenia. Badacze są często szczególnie zainteresowani badaniem przypadków odbiegających od normy. Ostatecznie to od badacza zależy ocena zalet i wad różnych metod doboru próby w odniesieniu do wła-snych potrzeb, a co za tym idzie – wybór najbardziej adekwatnej metody doboru próby do badań.

Badania w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w woje-wództwie opolskim przeprowadzane zostaną w różnych grupach obiektów badań: mieszkańcach woje-wództwa opolskiego oraz przedsiębiorstw z województwa opolskiego. Badanie w grupie obiektów – miesz-kańców województwa opolskiego zostanie przeprowadzone z wykorzystaniem techniki badawczej CAWI.

Vilfredo Pareto (1848–1923), badając rozkład dochodów we Włoszech, zauważył wysokie ich zróż-nicowanie. Spostrzegł, że udziałem 20% społeczeństwa włoskiego jest 80% dochodów. Wyniki swoich ba-dań opublikował po raz pierwszy w 1897 roku. Wtedy też sformułował sławną zasadę 80/20. Zasada ta sto-suje się do wszelkich sytuacji, kiedy rozwój jakiegoś systemu podlega naturalnym, ewolucyjnym mechani-zmom rozwoju. Jej występowanie obserwowane jest w niemalże wszystkich dziedzinach aktywności czło-wieka: „80% następstw jest wywołanych przez 20% przyczyn”, „20% wysiłku potrzebne jest po to, by uzy-skać 80% rezultatów”, „20% klientów przynosi firmie 80% zysków”, „80% zysków firm pochodzi ze sprze-daży 20% wyrobów” itp. Oczywiście proporcję 80/20 należy traktować jako pewien skrót myślowy, wskazu-jący na daleko idącą nieproporcjonalność wysiłków i efektów. Niemniej jednak bardzo rzadko jest tak, że 50% efektów jest osiąganych przy 50% nakładach. Dlatego też zespół badawczy działający w ramach pro-jektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim uznał, że nie wszystkie przedsiębiorstwa województwa opolskiego leżą w kręgu zainteresowania badaczy. Zdecydowa-no o wykorzystaniu celowego doboru próby poprzez uwzględnienie wskazań ekspertów wg uzgodnionych kryteriów i dzięki pozyskanym bazom danych. Jak pokazuje doświadczenie, naturalna nierówność (zgodna z zasadą 80/20) jest motorem zmian i podstawą harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego.

Zakłada się, że próbę do badań przedsiębiorstw za pomocą PAPI oraz IDI – wywiadów pogłębio-nych – uzyska się przez zastosowanie doboru nielosowego (z zamiarem uzyskania najszerszych i najpeł-niejszych informacji). W badaniach mających charakter selektywny i specjalistyczny dopuszcza się moż-liwość wykorzystania metod doboru nielosowego15.

W projekcie Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim do badań przedsiębiorstw za pomocą PAPI oraz IDI wywiadów pogłębionych wykorzystany zostanie do-bór celowy. Do próby celowej (purposive sampling) lub arbitralnej (judgemental) badacz dobiera jednostki w sposób subiektywny, tak aby były one jak najbardziej użyteczne dla całego badania (z góry określa się grupę przedsiębiorstw, do której zamierza się dotrzeć, z uwzględnieniem interesujących badacza cech). Liczność próby wyniesie n = 500 (PAPI) oraz n = 50 (wywiady pogłębione). Dobór celowy jest doborem nieprobabilistycznym, reprezentatywność jest w takim przypadku trudna do określenia. Należy pamiętać, że również CAWI, FGI oraz ankieta prasowa, mimo oczywistych zalet, nie zapewniają reprezentatywności.

15 S. Mynarski, Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze 2000, s. 9

266


Badanie w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w woje-wództwie opolskim zrealizowane zostanie w oparciu o materiał badawczy pochodzący z przedsiębiorstw zlokalizowanych w województwie opolskim, uznanych za kluczowe dla gospodarki województwa. Defi-niowanie znaczenia i rangi firm odbyło się poprzez wskazania grupy ekspertów. W badaniu przedsiębiorstw uwzględnione zostaną podmioty o różnej liczbie zatrudnionych, dzielo-ne na następujące klasy wielkości:

• mikro (o liczbie zatrudnionych do 9 osób),• małe (o liczbie zatrudnionych od 10 do 49 osób),• średnie (o liczbie zatrudnionych od 50 do 249 osób),• duże (o liczbie zatrudnionych 250 i więcej osób).

Uwaga badaczy skupi się jednakże przede wszystkim na przedsiębiorstwach zatrudniających co naj-mniej 10 osób. Badania poprzedza przygotowanie (pozyskanie) baz danych teleadresowych kluczowych dla celów projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim (przed-siębiorstw, zdefiniowanych jako potencjalne obiekty badawcze). Proces ten jest złożony i wymaga wielo-krotnego ponawiania prób. Nawiązanie kontaktu z zarządami przedsiębiorstw (w formie m.in. rozmów telefonicznych, bezpośrednich, mailingu) ma służyć pozyskaniu niezbędnych informacji (m.in. o działal-ności podmiotu). We wstępnej fazie zostanie nawiązany kontakt bezpośredni z przedsiębiorstwami, któ-re spełniały kryterium doboru celowego próby (badanie dotyczy firm małych, średnich i dużych wg kla-syfikacji przedsiębiorstw). Ten etap ma zaowocować uzyskaniem zgody na skuteczne przeprowadzenie badania. Oczywiście należy się liczyć z możliwością odmowy współpracy, pomimo dołożenia wszelkich sta-rań i dotarcia do członków zarządów lub/i dyrektorów. Przyczyną tego stanu rzeczy może być w pierw-szym rzędzie brak zainteresowania korzyściami wynikającymi z wzięcia udziału w badaniu oraz niechęć do ujawniania informacji będących przedmiotem badania, a wiążących się z polityką kadrową lub/i kon-dycją firmy.

Rysunek 2. Weryfikacja konstrukcji kwestionariusza w badaniach pilotażowych


optimumwyboru sposobu

doboru próby

267


Istotnym elementem badań prowadzonych w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowa-nie trendów rozwojowych w województwie opolskim będzie nadzór merytoryczny i techniczny nad prze-biegiem prac, który obejmie cały czas trwania badań. Mając na uwadze fakt, iż zarówno Politechnika Opolska, jak i Instytut Śląski mają doświadczenie w zakresie przeprowadzania badań, zostanie zapewnio-na fachowość ekspertów je przeprowadzających. W celu zapewnienia sprawnej realizacji projektu i na-tychmiastowego reagowania na wszelkie zagrożenia spotkania całego zespołu będą odbywały się mini-mum raz w tygodniu. Badania zostały zaplanowane tak, aby możliwe było sprawne i rzetelne przeprowa-dzenie wszystkich niezbędnych czynności w wyznaczonych ramach czasowych.

Edycja, kodowanie i tabulacja danych

Dane surowe, otrzymane w wyniku badań empirycznych16 wymagają dalszego przetworzenia. Prze-tworzenie to polega na edycji danych, kodowaniu, tabulacji, tworzeniu nowych zmiennych (agregacji) oraz opracowaniu zbiorczych tabel analitycznych i syntetycznych. Edycja danych polega na dokładnym sprawdzeniu otrzymanych narzędzi badawczych (np. kwestionariuszy ankiet) pod względem czytelności danych, kompletności, spójności i prawdziwości odpowiedzi oraz ich adekwatności. Edycja danych po-zwala na uporządkowanie zebranego materiału i umożliwienie dokonania procesu kodowania danych.

16 Tu: kwestionariuszy ankiet, CAWI

Tabela 1. Metody/techniki badania przewidziane do realizacji w projekcie Przedsiębiorstwa jutra.Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim a sposób doboru próby

Metody/techniki badania Sposób doboru próby

PAPI – wywiad kwestionariuszowyDobór próby celowy poprzez wskazania

ekspertów wg kryteriów i dzięki pozyskanymbazom danych

IDI – wywiad pogłębionyDobór próby celowy poprzez wskazania


CAWI – ankieta komputerowa Dobór nielosowy

Ankieta prasowo/pocztowa Dobór nielosowy

FGI – wywiad fokusowyDobór próby celowy poprzez wskazania


Desk research – analiza danych zastanych Raporty, produkty, publikacje, sprawozdania,statystyki, opracowania, artykuły prasowe


Rysunek 3. Edycja, kodowanie, tabulacja


Danesurowe Edycja Kodowanie Tabulacja

Zapewnienieracjonalnościwykorzystania

dostępnych środków

Zapewnieniezgodności kryteriów

wyboru z celami

268


Grupowanie informacji otrzymanych jako surowy materiał empiryczny pozwala na: analizę struktu-ry populacji, obliczenie parametrów opisowych czy wykrycie współzależności cech. W procesie kodowa-nia odpowiedzi respondentów przekładane są na ciąg symboli (najczęściej cyfr). W ten sposób powstaje możliwość dokonania operacji statystycznych. Kodowanie pytań otwartych i zamkniętych przebiega nie-co inaczej. Pomocnym narzędziem przy kodowaniu jest instrukcja kodowa, zróżnicowana ze względu na charakter pytania (inna dla pytań otwartych i inna dla pytań zamkniętych). Zakodowane dane mogą zostać poddane procesowi tabulacji, który ma na celu zestawienie częstości występowania wartości poszczególnych zmiennych i zrelatywizowania w formie procentowej (tabele jed-nodzielcze, dwudzielcze lub wielodzielcze). Zbudowane na podstawie sprawdzonych i zakodowanych da-nych surowych tablice jednodzielcze, dwudzielcze lub wielodzielcze stają się podstawą dalszej analizy sta-tystycznej i merytorycznej analizy danych17. Nawet w przypadku danych zmierzonych na najniższej skali pomiaru – skali nominalnej – istnieje możliwość charakteryzowania typologii czy też odkrywania istot-nej współzależności cech jakościowych.

Opracowywanie materiału empirycznego

Na zakończenie kilka uwag o metodach i zasadach opracowywania danych. Tak, jak to wymagają tego rygory metodologiczne, przyjęto, iż opracowanie zebranych materiałów w badaniach empirycznych zostanie dokonane przy zastosowaniu analizy ilościowej i jakościowej z wykorzystaniem programu SPSS. Jako badacze jesteśmy również świadomi możliwości wystąpienia dwu rodzajów błędów: „błędu ekolo-gizmu” i „błędu indywidualizmu”, które generalnie polegają na nieprawidłowym wyciąganiu wniosków z zebranego materiału badawczego. Błąd ekologizmu polega na wyciąganiu wniosków o jednostkach bez-pośrednio z danych o grupach mikro i makro, natomiast błąd indywidualizmu zostaje popełniony wów-czas, gdy badacze wyciągają wnioski o grupach i zbiorowościach bezpośrednio z danych o jednostkach. Kluczowym zagadnieniem w przypadku badań empirycznych są relacje między wiedzą o faktach, którą prezentują respondenci, a samymi faktami. W naukach społecznych zakłada się, iż z treści szczerej i po-prawnej wypowiedzi możemy wnioskować o faktach wówczas, jeśli w sposób zasadny przyjmiemy, iż nie została zakłócona relacja poznawcza, czyli osoba odpowiadająca miała szansę uzyskać poprawną wiedzę o faktach, o których się wypowiada. Z tą ważną kwestią związany jest „model respondenta”. Tradycyjna metodologia opierała się na modelu behawiorystycznym, natomiast w ciągu kilku ostatnich lat najwięk-szą popularność zyskał model poznawczy, uznający, iż respondent nie prezentuje gotowej odpowiedzi na pytania, lecz w procesie odpowiedzi mamy do czynienia „z sekwencją rozwiązywanych zadań: zrozu-mienie pytania, dokonanie stosownych operacji umysłowych i udzielenie odpowiedzi”18. Przyjęcie tego modelu oznacza zastosowanie się do reguł kognitywnej metodologii sondażowej oraz teorii racjonalne-go wyboru, co uczyniliśmy. Z jej założeń wynika też podstawowe zalecenie dla każdego badacza, które przytacza Antoni Sułek: przed podjęciem badań „myśl teoretycznie o swoim narzędziu”19. Stosując się do tych zaleceń, jesteśmy przekonani, iż pozwoli nam to poznać ów, jak to określił Edmund Wnuk-Lipiński, „świat międzyepoki”20, do którego zdążamy, a którego emanację stanowią między innymi Przedsiębior-stwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim.

Analiza danych

Po zebraniu odpowiednich danych zespół badawczy może przystąpić do ich analizy. Analiza da-nych jest procesem złożonym, wymagającym od dokonującej jej osoby znajomości odpowiednich tech-nik. Dane o charakterze ilościowym wykorzystywane są do poznania rozkładów częstości występowania

17 J. Bazarnik, T. Grabiński, E. Kąciak, S. Mynarski, A. Sagan, Badania marketingowe. Metody i oprogramowanie komputerowe, Akade- mia Ekonomiczna w Krakowie, Warszawa – Kraków 1992, s. 18-21

18 A. Sułek, Sondaż..., op. cit., s. 145

19 Ibidem, s. 172

20 E. Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki <globalizacja> <demokracja> <państwo narodowe>, Kraków 2004

269


badanego zjawiska oraz określania poziomu zależności, jakie występują pomiędzy różnymi zmiennymi. Dane ilościowe podlegają analizie statystycznej. Charakter i zakres dokonywanych analiz zależy od ska-li21, na jakiej dokonany został pomiar (skala nominalna, porządkową, przedziałowa, ilorazowa). Wnio-skowanie statystyczne umożliwia weryfikowanie stawianych hipotez na podstawie posiadanych danych. Dane jakościowe dotyczą opisu, poznania i zrozumienia badanych zjawisk (nie są wyrażone w licz-bach). Dane jakościowe są najczęściej niezbędne dla właściwej interpretacji informacji liczbowych. Ana-liza jakościowa jest bardziej złożona, gdyż badacz otrzymuje materiał, który najczęściej jest słabo ustruk-turalizowany. Zadaniem badacza jest jego uporządkowanie w celu znalezienia prawidłowości. Jakościo-wy charakter badań i prowadzonych analiz pociąga za sobą nacisk na procesy i znaczenia, które nie pod-legają ścisłym rygorom pomiaru w znaczeniu ilościowym. Dane ilościowe i jakościowe potraktowano jako komplementarne, wzajemnie się weryfikujące i uzu-pełniające. Zastosowanie w projekcie Przedsiębiorstwa jutra. Prognozowanie trendów rozwojowych w wo-jewództwie opolskim wielu metod/technik/narzędzi jednocześnie pozwoli uzupełnić informacje zdoby-te jedną metodą – innymi (co zwiększy wiarygodność zbierania i analizy danych). Powstanie w ten spo-sób bogatszy materiał badawczy do oceny i wnioskowania. Pozwoli to na sporządzenie analizy możliwie obiektywnej, uwzględniającej punkty widzenia wielu różnych grup. Analizie zostaną poddane zarówno dane pierwotne i wtórne (zastane). Zastosowanie odpowiednich metod statystycznych w głównej mierze jest uzależnione od rodzaju danych, które są możliwe do pozy-skania. Metodologia będzie oparta na triangulacji danych. W rozumieniu tego fragmentu badań będzie to oznaczało użycie: różnych źródeł danych w celu określenia trendów rozwojowych, różnych perspek-tyw badawczych w kontekście poszczególnych odbiorców działań (w szczególności: mieszkańców woje-wództwa opolskiego oraz podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na terenie województwa opolskie-go). W opracowaniu wykorzystane zostaną wybrane metody analizy ze szczególnym uwzględnieniem metod indukcyjnej i dedukcyjnej. W metodzie indukcyjnej analiza rozpoczyna się od zjawisk elementar-nych i stopniowo przechodzi do syntetycznych. Istotą tej metody jest dokonywanie uogólnionych ocen procesów na podstawie rozpoznania elementarnych zjawisk wpływających na kształtowanie się procesu. W metodzie dedukcyjnej analiza rozpoczyna się od zjawisk syntetycznych i stopniowo przechodzi do ele-mentarnych. Podjęta zostanie również próba wykrycia zależności występujących pomiędzy określonymi zjawi-skami (próba wniknięcia w przyczynę kształtowania się różnych zjawisk oraz ustalenie kierunku i siły oddziaływania przyczyny na przebieg danego zjawiska). W zależności od potrzeb związanych z realizacją celów opracowania wykorzystywane w nim będą także inne metody analizy takie jak, metody analizy ja-kościowej, ilościowej i struktury. Wykorzystane dane, pochodzące z różnych źródeł, zbierane różnymi metodami i przez różnych ba-daczy, będą całościowym materiałem empirycznym, na podstawie którego zostaną sformułowane wnio-ski – poprawne pod względem logicznym i metodologicznym.

21 Typ skali pomiarowej – czynnik określający ilość informacji, jakiej może dostarczyć określona zmienna. Wyróżnić można następujące skale: nominalna, porządkowa, przedziałowa, ilorazowa. Skala nominalna umożliwia pomiar na najniższym poziomie klasyfikacji obiektów według rozłącznych cech, nie ma własności wartościujących – dla potrzeb identyfikacji jednostki stosuje się jedynie opis słowny. Skala porządkowa cechuje się tym, że ponumerowane pozycje obserwowanych w próbie wartości pokazują relacje między sobą. W skalowaniu porządkującym korzysta się z rangowania – porządkowania od wartości najmniejszej do największej i przypi- sywania uszeregowanym obiektom kolejnych liczb w porządku rosnącym lub malejącym. Skala interwałowa (przedziałowa) – oprócz rangowania wyników obserwacji określamy również różnice między nimi (umożliwia pomiar ilościowy na poziomie warto- ściowania addytywnego). Skala ilorazowa umożliwia pomiar na najwyższym poziomie z zachowaniem cech proporcjonalności, ważne są nie tylko różnice między wynikami, ale również ilorazy tych różnic.

270


Tabela 2. Ogólne pytania badawcze według ładów i kapitałów zrównoważonego rozwoju lokalnego

Łady równoważenia rozwoju:wiązki celów strategicznych

Pytania badawcze o efekty działań/ poddziałań i projektów:

trwały rozwój kapitału regionalnego

1.

ŁAD ETYCZNY (ŁAD WARTOŚCI)•sprawiedliwość społeczna

(wewnątrz i międzygeneracyjna)•edukacja•świadomość społeczna, w tym

mechanizmy motywujące zdol-ność do kreatywności i współdzia-łania mieszkańców regionu, soli-darność w obliczu wspólnych za-grożeń

KAPITAŁ LUDZKI•czy firma zmniejsza negatywny wpływ na środowisko

przyrodnicze (w tym emisje, odpady, hałas)?• jaki jest stopień poczucia bezpieczeństwa ekologicznego pra-

cowników i mieszkańców? •czy inwestuje się w zdrowie i warunki pracy pracowników?•czy wspierana jest przedsiębiorczość i innowacyjność?•czy inwestuje się w wiedzę pracowników? Jak zmienia się po-

ziom wykształcenia pracowników?

2.

ŁAD SPOŁECZNY•więzi społeczne (jedność i integra-

cja społeczna)•równoważenie systemu wartości

oraz układu gospodarczego (zmniejszanie opóźnienia kulturo-wego poprzez wzrost poziomu wykształcenia)

•społeczeństwo poszanowania zasobów – partycypacja wszystkich grup społecznych

•eliminacja biedy; poprawa warunków mieszkaniowych

KAPITAŁ SPOŁECZNO-INSTYTUCJONALNY•jaki jest stopień stabilności miejsc pracy?•ocena zmian warunków materialnych (bogacenie

a zubożenie rodzin pracowniczych, w tym warunków mieszkaniowych)

•jaki jest poziom integracji społecznej w miejscu pracy?•ocena rozwiązań prawnych i lokalnych instytucji

administracyjnych pod kątem wspierania rozwoju przed-siębiorczości

•ocena działalności organizacji wsparcia biznesu (typu non profit)

•jaka jest dostępność komunikacyjna miejsc pracy, na-uki, instytucji kultury, sportu i rekreacji?

3.

ŁAD EKONOMICZNY•niezmniejszenie lub wzrost

dobrobytu (konsumpcji) w długim horyzoncie czasowym

•wzrost wartości dodanej

KAPITAŁ EKONOMICZNY•ocena kondycji finansowej firmy•ocena amortyzacji majątku przedsiębiorstwa•ocena perspektyw rozwoju ekonomicznego firmy,

w tym wielkość rynku lokalnego i ponadlokalnego względem najważniejszych konkurentów

•zdolność do przyciągania nowych inwestorów•ocena stanu lokalnej infrastruktury

okołobiznesowej (finansowej, transportowej, cyfrowej i teleinformatycznej)

4.

ŁAD EKOLOGICZNY(ekologiczno-przestrzenny)

•nieprzekraczanie odporności środowiska na antropopresję

•zachowanie udziału środowiska w systemie gospodarczym i procesach tworzenia dobrobytu

•systemy gospodarki odpadami•ład architektoniczny, atrakcyjność

przestrzeni

KAPITAŁ NATURALNY•ocena stanu lokalnych zasobów środowiskowych,

walorów krajobrazowych, zdrowotnych, biosferycznych•ocena atrakcyjności (wartości) lokalizacyjnej miejsca pra-

cy i zamieszkania (w tym stan bazy turystycznej)•poziom wykorzystania energii odnawialnej•przedsięwzięcia zmniejszające zużycie zasobów,

w tym wodnych i energetycznych•ocena stanu infrastruktury przeciwpowodziowej

(jeśli dotyczy)•ocena systemu gospodarowania odpadami produkcyjny-

mi i komunalnymi (poziom odzysku i recyklingu)

Źródło: opracowano na podstawie: K. Malik, Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Wyd. Instytut Śląski, Opole 2004

271

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Kwestionariusz ankiety dla mieszkańców

Kwestionariusz ankiety dla mieszkańców

Szanowni PaństwoPolitechnika Opolska zwraca się do Państwa z prośbą o wypełnienie poniższej ankiety. Badanie prze-prowadzane jest w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Prosimy o wpisanie odpowiedzi w wykropkowane miejsca albo wstawienie znaku Х. Wszystkie pyta-nia dotyczą oceny jakości życia w zamieszkanej przez Państwa gminie.

1. Jak Pan/Pani ocenia warunki poruszania się po gminie (jakość chodników, ilość, jakość i przepustowość dróg)?

Bardzo dobre Dobre Ani dobre, ani złe Złe Bardzo złe Nie potrafię ocenić

2. Jak Pan/Pani ocenia estetykę miejsc publicznych w gminie (wygląd elewacji budynków, ulic, skwerów)?


3. Jak Pan/Pani ocenia stan środowiska przyrodniczego w gminie?


4. Czy segreguje Pan/Pani odpady?

Tak Nie Proszę przejść do pytania 6

5. Jeśli w pytaniu 4 zaznaczono odpowiedź TAK, to proszę wskazać, jakie to są odpady.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

6. Jak Pan/Pani ocenia warunki korzystania z usług służby zdrowia w gminie?


Jakość usługDostępność

usług

272


7. Jak Pan/Pani ocenia warunki korzystania z punktów handlowych w gminie?


8. Jak Pan/Pani ocenia stan bezpieczeństwa publicznego w gminie?

Bardzo dobry Dobry Ani dobry, ani zły Zły Bardzo zły Nie potrafię ocenić

9. Jak Pan/Pani ocenia działalność władz samorządowych w gminie?


10. Jak Pan/Pani ocenia działalność urzędów w gminie (ogólne wrażenie: kompetencje pra-cowników, uprzejmość pracowników, sprawność działania)?


11. Jak Pan/Pani ocenia sytuację na rynku pracy w gminie?

Bardzo dobra Dobra Ani dobra, ani zła Zła Bardzo zła Nie potrafię ocenić

12. Jak Pan/Pani ocenia ogólne warunki mieszkaniowe w gminie (możliwości zakupu/wy-najmu itp. mieszkania)?


13. Jak Pan/Pani ocenia swoje obecne warunki mieszkaniowe?


14. Czy ma Pan/Pani możliwość skorzystania z internetu w domu?

Tak

Nie Proszę przejść do pytania 16

273


15. Jeśli w pytaniu 14 zaznaczono odpowiedź NIE, to proszę wskazać, dlaczego.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

16. Jak Pan/Pani ocenia wsparcie dla osób potrzebujących pomocy (np. ubogich, starszych, niepełnosprawnych)?

Wystarczające Niewystarczjące Nie potrafię ocenić

17. Jak Pan/Pani ocenia dostępność w gminie placówek dla dzieci, takich jak: żłobki i przedszkola?


18. Jak Pan/Pani ocenia w gminie możliwości zabaw na świeżym powietrzu dla dzieci (np. dostępność i warunki panujące na placach zabaw)?


19. Jak Pan/Pani ocenia w gminie warunki zdobycia wykształcenia przez dzieci i młodzież (od 6. do 18. roku życia)?


20. Jak Pan/Pani ocenia warunki podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez dorosłych (czy na terenie gminy działa wystarczająca liczba instytucji szkoleniowych)?


21. Jak Pan/Pani ocenia możliwości spędzania wolnego czasu oferowane przez gminę (np. organizowane zabawy, występy, pokazy)?


274


22. Jak Pan/Pani ocenia poziom tolerancji w gminie wobec odmienności (np. na tle rasy, wyznania, światopoglądu czy przynależności do subkultury)?


23. Jak Pan/Pani ocenia stopień solidaryzmu społecznego mieszkańców?


24. Jaką Pan/Pani przykłada wagę do kultywowania/ochrony dziedzictwa kulturowego?


25. Jaką wagę, Pana/Pani zdaniem, przykłada do kultywowania/ochrony dziedzictwa kul-turowego społeczność gminy?


26. Jak Pan/Pani ocenia poziom zrozumienia kluczowych problemów globalnych współ-czesnego świata wśród społeczności gminnej?


27. Czy w 2008 r. uczestniczył(-a) Pan/Pani w wydarzeniach gminnych?


28. Jeśli w pytaniu 27 zaznaczono odpowiedź TAK, to proszę wskazać, w jakich wydarze-niach Pan/Pani uczestniczył(-a).

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

275


29. Jak ocenia Pan/Pani zmiany, które miały miejsce w trzech ostatnich latach w gminie?

Zdecydowanie pozytywnie

Raczej pozytywnie

Ani pozytywnie, ani negatywnie

Raczej negatywnie

Zdecydowanie negatywnie

Nie potrafię ocenić

30. Czy jest Pan/Pani zadowolony(-a) z faktu zamieszkiwania na terenie swojej gminy?

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie

nieNie potrafię

ocenić

31. Czy jest Pan/Pani zadowolony(-a) z faktu zamieszkiwania na terenie swojej gminy? Zdecydowanie

tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie


32. Gdyby mógł/mogła Pan/Pani wprowadzić zmiany w gminie, to czego by one dotyczyły?

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

33. Czy Pana/Pani zdaniem władze lokalne podejmują działania mające na celu wspieranie przedsiębiorczości (w tym działania mające na celu przyciągnięcie nowych inwestorów)?


Nie wiem Proszę przejść do pytania 35

34. Jeśli w pytaniu 33 zaznaczono odpowiedź TAK, to proszę wymienić, jakie to są działania.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………35. Czy w gminie w latach 2006–2009 pojawili się nowi inwestorzy?


Nie wiem Proszę przejść do pytania 37

276


36. Jeśli w pytaniu 35 zaznaczono odpowiedź TAK, to proszę wymienić, jakie to są firmy (nazwa, branża, liczba zatrudnionych).

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

37. Czy Pana/Pani zdaniem na terenie gminy powinno powstać nowe przedsiębiorstwo lub zakład usługowy?

Tak Nie

Nie wiem

38. Jeśli w pytaniu 37 zaznaczono odpowiedź TAK, to proszę wskazać, w jakiej branży.

…………………………………………………………………………………

METRYCZKA1. Płeć:

Kobieta Mężczyzna

2. Rok urodzenia …………………

3. Stan cywilny:

Żonaty / zamężna Kawaler / pannaRozwiedziony / rozwiedzionaWdowiec / wdowa

4. Wykształcenie:

Podstawowe Zasadnicze zawodoweŚrednie / policealneLicencjat / inżynierWyższe magisterskie

277


5. Status zawodowy:

Zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy

Zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy

Osoba prowadząca własną działalność gospodarczą

Prowadzący gospodarstwo rolne

Emeryt/rencista

Uczeń/student

Bezrobotny

Inny (jaki?)…………………………..

6. Miejsce zamieszkania:

miejscowość ……………………………………………………………….

gmina ………………………………………………………………………

powiat ………………………………………………………………………

Bardzo dziękujemy za poświęcony czas i staranne wypełnienie ankiety

279

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Kwestionariusz ankiety dla przedsiębiorców

Kwestionariusz ankiety dla przedsiębiorców

Szanowni PaństwoPolitechnika Opolska zwraca się do Państwa z prośbą o wypełnienie poniższej ankiety. Badanie prze-prowadzane jest w ramach projektu Przedsiębiorstwa jutra – prognozowanie trendów rozwojowych w województwie opolskim. Prosimy o wpisanie odpowiedzi w wykropkowane miejsca, a w przypadku tabel – wstawienie znaku Х.

1. Jak Pan/Pani ocenia lokalizację firmy (atrakcyjność lokalizacyjną)?


2. Jak Pan/Pani ocenia stan lokalnej infrastruktury technicznej?


3. Jak Pan/Pani ocenia stan środowiska przyrodniczego w otoczeniu firmy?

Bardzo dobry Dobry Ani dobry, ani zły Zły Bardzo zły Nie potrafię ocenić

4. Co lub kto, według Pana/Pani, ma największy wpływ na zmiany w Państwa firmie? Proszę wybrać maksymalnie trzy możliwości i w odpowiednich miejscach wstawić znak X.

Klienci

Konkurencja

Pracownicy firmy

Wymogi prawne

Funkcjonowanie na rynku Unii Europejskiej

Inne (proszę podać, jakie) ……………………………………….....……………

Nie dotyczy

280


5. Proszę wskazać, jakie zmiany wprowadzono w Państwa firmie w latach 2004–2008, oraz określić stopień nowości wprowadzonych zmian. Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

ZmianyStopień nowości zmiany

W skali firmy W skali regionu W skali kraju

Wprowadzono nowy lub istotnie ulepszony produkt/usługę

Wdrożono nowe lub znacznie ulepszone metody produkcyjne lub metody (systemy) dostawy produktów

Wprowadzono nowe lub istotnie zmodyfikowane (ulepszone) struktury organizacyjneWdrożono nowe systemy zarzą-dzaniaZmieniono koncepcję/strategię działaniaInne (proszę podać, jakie) ………………………………….

Firma nie wprowadziła zmian Proszę przejść do pytania 9

6. Jeśli w latach 2004–2008 firma wprowadziła którąś z wymienionych w pytaniu 5 zmian, to jakie było źródło finansowania? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można za-znaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Środki własneKredyt bankowyŚrodki pozyskane z UEInne (proszę podać, jakie) ……………………………………….....……………Wprowadzenie innowacji nie skutkowało poniesieniem wydatkówNie potrafię odpowiedzieć, jakie było źródło(-a) finansowania

7. Jeśli firma wprowadziła w latach 2004–2008 zmiany, to jakie było źródło tych zmian? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Kreatywność pracowników/kierownictwaProwadzenie własnych badańDoradztwo firm zewnętrznychInformacje uzyskane od instytucji otoczenia biznesu (np. izb gospodarczych)Wykorzystanie wyników badań prowadzonych w instytutach naukowo-badawczych i uczelniach Wykorzystanie informacji uzyskanych na konferencjach, targach, wystawach, szko-leniach Wykorzystanie doświadczenia innych firm, naśladownictwo, benchmarking Zakup licencji, patentów, know-how

Inne (proszę podać, jakie) ……………………………………….....……………

Nie potrafię odpowiedzieć

281


8. Jeśli w latach 2004–2008 firma wprowadziła zmiany, to proszę wskazać, jaki wpływ na firmę miały wprowadzone zmiany? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można za-znaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Efekt zmian Silny Umiarkowany Słaby Trudno powiedzieć Nie dotyczy

Zwiększenie asortymentu produktów/usługPoprawa jakości produktów/usługPoprawa wizerunku marki/firmyObniżenie kosztów produkcji/pracyZwiększenie wydajności produkcji/pracyZmniejszenie szkodliwości dla środowiskaDostosowanie działalności firmy do przepisów, norm lub standardówInne (proszę podać, jakie) ………………………………….

9. Czy w latach 2004–2008 firma stosowała ułatwienia w zakresie podnoszenia kwalifika-cji kadr? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


10. Jeśli w latach 2004–2008 firma stosowała ułatwienia w zakresie podnoszenia kwalifika-cji kadr, to: Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Czy odbywało się ono w godzinach pracy?Tak, całkowicieTak, częściowoNie

Czy było ono finansowane przez firmę?Tak, całkowicieTak, częściowoNie

11. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz pracowników? Proszę w od-powiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Proszę podać, jakie ………………………………………………………………

Nie Nie wiem

12. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz społeczności lokalnej? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


Nie Nie wiem

282


13. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz ochrony środowiska? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


Nie

Nie wiem

14. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła współpracę z interesariuszami, tzn. wszyst-kimi, na których firma oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na firmę? Proszę w odpo-wiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Proszę podać, przykład …………………………………………………………

Nie

Nie wiem

15. Czy firma posiada certyfikaty jakości? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


Nie

Nie wiem

16. Czy obecnie firma stara się o uzyskanie certyfikatów jakości? Proszę w odpowiednim miej-scu wstawić znak X.

Tak Proszę podać, jakich ……………………………………………………………

Nie

Nie wiem

17. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza starać się o uzyskanie certyfikatów ja-kości? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Proszę podać, jakich ……………………………………………………………

Nie

Nie wiem

18. Czy firma korzysta z internetu? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


283


19. Jeśli firma korzysta z internetu, to w jakim zakresie? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Korzystamy z przeglądarki internetowej

Korzystamy z poczty elektronicznej

Firma posiada własną stronę internetową

Dokonujemy zamówień on-line lub/i realizujemy zamówienia on-line

Korzystamy z usług bankowości elektronicznej

Reklamujemy się przez internet

Wykorzystujemy internet w celu innym niż wymienione

Proszę podać, w jakim celu

............................................

............................................

20. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza wprowadzić zmiany? Proszę w odpowied-nim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Wprowadzić nowy lub istotnie ulepszony produkt/usługę

Wdrożyć nowe lub znacznie ulepszone metody produkcyjne lub metody (systemy) dostawy produktów

Wprowadzić nowe lub istotnie zmodyfikowane (ulepszone) struktury organizacyjne

Wdrożyć nowe systemy zarządzania

Zmienić koncepcję/strategię działania

Inne

Proszę podać, w jakim celu

............................................

............................................

Trudno powiedzieć

Firma nie zamierza wprowadzać zmian Proszę przejść do pytania 22

284


21. Jeśli w najbliższych trzech latach firma zamierza wprowadzić zmiany, to proszę wska-zać, jaki wpływ na firmę będą miały wprowadzone zmiany? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Efekt zmian Silny Umiarkowany Słaby Trudno powiedzieć Nie dotyczy

Zwiększenie asortymentu produktów/usługPoprawa jakości produktów/usługPoprawa wizerunku marki/firmyObniżenie kosztów produkcji/pracyZwiększenie wydajności produkcji/pracyZmniejszenie szkodliwości dla środowiskaDostosowanie działalności firmy do przepisów, norm lub standardówInne (proszę podać, jakie) ………………………………….

22. Czy Pana/Pani zdaniem w najbliższych trzech latach, w porównaniu do 2008 r., liczba osób zatrudnionych w firmie będzie: Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X, można zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź.

Niższa o co najmniej 20%

Niższa o kilka lub kilkanaście procent

Taka sama

Wyższa o kilka lub kilkanaście procent

Wyższa o co najmniej 20%


23. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza stosować ułatwienia w zakresie pod-noszenia kwalifikacji kadr? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


24. Jeśli w najbliższych trzech latach firma zamierza stosować ułatwienia w zakresie pod-noszenia kwalifikacji kadr, to: Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Czy odbywać się ono będzie w godzinach pracy?Tak, całkowicieTak, częściowoNie

Czy będzie ono finansowane przez firmę?Tak, całkowicieTak, częściowoNie

25. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza prowadzić działania na rzecz pracow-ników? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Proszę podać, jakie ………………………………………………………………Nie

Nie wiem

285


26. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza prowadzić działania na rzecz społecz-ności lokalnej? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


Nie wiem

27. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza prowadzić działania na rzecz ochrony środowiska? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.


Nie wiem

28. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza prowadzić współpracę z interesariu-szami, tzn. wszystkimi, na których firma oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na fir-mę? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Proszę podać przykład ……………………………………………………..……Nie

Nie wiem

29. Jak ocenia Pan/Pani działania władz gminy na rzecz wspierania przedsiębiorców? Pro-szę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Dobrze Raczej dobrze Ani źle, ani dobrze Raczej źle Źle Nie potrafię

ocenić

30. Jakie są ważne z Pana/Pani punktu widzenia czynniki, które mogłyby wspomóc rozwój firmy?

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

31. Jakie są ważne z Pana/Pani punktu widzenia bariery rozwoju firmy?

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

286


32. Czy w latach 2004–2008 firma starała się o pozyskanie środków z funduszy UE? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Staraliśmy się i otrzymaliśmy dofinansowanie

Staraliśmy się, ale nie otrzymaliśmy dofinansowania

Staraliśmy się, czekamy na wyniki

Nie staraliśmy się

33. Czy w najbliższych trzech latach firma zamierza pozyskać środki z funduszy UE? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Tak Na jaki cel? ………………………………………………………………Proszę przejść do pytania 35

Nie

Trudno powiedzieć Proszę przejść do pytania 35

34. Jeśli w pytaniu 33 zaznaczono odpowiedź NIE, to proszę wskazać, dlaczego.

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………35. Czy firma eksportuje produkty lub usługi? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Tak

Nie Proszę przejść do pytania 37

36. Proszę ocenić, jak w przypadku Pana/Pani firmy zmieni się wielkość eksportu w najbliż-szych trzech latach. Wielkość eksportu będzie: Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Znacznie niższa (o co najmniej

20%)

Niższa(o kilka lub

kilkanaście %)Taka sama

Wyższa(o kilka lub

kilkanaście %)

Znacznie wyższa

(o co najmniej 20%)


37. Jak ocenia Pan/Pani, jaki wpływ na firmę będzie miało wprowadzenie euro? Proszę w od-powiednim miejscu wstawić znak X.

Dobry Nie będzie miało wpływu Zły Nie potrafię

ocenić

287


38. Jak ocenia Pan/Pani kondycję finansową firmy na koniec 2008 r.? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Dobra Raczej dobra Ani dobra, ani zła Raczej zła Zła Nie potrafię ocenić

39. Jak ocenia Pan/Pani perspektywy rozwoju ekonomicznego firmy w najbliższych trzech latach? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

Dobre Raczej dobre Ani dobre, ani złe Raczej złe Złe Nie potrafię ocenić

METRYCZKA

40. Jaka jest wielkość zatrudnienia w firmie? Proszę w odpowiednim miejscu wstawić znak X.

0-9 zatrudnionych

10-49 zatrudnionych

50-249 zatrudnionych

250 zatrudnionych i więcej

41. Proszę określić, ile wyniósł roczny przychód firmy w 2008 r. (w złotych)

Do 3 mln zł

Więcej niż 3 mln, ale co najwyżej 6 mln zł

Więcej niż 6 mln, ale co najwyżej 8,8 mln zł

Więcej niż 8,8 mln, ale co najwyżej 44 mln zł

Więcej niż 44 mln, ale co najwyżej 220 mln zł

Więcej niż 220 mln zł

42. Proszę określić główny obszar działalności firmy.

Nazwa branży

Kod PKD

43. Proszę podać nazwę miejscowości i gminy, w której znajduje się firma.

Miejscowość ………………….…………...

Gmina ………………………….………....

Powiat ………………………….…………


289

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Problemy badawcze poruszane w czasie wywiadu pogłębionego

Problemy badawcze poruszane w czasie wywiadu pogłębionego

1. Jakie czynniki i jakie osoby mają największy wpływ na zmiany w Pana/Pani firmie? Skąd Pana/Pani firma czerpie wiedzę na ten temat? Kto ustala zakres i sposób zbierania danych o niezbędnych/wskazanych dla firmy zmianach? Czy zbieranie danych tego typu jest procesem systematycznym? Kto podejmuje decyzję o wprowadzeniu zmian?

2. Czy w latach 2004–2008 wprowadzono w Państwa firmie innowacje?

2a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Czy wprowadzono inwestycje produktowe1? Czy wprowadzono innowacje procesowe2? Czy wprowadzono innowacje nietechnologiczne3? Czy była to tylko nowość w działalności firmy, czy też może była to nowość na skalę kraju? Jakie czynniki zadecydowały o wprowadzeniu innowacji? Jakie bariery napotkała firma przy wprowadzaniu innowacji? Jakie czynniki sprzyjały wprowadzeniu innowacji? Czy firma korzystała przy wprowadzaniu innowacji wyłącznie z badań własnych lub/i kreatywności własnych pracowników, czy też firma korzystała z doświadczenia/wiedzy/usług firm doradczych / instytutów badawczo- rozwojowych / innych podmiotów?

2b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 5.

3. Jakie było źródło finansowania innowacji? Czy firma miała kłopoty z pozyskaniem środków? Jeśli firma miała kłopoty z pozyskaniem środków, to jakie były tego przyczyny?

4. Jeśli w latach 2004–2008 firma wprowadziła innowacje, to proszę wskazać, jaki wpływ na firmę miały wprowadzone zmiany? Czy zmiany wpłynęły na zwiększenie asortymentu produktów/usług? Czy zmiany wpłynęły na poprawę jakości produktów/usług? Czy zmiany wpłynęły na poprawę wizerunku marki/firmy? Czy zmiany wpłynęły na obniżenie kosztów produkcji/pracy? Czy zmiany wpłynęły na zwiększenie wydajności produkcji/pracy? Czy zmiany wpłynęły na zmniejszenie szkodliwości dla środowiska? W jaki sposób? Czy zmiany wpłynęły na dostosowanie działalności firmy do przepisów, norm lub standardów? Jakich? Czy zmiany wywołały jeszcze inne skutki dla firmy?

5. Czy w latach 2004–2008 firma stosowała ułatwienia w zakresie podnoszenia kwalifikacji kadr?

5a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Czy podnoszenie kwalifikacji odbywało się w godzinach pracy? Czy podnoszenie kwalifikacji było finansowane przez firmę? Z jakich kursów, szkoleń itp. korzystali pracownicy? Czy kursy, szkolenia itp. odbywały się w miejscu pracy, czy też udział wiązał się z wyjazdem?

5b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 6.

1 Innowacje produktowe – wprowadzenie na rynek nowego lub istotnie ulepszonego wyrobu lub usług.

2 Innowacje procesowe – zastosowanie nowych lub znacznie ulepszonych metod produkcyjnych, łącznie z metodami (systemami) dostawy produktów, obejmujące zmiany w wyposażeniu lub organizacji produkcji bądź kombinację tych zmian.

3 Innowacje nietechnologiczne – są to głównie innowacje organizacyjne i menedżerskie, takie jak: wdrażanie zaawansowanych technik zarządzania (np. TQM), wprowadzanie istotnie zmienionych (ulepszonych) struktur organizacyjnych, wdrażanie nowych lub istotnie zmienionych strategii działania przedsiębiorstwa.

290


6. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz pracowników?

6a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Proszę podać przykłady działań. 6b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 7.

7. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz społeczności lokalnej?


8. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła działania na rzecz ochrony środowiska?


9. Czy w latach 2004–2008 firma prowadziła współpracę z interesariuszami, tzn. wszystkimi, na których firma oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na firmę?


10. Jaka jest aktywność firmy na polu pozyskiwania certyfikatów jakości? Czy firma posiada certyfikaty jakości? Jeśli tak, to jakie? Czy obecnie firma stara się o uzyskanie certyfikatów jakości? Jeśli tak, to jakich? Czy w latach 2009–2015 firma zamierza starać się o uzyskanie certyfikatów jakości? Jeśli tak, to jakich?

11. Czy firma korzysta z internetu?

11a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Proszę podać, do czego wykorzystywany jest internet w firmie. 11b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 12.

12. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza wprowadzić innowacje?

12a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Czy wprowadzone będą inwestycje produktowe4? Czy wprowadzone będą innowacje procesowe5? Czy wprowadzone będą innowacje nietechnologiczne6? Czy będzie to tylko nowość w działalności firmy, czy też może będzie to nowość na skalę kraju? Jakie czynniki zadecydowały/zdecydują o wprowadzeniu innowacji? Jakie bariery napotkała firma przy wprowadzaniu innowacji? Jakie czynniki będą sprzyjały wprowadzeniu innowacji? Czy firma skorzystała przy wprowadzaniu innowacji wyłącznie z badań własnych lub/i kreatywności własnych pracowników, czy też firma skorzystała z doświadczenia/wiedzy/usług firm doradczych / instytutów badawczo-rozwojowych / innych podmiotów? 12b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 15.

13. Jakie będzie źródło finansowania innowacji? Czy firma będzie miała kłopoty z pozyskaniem środków? Jeśli firma będzie miała kłopoty z pozyskaniem środków, to jakie będą/są tego przyczyny?

14. Jeśli w latach 2009–2015 firma zamierza wprowadzić innowacje, to proszę wskazać, jaki wpływ na firmę będą miały wprowadzone zmiany: Czy zmiany wpłyną na zwiększenie asortymentu produktów/usług? Czy zmiany wpłyną na poprawę jakości produktów/usług? Czy zmiany wpłyną

4 Innowacje produktowe – wprowadzenie na rynek nowego lub istotnie ulepszonego wyrobu lub usług.

5 Innowacje procesowe – zastosowanie nowych lub znacznie ulepszonych metod produkcyjnych, łącznie z metodami (systemami) dostawy produktów, obejmujące zmiany w wyposażeniu lub organizacji produkcji bądź kombinację tych zmian.

6 Innowacje nietechnologiczne – są to głównie innowacje organizacyjne i menedżerskie, takie jak: wdrażanie zaawansowanych technik zarządzania (np. TQM), wprowadzanie istotnie zmienionych (ulepszonych) struktur organizacyjnych, wdrażanie nowych lub istotnie zmienionych strategii działania przedsiębiorstwa.

291


na poprawę wizerunku marki/firmy? Czy zmiany wpłyną na obniżenie kosztów produkcji/pracy? Czy zmiany wpłyną na zwiększenie wydajności produkcji/pracy? Czy zmiany wpłyną na zmniejszenie szkodliwości dla środowiska? W jaki sposób? Czy zmiany wpłyną na dostosowanie działalności firmy do przepisów, norm lub standardów? Jakich? Czy zmiany wywołają jeszcze inne skutki dla firmy?

15. Czy w latach 2009–1015 firma zamierza stosować ułatwienia w zakresie podnoszenia kwalifikacji kadr?

15a) Jeśli odpowiedź brzmi „tak”: Czy podnoszenie kwalifikacji będzie odbywało się w godzinach pracy? Czy podnoszenie kwalifikacji będzie finansowane przez firmę? Z jakich kursów, szkoleń itp. skorzystają pracownicy? Czy kursy, szkolenia itp. będą odbywały się w miejscu pracy, czy też udział w nich będzie wiązał się z wyjazdem? 15b) Jeśli odpowiedź brzmi „nie”, przejść do pytania 16.

16. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza prowadzić działania na rzecz pracowników?


17. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza prowadzić działania na rzecz społeczności lokalnej?


18. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza prowadzić działania na rzecz ochrony środowiska?


19. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza współpracować z interesariuszami, tzn. wszystkimi, na których firma oddziałuje i którzy mogą oddziaływać na firmę?


20. Jak Pana/Pani zdaniem w latach 2009–2015, w porównaniu do 2008 r., zmieni się liczba osób zatrudnionych w firmie? Jakie będą/są przyczyny tych zmian? Jakie skutki wywołają zmiany? Jak zmieni się struktura zatrudnienia pod względem płci, wieku, wykształcenia? Czy firma spodziewa się problemów z zatrudnieniem osób o odpowiednich kwalifikacjach?

21. Jakie są ważne z Pana/Pani punktu widzenia czynniki, które mogłyby wspomóc rozwój firmy? Jakie są ważne z Pana/Pani punktu widzenia bariery rozwoju firmy?

22. Czy w latach 2004–2008 firma starała się o pozyskanie środków z funduszy UE?

22a) Jeśli tak, to co stanowiło w staraniach największą przeszkodę dla firmy? Na co firma przeznaczyła uzyskane środki? 22b) Jeśli nie, to dlaczego?

23. Czy w latach 2009–2015 firma zamierza pozyskać lub pozyskała środki z funduszy UE?

23a) Jeśli tak, to co stanowić będzie w staraniach największą przeszkodę dla firmy? Na co firma przeznaczy uzyskane środki? 23b) Jeśli nie, to dlaczego?

24. Czy firma eksportuje produkty lub usługi?

24a) Jeśli tak, to jakie czynniki o tym zadecydowały? Do jakich krajów firma eksportuje produkty/ usługi? Jakie produkty/usługi firma eksportuje? Jakie są największe utrudnienia? Jaki czynnik może ułatwić eksport? Proszę przejść do pytania 26. 24b) Jeśli nie, to dlaczego?

292


25. Proszę ocenić, jak w przypadku Pana/Pani firmy zmieni się wielkość eksportu w latach 2009–2015. Czy wielkość eksportu będzie niższa, taka sama czy wyższa niż w 2008 r.? Czy zmieni się struktura eksportu?

26. Jaki wpływ na firmę będzie miało wprowadzenie euro?

27. Jak ocenia Pan/Pani kondycję finansową firmy na koniec 2008 r.?

METRYCZKA

28. Ile osób zatrudnionych jest w firmie?

29. Proszę określić, ile wyniósł roczny przychód firmy w 2008 r. (w złotych)

30. Proszę określić główne pole działalności firmy.

Nazwa branży Kod PKD

31. Proszę podać nazwę miejscowości i gminy, w której znajduje się firma.

Miejscowość ………………….…………...

Gmina ………………………….………....

W przypadku, gdy przedsiębiorstwo ma np. kilka zakładów produkcyjnych w różnych miejscowościach, prosimy o podanie nazwy miejscowości i gminy, w której znajduje się główny zakład produkcyjny.


295

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Literatura

LITERATURA

Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J., Waloryzacja przyrody nieożywionej obsza-rów i obiektów chronionych w Polsce, PIG, Warszawa 1992

Alexandrowicz Z., Ochrona dziedzictwa geologicznego Polski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk, „Przegląd Geologiczny” 51/2003

Analiza kluczowych obszarów badawczych. Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – Foresight regionalny do 2020 r., Re-Source Pracownia Badań i Doradztwa, PPNT Fundacja UAM, Poznań 2007. Raport niepublikowany, Politechnika Opolska

Atlas Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego, Pracownia Atlasu Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego PAN, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997

Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2007

Badania przestrzenne rynku i konsumpcji – przewodnik metodyczny, pod red. S. Mynarskiego, PWN, War-szawa 1992

Badora K., Autostrada – środowisko przyrodnicze, studium konfliktów przestrzennych na przykładzie opol-skiego odcinka autostrady A-4, „Studia i Monografie UO” 349, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004

Badora K., Hebda G., Nowak A., Różnorodność biologiczna i geologiczna wyrobisk poeksploatacyjnych skał węglanowych górnej kredy miasta Opola. „Nature Journal” 36/2003

Badora K., Kantorczyk J., O potrzebie przebudowy systemu obszarów chronionych województwa opolskie-go, „Śląsk Opolski” 2(31)/1998

Badora K., Koziarski S., Regionalny system ochrony różnorodności krajobrazowej (na przykładzie Opolsz-czyzny), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2008

Badora K., Makowiecki J., Walory przyrodniczo-krajobrazowe projektowanego Stobrawskiego Parku Krajo-brazowego, „Śląsk Opolski” 3(36)/1999

Badora K., Nowak A., Koncepcja organizacji przestrzennej systemu obszarowej ochrony pogranicza woje-wództwa opolskiego, „Zeszyty Przyrodnicze OTPN” 33/1999

Badora K., Wicher E., Bioróżnorodność krajobrazowa województwa opolskiego i jej znaczenie dla integra-cji regionalnego systemu ochrony przyrody, „Nature Journal” 36/2003

Balicki J., Frątczak E., Nam Ch.B., Przemiany ludnościowe. Fakty – interpretacje – opinie, t. I, Mechanizmy przemian ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała S. Wy-szyńskiego w Warszawie, Warszawa 2003

Barska A., Michalczyk T., Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w aspekcie społeczno-kulturowym, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Nauki społeczno-polityczne” 12/1998

296


Bartkowski T., Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka, PWN, Warszawa 1991

Bartkowski T., Zastosowania geografii fizycznej, PWN, Warszawa – Poznań 1974

Becker G.S., Human Capital a Theoretical and Empirical Analysis with special reference to education, Uni-versity of Chicago Press, Chicago 1993

Berezowski S., Wstęp do regionalizacji gospodarczej, SGPiS, Warszawa 1964

Berlińska D., Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w poszukiwaniu tożsamości, Wydawnictwo Insty-tut Śląski w Opolu, Opole 1999

Berlińska D., Procesy demokratyzacyjne w Polsce a mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim, „Przegląd Zachodni” 2/1991

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, Toruń 2005

Bieniok H., Marek J., Kompleksowa metoda diagnozowania systemu zarządzania przedsiębiorstwa, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1999

Bisaga A., Praktyka przekształceń własnościowych Państwowych gospodarstw rolnych w województwie opolskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia” 22/1996

Brandenburg H., Zarządzanie lokalnymi projektami rozwojowymi, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-nej w Katowicach, Katowice 2003

Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, „Organizacja i Kierowanie” 4/2002

Bronsztejn S., Ekonomika regionalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995

Chojnicki Z., Czyż T., Metody taksonomii numerycznej w regionalizacji geograficznej, PWN, Warszawa 1973

Chojnicki Z., Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Po-znań 1999

Cieślik A., Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udziałem kapita-łu zagranicznego w Polsce, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005

Czyż T., Zastosowanie metody analizy czynnikowej do badania ekonomicznej struktury regionalnej Polski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1971

Domański S.R., Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa 1993

Dowgiełło Z., Słownik ekonomiczny, Wydawnictwo Znicz, Szczecin 1994

Dubel K., Park Krajobrazowy Góry Opawskie, „Kwartalnik Nauczyciela Opolskiego” 3/1988

Dubel K., Podstawy wykorzystania zasobów i walorów środowiska geograficznego dla potrzeb rozwoju spo-łeczno-gospodarczego regionu, na przykładzie województwa opolskiego. IPIŚ PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa 1980

Dubel K., System obszarów chronionych w województwie opolskim, „Śląsk Opolski” 2/1991

297


Dubel K., Zasady sporządzania powszechniej inwentaryzacji przyrodniczej gmin, „Przyroda i Człowiek” 1/1990

Dyduch-Falniowska A., Kaźmierczakowa R., Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska-Sucharska J., Za-jąc K., Ostoje przyrody w Polsce, IOP PAN, Kraków 1999

Dziemianowicz W., Jałowiecki B., Polityka miejska a inwestycje zagraniczne w polskich metropoliach, Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004

Dzik J., Sulej T., Kaim A., Niedźwiedzki R., Późnotriasowe cmentarzysko kręgowców lądowych w Krasiejo-wie na Śląsku Opolskim, „Przegląd Geologiczny” t. 48/2000

Egeman M.E., Restrukturyzacja i kierowanie zatrudnieniem, Wydawnictwo POLTEX, Warszawa 1999

Ekonomia rynku pracy, pod red. D. Kotlorz, „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowicach”, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007

Ekspercki projekt koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2033, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008

Emigrować i wracać. Migracje zarobkowe Polaków a polityka państwa, pod red. L. Kolarskiej-Bobińskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007

Europe’s Environment, pod red. D. Stanners, P. Bourdeau, European Environment Agency, Kopenha-ga 1991

Fajferek A., Region ekonomiczny i metody analizy regionalnej, PWE, Warszawa 1996

Fiedor B., Przyczynek do ekonomicznej teorii zanieczyszczenia i ochrony środowiska, PAN o. Wrocław, Wrocław 1990

Frankowski Z., Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach przestrzennych, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa 1991

Gatnar E., Nieparametryczna metoda dyskryminacji i regresji, Biblioteka Ekonometryczna, PWN, Warsza-wa 2001

Gatnar E., Podejście wielomodelowe w zagadnieniach dyskryminacji i regresji, PWN, Warszawa 2008

Gatnar E., Symboliczne metody klasyfikacji danych, PWN, Warszawa 1998

Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, pod red. L. Starkel, PWN, Warszawa 1999

Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, pod red. M. Śmigielskiej, J. Słodczyka, PTG, Uniwersytet Opolski, Opole 2003

Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2003

Gliwicz J., Różnorodność biologiczna: nowa koncepcja ochrony przyrody, „Wiadomości Ekologiczne” 38/1992, 4

Gorzelak G., Jałowiecki B., Konkurencyjność regionów, „Studia Regionalne i Lokalne”, 1/2000

Gorzelak G., Kozak M., Płoszaj A., Smętkowski M., Charakterystyka polskich województw 1999−2004, Regional Studies Association Sekcja Polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006

298

Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, pod red. A. Kuklińskiego, Wydawnictwo Komitetu Badań Naukowych, Warszawa 2001

Gospodarka przestrzenna w regionie opolskim. Wybrane zagadnienia, pod red. K. Dubel i W. Drobka, „Śląsk Opolski”, nr 3–4, Opole 2006

Grabiński T., Metody taksonometrii, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1992

Grabiński T., Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach dynamiki zjawisk ekonomicznych, Ze-szyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, seria specjalna: „Monografie” nr 61, Kraków 1984

Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., Ostoje ptaków w Polsce, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Gdańsk 1994

Heffner K., Gibas P., Analiza ekonomiczno-przestrzenna, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2007

Heffner K., Procesy przestrzenno-gospodarcze w województwie opolskim, „Śląsk Opolski” 1-2/2008: Woje-wództwo opolskie 1998–2008 – bilans dekady, pod red. nauk. T. Sołdry-Gwiżdż i W. Drobka

Heffner K., Solga B., Wpływ zagranicznych migracji zarobkowych na sytuację społeczno-ekonomiczną re-gionu (analiza na przykładzie województwa opolskiego jako regionu migracyjnego. Raport z badań, Wy-dawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008

Hereźniak J., Stosunki geobotaniczno-leśne północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na tle zróżnicowa-nia i przemian środowiska, Polskie Towarzystwo Botaniczne, „Monographie Botanicae” 75, Warszawa 1993

Holzer J., Demografia, PWE, Warszawa 1999

Important bird areas in Europe – Priority sites for conservation, pod red. M.F. Heath, M.I. Evans, Volume 1: Northern Europe. Bird Life, International 1994

Ingram M., Cele i techniki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Ka-towicach, Katowice 2002

Inni swoi. Studia z problematyki etnicznej, pod red. D. Berlińskiej, K. Frysztackiego, Wydawnictwo Insty-tut Śląski w Opolu, Opole 1999

Instrumentalizacja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, pod red. T. Markowskiego, Biuletyn KPZK PAN z. 195, Warszawa 2001

Isard W., Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach, PWN, Warszawa 1965

Jajuga K., Statystyczna analiza wielowymiarowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993

Jakubowicz E., Podstawy metodologiczne geografii usług, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993

Jażewska I., Statystyka dla geografów, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2003

Jeżdżewska I., Związek między podziałem administracyjnym a miejską siecią osadniczą Polski. Zastosowa-nie metody k-średnich do badań miejskich sieci osadniczych, „Przegląd Geograficzny” 2(78)/2006

Jędrzejczyk D., Podstawy geografii ludności, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2001

299

Jokiel B., Kostrubiec B., Statystyka z elementami matematyki dla geografów, PWN, Warszawa 1981

Jończy R., Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa opolskiego (ze szczegól-nym uwzględnieniem rynku pracy), Wojewódzki Urząd Pracy w Opolu, Urząd Marszałkowski Wojewódz-twa Opolskiego, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2006

Jończy R., Wpływ procesów migracyjnych ludności autochtonicznej na rynek pracy i dysharmonię rozwoju województwa opolskiego, Opole 2006

Jóźwiak J., Podgórski J., Statystyka od podstaw, PWE, Warszawa 2006

Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2005

Kania M.H., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na Śląsku Opolskim w latach 1990–2005, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2007

Kania M., Rola niemieckich inwestycji bezpośrednich w transformacji polskiej gospodarki w latach 1990–2004, Politechnika Opolska, Opole 2006

Kapitał ludzki w rozwoju regionu. Uwarunkowania makro- i mikroekonomiczne, pod red. K. Heffnera i K. Malika, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2005

Kapitał zagraniczny w województwie opolskim, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005

Kistowski M., Iwańska M., Systemy informacji geograficznej – podstawy techniczne i metodyczne, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 1997

Kistowski M., Myślak D., Twardowska K., Indykacja wartości przyrodniczych: kryteria wyznaczania i oce-ny zespołów przyrodniczo-krajobrazowych w Polsce północnej i zachodniej, „Przegląd Przyrodniczy” 9/1998

Kistowski M., Wybrane aspekty zarządzania ochroną przyrody w parkach krajobrazowych, Bogucki Wy-dawnictwo Naukowe, Gdańsk – Poznań 2004

Klasik A., Strategie regionalne – formułowanie i wprowadzanie w życie, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej w Katowicach, Katowice 2002

Klasyfikacja i analiza danych: problemy teoretyczne, pod red. K. Jajugi, M. Walesiak, Akademia Ekono-miczna we Wrocławiu, Jelenia Góra – Wrocław 1998

Kłeczek P., Piałucha M., Możliwości i główne kierunki restrukturyzacji produktowej w przemyśle woje-wództwa opolskiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia” 20/1994

Kołaczkowski Z., Nowe zjawiska na opolskim rynku pracy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego. Ekonomia” 23/1996

Kołodziejczyk D., Wasilewski A., Lidke D., Rozwój demograficzno-gospodarczy w skali lokalnej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 1998

Kompleksowe badanie zapotrzebowania rynku pracy kadr kwalifikowanych województwa opolskiego w celu dostosowania oferty edukacyjnej i szkoleniowej do jej potrzeb (raport końcowy), pod red. M. Duczmala, D. Potwory, W. Potwory, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2008

Kompleksowy program ochrony środowiska w województwie opolskim, pod red. K. Dubel, „Materiały i Stu-dia Opolskie” 16, zeszyt 29, Opole 1973

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Literatura PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... Literatura

300

Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, pod red. A. Liro, IUCN, Warszawa 1995

Kondracki J., Problems of physical geography and physicogeographical regionalization of Poland, „Geo-graphia Polonica” 1/1964

Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 1998

Kondracki J., Podstawy regionalizacji fizyczno-geograficznej, PWN, Warszawa 1976

Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001

Konkurencyjność miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, pod red. A. Klasika, Wy-dawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2001

Konkurencyjność miast i regionów Polski południowo-zachodniej, pod red. R. Broszkiewicza, Wrocław 1999

Konkurencyjność miast i regionów, pod red. Z. Szymla, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krako-wie, Kraków 2001

Konkurencyjność regionów, pod red. M. Klamut, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Lan-gego we Wrocławiu, Wrocław 1998

Korenik S., Rozwój regionu ekonomicznego na przykładzie Dolnego Śląska, Wydawnictwo Akademii Eko-nomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999

Korol J., Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w modelowaniu procesów regionalnych, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007

Kostrowicki A.S., Zastosowanie metod geobotanicznych w ocenie przydatności terenu dla potrzeb rekreacji i wypoczynku, „Przegląd Geograficzny”, t. XLII, zeszyt 4/1970

Kozłowski S., Geodiversity. The concept and scope of geodiversity. „Przegląd Geologiczny” 52/2004

Kozłowski S., O powszechną inwentaryzację przyrodniczą, „Przyroda Polska” 9/1986

Kozłowski S., Ochrona geosfery, „Przegląd Geologiczny” 48/2000

Kramer J., Badania rynku w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowi-cach, Katowice 1995

Krasnodębska A., Preferencje zawodowe opolskich studentów a kwestia zagranicznych migracji zarobko-wych, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Opole 2008

Kształtowanie i ochrona środowiska człowieka w województwie opolskim, pod red. K. Dubel, „Materiały i Studia Opolskie” zeszyt specjalny, Opole 1974

Kuczyk A., Wskazówki metodyczne dotyczące modelowania wybranych zjawisk przy zastosowaniu GIS, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Centrum Informacji o Środowisku, GRID – Warszawa

Kukliński A., Jaka Europa? Regionalizacja a integracja, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1989

Kukuła K., Statystyczne metody analizy struktur ekonomicznych, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 1996

Kurcz Z., Mniejszość niemiecka w Polsce, „Acta Universitatis Wratislaviensis” nr 1759, Wrocław 1995

301

Kuźniewski E., Ochrona przyrody na Śląsku Opolskim, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 1996

L. Nijakowski, Dyskursy o Śląsku. Kształtowanie śląskiej tożsamości regionalnej i narodowej w dyskursie publicznym, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002

Leopold L.B., Clarke K.E., Hanshawn B.B., Baley J.R., A procedure for Evaluating Environmental Impact, „US Geological Survey”, Circular 645/1971

Lisiński M., Metody planowania strategicznego, PWE, Warszawa 2004

Lucas R. Jr., On the Mechanics of Economic Development, „Journal of Monetary Economics” 22/1/1988

Ludność Śląska – procesy demograficzne i społeczne w okresie transformacji ustrojowej, pod red. R. Rauziń-skiego, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2003

Ludność, zatrudnienie, kwalifikacje, „Studia Społeczno-Ekonomiczne”, t. 4, pod red. R. Rauzińskiego, Wy-dawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 1975

Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna 2002. Narodowy spis powszechny ludności i mieszkań, powszechny spis rolny, Warszawa 2003

Makomaska-Juchiewicz M., Tworek S., Ekologiczna sieć Natura 2000 – problem czy szansa, IOP PAN, Kraków 2003

Malik K., Efektywność zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze lokalnym i regionalnym, Politech-nika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2004

Małe miasta – studium przypadków, pod red. K. Heffnera, T. Marszała, Polskie Towarzystwo Geograficz-ne, Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005/2006

Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny, pod red. K. Heffnera, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2005

Matykowski R., Struktura przestrzenna Gniezna i przemieszczenia jego mieszkańców, Poznańskie Towa-rzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, „Prace Komisji Geograficzno-Geolo-gicznej”, t. XXII, PWN, Warszawa – Poznań 1990

Mazur S.F., Charakterystyka fitosocjologiczna zbiorowisk leśnych z klasy Vaccinio-Piceetea i Quercetea ro-bori-petraeae Puszczy Niemodlińskiej, „Zeszyty Przyrodnicze OTPN” 30/1994

Metody badania usług rynkowych, pod red. K. Zająca, PWE, Warszawa 1982

Metody oceny rozwoju regionalnego, pod red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oska-ra Langego we Wrocławiu, Wrocław 2006

Mill W., Wójcik A., Rzychoń D., Mapy krytycznych ładunków kwaśnych dla ekosystemów glebowo-leśnych Polski (według metodyki EKG/ONZ), Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska Instytut Ekologii Tere-nów Uprzemysłowionych, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 1994

Młodak A., Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006

Mniejszości narodowe w Polsce. Praktyka po 1989 r., pod red. B. Berdychowskiej, Centrum Stosunków Międzynarodowych Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 1999

Modele w geografii, red. A. Wróbel, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej” zeszyt 34, Instytut Geografii PAN, Warszawa 1969


302

Monitorowanie rozwoju regionu – wymiar społeczny, gospodarczy i środowiskowy, t. 2, pod red. K. Malika, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008

Monografia Parku Krajobrazowego Góry Opawskie, pod red. K. Dubel, Studia i Monografie WSP 209, Opole 1993

Możliwości i przesłanki restrukturyzacji gospodarki i przemysłu Śląska Opolskiego, pod red. Z. Mikołajewi-cza, Wydawnictwo WSP, Opole 1991

Myrda G., GIS, czyli mapa w komputerze, Wydawnictwo Helion, Gliwice 1997

Namyślak B., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność regionów w Polsce, praca doktorska napisana w Zakładzie Geografii Społecznej i Ekonomicznej Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003

Narodowy atlas Polski, Polska Akademia Nauk. Instytut Geografii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1973–1978

Nowak A., Nowak S., O racjonalną ochronę krajobrazu na Śląsku Opolskim, „Przyroda Górnego Śląska” 37/2004

Nowak E., Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych, Polska Akademia Nauk, Komitet Statystyki i Ekonometrii, PWN, Warszawa 1990

Nowe kierunki i metody w analizie regionalnej, pod red. T. Czyż, T. Stryjakiewicza, P. Churskiego, „Biule-tyn Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu”, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2008

Nowińska-Łaźniewska E., Górecki T., Metody badań przestrzenno-ekonomicznych w ujęciu dynamicznym i ich zastosowanie w regionalistyce, „Studia Regionalne i Lokalne” 2(20), Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005

O społeczeństwie śląskim na przełomie wieków, pod red. K. Frysztackiego, T. Sołdry-Gwiżdż, Wydawnic-two Instytut Śląski w Opolu, Opole 2001

Obłój K., Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, PWE, Warszawa 2001

Obraz przedsiębiorstw województwa opolskiego z nakreśleniem potrzeb warunkujących ich innowacyjny rozwój, praca pod kier. G. Siemiątkowskiego, Instytut Mineralnych Materiałów Budowlanych w Opolu, Opolskie Centrum Transferu Innowacji, Opole 2007

Obywatelstwo wielokrotnego wyboru. Interdyscyplinarne ujęcie kwestii podwójnego obywatelstwa w Polsce, pod red. A. Górny, P. Korysia, Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007

Ochrona rezerwatowa w Polsce: stan aktualny i kierunki rozwoju, pod red. Z. Denisiuka, „Studia Naturae” 35, IOP PAN Kraków 1990

Ochrona szaty roślinnej Śląska Opolskiego, pod red. A. Nowaka, K. Spałka, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2004

Ochrona środowiska 2005, GUS, Warszawa 2005

Ochrona środowiska w województwie opolskim w latach 1993–2003, pod red. W. Drobka, K. Heffnera, Wy-dawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2005

303

Odnowa wsi. Między mitem a nadzieją, pod red. M. Wieruszewskiej, IRWiR PAN, Warszawa 1992

Opałło M., Mierniki rozwoju regionów, „Wiadomości Statystyczne” 3/1997

Opolskie atrakcyjne dla inwestorów – atuty regionu, pod red. R. Niedzielskiego, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008

Ostaszewska K., Geografia krajobrazu. Wybrane zagadnienia metodologiczne, PWN, Warszawa 2004

Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regionalna), pod red. A. Nowaka, „Pra-ce OTPN Wydział III – Nauk Przyrodniczych”, zeszyt specjalny, Opole 2001

Park Krajobrazowy – i co dalej?, pod red. G. Bezkowskiej, PAEK, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2001

Park Krajobrazowy Góra św. Anny, walory przyrodniczo-krajobrazowe i kulturowe, pod red. K. Dubel, Opolskie Centrum Edukacji Ekologicznej, Opole 1998

Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu województwa opolskiego – synteza dokumentacji opracowanej przez Instytut Geograficzny UWr na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, Wrocław 1984

Parteka T., Planowanie strategiczne w równoważeniu struktur regionalnych, „Studia KPZK PAN”, t. CVIII, Warszawa 2000

Parysek J., Wojtasiewicz L., Metody analizy regionalnej i metody planowania regionalnego, „Studia KPZK PAN”, t. 69, Warszawa 1979

Pawłowicz L., Wybrane metody taksonomii numerycznej, cz. 1, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1988Penc J., Leksykon biznesu, Warszawa 1997 [tukej my som]

Perspektywy rozwoju klastrów na Opolszczyźnie, pod red. A. Żurawskiej, K. Brandys, K. Bedrunki, P. Ry-chlickiego, Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości Politechniki Opolskiej, Opole 2007

Piałucha M., Transformacja struktury działalności przedsiębiorstwa wytwórczego, „Studia i Monografie” 236, Uniwersytet Opolski, Opole 1996

Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, PWN, Warsza-wa 2000

Planowanie strategiczne, pod red. A. Klasika, PWE, Warszawa 1993

Pluta W., Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach ekonomicznych, PWE, Warszawa 1977

Polacy, Ślązacy, Niemcy. Studia nad stosunkami społeczno-kulturowymi na Śląsku Opolskim, pod red. K. Frysztackiego, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, Kraków 1998

Polskie forum strategii lizbońskiej, Biała księga 2003, część II. Gospodarka oparta na wiedzy, Gdańsk – Warszawa 2003

Porter M.E., Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001

Porter M.E., Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa 2000

Problemy demograficzne Polski przed wejściem do Unii Europejskiej, pod red. Z Strzeleckiego, PWE, War-szawa 2003


304

Problemy interpretacji wyników metod badawczych stosowanych w geografii społeczno-ekonomicznej i go-spodarce przestrzennej, pod red. H. Rogackiego, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2003

Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym, pod red. K. Heffnera, T. Marszała, „Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN” z. 20, Warszawa 2005

Procesy metropolizacji w regionie podkarpackim Rzeszów – Lwów, pod red. Z. Makieły i R. Fedana, „Biu-letyn KPZK PAN” z. 230, Warszawa 2007

Profil wrażliwości gospodarki regionalnej na integrację z Unią Europejską. Województwo opolskie, pod red. K. Gawlikowskiej-Hueckel, IBnGR, Gdańsk 2003

Prognoza ludności na lata 2008–2035, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007.

Prognoza ludności według wieku w przekroju powiatów na lata 2000–2020, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2000

Prognozowanie rozwoju regionu instrumentami rozwoju. Ład społeczny, pod red. K. Malika, Wydział Za-rządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Opole 2007

Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-przestrzenny, pod red. K. Heffnera, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Komitet Prze-strzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Opole 2007

Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i krajach Unii Europejskiej, pod red. nauk. M. Kłodzińskiego, B. Fedy-szak-Radziejowskiej, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2002

Przedsiębiorczy i konkurencyjny region w teorii i polityce rozwoju regionalnego, pod red. A. Klasika, „Biu-letyn KPZK” z. 218, PAN, Warszawa 2005

„Przegląd Geograficzny” nr 2(78) z 2006

Rauziński R., Zagórowska A., Rynek pracy na Śląsku Opolskim. Aspekty demograficzne, społeczne i ekono-miczne. Teoria i praktyka, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2004

Rauziński R., Zastosowanie metody taksonomicznej do regionalizacji demograficznej o charakterze regio-nalnym i przestrzennym, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 1975

Regionalna polityka edukacyjna, pod red. R. Rauzińskiego, T. Sołdry-Gwiżdż, Wydawnictwo Instytut Ślą-ski w Opolu, Opole 2008

Richling A., Solon J., Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa 1996

Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym i integracji europejskiej, pod red. K. Heffnera, „Biuletyn KPZK PAN” z. 212, Warszawa 2004

Rola małych regionów w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju i integracji europejskiej, pod red. K. Heff-nera, „Biuletyn KPZK PAN”, Warszawa 2004

Rolnictwo i jego miejsce w rozwoju gospodarczym Opolszczyzny. Możliwości i kierunki przekształceń, pod red. M. Kłodzińskiego, A. Rosnera, Centrum Naukowo-Wdrożeniowe SGGW w Warszawie, Friedrich Ebert Stiftung, Biuro Śląskie w Gliwicach, Warszawa 1994

305

Rolnicy ’92 – rolnicy wobec zmian systemowych, pod red. A. Rosnera, CBOS, Warszawa 1993

Rozwój lokalny i regionalny po wejściu Polski do UE, pod red. A. Barcika, R. Barcika, Akademia Technicz-no-Humanistyczna w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2006

Rozwój obszarów wiejskich po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, pod red. R. Joń-czego, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Katedra Ekonomii i Gospodarowania Środowiskiem, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2008

Rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich wschodniego i zachodniego pogranicza (społeczne, ekono-miczne i instytucjonalne uwarunkowania), pod red. M. Kłodzińskiego i A. Rosnera, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 1999

Różnorodność biologiczna, pojęcia, oceny, zagadnienia ochrony i kształtowania, pod red. R. Andrzejew-skiego, J.R. Wiśniewskiego, „Zeszyt Naukowy Komitetu Człowiek i Środowisko” 15, Instytut Ekologii PAN, Warszawa 1996

Runge J., Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007

Runge J., Wybrane zagadnienia analizy przestrzennej w badaniach geograficznych, Uniwersytet Śląski, Ka-towice 1992

Rynek pracy na Śląsku Opolskim. Aspekty demograficzne, społeczne i ekonomiczne. Teoria i praktyka, pod red. R. Rauzińskiego, A. Zagórowskiej, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2004

Rynek pracy województwa opolskiego do roku 2013 na tle prognozy rozwoju gospodarki, pod red. M. Ducz-mala, W. Potwory, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Opole 2007

Samoorganizacja w społecznościach wiejskich. Przejawy, struktury, zróżnicowania, pod red. M. Wieru-szewskiej, IRWiR PAN, Warszawa 2002

Sapijaszka Z., Restrukturyzacja przedsiębiorstwa. Szanse i ograniczenia, Warszawa 1996

Słodczyk J., Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego” 298/2001

Sobczak M., Statystyka, PWN, Warszawa 1997

Sokołowska S., Bisaga A., Szwiec P., Zmiany w organizacji i produktywności rolnictwa indywidualnego w procesie integracji z Unią Europejską, Opole 2006

Sokołowski A., Analizy wielowymiarowe. Materiały kursowe – Kraków, 29-30 października 2003 r., Stat-Soft Polska, 2003

Solga B., Jonderko F., Heffner K., Wpływ przyjazdów z Niemiec na sytuację gospodarczą w województwie opolskim (na przykładzie wybranych elementów struktury gospodarczej). Raport z badań, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Opole 1993

Solga B., Migracje polsko-niemieckie i ich konsekwencje społeczno-ekonomiczne na obszarach wiejskich Ślą-ska Opolskiego, Stowarzyszenie Instytut Śląski w Opolu, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Opole 2002

Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, t. 3: Analizy wielowymiarowe, StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 2007


306

Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, t. 1: Statystyki podstawowe, StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 2006

Stanisz A., Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Tom 2: Modele liniowe i nieliniowe, StatSoft Polska Sp. z o.o., Kraków 2007

Starzecki O., Ekonometryczne modele wzrostu w planowaniu regionalnym, zeszyt 9, Warszawa 1979

Strahl D., Metody programowania rozwoju społeczno-gospodarczego, PWN, Warszawa 1990

Strahl D., Propozycja konstrukcji miary syntetycznej, „Przegląd Statystyczny” 2/1978

Strategia rozwoju województwa opolskiego (aktualizacja), załącznik do uchwały nr XXXIX/350/2005 Sej-miku Województwa Opolskiego z dnia 11 października 2005 r., Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego 2005

Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, pod red. A. Liro, IUCN, Warszawa 1998

Zarządzanie firmą. Strategie. Struktury. Decyzje. Tożsamość, Strategor. PWE, Warszawa 2000

Struktury i procesy kształtujące łódzki region społeczno-gospodarczy, pod red. A. Jewtuchowicza, A Suli-borskiego, Zakład Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2002

Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego, przegląd polskich doświad-czeń u progu integracji z UE, pod red. M. Kistowskiego, Problemy ekologii krajobrazu, t. 13, Gdańsk 2004

Suszyński C., Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw, Warszawa 2003

Sytuacja demograficzna Polski. Raport 1999–2030, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 2000

Sytuacja społeczna Dolnego Śląska, pod red. W. Ostasiewicz, Z. Pisza, Akademia Ekonomiczna im. Oska-ra Langego we Wrocławiu, Opole 2000

Sytuacja społeczno-gospodarcza w I półroczu 2005 r., Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2005

Sytuacja społeczno-gospodarcza Śląska. Szanse i zagrożenia, red. R. Rauziński, T. Sołdra-Gwiżdż, K. Szczygielski, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Politechnika Opolska, Akademia Ekonomiczna im. O. Lan-gego we Wrocławiu, Opole 2006

Szanse rozwoju regionów. Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne i środowiskowe, pod red. K. Heffnera, K. Malika, Komitet Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN, Regional Studies Association, Politechni-ka Opolska, Opole 2007

Szczygielski K., Geografia mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Ujęcie ilościowe, PIN – Instytut Śląski w Opolu, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole 2006

Śląsk 2020. Czynniki i strategie rozwoju, pod red. Z.M. Nowaka, R. Rauzińskiego, Wyższa Szkoła Zarzą-dzania i Administracji w Opolu, Opole 2007

Śląsk Opolski w warunkach integracji europejskiej, pod red. J. Słodczyka, M. Śmigielskiej, PTG – Uniwersy-tet Opolski, Opole 2003

Śląsk opolski. Region i jego struktura, pod red. S. Malarskiego, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 1992

Taksonomia struktur w badaniach regionalnych, pod red. D. Strahl, Wydawnictwo Akademii Ekonomicz-nej im Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999

Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2000

Tansky M., Structure, stability and efficiency of ecosystem, „Progress in Theoretical Biology” 5, Academic Press 1976

Thierry D., Restrukturyzacja przedsiębiorstw. Adaptacja pracowników do zmian, Warszawa 1995

Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody, pod red. T. Walkowicza, Kraków 2002

U progu wielokulturowości, pod red. M. Kempy, A. Kapciak, S. Łodzińskiego, Instytut Socjologii Uniwer-sytetu Warszawskiego, Warszawa 1997

Uwarunkowania rozwoju regionalnego województwa opolskiego ze szczególnym uwzględnieniem migra-cji zagranicznych, pod red. K. Heffnera, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Politechnika Opolska, Wydział Zarządzania i Inżynierii Produkcji, Opole 2002

Walesiak M., Propozycja rodziny miar odległości struktur udziałowych, „Wiadomości Statystyczne” 10/1983

Walory przyrodniczo-krajobrazowe Otmuchowsko-Nyskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, pod red. S. Koziarskiego, J. Makowieckiego, „Studia i Monografie Uniwersytetu Opolskiego” 287, Opole 2001

Werner P., Wprowadzenie do systemów geoinformacyjnych, Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Wydanie II, Warszawa 2004

Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., Przestrzenne zagospo-darowanie Polski na początku XXI wieku, IGiPZ im. S. Leszczyckiego PAN, Warszawa 2006

Widacki W., Domański B., Geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia, Instytut Geografii UJ, Kraków 1999

Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Problemy rozwoju obszarów wiejskich, pod red. S. Sokołowskiej, Uni-wersytet Opolski, Opole 2006

Wilczyński R., Europejski program odnowy wsi – wykorzystanie doświadczeń Nadrenii-Palatynatu i Dol-nej Austrii, „Wieś i Rolnictwo” 3/1999

Wilczyński R., Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce – doświadczenia wojewódz-twa opolskiego, Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań 2000

Województwo opolskie 1999. Wstępna diagnoza wybranych dziedzin, pod red. D. Berlińskiej, Opole 1999

Województwo opolskie regionem zrównoważonego rozwoju – foresight regionalny do 2020 r. Kluczowe ob-szary badawcze i opisy scenariuszowe, pod red. K. Malika, Politechnika Opolska, Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole 2008

Województwo opolskie. Sytuacja społeczno-gospodarcza w 2003 roku. Priorytety polityki migracyjnej i jej regio-nalne uwarunkowania. Wybrane zagadnienia, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2004

Województwo opolskie. Sytuacja społeczno-gospodarcza w 2006 roku na tle lat 1998-2005. Charakterystyka miast, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2007

307


308

Wojnicka E., Tarkowski M., Klimczak P., Przestrzenne i regionalne zróżnicowanie ośrodków wzrostu. Po-laryzacja a wyrównywanie szans rozwojowych. Przesłanki dla kształtowania polityki regionalnej państwa. Ekspertyza dla Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Gdynia – Rzeszów 2005

Woś A., Zarys klimatu Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, wydanie drugie, Poznań 1996

Woźniak B., Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec rynku pracy, Wydawnictwo Akademii Eko-nomicznej w Poznaniu, Poznań 2008

Wpływ zróżnicowań regionalnych na możliwości przekształceń wsi polskiej, pod red. A. Stasiaka, „Biuletyn KPZK PAN” z. 188, Warszawa 1999

Wroniecki M., Wybrane dane charakteryzujące rolnictwo w województwie opolskim, Urząd Marszałkow-ski Województwa Opolskiego, Opole 2000

Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji, pod red J. Słodczyka, M. Śmigielskiej, Uniwersy-tet Opolski, Opole 2008

Współczesne problemy polityki ekonomicznej, pod red. S. Korenika, Z. Przybyły, Uniwersytet Ekonomicz-ny we Wrocławiu, Jelenia Góra 2008

Wybrane problemy ekologii krajobrazu, pod red. L. Ryszkowskiego, S. Bałazego, Poznań 1992

Wyjazdy zarobkowe – szansa czy zagrożenie? Perspektywa społeczno-moralna, pod red. K. Glombika i P. Morcińca, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005

Zacny B., Zastosowanie SEM w analizie makroekonomicznej. Taksonomia nr 11. Klasyfikacja i analiza da-nych – teoria i zastosowania, „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu” 1022, Wrocław 2004

Zarządzanie strategiczne. Problemy teorii i praktyki, pod red. R. Krupskiego, Akademia Ekonomiczna im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999Zarządzanie. Wybrane problemy zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem, pod red. M. Przybyły, Wrocław 2003

Zastosowanie metod taksonomicznych, pod red. T. Borysa, M. Walesiak, Akademia Ekonomiczna im Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1994

Zmieniające się oblicza regionu górnośląskiego, pod red. W. Jachera, A. Klasika, Polska Akademia Nauk – Oddział w Katowicach, Wydawnictwo Gnome, Katowice 2007

Znaczenie regionalnych warunków inwestowania w procesie lokalizacji inwestycji gospodarczych. Raport z badań, K. Heffner, B. Klemens, R. Niedzielski, B. Solga, Politechnika Opolska, Opole 2009


311

PRZEDSIĘBIORSTWA JUTRA... AKTY PRAWNE

AKTY PRAWNE

1. Dyrektywa Rady 79/409/EWG z 2.04.1979 r. w sprawie ochrony dziko żyjących ptaków (ze zmianami)

2. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21.05.1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (ze zmianami)

3. Europejska Konwencja Krajobrazowa, Florencja 20 października 2000 r., European Treaty Series 176

4. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/1/2000 z 3 stycznia 2000 r. w sprawie uznania za pomniki przyrody obiektów znajdujących się na terenie województwa opolskiego (Dziennik Urzędowy Województwa Opolskiego nr 6, poz. 23)

5. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/10/2000 z 17 maja 2000 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Góry Opawskie (DU Woj. Op. nr 33, poz. 170)

6. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/11/2000 z 17 maja 2000 r. w sprawie Parku Krajobrazowego Góra św. Anny (DU Woj. Op. nr 33, poz. 169)

7. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/10/2001 z 19 lipca 2001 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (DU Woj. Op. nr 65, poz. 497)


9. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/12/2001 z 23 lipca 2001 r. w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów przyrody na terenie województwa opolskiego (DU Woj. Op. nr 65, poz. 499)

10. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/14/2000 z 17 maja 2000 r. w sprawie obszarów chronionego krajobrazu w województwie opolskim (DU Woj. Op. nr 33, poz. 173)

11. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/2/1997 z 3 lutego 1997 r. w sprawie wprowadzenia indywidualnych form ochrony przyrody (DU Woj. Op. nr 4, poz. 20)

12. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/2/1998 z 2 września 1998 r. w sprawie wprowadzenia tymczasowej ochrony przyrody (DU Woj. Op. nr 46, poz. 252)

13. Rozporządzenie Wojewody Opolskiego nr P/4/2000 z 21 stycznia 2000 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody pod nazwą „Kokorycz” obszaru lasu położonego na terenie gminy Grodków (DU Woj. Op. nr 6, poz. 26)



16. Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Opolu z 28 maja 1988 r. w sprawie ochrony walorów krajobrazu (DU Woj. Op. nr 19, poz. 231, z późniejszymi zmianami)

17. Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU nr 92, poz. 880)

18. Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU nr 62, poz. 627)

Documents

III - efs.2007-2013.gov.pl · Rozdział 2. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa opolskiego ... CZĘŚĆ. II. METODOLOGIA BADAŃ NAD ROZWOJEM PRZEDSIĘBIORSTW JUTRA