D. D.DlSSERfAtlO ΡHitOSOΡΗICA

De

6)yamEx cenfenfu ampliJJ*. ordin. Philojogh.

in Regia Academia Upfdlienfi,\PR^SIDE,

VIROCELEBERR

D:no Mag. JOHANNEIHRE,

ELOQUENT. Et POL1T. PROFES. REG.Et SKYTT;S. R. S. KL,

Publice vtnüUnd&m ßfl'ttLAURENTIUS HEDNER,

EERMELANDUS.In Audit. Caro!. Maj. DieXX///Jun. MDCGLI.

Tempore, Jtojtrmtridiem, folito»STOCKHOLMLE, in Typogr, Reg,

IN SACRAM REG. MAJESTATEMMagna, Fidei Viro

Reverendiffimo Patri ac «ae* Domino,

D«o NICOLAOLAGERLÖF,

S. S. Theologise Doctori confum-matillimo, Dioecefeos Carolftadien-fis Superintendenti, Plur. Ven.Confiilorii Prasidi, Gymnaiiifcholarumque, Ephoro Gra-

viilimo, adcuratiffimo>Macenati Maximo.

NOn ca cft antmo vis atqtie fiducia> ut adTUÄ» Reverendiffime PRAESUL,liminaaccedere , tätnquc exiguum mupus dcferre fu-ftinercm, nifi me tjcyiidantem crigerct acipon-te quafi ad fe vocaret ..cejebratiffimma TUA

grr-

gratia, qunn ut omnes Sc iingu'i venera/i tur,ftamaxime illi experiurirur, qui bonis artibus& fcientiis addiiccndis, ieriam navant operans.Nec mea, qua tantum MEEGENATEM fub-miffe colo, pietas ac rcvercntia permiitit, uthane venerabundae mentis teftand^ occafio-nem avidiflime non arriperem. Has igiturpertenues itudiorum meorum primitias nonaJio fine ΝOMINI TUO fplendidiffimo ia-cratas cupio, quam ut devoriilimae veneratio-nis aliqua exftet fignificatio, qua etiam men-te rogo atque obfeoro? digneris leve hoc rnu·'^ufculum iereno vuJtu accipere, meamqucfortunam TLLE in pofterum gratiae haberecommendatam. Interea ad fummum & cle-mentiiTimum rerum omnium arbitrum calidis-iima femper fundam iuipiria, jubeat TE, Rc-verendiffime PRiESUL, per longam annorumferiem ialvum vivere & foipitem, omnique fc-Jicitatis florecumulatiiiimum feroque illam o-riri diem, quse tot eccleiiis, tot pignoribus no-biliifimis* tot denique clientibus acerbiffimumTUI adferet defiderium.

Permaneo dum ufura vitae concediturREVERENDISSIMI NOMINIS TUI

Cultor devotiflimus

LAURENTIUS HEDNER-

Vins admodutn & Flur. Reverendis,Praxl-irisnmis. & Doihffimis ,

Mag. NlCOLAO SPAK,S. Theologta, ad Gym afium Carclßaa'rtnfe, LECTORl Celebfr*rimo j Ven. Conßßoni <lAD ESSORI aigufßmo, PASTORl ζβ

PRtABPOSlTO in Grava longe ad· urarißi/no.Mag. JONAE ULLHOLM,

fagicet £5? Ethices LECTORI ad Ciaram Ρercehbri , ConßßoriiAD ESSORI Graviffiim, PASTORr in Hammar οη merttißimo.

Mag. BENED. D. TINGBERG,Eloquentια LECTORI Solertijfimo , ven. Corßßorii ADSESSORI

Aqmsßimo.Mag. JOHANNI FRYXELL,

Mathf. & Hiß. LECTORI longe dexterrimo, Ccnfifiorii Gjmnaßie^ccADSESORl laudatißimo.

DtNO JOHANNI BERGMAN,PASTOR! in Εergelanda meritrßimo , vigilantijßmo►

Mag. ELAVO SE1DELIO,*Ad Gymnaßum Carolß. lADJßJNCVO dexterrim9·

D:no olavo vigelio,In Scbola Trivialt CCLLEGAE laudatißimo*PATRONIS ζ$ EVERGETlS gerpetuo colendiu

EXercicium hoc qualecunque Academicum de Imputation« fafli a'iieni mRepublica, VOBIS, PATRON1 exoptatillimi,, ceu tefleram gratae yolun-tatis & perpetuae beneficiorum memori« confecrare ab officio, meo non

duxi alienum, Accipite quaefo , melioretn in parcem munufculum, quod necanimo ofi'erentis, neeVESTRlS meritis litis· reipondet, meque polt hsc veftrabenivblentia ampleäemini $ lic ego nunquam deliftam, proVESTRA perennifelicitate vota luieipere fervidiffirua .

Ad:m. &Plur. Rev; & DoétiffimorumNOiMINUVl VESTRORUM»Cultor humillimus

LAURENTIUS HEDNER.

I. Ν. J.§■ '·

Nter innumeras, quibus folium re-gium quotidie circumfeptum eft, cu-ras non hasc fåne eft minima, quacin aélionibus civium jufta valorismenfura dijudicandis , & ad felicita-tem focietatis communem dirigendis

ponitur. Occurrunt enim heic multa negotia quae fo-lidam praecepforum moralium fcientiam, multipli-cem rerum ufum feu experientiam, & follicitammentis attentionem maximopere poftulant. Eft quae-libet a£lio fuis ftipata circumftantiis, iisque tam di-verfis ac difcrepantibus, ut vix inveniatur fa&um al-teri per omnia fimile: funt civium, dotes & qua-litates mirum in modum variantes > ut > fi vel maxi-me eandem plures committant a&ionem, ejusdemiaP?en i^a. aPud fingulos fsepe non fit pretii atqueaeftimationis. Hinc quanta efte debeat Principis cu·ra atque prudentia, quanta in judicando perfpicacia

A &

5 ) o ( §|jf*6 folertia quilibet facile concludere poteft. Perarduafane imputationis dodrina ad civilem focietatem ad-plicata optime nos admonere poteft, quam gravehu-meris imperantium onus fit impofitum, quamque^quum fit, ut cives fumma & graviffima illos co-lant pietate ac veneratione, quibus tam moleftamnorunt eflfe fuae falutis confervationem. Meum ve-

ro non eft inftitutum, omnem in civitate imputatio-nem quae latiflime omnino patet, ardiffimis hujusdififertatiunculag limitibus includere: in eo potiusmeaqualifcunque verfabitur opera, ut, pro ingenii mo-dulo, imputationem fadi alieni in republica brevicommentatione exponam, atque adeo commonftrem,an & quo jure poflit in foro civili alteri imputa-ri fadum bonum vel malum, quod alter perpetra-vit. Tuam vera, C. L. gratiam & cenfuram be-nevolam, omni, qua par eft, veneratione & obfer-vantia mihi expeto.

§. II.Quoniam de fado alieno ejusque in republica

imputatione tota hage quantulacunque inftituenda eftquaeftio, juvabit forte ab initio tarn fadi quam im¬putationis ideam paulo diftindius evolvere. Fadunvfenfu generali eft quaevis adio, quag aliquem produ-citeffedum, five a libertate agentis illa dependeat,five naturas vires & inftindum nude fequatur; fic fa-da naturag in hiftoria naturali folent recenferi, ubitarnen qualis fit in corporibus vis agendi nemo per«fpicit. Senfu autem ftridiori feu morali fadum eftquavjs aBio libera cum fuis circumßantiis fyeBata, at¬

que

que adeo, cum nulla fit adio libera inter bonam &malam media feu indiferens, femper aut bonmn eil ?

feu verse agentis felicitati conveniens, aut mdlum, feuftnibus a Deo propofitis repugnans. Quemadmo-dum vero illud fadum dicitur proprium, quod meisviribus ipfe committo: ita alienmn ex adverfo adpel-latur, quod a mea facultate agendi non profifcitur.Imputatio autem itridius fumta, φ atbus kgislatorisfiu fuperioris quo confetfariaJaBi lege definita auBoriejusdem adjudicat; latius enim patet illa definitio, quaipaputatio dicitur judicium de moralitate adionis velfadi aliorum, cujus hoc eil a confcientia difcrimen,quod haec de adionibus & fadis propriis ad legemrelatis fit judicium. Cum vero ad imputationemproprie fumptam id in primis requiratur, ut ad fa-dum adplicetur aliquod confedarium in lege cumeodem connexum, per fe patet non poffe ab alio fa-dum valide imputari, nifi abillo, qui poteilate pel¬let legislatoria & inferiores obligare poteil. Quidenim mea refert, fi ab illo poena vel pr^mio dig-nus cenfeor, qui nec bona nec mala mihi adferrepoteil? Sed prakter judicem feu fuperiorem, qui velper fe vel per delegatos imputat, Sz audorem fadilibere agentem, in omni imputatione fria de-bent confiderari, texffaElum & confeäarium fado fe-

^ cundum legem adjungendum, Lex autem vel divi-na eil partim natura partim revelatione cognita,vel.humana ab homine imperante lata 8z promulgata.lila omnes adiones hominiim liberas refpicit, hascnon nifi externas, quatenus ad felicitatem civilem

As, all-

4 4^ ) ° C §§ί*aliquam habent relaiionem. Fadum, ίί bonum fenlegi conveniens fuerit, praernium, Γι malum feu con-

' tra legem commiffum, poenam habet Γιbi propofitam,Fundamentum fane imputationis eil libertas ejusquead fadum fpontaneus confenfus; hinc omnisadio intantum imputatur, in quantum a libertate agentisdependet, nec ullus proprie fadi cenfetur audor>nifi qui revera in idem libere confenrit.

§. III.In foro Divino ubi Deus & legislafor eil & ju¬

dex, omne fadum fuis imputatur audoribus. CumenimDeus legem nobis prasfcripferit perfediffimam>& cunda hominum fäda acfäBquatiilime cognofcaf ?üeri non poteil, ut Ulli ab homine fufcipiantur a-dus liberi, quos non fua vel remuneratione vel pce-na dignos judicet. Unde etiam nullum in hoc fo¬ro peccatum fine exada fatisfadione remittit, quseubi fit quserenda ratio humana ignorat, revelatiodivina abunde monilrat. In foro autem humanoubi homo aliis legitime praepofitus poteilatem legis-latoriam & judiciariam exercef, hieri non poteil *ut omne fadum imputetur agentibus; cum nec ju¬dex omnes fubditorum adus cognofcere valeat,necleges fingula fadorum individua, utpote innnite muhta & varia, determinare poffint. Interna certe Scminima non judicat Princeps, in illis tantum de-terminandis occupatus, quorum diredionem ad fe~licitatem civiurn deprehendit efife neceiTariam. HincImputation! civili fada tantum fubjacent, quae legi¬bus civitatis vel conformia funt vel contraria; Ce¬

tera

«β )o(fera qrrae nulla lege civili vel prceripiuntur vel pro-hibentur, eatenus licita funt feu civiliter indifferen-tia, legi tarnen naturali nihilominus fubjeäa.

§. IV.Faåum alienum duplici ratione confiderari

poteil ; aut enim neque a viribus corporis ne-cue a libertate mentis mei^ependet, atque illud >

quod fimpliciter vel abfolute alienum dici potent,nulla ratione mihi imputatur, cum ejus nec phyfi-ca nec moralis cau (Ta exiilam, neque adeo funda-mentum adfit imputationis, quod in libertatis ufuponitur: (§. 2.) Aut etjam certo tanturn refpe&ueil alienum, feu quod a mea quidem libertate, fednon a meo corpore dependetj hoc autem jure mi¬hi imputatur, quoniam vera adefl imputandi ratio,liber nempe in a&ionem confenfus , atque hoc mo¬do fum cauiTa faäi moralis. Multi quidem folentapud doélores Philofophi^ moralis enumerari modi,quibus fa&um alienum moraliter dici poflit noilrum,fed cun&i tamen ad confenfum redeunt, qui promenfura influxus in efficientemt*adjuvantem com-mode poteil dividi. Scilicet efficienter ut fic dicam,illud faétum ab alio patratum meum eil, quod ii-ne meo confenfu non exilitififet: Sic quod meo juf-fu peragitur, re&e mihi ut cauflk principali tri-buitur. Is autem confenfus folum adjuvat, quo de-ficiente, nihilominus fuifTet adio alterius, licet nonpari vel celeritaie vel alacritate, commiflfa. Hoc mo¬do fvadendo aäionem & laudando propofitum fa-åum alienum in me quodam modo derivandum

A 3 curo.

6 ^ )°( I"curo. De omiflione confenfus moralis idem cftftatuendum. Eft vero omiflio moralis ubi illa in-fermittitur adio, ad quamvei patrandam, vel o-mittendam datur obligatio. Hinc jure laudatur ,

qui a rebellione, ceteris furentibus , abftinet; re¬de etjam reprehenditur, qui Patrik adflidas opemferre negligit.

§. V.Hasc vero quac in genere de fadi alieni jmpu-

tatione diximus, ad ftatum hQminum in republicadegentium facili negotio poflfunt adplicari. Occur-rit enim in focietate civili duplex fadum alienumaliis imputandi ratio; Altera ex lege naturalis al¬tera ex legibus & ftatutis civitati propriis. In ca-fu priori padum illud unionis inter Principem &cives fubditos, quo una omnium voluntas eft intro-duda atque ftabilita? fundamentum praebet imputa-tioni adionum, quae ex jure & notione focietatis,a fingulis licet patratas, omnibus tamen fociis mo-rali aeftirnatione tribuuntur. Sic Principi, qua talimerito adiones civium juffu ejus & confenfu patr^-tae, in foro legis naturalis imputantur ; jufte etjamcivibus fadum Principis? utpote eorum generaliconfenfu fundatum? adfcribitur. Laudatur ex as-quo Princeps ob induftriam & juftitiam civium, vi-gilanti ipfius cura excitatam vel provedam : aman-tur ab exteris cives ob fidem & conftantiam prin¬cipis in padis & fcederibus fervandis: et ex ad-verfo, princeps legem naturae & gentium violaffecenfebitur, ubi cives? ipfo jubente vel permittente?

vici-

«sgf ) O ( §§» 7vicinis inferunt injuriam: impetitur armis civitas,ubi princeps aliam gentem gravi lasfione offendit.Sed per fe patet, de illis tantum aåionibus hoceflfe intelligendum, quae ex publico & mutuo con-fenfu explicari poffunt, feu qua: fociorum & obli-gationem Sc poteilatem agendi fupponunt. Qvisenim principi imputandum diceret fa&um a civi-bus imorigeris vel rebellantibus, ipfo prohibente,nolente vel ignorante , patratum t Quis civibus fin-gulis crudelia Tyranni facinora, quae ipfi nec fuoconfenfu probabant nec impedire poterant, putaretadfcribenda? Sane ut tyrannus princeps non eil?ita cives principi repugnantes ut focii non agunt.Hac vero ad focietates etjam minores ex parili ra-tione referri poterunt. (a)

5- VI.Noilrum autem propofitum tangit propius illa

fa&i alieni imputatio? quae in republica & coramtribunali ex lege civili folet habere loeum. Ne ve¬ro falcem in alienam meiTem? ut dici folet? immi-fifife videamur , obfervandum eil ? non heic ad legeshujus vel illius civitatis fieri adplicationem? quodjurisprudenti^ civili eil proprium, fed ad leges ci¬viles , qua tales haberi refpe&rfm ? quse utique Phi-lofophiae civilis funt obje&a. Ex his vero legibus?iure naturae perpetuo fubnixis, fa&um abfolute a-lienum nemini civium imputari juile poteil. Nam

ut

(d) Conf. elegant, difler. cl. Ρet, Fogelberff de imputatiovc A*üior.ftm focutornm, ante aliquot annos heic ventilata.

8 )»( ^ut nemo ob alterius merita, ad fe nullo modo per«tinentia? remunerandus eil: ita nec uilus ob deli-da alterius? qua? ipfe nullo confenfu promovet,puniendus. Etenim pcenam infligere innocenti,&praemium immerenti conferre, regulis juftitiae ma.·nifefto adverfatur. Non quidem negamus ? fieri in-terdum poflfe in republica, ut alter prseclara edaüfacinora, alius vero eadem fibi immerito tribuat ?inimo etjam propter eadem prasclara fortiatur pr#-mia 5 uti nec infrequens folet efle cafus, ubi vel perignorantiam vel malitiam civium fceleris accufeturiile? qui tarnen ab illo prorfus eil immunis,quod durius eil, addu&is teilibus, condemneturjSed quemadrnodum hoc in genere infirmitatis hu-manae lucuientum eil indicium ? quae fcilicet impe-dit, quominus imperans fingulorum civium meritftvel deli&a pervidere valeat: ita nec leges nec judi-cia principis injuilitiae pofifunt argui? quod tam pras-claris publica? felicitatis adminiculis ad focios op-primendos injuile atque nefarie abutantur fcelerati.Facit in tali cafu judex? incorrupte fecundum legesjudicans? quod fuum eil, illasfa confcientia, cumipfe fraudem nec fciat nec adferat: injuilos verodelatores horrenda manet injuilitiae poena,

§. VII.Si vero fa&um ab altero commifTum ex libera

mea voluntate ejusque pleno confenfu vel in totumvel ex parte dependet ? jure ejusdem confe£laria bo¬na vel mala mihi princeps adjudicat. Sic juilam pa-terfamilias fubit pcenam ob furtum vel aliud deli-

ämu

«'«I ) 0 ( gs» Ρ$um a filio vel fervo , fuo confenfu, admilTum;juftam etjam tollit herus remunerationem, Γι perfuos domefticos agriculturam infigniter emendavitvel aliud qucldam facinus egregium patravitquod enim quis per alium cfficit, ipfe fecififeilatuitur, eftque heic confenfus efficiens, (§.4.)qui fa&um alienum principaliter reddit no-iirum. Qui vero alterum fuae poteftati non fubje-dum ad legem violandam vel fvafione, vel laudevel alio quocunque modo impellit, vel etjam adturpia graffantem facinora, ubi poteil ac debet,non impedit, ille focias quafi fa&o adjunxit manus γ

atque adeo poenarum jure fit particeps. Et qui a-ftionem bonam fuo confenfu adjuvat, pro men furainfiuxus remunerandus eil, quam mercedem deter-minandi, ut & pcenas in cafu oppofito itatuendiprincipi foli jus competit. Ceterum qui non impe¬dit bene agentern, pra:mia quidem proprie fic di-&a meretur nulla, fed exiilimationem tarnen fim-plicem cum juribus connexis hoc modo falvam re¬tinet. , Sed heic fubfiitere temporis & facultatumratio Jubet. Tibi vero, o fumme Deus, qui fa£la-noftra omnia miro juftitias & clementiae tempera-mento judicas, atque aliena nobis merita gra-tiofe imputas, fit Uus & gloria fempiternal

Rantumv

Pradlaiitiffimo Dino Auctori.

DO&rina imputatiönis, taxito eft praeftantior,quod prudenti ejus adplicationi fecuritas rei-pUrblias, magna ex parte fit innixa. Hinc non

poteil non ille maximam promereri laudem, qui intam utili atque eximia fcientia illuilranda egre-giam coliocat operam. Tu vero, Amice aeftuma-tiffime, in fuccin&a hac Tua? fed nervofa? dis·fertatione ita oftendifti, quid in imputandis faäisalienis fit obfervandum? ut quisque hujus difcipli-nas aequus ^ftimator, ingentes Tibi ultro prabeatlaudes. Ego vero Tibi gratulor ex animo, fimul-que voveo, ut Te prasmiis ma&atum , Tuas vir.tuti ac diligentia? congruis quamprimum laeti videa-mus.

.

NICOLAUS JACOBÜS NYMAN.

PoJitiflimo D:no Auetor i.

R&iffimum quidem, quod nos jam din jun-xit, amicitiae vinculum prohibet quominusJaudes tuas, meo fane prasconio hand indigen¬

tes, operoiius exponere inilituam. Sed tamen da-tam hane occaffionem laetus arripio , qua meam defelici rerum tearum fucceflii laetitiam publice liceatdeclarare. Tibi, amice Svaviflime, Gratulor pro-greffus in litteris omnino laudabiles, atque utquam primum indefeffas Tuae diligentia fruélusreportes uberrimos,; fincero mentis adfe&u vovea.

MAGNUS FRYCHIUS'

Prseftantiffimo ac Do£HffimoDomino Refpondenti

Amico Sincerisiimo, Integerrimo!

ΓΊΓλΑϊϊϊ maximis benevolentise documentis, qui·- I bus me faepius cumulare voluifti, quam lin*JL cera illa, atque ar&iflima, quas inter nos

iamdiu fuit ? familiaritate commotus, non potui,quin, occafione hac tam opportuna, gratum nonminus animum, quam maximum in Te amorem,publice declararem. Affiduos, quos in artes imgenuas ac liberalesJnfumfifti, labores, quin & pubcram, qua polles, rerum cognitionem exponere ,nec poffum, nec opus eft; hasc enim cuivisj. indifertationem hance egregiam oculos ccrtH+enti,fatis manifeito conilat. Gratulor igitur Tshi, amiceSvaviffime, ex iincero peélore, laudes honoresque,ad quos, indefefifa Tua fedulitate, viam Tibi pa¬ras, Deumque Optimum, pro perenni Tua felici-citate, feriis me quotidie veneraturum precibus pol·liceon,

SVENO LGNGMARK*