IDAZLAN GUZTIAK - Euskaltzaindia · kronologia: bizitza - idazlanak – garaia..... 379 vii. argitalpen honetaz..... 391 t e s t u a k euskarazko testuak euscal-errijetaco olgueeta

FRAI BARTOLOME SANTA TERESA

IDAZLAN GUZTIAK

Edizio kritikoaJulen Urkiza Luis Baraiazarra

REAL ACADEMIA DE LA LENGUA VASCA/EUSKALTZAINDIAEDICIONES EL CARMEN

Bilbao 2000

Euskararen Lekukoak- 20Karmel Sorta - 12

FRAI BARTOLOME SANTA TERESA

IDAZLAN GUZTIAK

EUSKARAREN LEKUKOAK- 20Colección

KARMEL SORTA - 12

© REAL ACADEMIA DE LA LENGUA VASCA/EUSKALTZAINDIA© Plaza Barria, 15 - 48005 BILBO

© EDICIONES EL CARMEN© c/ Manuel Iradier, 2 - 01006 VITORIA-GASTEIZ

I.S.B.N.: 84-95438-01-1Legezko Gordailua: BI-1401-00

Fotokonposizioa: Ikur, S.A.Cuevas de Ekain, 3, 1º - 48005 BILBO

Moldiztegia: A.G. Rontegui, S.A.L.Avda. Ribera de Erandio, 4 - 48950 ERANDIO

Bizkaiko ForuA l d u n d i aKultura Saila

Diputación Foralde BizkaiaD e p a rtamento de Cultura

AURKIBIDEA

Aurkezpena, Andres Urrutia........................................................................... 25

SARRERA OROKORRA

I. BIZITZA ....................................................................................................... 32

1. XVIII eta XIX. mendeen arteko egoera sozio-erlijioso-politikoa ............. 322. Madariaga-Garate familia............................................................................ 351. Hiru anaia eta hiru iloba karmeldar..................................................... 391. a. Jose Madariaga Garate (Frai Jose S. Migelena).................................... 391. b. Kristobal Pedro (Frai Pedro S. Joserena) .............................................. 411. c. Hiru iloba karmeldarrak ......................................................................... 423. Bartolome Madariaga Garate: Haurtzaroa eta gaztaroa............................ 431. a. Etxebarrin jaio eta Markinan bizi izan zen............................................ 431. b. Erlijio-egoera: Markinako Karmengo komentua................................... 464. Karmeldar: nobiziatua eta ikasketak (1789-1799)..................................... 481. a. Nobizio Korellan (1789) ......................................................................... 481. b. Filosofia eta teologiako ikasle (1790-1799)........................................... 521. c. Bartolome ikasle zeneko gertaera sozial eta pertsonal batzuk............ 615. Aita Bartolome Markinan: predikari eta idazle ......................................... 621. a. Frai Bartolome Markinan........................................................................ 621. b. Predikari .................................................................................................. 651. c. Idazle........................................................................................................ 726. Komentuak ixtea Frantsestean (1809-1813). Bartolome atxilotua............ 791. a. Egoera politikoa frantsestearen hasieran............................................... 791. b. Komentuaren aurkako salaketak........................................................... 801. c. Karmeldarren kanporatzea ..................................................................... 831. d. Frai Bartolome Santa Te resa, atxilotua, eta Etxebarrin konfinatua ......... 841. e. Komentu eta elizaren egoera................................................................. 887. Frai Bartolomek Karmengo komentua berreskuratzen du (1813)........... 898. Karmengo Nagusi (1817-1820)................................................................... 931. a. Frai Bartolome kargu berrian................................................................. 931. b. Prioreari dagozkion lanetan................................................................... 941. b. 1) Arazo ekonomiko batzuk .................................................................. 941. b. 2) Udalarekin eztabaidak........................................................................ 95

BARTOLOME 7

1. b. 2) aa. Teilapea......................................................................................... 951. b. 2) bb. Osasuna........................................................................................ 971. b. 2) cc. Erlojua........................................................................................... 991. c) Frai Bartolomeren ospea........................................................................ 991. d) Frai Bartolomeren lehenego pausoak egoera politiko-erlijioso berrian . 1009. “Isla”ko basamortuko nagusi (Sestao, 1820-1824) .................................... 1011. a. “Isla”ko Basamortu historikoko priore .................................................. 1021. b. Egoera sozio-politikoa............................................................................ 1031. c. Aldakuntza problematikoak Basamortuan egoera politiko berrian..... 1071. d. Hiru urteko konstituzio aldian, komentua salbatzeko ahaleginetan... 1131. c. Prioretzako lau urteen amaieran............................................................ 11810. Probintzialaren aholkulari (Burgos, 1824-1826) ...................................... 12010. a. Egoera sozio-politiko-erlijiosoa hoberantz.......................................... 12010. b. Probintzialaren aholkulari karguan berriro ......................................... 12111. Santanderko apezpiku-jauregian, apezpikuaren aitor-entzule eta ahol-11. kulari (1827-1829)...................................................................................... 12410. a. Santanderko apezpikutegian izan zuen ekintza ................................. 12410. b. Euskal kulturazko ekintza.................................................................... 12510. c. Málaga-ra............................................................................................... 12612. Lazkaon, nobizioen maisu (1832), bere heriotzararte (1835-XII-11) ..... 126

II. EUSKARAZKO IDAZLANAK – SERMOIGINTZA. ITURRIAK ............... 131

1. Argitaratutako idazlanak ......................................................................... 1311. A) Euscal-errijetaco olgueeta...................................................................... 1311. A) 1. Lehen argitalpena: 1816an................................................................. 1311. A) 2. Beste argitalpenak.............................................................................. 1341. A) 2. a. 1904ko (1914ko) argitalpena. E.S. Dodgson................................ 1341. A) 2. b. Facsimila ........................................................................................ 1351. A) 2. c. 1986ko edizioa. L.M. Mujika......................................................... 1351. A) 2. d. 1987ko edizioa. P. Altuna ............................................................. 1371. A) 2. e. Aita Lon Arteaga............................................................................ 1381. A) 2. f. Euskarri informatikoetako testuak: EJIE - Josu Lavin.................. 1381. A) 3. Edizioen arteko menpekotasuna ...................................................... 1381. A) 3. a. E.S. Dodgson.................................................................................. 1381. A) 3. b. Josu Lavin - L.M.Mujika eta faksimila .......................................... 1381. A) 3. c. Altunaren testua............................................................................. 1401. A) 3. d. Eskema eta ondorioak .................................................................. 1421. B) Icasiquizunac.......................................................................................... 1431. A) 1. Liburukia............................................................................................. 1431. A) 2. Liburukia............................................................................................. 1471. A) 3. Liburukia............................................................................................. 1491. C) Sermoiak................................................................................................. 151

FRAI BARTOLOMEREN IDAZLAN GUZTIAK8

1. A) 1. Sermolari............................................................................................. 1511. A) 1. a. Predikari-ofizioa Ordena barruan................................................. 1521. A) 1. b. Albiste batzuk................................................................................ 1521. A) 2. Gorde diren eta galdu diren sermoiak............................................. 1521. A) 1. 2. – Sermoia gurasuen ta umeen oneraco....................................... 1531. A) 1. 2. – Ama Santa Teresa Jesusenaren ondraraco ondo esatia........... 1541. A) 1. 2. – Ama Virginiaren jaijotzia............................................................ 1541. A) 3. Iturriak eta sermoien estiloa (Oratoria)............................................ 1561. D) Beste era batera “Argitaratutako” edo prestatutako idazlanak........... 1571. A) 1. Euskarri informatikoan dauden testuak (EJIE - Josu Lavin) ........... 1571. A) 2. Argitaratzeko prestatutako idazlanak: Aita Lon............................... 157

2. Iturriak ....................................................................................................... 1591. 1. Ikasketa ofizialak: filosofia eta teologia ................................................ 1591. 2. Markinako biblioteka, eta estudio pertsonala....................................... 1601. 3. Haren lanetan agertzen diren autoreak, aipamenak ............................ 1661. 3. a. Bibliako iturriak.................................................................................. 1681. 3. b) Eliz Gurasoen iturriak........................................................................ 1691. 3. c) Eliz Irakaspenekoak........................................................................... 1691. 3. d) Maite zituen autoreen iturriak........................................................... 170

III. ERDARAZKO IDAZLANAK ..................................................................... 171

1. Plauto bascongado (1828) .......................................................................... 1712. Anti-Plauto polígloto (1829) ....................................................................... 1743. Apuntaciones… 1815 (1992) ...................................................................... 1764. Gutunak, txostenak, idazkiak..................................................................... 1795. Bartolomeren ofiziozko beste idazki autografoak .................................... 183

IV. FRAI BARTOLOMEREN EUSKARA ......................................................... 191

1. Grafia .......................................................................................................... 1921. a. Bokalak.................................................................................................... 1921. b. Kontsonanteak........................................................................................ 1941. b. Puntuazio-markak................................................................................... 1981. b. aa. Galdera-markak eta harridura-markak............................................. 1991. b. bb.Azentuak............................................................................................ 1991. b. cc. Komak................................................................................................ 1991. b. dd.Puntu eta komak............................................................................... 2011. b. ee. Bi puntuak......................................................................................... 2021. b. ff. Eten-puntuak..................................................................................... 2041. b. gg. Marratxoa........................................................................................... 205

AURKIBIDEA 9

1. c. Hitzen elkarketa eta banaketa................................................................ 2061. b. aa. Hitzen elkarketa................................................................................ 2061. b. bb.Hitzen banaketa................................................................................ 2092. Fonetika ...................................................................................................... 2151. a. Bokalak.................................................................................................... 2151. b. Kontsonanteak ........................................................................................ 2231. b. aa. s / z txistukarien alternantzia.......................................................... 2231. b. bb. n, l, r kontsonanteen ondoko txistukariak..................................... 2251. b. cc. F / P ezpainkarien trukaketa......................................................... 2281. b. dd. Ahostun bihurtzen diren barneko kontsonanteak......................... 2281. b. ee. Kontsonante sabaikariak.................................................................. 2301. b. ff. Disimilazioak eta zenbait kontsonanteren aldaketa ...................... 2301. b. gg. Etimologiari gehiegi atxikirik .......................................................... 2361. b. hh. Gune horietan ohikoak ez diren kontsonante afrikariak.............. 2361. b. ii. Gune jakinetako aldaketa fonikoak................................................ 2381. b. jj. Kontsonante ahostun eta ahoskabeak /n/ eta /l/-ren ondoren.... 2401. b. kk. Bokal arteko kontsonante ahostun batzuen galtzea...................... 2411. b. ll. Dardarkarien galtzea zenbait gunetan............................................ 2431. b. mm.Hitz-hasierako dardarkarien aurreko protesia................................ 2433. Morfologia ................................................................................................ 2441. a. Deklinabidea........................................................................................... 2441. b. aa. Deklinabideko kasuen eskema........................................................ 2451. b. bb.Deklinabideko kasuen azalpena...................................................... 2481. b. Erakusleak............................................................................................... 2681. c. Izenordain pertsonalak.......................................................................... 2701. d. Atzizkiak ................................................................................................. 2701. e. Zenbatzaileak.......................................................................................... 2751. f. Izenordain zehaztugabeak..................................................................... 2791. g. Determinatzaile zehaztugabeak............................................................. 2801. h. Aditz-multzoko partikula modalak........................................................ 2811. i. Juntagailuak............................................................................................ 2831. j. Zenbait aditzondo, posposizio etab...................................................... 2871. k. Adizkiak.................................................................................................. 2904. Sintasia ...................................................................................................... 2941. a. Aditz-sintagmako zenbait osagairen erabilera...................................... 2941. b. Perpaus koordinatu distributiboak........................................................ 2961. c. Ezezko perpausen joskera..................................................................... 2981. d. Denborazkoak........................................................................................ 2981. e. Konparazio-perpausak........................................................................... 3001. f. Ondorio-perpausak................................................................................ 3031. g. Perpaus kontzetsiboak........................................................................... 3041. h. Perpaus erlatiboak.................................................................................. 3041. i. Perpaus osagarriak................................................................................. 305


5. Lexikoaren inguruko zenbait zehaztasun .......................................... 3106. Haren estiloaz zenbait iruzkin ............................................................ 345

V. BIBLIOGRAFIA ........................................................................................... 361

1. Artxiboak eta dokumentazioa..................................................................... 3611. a. Artxiboen zerrenda ................................................................................. 3611. b. Haren testuen eskuizkribuak ................................................................. 3622. Argitalpenen zerrenda eta azalpenak......................................................... 3711. a. Zerrenda bibliografikoa .......................................................................... 3721. a. – Bartolomeri buruz................................................................................ 3721. a. – Bartolomeren idazlanen bibliografía .................................................. 3741. b. Ikertzaile garrantzitsuenak eta haien ekarpenak.................................. 3751. c. Argitaratzeko bideak: aldizkariak........................................................... 378

VI. KRONOLOGIA: BIZITZA - IDAZLANAK – GARAIA ............................. 379

VII. ARGITALPEN HONETAZ ........................................................................ 391

T E S T U A K

EUSKARAZKO TESTUAK

EUSCAL -ERRIJETACO OLGUEETATA DANTZEEN NEURRIZKO -GATZ-OZPINDUBA

Sarrera ............................................................................................................. 407

Jesucristo gueure Jaun curutzian josijari........................................................ 419

I. Capituluba: Olguetiaren gainian................................................................ 4231. §. I. Nosbait zetan edo atan olguetia, naturaleciac escatuten davena da... 4231. §. II. Errazuazco olgueetiac ez dau eragozten Jaungoicua servidutia..... 4251. §. III. Cristinauba aleguere izatia ez da berez gauza chaarra ................... 427

II. Capituluba .................................................................................................. 4311I. §. I. Jaungoicua opendidu bagaric, celan divertidu leitequian, olguee-1I. §. I. tiaren parteti....................................................................................... 4311I. §. II. Jaungoicua opendidu bagaric, celan olgau leitequian, demporia-1I. §. II. ren parteti........................................................................................... 435

AURKIBIDEA 11

III. Capituluba: Amaija................................................................................... 4391II. §. I. Plaza-piestaraco gentia celan presteetan dan............................... 4391II. §. II. Plazaco piestia celan eguiten dan................................................. 4451II. §. III. Escritura Sagradubac eta Eleisiaren Gurasuac naasteco dantzaac1II. §. III. gaiti dinuena................................................................................... 4491II. §. IV. Theologubac ta errazoiac naasteco dantzaac gaiti dinuana........ 4521II. Errazoia...................................................................................................... 455

IV. Capituluba: Erromedijen, biguiren ta saraubeen gainian ...................... 459IV. §. I. Cer dirian erromedijac ................................................................... 459IV. §. II. Cer dirian biguiraac........................................................................ 460IV. §. III. Saraubac cer dirian......................................................................... 462

V. Capituluba: Dantceen pavoreco errazoiac ta erantzunac........................ 469V. §. I. Dantzaac ain deungaac balira, quendu eguingo litzatequez........ 469V. §. II. Santo Tomasec dino dantzan eguitia berez ez dala pecatu.......... 476V. §. III. San Prancisco Salesec Philoteari ez eutsan guztiz eragotzi dantzanV. §. III. eguitia............................................................................................... 477V. §. IV. Abadiac eta prailiac bere juaten dira piestara... Chaarrac balira,V. §. IV. ez litzaatequez juango..................................................................... 479V. §. V. Piesteetara ta dantceetara juan arren, ez dot nic pecaturic eguiten.. 4 8 2V. §. VI. Dantceetan ez eze eleisaan bere pecatu eguin legui nai davenacV. §. VI. Ara bere ez juan .............................................................................. 486V. §. VII. Gaztiac cetan edo atan olgau biar davee....................................... 487V. §. VIII.Oba da alcarregaz plazaan edo sarauban edo biguiraan olgueetia,V. §. VI. ezcutubeetan gauza chaarraguac eguitia baino............................. 489V. Uts – eguiteen ezauberia ............................................................................ 493

JANGOICUAREN LEGUECO LELENGO BOST AGUINDUBENOGUETA BOST LECINOE TA SERMOE BAT

Sarrera ............................................................................................................. 497

Vizcai guztiz noble ta guztiz leijaleco cura jaunai........................................ 509

Iracurliarenzat .................................................................................................. 513

J a n g o i c u a ren legueco mandamentuben asieraraco lecinoia, ceñetan eracus-ten dan dotrinia icasteco dauan preminia ............................................... 515

Bigarren lecinoia, ceñetan eracusten dan mundubaren asieria, guizonarennoblecia ta cristandadiaren balijua........................................................... 521


[Lelengo mandamentuba]

J a n g o i c u a r en legueco amar mandamentuben lelengo lecinoia, c e ñ e -tan eracusten dan mandamentubac zer dirian, ceinbat modutacuacdirian, Jangoicuaren legueco mandamentubac zeintzuc dirian eta nosasi cirian ..................................................................................................... 531

B i g a r r en lecinoia. Lelengo mandamentubac cer aguinduten doscun; ta celan biar dirian pedia ta esperantzia Jangoicua ameetaco.................... 536

Ir u g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan celan dan Jangoicua guztiz maitegarrija ta cegaiti................................................................................. 541

L a u g a r r en lecinoia, ceinetan eracusten dan amau biar dogula Jangoicuagauza guztiac baño gueijago, lauba, andija ta indartsuba dalaco.......... 548

B o s t g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan Jangoicua dala adisquidepirmia, emonzallia ta parcazallia .............................................................. 555

S e i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan Jangoicua dala adisquide bigu-na, carinosua, guztien eracua ta beticua.................................................. 562

Z a z p i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan gueure burubac celan amaubiar ditugun, ta gueure projimuac nortzuc dirian................................... 569

Zortzigarren lecinoia, ceñetan eracusten dan cer dan projimua ameetia,ta ce ordenagaz amau biar dan................................................................ 575

B e re r a t z i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan gueure arerijuai zordeutsegun amodijua................................................................................... 580

[Bigarren mandamentuba]

Bigarren mandamentuco lelengo lecinoia, ceñetan eracusten dan cerdan juramentu eguitia, juramentu nos eguin biar dan ta juramentubare nbeian aguindutaco gauzaac celan cunplidu biar dirian.......................... 589

B i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan guzurrezco juramentubac ceinjurija andija eguiten deutsan Jangoicuari ta juezaren aurrian guzurre z c ojuramentuba eguin davenac, ce obligacinoe daucan.............................. 594

I r u g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan cer dirian votuac edo pro m e s a c ,celan cunplidu biar dirian ta celan quentceen dan euren obligacinoia . . . . 5 9 9

[Irugarren mandamentuba]

Irugarren mandamentuco lelengo lecinoia, ceñetan eracusten dan cebiar eraozten doscun Jangoicuac domequeetan ta jai osuetan, celaneraozten daven ta ce necesidadegaz biarra eguin leijan egun areetan . 607

AURKIBIDEA 13

B i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan cer dan mecia, ceintzuc dirianm e c i a ren parteric nautsijenac, nortzuc dauqueen mecia entzuteco obli-gacinoia ta celan entzun biar dan ............................................................ 613

Irugarren lecinoia, ceñetan eracusten dan domeeca ta jai osuetan ascodan meza osua entzutia, biarric ez eguitea ta pecaturic ez eguitia, egunsantu oneec Jangoicuac aguinduten daven moduban gordeetaco......... 619

[Laugarren mandamentuba]

L a u g a r r en mandamentubaren lelengo lecinoia, ceñetan eracusten danAita Santu Erromacuari, obispo ta cura jaunei, erreguiari ta juezai zordeutseguna................................................................................................. 629

Bigarren lecinoia, ceinetan eracusten dan ceintzuc dirian mandamentuonen contra gurasuac, asco aintzat artu bagaric, eguin oi dituben peca-tubac........................................................................................................... 635

I r u g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan seme alabac gurasuai zor deu-tsen ondria ta obedentcija......................................................................... 640

Laugarren lecinoia, ceñetan eracusten dan ugazabaac celan portau biardaveen otseguinequin; ta otseguinac euren ugazabeequin.................... 646

Eguiliaren izenbagaco sermoe barrija, seme alaba dongadunen con-

suelogarrija ............................................................................................... 653

[Bostgarren mandamentuba]

B o s t g a r r en mandamentuco lelengo lecinoia, ceñetan eracusten danlelengo, noberaren vizitzia ez galtceia gaiti, nos eta celan il leijan pro -jimua. Bigarrenian, descuidozco erijotzaac ia pecatu dirian. Irugarre-nian, celan pecatu eiten daveen, bata bestia joteco ocasinoietan sartcendirianac....................................................................................................... 669

B i g a r r en lecinoia, ceñetan eracusten dan lelengo ia cleituba gaiti inorill leijan. Bigarrenian, ia onestidadia gaiti inor ill leijan. Irugarre n i a n ,ia ondasunac gaiti inor ill leijan ............................................................... 675

Irugarren lecinoia, ceñetan eracusten dan celan pecatu eguiten daveenmandamentu onen contra, indarrac proveetan davizanac ta codicijagaiti gorputzari tratu charrac emoten deutseezanac................................ 681

Laugarren lecinoia, ceñetan eracusten dan nos eta celan ordijac pecatueguiten daveen........................................................................................... 687

Liburu onetaco dotrinen topa lecuba ....................................................... 694


JAUNGOICUAREN AMAR AGUINDUBEETACO

LELENGO BOSTEEN ICASIQUIZUNAC

Sarrera .............................................................................................................. 699

Eusqueera errijeetaco eleisa-guizonai ............................................................ 703

Iracurliari.......................................................................................................... 705

J a u n g o i c u a r en legueco amar aguindubeen asieraco lelengo icasiqui-

zuna, ceinetan eracusten dan dotrinia icasteco daguan preminia......... 711

J a u n g o i c u a r en legueco aguindubeen asieraco bigarren icasiquizuna,

ceinetan eracusten dan mundubaren asieria; guizonaren andi izatia; tacristandadiaren balijua............................................................................... 716

Lelengo aguinduba

J a u n g o i c u a r en legueco amar aguindubeen lelengo icasiquizuna, c e ñ e -tan eracusten dan: 1. Mandamentubac cer dirian. 2. Ceimbat modutacuacdirian. 3. Jaungoicuaren legueco mandamentubac ceintzuc dirian. 4. Nosasi cirian ..................................................................................................... 725

II. Icasiquizuna . Lelengo mandamentubac aguinduten davena cer dan tapediaren ta esperantziaren biarra, Jaungoicua ameetaco ....................... 731

III. I c a s i q u i z u n a , ceñetan eracusten dan celan dan Jaungoicua guztiz mai-tegarrija. Ta cegaiti..................................................................................... 736

I V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan Jaungoicuari zor deutsagun amo-dijua, lauba, andija ta indartsuba dalaco.................................................. 742

V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan Jaungoicua dala adisquide pirm i a ,emonzailia ta parcazailia........................................................................... 749

VI. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan Jaungoicua dala adisquide cari-nosua, guztien eraracua ta beticua........................................................... 755

VII. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan cer dan novera ameetia. Taceintzuc dirian gue[u]re proximuac.......................................................... 761

VIII. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Arerijo ez dirian pro x i m u a cameetia cer dan. 2. Ce ordenagaz amau biar dirian............................... 766

IX. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan gueure arerijuari zor deutsagunamodijua..................................................................................................... 771

AURKIBIDEA 15

Bigarren aguinduba

I. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan cer dan juramentu eguitia. Jura-mentu nos eguin biar dan. Ta juramentuco aguinduba celan cumplidubiar dan...................................................................................................... 779

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan guzurrezco juramentubac Jaun-goicuari eguiten deutsan injuria; ta inori eguin oi deutsazan caltiac..... 785

III. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan cer dirian votuac edo pro m e s a c .Celan votozco aguinduba eguin biar dan. Ta celan quenduten dan eu-reen eguinbiarra......................................................................................... 791

IV. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan cer dirian blaspemijaac, malde-cinoiac ta bidauac...................................................................................... 797

Irugarren aguinduba

I. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan aguindu onetan Jaungoicuac cereragozten deutscun; ta celan eragozten deutscun................................... 807

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan cer dan meza santuba; ceintzucdirian meziaren zati edo parte nausijac; nortzuc entzun biar daveen tacelan entzun biar dan................................................................................ 813

III. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan domeeca ta jai osuetan cer eguinbiar dan...................................................................................................... 819

Laugarren aguinduba

I. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan gurasuac umiai zor deutsen azieria. . . 8 2 9

II. Icasiquizuna . ceinetan eracusten dan seme alabaac gurasuai zor deu-tseena.......................................................................................................... 836

III. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan Aita Santu Erromacuari, obispojaunai… erregue jaunai… zor deutseegun ondria ta aguindubac eguitia. . . 8 4 2

IV. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ugazaabac otseguinai zor deu-tseena, ta otseguinac ugazabai zor deutseena......................................... 848

Bostgarren aguinduba

I. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan celan aitu biar dan inor ez illtia.Nos ez dan pecatu inor illtia. Ta ce pecatu andija dan inor illtia.......... 857

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ez dala inor ill biar ondria zain-tutia gaiti, ondasunac gordeetia gaiti........................................................ 864


III. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan celan paltetan dan noberaren vi-tzitziaren edo osasunaren contra.............................................................. 871

IV. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan cer dan orditutia ....................... 877

Sermoia gurasuen ta umeen oneraco ....................................................... 885

Topa-lecuba .................................................................................................... 899

Uts-eguiteen ezauberia ................................................................................. 900

JAUNGOICUAREN AMAR AGUINDUBEETACOAZQUENECO BOSTEEN ICASIQUIZUNAC

Sarrera ............................................................................................................. 903

Iracurliari.......................................................................................................... 907

VI. Aguinduba

I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cer eragozten daven Jaungoicuacaguindu onetan. 2. Ce premina andicua dan, cristinaubac ondo jaquitiaaguindu onetaco eracutsija........................................................................ 911

I I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan ce ondotsuba, zabala, lucia taaltuba dan castidadiaren contraco pecatubaren echia............................ 917

III. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan Jaungoicuac lotsarizco pecatu-bari celan beguiratuten deutsan ............................................................... 923

IV. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan lotsarizco pecatubari celan be-guiratuten jacon impernuban.................................................................... 930

V. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan pecatu loijac mundubari ce echu-ria emon deutsan....................................................................................... 935

V I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Lotsarizco pecatubac goituditubeneen exemplubac. 2. Pecatuba bera goitu daveneen exemplubac . 946

V I I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan ceintzuc dirian castidadiare ncontraco eguitezco pecatubac................................................................... 958

V I I I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Verbaz nos austen dan sei-garren aguinduba. 2. Nai utsez edo consentimentuz nos austen dan... 963

IX. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Virginidadiaren edertasuna.2. Castidadiaren balijua............................................................................. 939

AURKIBIDEA 17

VII. Aguinduba

I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan lapurretia. 2. Ceimbatmodutacua dan. 3. Ce pecatu dan ........................................................... 979

I I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan cetan daguan logrerijaco lapurre t i a .. 984

III. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan tratubetan oi dan lapurretia ..... 990

I V. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan pisu ta neurri gaistoco lapurre t i a. . . 996

V. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan nos eta celan pecatu eguitendaveen aguindu onen contra gurasuac, umiac ta otseguinac ................ 1002

V I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan celan erremedijau biar dan inoriaciendaan eguindaco caltia....................................................................... 1008

VIII. Aguinduba

I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Ce ezaina dan testigantza palsua.2. Ce zuzenac izan biar daveen juezac. 3. Cer eguin biar daveen le-traubac, escribaubac eta procuradoriac.................................................... 1017

II. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan guzurra esatia. 2. Cepecatu dan.................................................................................................. 1024

I I I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Celan pecatu eguiten dan ino-ren paltac esanagaz edo inor gaiti deungaro esanagaz. 2. Nos ez danpecatu, inoren paltac esatia ...................................................................... 1031

IV. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan gaisqui esaliari en-tzutia. 2. Gaisqui esatiaren entzunlarijac cer eguin biar daven.............. 1038

V. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan ce gauza charra dan, miinagaz la-gun arteco baquia ta adisquidetasuna galdutia....................................... 1044

VI. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan cer dan juzgu gaistua edo inor gaiti deungaro pensetia............................................................................. 1050

VII. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan cer eguin biar daven cristinau-bac inor gaisqui ez juzguetaco................................................................. 1057

IX. ta X. Aguindubac

I . Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Bederatzi ta amarg a r ren aguin-dubac cer escatuten deuscubeen. 2. Celan aguindu oneec bat ez dirianz a z p i g a r ren ta zortcigarrenagaz. 3. Celan bat ez dirian alcarren artian. . . . . . . 1067


II. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cer aituten dan gurarijarenicenagaz. 2. Ceimbat modutaracuac dirian gurarijac. 3. Nos dirian onaceta nos charrac........................................................................................... 1073

III. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan: 1. Cetati datozan gueure gogo-ra gurari charrac. 2. Cegaiti dirian deungac edo eragotzijac.................. 1079

I V. Icasiquizuna, ceinetan eracusten dan gurari deungac goituteco cereguin biar dogun....................................................................................... 1087

Ama Santa Teresa Jesusenaren ondraraco ondo esatia ........................ 1097

Topa-lecuba ..................................................................................................... 1110

Uts eguiteen ezauberia.................................................................................... 1111

ELEISACO ZAZPI SACRAMENTUBENICASIQUIZUNAC

Sarrera ............................................................................................................. 1115

AL Ilustrísimo Señor D. D. Atanasio de Puyal y Poveda, obispo de Cala-horra y La Calzada, del Consejo de S. M., señor de Arnedillo.................... 1119

Sacramentu guztiai jagocuen icasiquizuna, ceinetan eracusten dan:1. Cer dirian sacramentubac. 2. Noc ichi euscuzan. 3. Ceimbat dirianJesucristo gueure Jaunac ichi euscuzan sacramentubac. 4. Cetaraco ichieuscuzan..................................................................................................... 1123

Bautismoco sacramentuba

I. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Adanec celan pecatu eguin evan.2. Ce caltiac ecarri zituban Adanen pecatubac. 3. Celan erremedijau zan . 1 1 3 3

II. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan bautismua. 2. Ceimbatmodutacua dan. 3. Ce preminatacua dan................................................ 1140

III. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Cegaz eguiten dan baustis-moco sacramentuba. 2. Celan eguiten dan. 3. Noc eguin leguijan........ 1147

I V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Arimia gaiti cer sinistu biardogun; ta celan pensau daiquegun bere asieriaren gainian. 2. Ce gaitigaldu oi dirian ascotan seinac amaren sabelian...................................... 1153

V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Demporia baino leenagojaijoten dirian edo galduten dirian seinai, celan lagundu biar jacuen

AURKIBIDEA 19

bautismo santubagaz 2. Ce gauza biarrecua dan cristinaubac ondo ja-quitia, seinari eche bautismua emoten..................................................... 1159

VI. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Cetaraco dirian batioco egui-te santubac edo ceremonijac. 2. Celan gorde biar ditugun bautismocoaguindubac................................................................................................. 1164

VII. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cetaraco batiuan emotenjacozan seinari aita ta ama besuetaco. 2. Ceintzuc dirian oneen eguin-biarrac. ....................................................................................................... 1171

Compirmacinoeco sacramentuba

Icasiquizun bacarra, ceinetan eracusten dan bigarren sacramentubarenizatiari ta eguitiari jagocana....................................................................... 1179

Penitencijaco sacramentuba

I. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan penitencija 2. Ceimbatmodutacua dan. 3. Ce preminatacua dan................................................ 1189

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan celan pecatubac gogoratu biardirian, compesinoian autortuteco............................................................. 1195

III. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan pecatubaren damueguijazcua. 2. Ceimbat modutacua dan. 3. Celacuac izan biar daven... 1202

I V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Celacuac izan biar daven osterapecaturic ez eguiteco propositubac edo goguac. 2. Celan ezautuco dannoc daucan, ostera pecaturic ez eguiteco propositu edo asmo eguijazcua. 1 2 0 9

V. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan aozco compesinoiata ce biarrecua dan. 2. Ce pecatu compesau biar dirian........................ 1215

VI. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cetaraco dan compesoriacemoten daven penitencija. 2. Celan cobru emon biar jacon penitencijari. . 1 2 2 2

VII. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Norentzat dan biarrecua tanora ececua pecatu guztiac era batera compesetia edo compesinoe ge-nerala. 2. Norentzat dan gauza ona. 3. Norentzat dan chaarra ............ 1228

VIII. Icasiquizuna , Ceinetan eracusten dan: 1. Ce premina andicua dangueure gorputzac peneetia. 2. Celan penau dituben cristinau ascoc.... 1235

Comunioeco sacramentuba

I. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan comuninoeco sacra-mentuba. 2. Ce icenegaz aituten emoten dan. 3. Nos ichi euscun Jesu-cristo gueure Jaunac sacramentu au......................................................... 1247


II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan, comuninoeco sacramentubarengainian cristinaubac sinistu biar davena. ................................................ 1254

III. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Celan prestau biar dan comul-guetaco, arimiaren parteti. 2. Celan, gorputzaren parteti........................ 1262

IV. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ondo comulgaubac arimara da-carren mesedia........................................................................................... 1269

V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan, ce erru andico pecatuba dangaisqui comulguetia................................................................................... 1276

VI. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan sacerd o t i a ren mezataco eguiqui-zunac cer esan gura daveen ..................................................................... 1282

VII. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan Eleisiari cristinaubac zor deu-tsan erreberencija ta moduba ................................................................... 1288

Extrema-Uncinoeco sacramentuba

I. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Cegaiti Jaungoicuac bialdutendeuscuzan gorputzeco gachac. 2. Celan irago biar ditugun................... 1297

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan oleacinoeco sacra-mentu santuba. 2. Cetaraco dan. 3. Celan artu biar dan........................ 1304

Ordiaco edo Sacerdotetzaco sacramentuba

I. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer dan sacerdotetzaco sacra-mentuba. 2. Ceintzuc diran sacramentu onen gradubac edo mallac..... 1313

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ce andija ta zabala dan ordiacosacramentuban guizonari emoten jacon alizate espirituzcua.................. 1319

III. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ceintzuc dirian ordiaco sacra-mentubac dacarguzan mesediac............................................................... 1325

Ezcontzaco sacramentuba

I. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Celan prestau biar daven cris-tinaubac viziera barrija artuteco. 2. Ez jagocan vizieria artubac oi daca-zan caltiac................................................................................................... 1333

II. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan celan pensau biar dan ezcontza-co vizieriaren gainian ................................................................................ 1339

III. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Cer eguin biar daven cris-tinaubac ezcontzaco sacramentuba artuteco. 2. Celan irago biar danescubac emoteco eguna............................................................................ 1346

AURKIBIDEA 21

I V. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan ceintzuc dirian ezcontzaco sacra-mentubaren onerac.................................................................................... 1352

V. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan: 1. Arriscu andicuac diriala diru-ba gaiti eguiten dirian ezcontzac. 2. Baita inoren ederra ta empeinubagaiti eguiten dirianac bere ........................................................................ 1356

VI. I c a s i q u i z u n a , ceinetan eracusten dan: 1. Ce arriscutacuac dirian jueza-ren aurreti eguiten dirian ezcontzac. 2. Celacuac oi dirian Jaungoicuaopendiduta eguiten dirianac. 3. Celacuac oi dirian senide ezcontzac... 1363

VII. Icasiquizuna , ceinetan eracusten dan ezcontzan uts eguin eveenac,cer eguin biar daveen................................................................................ 1369

Topa-lecuba ..................................................................................................... 1376

Uts-eguiten ezauberia...................................................................................... 1378

SERMOIAC

1. Ama Virginiaren jaijotzia ........................................................................ 1381

2. Sermoia gurasuen ta umeen oneraco .................................................. 1393

3. Sermoia gurasuen ta umeen oneraco .................................................. 1393

4. Ama Santa Teresa Jesusenaren ondraraco ondo esatia .................... 1393

ERDARAZKO TESTUAK

APUNTACIONES DE LO OCURRIDO EN EL CONBENTO DE LOS CARMELITAS DESCAL -

ZOS DE LA VILLA DE MARQUINA DESDE EL AÑO 1808 HASTA EL DE 1815 ....... 1395

PLAUTO BASCONGADO O EL BASCUENCE DE PLAUTO EN SU COMEDIA POENULO.ACTO 5º, ESCENA 1ª ..................................................................................... 1415

Advertencia del editor..................................................................................... 1419

Texto de Plauto en la comedia Poenulo, Acto 5º, escena 1ª....................... 1421

Carta primera ................................................................................................... 1424

Carta segunda.................................................................................................. 1431


Carta tercera..................................................................................................... 1438

Carta cuarta...................................................................................................... 1451

ANTI-PLAUTO POLÍGLOTO O DEFENSA DE PLAUTO BASCONGADO ........................... 1455

GUTUNAK ETA OROIT-IDAZKIAK . TESTUAK ETA AIPAMENAK ................................... 1469

1. Kalahorrako Gotzaindegira. Markina, 1804ko abuztuaren 2a............... 14712. Markinako udalari. Markina, 1809ko urriaren 16a ............................... 14713. Kalahorrako Gotzaindegira. Markina, 1812ko abuztuaren 19a............. 14724. Kalahorrako Gotzaindegira. Markina, 1813ko apirilaren 28a ............... 14735. Frantzisko Xavier de Castaños jeneralari. Markina, 1813ko uztailaren 8a . . 14736. Ordenako Definitorio Jeneralari. Reus 1816ko maiatzaren 20a............. 14747. Ordenako Definitorio Jeneralari. 1817ko maiatzaren 10a..................... 14758. Ordenako Definitorio Probintzialari. Burgo de Osma, 1817ko azaroa-8. ren 4a..................................................................................................... 14759. Markinako alkate jaunari. Markina, 1818ko apirilaren 13a................... 147610. Markinako alkate jaunari. Markina, 1818ko apirilaren 13a................. 147811. Zeledon Axpe jaunari. Markina, 1818ko apirilaren 16a...................... 148012. Ordenako Definitorio Probintzialari. Iruñea, 1818ko maiatzaren 4a .. 148213. Ordenako Definitorio Probintzialari. Iruñea, 1818ko maiatzaren 5a .. 148214. Markinako alkate jaunari. Markina, 1818ko maiatzaren 5a................ 148315. Ordenako Probintzialari (edo Zeledon Axpe jaunari). Markina, 1818ko15. m a i a t z a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 4 8 416. Ordenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Kalahorra, 1818ko azar o a ren 4a . . . 148417. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Kalahorra, 1818ko azar o a re n 5a .. 148518. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Kalahorra, 1818ko azar o a re n 6a .. 148519. Ordenako Definitorio Jeneralari. Palentzia, 1818ko azaroaren 26a.... 148620. Kalahorrako Gotzaindegira. Markina, 1819ko irailaren 6a ................. 148721. Markinako alkate jaunari. Markina, 1819ko urriaren 31a................... 148722. Markinako alkate jaunari. Markina, 1819ko urriaren 31a................... 148823. Ordenako Probintzialari (?). Markina, 1819ko aben duaren 17a....... 148924. O rdenako Probintzialari (?). Markina, 1819ko abendua (?) ............... 149025. Markinako alkate jaunari. Etxebarri, 1819ko abenduaren 20a ............ 149126. Kalahorrako gotzain jaunari. Markina, 1820ko martxoaren 23a ......... 149227. Markinako alkate jaunari. Markina, 1820ko apirilaren 11a................. 149328. Madrileko Karmeldar Teresiaren Jeneralari. Isla (Sestao), 1820ko maia-23. tzaren 16a............................................................................................ 149429. Santanderko apezpikuari. Isla (Sestao), 1821ko otsailaren 1a .............. 149530. Santanderko apezpikuari. Isla (Sestao), 1821ko otsailaren 26a ............ 149731. Santanderko apezpikuari. Isla (Sestao), 1821ko otsailaren 26a ............ 1498

AURKIBIDEA 23

32. Giacomo Giustiniani, Madrilen Aita Santuaren Nunzioari. Isla (Sestao),23. 1821ko urriaren 19a ................................................................................ 149933. Santanderko apezpikuari. Isla (Sestao), 1821ko azaroaren 29a ........... 150034. Bilboko buruzagi politikoari. Isla (Sestao), 1822ko irai laren 12a ..... 150235. Bilboko buruzagi politikoari. Isla (Sestao), 1822ko azar oaren 6a ..... 150436. Giacomo Gustiniani, Madrilen Aita Santuaren Nunzioari. Isla (Sestao),23. 1822ko azaroaren 15a ............................................................................. 150637. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Kalahorra, 1823ko irailaren 27a . 150738. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Kalahorra, 1823ko irailaren 30a . 150739. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Logroño, 1829ko azaroaren 11a.. 150840. O rdenako Definitorio Pro b i n t z i a l a r i . Iruñea, 1831ko azaroak 14a........ 1508

GEHIGARRIAK

I. Haren bizitzari dagokion dokumentazio historikoa: ................................. 1509II. Haren liburuetako erreferentzia edo aipamenak:..................................... 1513III. Izenen aurkibidea...................................................................................... 1529

Aurkibide laburra............................................................................................. 1557


AURKEZPENA

Frai Bartolome Santa Teresaren idazlan guztiak:klasiko baten argitan

Eskuetan duzun liburu lodikote hau, hemezortzigarren eta hemeretzi-garren mende arteko karmeldar batena da. Haren izena, euskal letretan ibi-lia bazara behinik behin, ezaguna izango zaizu. Frai Bartolome Santa Te-resa zen hura; “markinarra” eta euskaraz nahiz erdaraz testu askoren egi-lea. Testuok eurok ere, nonbait, jakinekotzat jo behar, batik bat, «Euscal-errijetaco olgueeta ta dantzeen neurrizco gatz-ozpinduba» sonatuari baga-gozkio. Hala ere, liburutxo hori bakarrik aintzat hartuz gero, galera etaahanztura handia jasan behar, alboratu eta bazter utziko zenituzkeelakoharen ekarririk zolien eta mamitsuenak.

«Icasiquizunac» idazlana, hain zuzen, zokondoratuko zenuke eta horiberori, besterik ez bada ere, nahikoa da Frai Bartolomeren aipuak ugal-tzeko, euskarazko idazleen artean. Aipuak ez ezik, diosalak eta olesak erebai, «Icasiquizunac» hiru tomo horiek bete–betean asmatzen dituztelako,XIX. mende hasieran, gerogarrenean euskal alorrera etorriko diren hainbatlanen lorratza eta bidea.

Frai Bartolome bera ere bada, azalari eta mamiari dagokienez, aspaldi-tik zetorren euskal tradizio baten jarraitzaile eta bidegile. Iparraldean nahizHegoaldean bazituen aurrelariak eta baditu, jakina, ondorengoak ere, halanola, Agirre Asteasukoa, Gerriko eta abarren idaztiak.

Zertan bereizten dira, alabaina, liburu zahar horiek? Non izan dezake-te indarra erlijio kutsuko sermoi bilduma horiek? Nolakoa euren eitea?Zertara euren jorana? Menturaz, doktrina zehatzaren eta irakurle/entzulehorien arteko lotura hertsian? Aipamen ugaritsuetan?

Sarri askotan esan ohi zaigu euskal literatura ez dela izan zinezkoa, erli-jio liburu huts batzuen hurrenkera baino. Kontraesanekoa badirudi ere,bistan da Frai Bartolomerenak erakarri eta lotu egiten gaituela, eta bere

AURKIBIDEA 25

esparrura hurreratu. Haren doinura garamatza, haren erritmo eta jarraiko-tasun kontuetara.

Non, beraz, horretarako arrazoiak?

1) Lehendabizikoz, euskararen jatorra eta zentzua. Den pasarterik zai-lenean ere, Frai Bartolomek irtenbide egokiak asmatzen daki, euskaratikbertatik abiatuta, inolako azalkeria eta largakerietan jausi gabe. Jator etazentzu horiek dakartzate, besteak beste, esamolde zehatz, garden, sendoeta kalitatedunak, didaktika eta edukia eroso uztarturik erakutsi nahiakgidatua.

2) Horren menera, diskurtsoa, euskal diskurtso propioa, hats luzekoberbaro nahiz idaztaroa, hizkuntzari berari aukera ematen diona, ñabardu-rak eta nondik norakoak egoki eta artez azaltzeko. Frai Bartolome karmel-darrak ez du horretan inoren lotsarik. Askoren hitzetan, erretorika deritzohorri. Hala da eta hala legokioke Frai Bartolomeren idazlanari ere: beneta-ko erretorika, ez erretolika azaluts eta antzua.

3) Bada bestelakorik ere Frai Bartolomeren idazlanetan. Fraide kar-meldar hori bizkaieraren eratze garaian bizi da. Horren jakitun dago.Badaki egundo ere ez dela idatziz landu Mendebaldeko euskara eta berenberegi aitortzen du bere egitekoa: Verbeetia imini dot neure erricua;daquidana. Aitortze zabala eta tradizio jakin baten erroetan sartzen gai-tuena. Betoz, bide beretik ere, Mogeldarrak, Añibarro, Zabala, Uriarte etabestelakoak.

Hitz gutxitan esateko, hizkuntzaren jakituria, erlijioaren zerbitzupekoeuskal diskurtso jatorra eta Mendebaldeko euskararen hastapenetan par-taidetza.

Aurrekoa gutxi balitz ere, sorkuntza eta sustrai lana eta, horren harira,doktrina osoa, autore, hautazko pasarte eta abarrekoekin ondo hornituta.Horra hor klasiko baten esangura eta paradigma: hizkuntza finkatua, esa-molde trinkoa eta eredugarritasuna.

K l a s i k o t a s u n a ren zantzua nondik–nahi dario eta noranahi isuri.«Klasiko baten argitan» jarri da honen goiburu. Halaxe da, Frai Bartolomezena argigarri gerta dakigukeelako euskararen berrikuntza giro honetan.Egun, hizkuntz kalitatea darabilgu guztion ahotan; euskararenak, batez ere,biziro kezkatzen gaitu. Egunero entzuten dira horri buruzko intziriak etainkesak. Orobat, Mendebaldekotasunaren nahia, gazte nahiz zaharrek alda-rrikatua.

Bi–biok batzen dira Frai Bartolomerengana. Kalitatea, tradizioa eta eus-kararen esparru zabala.


Erakusgarria, berebat, liburu honetan burutu den Frai Bartolomerenargitalpena. Kritikarik gabeko laudorioak, maiz–sarri, itxurakeria hutsakizan ohi dira. Argitalpen horretan, ordea, laudorioak ez dira besterik txu-kun-txukun ondutako lanaren goralpenak baino. Lan hori paratu dutenakgora ditzagun, Julen Urkiza eta Luis Baraiazarra karmeldarrak. Aurretiazezagutu ditugu euren jakite eta trebezia ugariak. Jakin bagenekien aukera-koenak zirela lan horri ekiteko. Erruz erakutsi dituzte euren dohaiak libu-ru honekin eta, bide batez, mesede galanta egin digute euskaldunoi etaFrai Bartolomeri berari ere, berriro haren lanak argitan eta gure eskuetanjarriz.

Labur–zurrean esanda, irakurle hori: baduzu zeri heldu. Hartu eta ira-kurri, Elizaren doktore aipatu bati esan omen zitzaion legez: Tolle et lege.

Andres UrrutiaEuskaltzaina

AURKEZPENA 27

SARRERA OROKORRA

BARTOLOME 29

FRAI BARTOLOMEREN IDAZLAN GUZTIAK: SARRERA OROKORRA30

Liburu handi honetan egiten denez, norbaiten idazkiak edizio kritikoan argi-taratzen direnean, hura nor den galdetzen diogu geure buruari. Hemen, batez ere,haren nortasunaren bi alde adierazgarri agertzen zaizkigu: Frai Bartolome sermo -lari eta euskal idazle da bereziki.

Hain zuzen ere, luzaro jardun dugu alde hori aztertu nahirik eta orain, ikerlanhistoriko eta linguistiko zorrotz baten ondoren, argi eta garbi agertzen dugu harennortasuna.

Ikerketa historikoan zehar, Frai Bartolomeren bizitza eta ekintzaren berri jakinahal izan dugu, eta haren nortasun historiko eta linguistikoaren garrantziaz jabetu-ko gara. Izan ere, haren bizitza bere garaiko egoera sozio-politikoan kokatu beha-rra dago. Egoera guztiz zailetan bizi izatea egokitu zitzaion: lehenengo eta behin,Napoleonen gerrak berta-bertatik bizi izan zituen; hauetan, komentutik alde eginbeharra izan zuen eta bere jaioterrian, Etxebarrin, konfinatu zuten. Urte batzukgeroago, Isla-ko basamortuko nagusi izendatzen dute (1820-1824); konstituziogaraiko hiru urteak ziren; hauetan Isla-ko komunitate-bizitza onez gordetzeko laneskerga egingo zuen... Eta Espainiako Gobernuak agindutako erlijiosoen kanpo-ratze nagusia baino pixka bat lehenago hilko da...

Erlijioaren aurkako giro politikoa gogortu ahala, Elizbarrutiak herriaren euska-razko kristau-heziera sendotu nahi zuenean, lan ederra egin zuen Frai Bartolomekkristau-herri euskaldunean... predikari eta idazle gisa.

Hain zuzen ere, haren sermoi eta hitzaldiak, berberak liburuetan argitaratuak,dira oraingo argitalpen honen xedea, euskaldun askoren gogoko izango den usteadugularik.

BARTOLOME 31

I. BIZITZA

Historian zehar, hainbat datu bilduz joan dira historialari eta ikertzaileak,Karmeldarrak batez ere. Bibliografian agertzen ditugu hartaz argitaratu diren idaz-lanak. Baina datu biografiko ugarien bildu eta argitaratu dituztenak Lino Akesolo1

eta Xabier Altzibar2 izan dira, besteak beste.Dena dela, badira beste lan batzuk ere Frai Bartolomeri buruz; aipatzekoak

dira, adibidez, A. Antonio Unzueta, Euskal Herriko Karmeldarren artxibozainarenargitaratu gabeko lan labur bat eta oharrak; guk haietaz baliatzeko abagunea izandugu eta esker ona agertzen diogu bere paperak utzi dizkigulako3.

Frai Bartolomeren idazkiei egiten diegun sarrera orokor honetan, gure asmoaharen datu biografikoak bilatu eta haietan oraindik gehiago sakontzea da; hau da,haren nortasuna eta haren egintzak, bai Ordena barruan eta bai Ordenaz kanpo,argiago aurkeztea... hau guztiau hura bizi izan zen eta lan egin zuen garaia kon-tuan izanik, egokitu zitzaion egoera sozio-politiko eta erlijiosoa gogoan dugulabetiere, hau da, XIX. mendeko lehen bi hamarkadetan: Napoleon-en gerrak etahaien ondorioz jasan behar izan zuten komentuetatik kanporatzea, eta gero, gober-nu liberalen agintealdian, Frai Bartolome bizi zen komentua noiz itxiko zieten betibeldurrez egon beharra...

1. XVIII ETA XIX. MENDEEN ARTEKO EGOERA SOZIO-ERLIJIOSO-POLITIKOA

Frai Bartolomeren bizitzari ekin aurretik, haren garaiko egoera sozio-politikoeta erlijiosoaz zertzelada labur batzuk emateari egoki deritzogu, Bizkaian eta bere-ziki Etxebarrin, Xemeinen (elizatea), Markinan (hiribildua) eragin handi samarraizan zuten datuak gogoratuz, merindade honetan jaio eta bizi izan baitzenBartolome Madariaga.


1 Aita Bartolome Santa Teresa: Euskal-errijetako olgeeta ta dantzeen neurrizko gatz-ozpinduba (Azkenengo edizioa), Karmel 1987-2, 49-52. (Idazlan guztiak , Larrea - Zornotza,1989, 1*.t., 350-354); Fr. Bartolomé de Santa Teresa y su Plauto Bascongado, Boletín de laReal Sociedad Vascongada de los Amigos del País 24 (1968) 357-376). (Idazlan guztiak ,Larrea - Zornotza, 1989, 1*.t., 323-338); Miscelanea de noticias sobre el P. Bartolomé de SantaTeresa, Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País 26 (1970) 321-327).(Idazlan guztiak , Larrea - Zornotza, 1989, 1*.t., 339-345); Nuevos datos sobre Fr. Bartoloméde Santa Teresa (1768-1835), Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos delPaís 40 (1984) 425-429). (Idazlan guztiak , Larrea - Zornotza, 1989, 1*.t., 346-349).

2 Bizkaierazko idazle klasikoak. Mogeldarrak, Astarloatarrak, Frai Bartolome:Nortasuna, Idazlanak, Grafiak , Bilbao, 1992, 259-285.

3 Antonio Unzuetak 32 orrialdeko lan bat du argitara eman gabe, Santa Teresa en laliteratura vasca izenburuaz; haietatik 9 orrialde Frai Bartolome-ri buruzkoak dira.

XVIII. mendearen bigarren erdian, ingurune honek, demografia eta ekonomia-ri dagokionez, garapen eta zabalkuntza nahiko handiak izan zituen4. Burdinolek (6Xemeinen, 2 Ziortzan5) zerikusi handia izan zuten horretan... Bartolome jaio zene-an Markina eta Xemeinek 1.761 biztanle 6 zituzten gutxi gorabehera bien artean; 35urte geroago, inguru honek guztiak 574 etxe7 zituen... 1766. urtean, Bartolomerengurasoak ezkondu ziren urtean, “matxinada” gertatu zen (labore eta beste salgaibatzuen prezioak merkatzeko eskatuz...), Gipuzkoan oihartzun zabala izanik, bainabaita haren auzoko Markina eta Xemeinen ere.

1767an, Frai Bartolome jaio baino urtebete lehenago, Karlos III.ak (1759-1788)jesulagunak kanporatzeko errege-dekretua onartu zuen. Erregearen erabaki honiAita Santu Klemente XII.ak “Inter acerbissima” brebearekin erantzun zion...Borbondarren berrikuntzaren barruan Espainiako eliz bizitzan indartsu sartzekoasmoa zen, eta Espainiaren batasun sozio-politikoa indartzeko hartaz baliatzekoxedea zuen, horretarako bereziki irakaskuntza erabiliz: Karlos III.a bere aurrekoakbaino gehiago saiatu zen “hizkuntza nagusi bakar bat” erabil zedin, gaztelania, gai-nerako guztiak baztertuz eta “nazio” hitzaren esanahia ere aldatuz...

Nazio osoa berdintzeko asmotan gauzatu zen Floridablanka-ren lurralde-zati-keta, Gobernuaren ekintza eragingarriago egitearren (1789); dena dela, horrek ezzuen eraginik izan Euskal Herrian.

Beste mugimendu kultural eta sozio-politikoek bai izango dute eraginaMarkinan, Xemeinen eta Euskal Herri osoan. Alde batetik, kultur mugimenduberriek, esaterako, Ilustrazioak (Aufklärung), XVII. mendeko filosofoen kultura-alde batzuk zabaltzen lagundu zuten; eta bestetik, gertakari politiko-militarrek eus-kal gizartea eta euskal Eliza unean uneko egoera sozio-politiko eta erlijiosoakeskatzen zuen erako jarrerak hartzera eraman zituzten, eta, beraz, Frai Bartolome-rengan ere eragina izango zuen honek guztiak.

Frantziako Iraultzak lehenengo eta Napoleon-ek gero, eragin zuzena izan zutenEspainian eta Euskal Herrian. Frai Bartolomek biziki jasan zituen Independentzigerra deritzonaren ondorioak, Markinako Karmeldarren kanporatzearekin (1809-1813)... 1810.eko otsailean Euskal Herria, Aragoa eta Katalunia gobernu militarbihurtu ziren; hiru foru-probintzietako buru enperadoreak Thouvenot jarri zuen etaNafarroako buru Dufour, horrela Jose erregearen aginpidetik nolabait askatutageraturik Bizkaian gerrillak oztopatu zuen jardunbidea, haren aurka herri-guardiasortu zelarik.

1814an tradiziozko erregetza berrezarri zen. Jesulagunei itzulerako baimenaeman zitzaien... Bizkaiko Forua berretsi zen, hala ere 1808 aurretik zen egoera ber-

I. BIZITZA 33

4 Felicitas A. LORENZO VILLAMOR, Markina-Xemein. Estudio histórico-artístico, Bilbao,1996, 40-44.or. Jaime KEREXETA, Fogueraciones de Bizkaia del siglo XVIII,Bilbao, 1992...

5 Jaime KE R E X E TA, Fogueraciones de Bizkaia del siglo XVIII, Bilbao, 1992, 566, 658-661. or.6 Felicitas A. LORENZO VILLAMOR, Markina-Xemein. Estudio histórico-artístico , Bilbao,

1996, 44.or.7 Jaime KEREXETA, Fogueraciones de Bizkaia del siglo XVIII, Bilbao, 1992, 688. or.

dina ez da izango... Liberalen berdinkeriazko joerak nahiko sustraitu dira 1817,1818. urteetan... Bizkaiko erakunde politiko-administratiboari eraso egin zioten.Riego-k Kadizko Konstituzioa berrezarri zuen, iraultza liberalari jarraituz... Bizkaiannahiko gogor aurre egin zioten. Altxamenturako saioak nabari ziren, esaterako,Abandon, Agurainen, etab.. 1823an gobernu absolutua ezarri zuten..., eta harekinegonkortasun handiagoa izan zen Bizkaian... Hala ere, estatu liberal berdintzailea-ren eta euskal estilo sozio-politikoaren artean tirabirak izan ziren eta hortik sortuziren karlistadak (1833...), Frai Bartolome hil baino pixka bat lehenago (1835).

Maila erlijioso-unibertsaletik begiratuz, XVIII. mendearen bukaeran (azkenhamarkadan) eta XIX. mendearen lehen hamarkadetan misiolaritzak indar handiahartu zuela gogoratu behar dugu, misioen garapenerako etab. elkarte edo kongre-gazioak sortuz.

Baina ez maila unibertsalean soilik, Euskal Herri mailan ere garai hau euskal-dunentzat handia, esanguratsua izan zen hitzaren apostolutza, prediku eta misioeidagokienez. Frai Bartolomeren garaia pertsona aipagarriz beterik dugu euskalElizan; misiolari eta santuz beterik batez ere. Pertsona aipagarri hauetaz ohar gai-tezen, banaka batzuk gogoratuko ditugu, euskal Elizan berebiziko marka utzi dute-nak: Misiolarien artean :

Jesulagunak: Julian Lizardi (Asteasukoa, 1696-1735), martiria, Frantzisko Ugalde(Larrabetzukoa, 1727-1780), J. Manuel Uriarte (Zurbanokoa, Araba, 1720-1801);Frantziskotarrak: Fermin Frantzisko Lasuen (Gasteizkoa,1736-1803), Jose Arlegi(Biasterikoa, +1752), Jose Frantzisko Ganzabal (Gasteizkoa, 1711-1752), JoseSantisteban (Solana-ko Muniain-goa, +1756), martiria, Pedro López Mezquia(Gasteizkoa (+1764), Joan Antonio Joakin Barrenetxe (Lekarozkoa, 1749-1781),martiria... Frantziako Iraultza garaiko martiri euskalduna ere ezin dugu ahaztu:Frantses Dardan dohatsua (Isturitzekoa, 1733-1792). Apezpiku eta misiolarien arte-an hauek aipa genitzake: Migel Iruñekoa (1719-1792), kaputxinoa; Joan BautistaZengotita-Bengoa (Berrizkoa, 1731-1802), apezpiku Puerto Rico-n; Jean Labartette(Ainhoakoa, 1744-1823); Balentin Berriotxoa santua (Elorriokoa, 1827-1867),domingotar martiria; Charles Lavigerie (Baionakoa, 1825-1892). Gainera, EuskalHerrian bertan edo inguruan lan egin zuten pertsona ospetsu eta santuak gogora-tu behar ditugu: Jean Daguerre (Larresorokoa, 1703-1785); Dominique Elizagaray(Ahaxekoa, 1758-1822); Arnaud Hiraboure (Baionakoa, 1805-1959); MichelGaricoits santua (Ibarrakoa, 1797-1863); Louis Edouard Cestac (Baionakoa, 1801-1868); Esteban Adoain-goa (1808-1880), kaputxino, misiolari, predikari eta berriz-tatzailea; Frantzisko Javier Antonio Gardoki (Bilbokoa, 1747-1820), kardinala;Domingo San Joserena (Gareskoa, 1799-1870), karmeldarra...

Emakumeen artean, mesedetako bi moja aipatuko ditugu: Maria Ignazia SantaMagdalenarena (Markinakoa, 1768-1798) eta Maria Josefa Arrosariokoa (Ermukoa,1766-1805); baita beste bi fundatzaile hauek ere: Dominique d’Etcheberry(Urruñakoa, 1706-1746) eta Elise Cestac (Baionakoa, 1811-1849).


2. MADARIAGA-GARATE FAMILIA

E u s k a r a ren klasiko den aldetik, Frai Bartolomeren garrantzia gogoan izanik, hare nguraso eta aitona-amonen jatorria, eta famili giro a ren berri jakitea egoki izango da.

Aitaren aldeko aitona-amonak (Joan Bautista Madariaga y Urtsula Bildasolo)Markinan bizi ziren, baina Eibarko seme-alabak ziren. Amaren aldeko aitona-amo-nak (Santiago Garate eta Maria Kruz Arrieta) Etxebarrin bizi ziren, baina Elgoibarkoseme-alabak ziren.

Dokumentu askotatik dakigu Bartolomeren aita Markinakoa zela eta amaE l g o i b a r k o a8. Kosme Markina-Xemeinen jaio zen 1744ko irailaren 27an egun bere a nbataiatua izanik9, eta 1754ko irailaren 26an hartu zuen sendotzako sakramentua1 0.

Bartolomeren gurasoak, Kosme eta Maria Ines Markinan ezkondu ziren 1766kootsailaren 2an, eta Markinan bizi izan ziren. Dena dela, Etxebarrin ere bizi izanziren garai batean. Seme nagusia Markinan11 jaio zen 1766ko abenduaren 23an.Bartolome, berriz, Etxebarrin jaio zen 1768ko abenduaren 21ean12. Maria Inesengurasoak Etxebarrin bizi izan ziren urte luzeetan, ama, Maria Kruz han hil baitzen80 urte zituela, 1791ko urriaren 12an, eta aita, Santiago, 86 urte zituela 1793ko urta-rrilaren 24an13, baina Bartolomeren gurasoak Markinako14 bizilagunak eta XemeingoAndre Mariako eliztarrak ziren. Hurrengo bi seme-alaben, Ignazia eta Joseren, jaio-

I. BIZITZA 35

8 Kontuan izatekoa da datu hau: Markina inguruko parrokietako agirietan Ines bi aldizElgoibarkotzat agertzen da, bi aldiz Eibarkotzat eta beste bi aldiz Ermukotzat...

9 BEHA, Markina-Xemein, (25-02), Bataioak, 1728-1751, 90ª or.10 BEHA, Markina-Xemein, (26-01), Bataioak, 1752-1777, 204ª or.11 BEHA, Markina-Xemein, (26-01), Bataioak, 1752-1777, 120i or.Batzuetan “Markina” erabiltzen dugu gaurko Markina-Xemeinen ordez, baina kontuan

hartzekoa da garai hartan Markina eta Xemein bi udalerri desberdin zirela; baserri batzukMarkinakoak ziren eta beste batzuk Xemeingoak. Gaur egun nahastetsu agertzen bada ere,orduan argi zegoen baserri bakoitza zein udalerritakoa zen; adibidez, Bartolome jaio zenSagarminaga baserria Etxebarrikoa zen eta Bartolome bizi izan zen Sakoneta baserriaXemeingoa, baina biak zeuden Markinako lur-esparruan (37 orrialdeko mapan ikustendenez); inguru guztian sarri gertatzen ziren horrelakoak. Guk batzuetan Markina-Xemeinjartzen dugu, nongoa den zehaztu gabe..., adibidez, gaurko erara jartzen dugu BartolomeMarkina-Xemeinen bizi izan zela...

12 BEHA, Etxebarri, (07-02), Bataioak, 1762-1821, 31i. Maria Inesek, Bartolomeren jaio-tzarako, bere amaren laguntza nahiko zuela pentsatzea berezkoa da, eta horregatik joangozela Etxebarrira, han bizi baitziren beraren gurasoak, Santiago Garate eta Maria Kruz Arrieta.

13 BEHA, Etxebarri, (07-01), Ilak, 1784-1865, 9ª, 10 i or.Badakigu jakin, gaztelaniazko paperetan Echevarria edo San Andrés de Echevarria

dena, euskaraz, gureganaino heldu diren kanta zahar eta ahozko tradizioan, Markin-Etxebarri edota, Euskaltzaindiaren arabera, (Markin-) Etxebarri dela; hala ere, gaur egunudalean darabilten izen ofiziala Etxebarri da eta guk ere hala erabiliko dugu liburu hone-tan.

14 BEHA, Etxebarri, (07-02), Bataioak, 1762-1821, 31i; Markina-Xemein, (26-01),Bataioak, 1752-1777, 120 i or., (02-01) Bataioak, 1777-1796, 48 i, etab.

tzaz eta bataioaz ohartxo hauek egitea komeni da: Non jaio ziren zehazki ez bada-kigu ere (ziur aski Iturreta inguruan), non bataiatu ziren bai badakigu. Ignazia,1772ko urtarrilaren 20an bataiatu zuten Barinagako San Pedro Apostoluaren eli-zan15; eta Jose ere hementxe bataiatu zuten, 1775eko16 martxoaren 3an. Argi dago,beraz, Ignazia eta Jose Markinako/Xemeingo seme-alabak zirela.

Baina argibide bitxi bat dugu: alaba Maria Te resa 1778ko abuztuaren 21ean jaiozenean Etxebarrin, gurasoak, Kosme eta Maria Ines San Andres Etxebarriko bizilaguneta eliztarrak ziren (“moradores y parroquianos actuales de San Andrés de Echevarria”),hau da, garai horretan Etxebarrin bizi ziren (Sagarminaga baserrian?). Hala ere, pixkabat geroago, 1782 inguruan, berriro ditugu Markinan (Iturreta auzoan)1 7.

Kosmek, dirudienez, harremanak izan zituen Te resa Urriolabeitiare k i n1 8

1765eko abuztuan; baina hala ere Maria Ines Garaterekin ezkondu zen XemeingoAndre Maria elizan 1766ko19 otsailaren 2an, eta 6 seme-alaba izan zituzten; haieta-tik lau Xemeinen (Markina) jaioak (Sakoneta baserrian, ala Iturreta inguruko besteetxeren batean?) eta bi Etxebarrin (Sagarminaga baserrian): Joan Bautista (Markina,1766-XII-23), Bartolome (Etxebarri, 1768-XII-21), Ignazia (Markina, 1772-I-20), Jose(Markina, 1775-III-3), Maria Teresa (Etxebarri, 1778-VIII-21), Kristobal Pedro(Markina, 1782-VII-8).

Kosme eta Maria Inesen bizilekua kokatzeko orduan bada zailtasunik: bainaEtxebarrin bizi izan ziren urte gutxi batzuk (1776-1780? inguruan) izan ezik, gaine-rakoan Xemeinen edo Markinan izan zuten bizilekua, baina bi lekutan, dirudienez:lehenengo Iturraran goikoa edo Sakoneta baserrian, eta geroago Iturreta auzokobeste baserri batean, hau da, Iturretara bidean zen baserriren batean...20.


14 BEHA, Etxebarri, (07-02), Bataioak, 1762-1821, 31i; Markina-Xemein, (26-01),Bataioak, 1752-1777, 120 i or., (02-01) Bataioak, 1777-1796, 48 i, etab.

1 5BEHA, Markina-Barinaga, (03-03) Bataioak, 1714-1781, 181i. Agiri honetan nahasbidera

eraman lezaketen esaldi batzuk datoz; ama, Maria Ines, Etxebarriko alaba zela dio, bainaElgoibarkoa zen; okerra, Maria Inesen gurasoak aspaldiko urteetan Etxebarrin bizi izanak era-gingo zuen. Kosme eta Maria Ines hemengo eliztarrak direla dio, “parroquianos de esta [parro-quia]”; dena dela, argitasunik ez da hor: Barinagako eliztarrak, baina Markinako herritarrak esannahi ote du? Agiri horretan bertan irakurtzen baitugu ondorengo hau: “Dn P e d ro de AguirreAmalloa Cura Rector de Sn P e d ro de Barinaga Jurisdicción de la villa de Markina”.

16 BEHA, Markina-Barinaga, (03-03) Bataioak, 1714-1781, 221i-222ª. Honen arrebaIgnaziaren agirian bezala, hemen ere ez da zehaztasunik, Joseren gurasoak “naturales yparroquianos de esta Iglesia” direla esatean. Hemen ere, “de esta Iglesia”, Xemeingo AndreMariako eliztarrak zirela uler daiteke.

17 BEHA, Markina-Xemein, (26-01), Bataioak, 1777-1796, 48i ; GKPA, Hábitos - Prov.Navarra O.C.D:, 1789-1825, 10.or.

18 Kosme eta Teresak seme bat izan zuten, 1766ko maiatzaren 12an jaioa, eta Domingojarri zioten izena: BEHA, Markina-Xemein, (26-01), Bataioak, 1752-1777, 122.or.

19 BEHA, Markina-Xemein, (28-03), Eskontzak, 1746-1836, 48i. 20 GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D., 1789-1825, 10.or.: -1792ko ekainaren 16an Jose

San Migelenak abitua hartzen du (eta honen gurasoak Kosme eta Maria Ines direla,Markinako bizilagunak dio agiriak…) (Beste datu argigarri bat ere badugu: Madariaga fami-liakorik ez da inor Etxebarrin hiltzen; bai, ordea, Markina-Xemeinen...).

I. BIZITZA 37

Etxebarri eta Markinako mapa, Markina-Xemeingo udaletxean dagoena.Goiko biribilean, Sagarminaga baserria.

Beheko biribilean, Sakoneta baserria.


Juan Bautista Madariaga(j.: Eibar; b.: Markina / Etxebarri)

Urtsula Bildasolo(j.: Ermua (Eibar?); b.: Mark./Etxebarri)

Santiago Garate (+ 1793)(j.: Elgoibar; b.: Etxebarri)

Mª Kruz Arrieta (+ 1791)(j.: Elgoibar; b.: Etxebarri)

Kosme Madariaga (1744-1812) (Markina / Xemein: 1766-XII-23 - )

1766-II-2

Mª Ines Garate (+ 1806)(j.:Elgoibar;b.:Markina/Etxebarri)

Joan Bautista Madariaga Garate(Markina / Xemein: 1766-XII-23 - )

Bartolome Madariaga Garate

(Etxebarri: 1768-XII-21 - +Lazkao1835-XII-11)

Ignazia Madariaga Garate(Markina / Xemein, 1772-I-20)

Jose Madariaga Garate(Barinaga, 1775-III-3.)

Mª Teresa Madariaga Garate(Etxebarri: 1778-VIII-21 - )

Cristobal Pedr o Madariaga Garate(Markina / Xemein, 1782-VII-8 -Logroño: 1803)

} }}

Joan Bautista Madariaga Garate(j. Markina; b. Markina)

1791-VI-12

Josefa Maguregi(j.: Bolibar)

Jose Esteban Madariaga Maguregi(Markina / Xemein: 1792-VIII-2)

Mª Teresa Madariaga Maguregi(Markina / Xemein: 1795-II-18)

Josefa Madariaga Maguregi(Markina / Xemein: 1796-X-25)

Jose Manuel Madariaga MaguregiMarkina / Xemein: 1799-IV-14-)

Joan Andres Madariaga Maguregi(Bolibar : 1801-XI-9)

Angel Frantzisko Madariaga Maguregi(Bolibar: 1804-II-29)

Mª Estefania Madariaga Maguregi(Bolibar: 1806-VIII-1)

Antselmo Madariaga Maguregi(Bolibar: 1809-IV-21)

}

Hiru anaia eta hiru iloba karmeldar

Historian zehar, Frai Bartolomeren nortasuna azpimarratu izan dute, idazle etasemolari zen aldetik bereziki; baina ez dira aintzat hartu karmeldar izan ziren hare nanaiak. Noizbehinka aipatu izan dute beste anaia karmeldar bat, Jose San Migelena2 1,hala ere bi anaia karmeldar izan zituen Bartolomek… Baina orain arte ia inork ez zekie-na haren etxeko artean beste hiru karmeldar izan zirena da, hau da, Bartolomere nanaia nagusia zen Joan Bautistaren hiru seme ere karmeldar izan zire n a .

Bartolomek beste hiru anaia eta bi arreba izan zituen: zaharrena izan ezik, gai-nerako hirurak karmeldar egin ziren: neba-arreben artean bigarrena, Bartolome,laugarrena, Jose, eta seigarrena, Kristobal Pedro.

a. Jose Madariaga Garate (Frai Jose S. Migelena)

Jose Markina-Xemeinen jaio zen 1775eko martxoaren 3an, Barinagako elizan22

bataiatua izanik. 1792ko ekainaren 16an hartzen du abitua La Isla-n (Sestao), 17urte zituela (haren gurasoak Kosme eta Maria Ines dira, Markinako23 bizilagunak,eta La Isla-ko komentu berean egiten du profesa 1793ko apirilaren 7an)24.

Logroñon, Iruñean eta Burgosen egin zituen eliz ikasketei dagokienez, ikusgeroago honen anaia Frai Bartolomeri buruz datorrena…

Iruñean hartu zituen Ordena Sakratuak: subdiakonotza 1796ko25 irailaren 24an;diakonotza 1797ko26 ekainaren 10ean; eta apaizgintza 1799ko27 martxoaren 9an.

1808ko azaroaren 9an Lazkaoko predikari izendatzen dute; lehenago Logroñonizan zuen kargu bera... Irailaren 21ean, Frantziako “gobernu arrotza”ren aginduz,Lazkaoko fraideak komentutik egotziak izan ziren. Hala ere, Jose San Migelenakeginahalak egiten ditu, frantsestearen ondoren, Lazkaoko komentua berreskuratze-ko, eta 1813ko azaroaren 4an hartzen du hango jabetza; baina une hartan portu-galdarren ospitale zenez gero, hurrengo urteko maiatzera arte Bernardotar fraide-en ostatu-etxean bizi izan zen. 1814ko azaroaren 30az gero, Jose Lazkaoko

28kar-

meldarren komunitateko kontuak sinatzen aurkitzen dugu.

I. BIZITZA 39

21 Ik. ALTZIBAR, Xabier, Bizkaierazko idazle klasikoak. Mogeldarrak, Astarloatarrak, FraiBartolome: Nortasuna, Idazlanak, Grafiak, Bilbao, 1992, 264-265.

22 BEHA, Markina-Barinaga, (03-03) Bataioak, 1714-1781, 221i: “En tres de Marzo de milsetecientos y setenta y cinco yo Dn Pedro de Aguirre Amalloa Cura Rector de Sn Pedro deBarinaga Jurisdicion de la Villa de Marquina Bautizé”

23 GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D:, 1789-1825, 10ª. or.:24 GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D:, 1789-1825, Profesiones… 5ª or.: (Kontuan

hartzekoa da dato hau: Ordenan izen bereko beste bat dago, Jose San Migelena, Korellakoaeta Lazkaon 1831ko irailaren 23an hil zena).

25 IEA, Libro 14 (Libro de matrículas), 43ª-44i.26 IEA, Libro 14 (Libro de matrículas), 81ª-83ª.27 IEA, Libro 14 (Libro de matrículas), 144ª-146ª.2 8 G K PA, L i b ro de Recibo de este comvº de Cara s Descalzos de Lazcano, comienza año de 1814 .

Hain zuzen ere, frantseste garai honetan Markinan ageri zaigu. Udalak 1809kourrian “irakasle”29 izendatzen du… 1812ko otsailaren 28an, Josek gutun bat igorrizion Udalari “irakasle lanagatik” diru gutxiegi jasotzen zuela-eta (urtean 50 dukat“por la más rigurosa sugeción, y un egercicio el más molesto en instruir en laLatinidad unos muchachos de poca escuela y de ningún conocimiento del idiomacastellano”). Horregatik,150 dukat30 eskatzen zituen gutxienez…; orduan, udalakbukatutzat eman zuen Jose Madariagaren lana urte horretako martxoaren 1ean.1812ko urte horretan Andre Maria elizan31 dugu Jose hitzaldiak egiten.

1814ko ekainaren 8an Lazkaoko sermolari izendatzen dute. (Eta BartolomeMarkinako sermolari)32. Irunen, Bilbon... izan zituen sermoiak. 1816an Legution,Azpeitian... Berriro ere Lazkaoko komunitateak sermolari izendatzen du 1817ko33

maiatzaren 6an. 1820ko apirilaren 23an Lazkaoko34 priore izendatzen dute. (Hiru urte hauetan

Bartolome bere anaiak mezetako dirua bidaltzen dio)35...Ondorengo hiru urteetan (1824-1826) nobizioen maisu36 kargua izan zuen.

Hurrengoan Lazkaoko37 komentukoa eta bertako sermolaria izaten jarraituko du.1829-1832ko hiru urteetan, Lazkaoko38 karmeldarren komunitateko diruzain dugu.Badakigu moraleko39 irakasle ere izan zela.

Bartolome gaixorik zenean, honen anaia Josek sinatzen ditu, diruzain-ordegisa, hark egindako botika-gastuak. Eta Bartolome hil ondoren, diruzain gisa,1836ko40 urrira arte. Urte horretatik aurrera ez du gehiago sinatuko..., baina komu-nitate honetan bizi izango da gero ere, fraideen zorigaiztoko esklaustraziora arte(1839...).

Esklaustrazio garaian, 1844an, Iruñeko Elizbarrutiko apaiz diozesiar gisa agerizaigu, Olaberriako41 San Joan Bataiatzailearen parrokiako behin-behineko bikario


29 MUA, C. 19 (Libro de Decretos), 233ª or.30 MUA, C. 20 (Libro de decretos), 134ª or.31 MUA, C. 31 (Libro de Cuentas): 232ª. or.: Udalak 220 erreal ordaintzen zizkion gari-

zumako igandeetan egindako sermoiengatik; 260i or.: “2230 reales por la renta de precep-tor de Gramática que tenía que haber del año pasado hasta marzo con 30 reales del ser-món del día 15 de agosto”; 261ª or.: “180 reales que se le pagaron a D. José de MadariagaPreceptor y al Hermano que estubieron presos por reenes de raciones”.

32 GKPA, Libro del Definitorio…, 40.or.33 GKPA, Libro del Definitorio…., 139.or.34 GKPA, Libro de Fundación… de Lazcano, 45i-46ª or.3 5 G K PA, L i b ro de Recibo de este comvº de Cara s Descalzos de Lazcano, comienza año de 1814 .36 GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D:, 1789-1825, 97ª-110ª; GKPA, Hábitos - Prov.

Navarra O.C.D:, 1825-1833, 1-45.3 7 G K PA, L i b ro de Recibo de este comvº de Cara s Descalzos de Lazcano, comienza año de 1814.3 8 G K PA, L i b ro de Recibo de este comvº de Cara s Descalzos de Lazcano, comienza año de 1814.39 IEA, Caja 115, nº 1. A.4 0 G K PA, L i b ro de Recibo de este comvº de Cara s Descalzos de Lazcano, comienza año de 1814 .41 IEA, Caja 346, nº 21.

karguarekin. Argibide zehatzago eta ziurragoak aurkitzen ditugu Olaberriako parro-kiako liburu ofizialetan: orrialde asko daude Jose San Migelenak bere eskuz ida-tziak, esaterako, hilen liburuan, ezkontzetakoan, bataioetakoan, etab... Bataioetakoliburuan berberak jarri zuen ohar hau: “En once de Nove de 1840 entré de Vicariointerino en esta parroquia de San Juan Bautista de Olaverria yo el infraescrito reli-gioso Carmelita Desczo exclaustrado con este nombre tengo Don Fr. José MiguelMadariaga”42. Iruñeko Elizbarrutiko parrokietan edo eliz benefizioetan zeudenklaustrotik kanporatutako erlijiosoen zerrenda baten ere ageri da Jose SanMigelena, Madariaga, 77 urtekoa, Olaberriako43 bikario karguarekin.

Jose San Migelena 1852ko apirilaren 10ean hil zen, goizeko zazpietan, behin-behineko bikario44 zela.

Datu labur hauetatik, Joseren izaera eta haren anaia Bartolomerena antz-an-tzekoak zirela ateratzen dugu: ekintza eta kargu berdinak dituzte biek; dirudienez,antzeko gaitasunak zituzten: biak izan ziren predikariak ofizioz; biek izan zituztenpriore eta nobizioen maisu karguak; frantsestearen ondoren, biek saiatu zirenkomentuaz berriro jabetzen eta baita lortu ere (Bartolomek Markinako komentuaberreskuratzen du, eta Josek Lazkaokoa). Bataren eta bestearen ospe edo sonaezberdina, Bartolome ofizioz idazle izan zela eta Jose ez; horretan datza, batez ere,aldea. Predikari gisa zuen etorria eta egokitasuna euskal idazle gisa ere izangozukeela pentsatzekoa da. Hori egiaztatzeko abagune ona izan genezakeen Aita JoseSan Migelenaren sermoi ugarietariko batzuk gorde izan balira.

b. Kristobal Pedro (Frai Pedro S. Joserena).

Bartolomeren anaia gazteena zen Kristobal Pedro Madariaga; honen berri asko-rik ez dakigu, gazterik hil zelako. Markinan jaio zen 1782ko45 ekainaren 8an.

Lazkaoko nobiziatuan sartu zen 1800go46 abenduaren 10ean; 18 urte, bost hila-bete eta zortzi egun zituen; eta hurrengo urteko abenduaren 17an egin zuen pro-fesa, Pedro San Joserena 47 izena harturik. Garai honetan behintzat haren gurasoak,“Markinako bizilagunak” zirenak, Iturretan bizi ziren.

Filosofiako ikasle zela hil zen 1803ko maiatzaren 30ean Logroñon, bularretiko jarrieta gaitzak txarrera egin ondoren (“un tabardillo complicado de mal de pecho”4 8) .

I. BIZITZA 41

42 DEA, Olaberria, 1/1/1: Libro de Bautizos (1819-1859), 84i.43 IEA, Caja 115, nº 1 A.44 DEA, Olaberria, 1/4/1 (Libro de finados, 1774-1870), 113i.45 Markina-Xemein, (02-01) Bataioak, 1777-1796, 48ª.46

GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D:, 1789-1825, 43ª.47 GKPA, Hábitos - Prov. Navarra O.C.D:, 1789-1825, 25ª.48 LOKA:, Libro de la Fundación... de Logroño, nº 168: “En 30 de Mayo de 1803 a las 5

de la mañana murió en este Colegio el Hº Fr. Pedro de Sn Jph. colegial, natural de Marquina,Obispado de Calahorra, de edad de 21 años y e de Religión; profeso de Lazcano: su enfer-medad fue un tabardillo complicado del mal de pecho, que a los catorce días le despojó dela vida; fue la de este Religioso de un verdadero Carmelita Descalzo, como lo acreditaron

c. Hiru iloba karmeldarrak

Bartolomeren anaia zaharrena, Joan Bautista, Josefa Maguregirekin ezkonduzen Xemeingo Andre Mariaren elizan 1791ko49 ekainaren 12an. Zortzi seme-alabaizan zituzten. Lehenengo laurak Xemeingo Andre Mariaren elizan bataiatuak izanziren eta gainerako laurak Bolibarren: Jose Esteban (1792), Maria Teresa (1795),Josefa (1796), Jose Manuel (1799), Joan Andres (1801), Angel Frantzisko (1804),Maria Estefania (1806), Antselmo (1809).

Zortzi hauetatik lehenengoa, Jose Esteban, bosgarrena, Joan Andres eta azke-nengoa, Antselmo, karmeldar egin ziren, hiru osaben bideari jarraituz. JosekLazkaoko nobiziatuan hartu zuen abitua 1816ko uztailaren 13an, Jose SanAntoniorena50 izenaz (1817ko51 uztailaren 14an profesa eginez). Beste biek ereLazkaon egin zuten abitu-hartzea; Joan Andresek, 1819ko52 irailaren 28an JoanAndres San Eliasena izenaz (Gobernuak beharturik, kanporatua izan ondoren,berriro itzuli zen, 1823ko53 azaroaren 23an profesa eginez), eta Antselmok 1826ko54

irailaren 14an, Antselmo San Kristobalena izenaz (profesa 1827ko55 irailaren 14aneginez). Filofofia eta teologiako ikasketen ondoren eta apaiztu ondoren, bakoitzabere komentuan bizi izan zen eta laster esklaustrazio luzea jasan behar izan zuten:Espainiako gobernua komentuez jabetu zen eta

Documents

IDAZLAN GUZTIAK - Euskaltzaindia · kronologia: bizitza - idazlanak – garaia..... 379 vii. argitalpen honetaz..... 391 t e s t u a k euskarazko testuak euscal-errijetaco olgueeta