Ibn Teymiyye - Tedmuriye Akidesi

7/31/2019 Ibn Teymiyye - Tedmuriye Akidesi

1/141

TEDMURYE AKDES

] Trke [

[ ]

eyhu'l-islm bn-i Teymiyye

Tetkik: Muhammed ahin

:

Rabva Semti slm Dvet Brosu-Riyad

1429 - 2008

ALLAH'IN SM VE SIFATLARININ SBATI:
http://www.islamhouse.com/


2/141

std, mm, lim, allme ve eyhlislm Takyyddn Eb'l-

Abbs Ahmed b. Abdilhalm b. Abdisselm b. Teymiyye el-Harrn

-Allah O'ndan raz olsun ve O'nu honut eylesin- der ki:

Hamd Allah'a mahsustur. O'na hamdeder, O'ndan yardm ve

mafiret dileriz. Nefislerimizin erlerinden ve amellerimizin

ktlklerinden O'na snrz. Allah'n hidayette kldn saptracak,saptrdn da doru yola getirecek yoktur. Tek olan ve orta

bulunmayan Allah'tan baka hakkyla kulluk edilecek ma'bd

olmadna, Muhammed'in de O'nun kulu ve Resul olduuna ehadet

ederim. -Allah O'na, ailesine ve ashabna rahmet eylesin-.

mdi: Arzularn yerine getirmeyi grev bildiim baz

kimseler,baz meclislerde benden dinledikleri:

- Tevhd ve Sfatlar,

- er' (din emir) ve Kader mevzularndaki konumalarn

muhtevasn yazmam istediler.

Zira bu iki meselenin tahkikine ihtiya ve bunlarda oka ihtilf

vard. (Konularn nemi dolaysyla ve bu hususta birbirini tutmayan

ok ey sylendii iin, onlara cevap vermek kanlmaz oldu.)

Ayrca, herkesin buna ihtiyac olduu, -bu konulara ilikin-

dorusunu yanlndan ayrt etmeye muhta olduklar bir takm fikir

ve szlerin, tefekkr, irade, ilim ve ibadet ehlinin hatrna kanlmazbiimde geldii, zellikle de bu mevzua doru olarak bir, yanl

biimde bin bir kiinin dald ve gnllere, bu mevzu ile ilgili onlar

trl hatalara sevk eden pek ok phelerin arz olduu inkr

edilemez bir gerektir. (zellikle bu konulara giren pek ok kimse

hakla btl birbirine kartrm, kalblere eitli sapklklarn

dourduu bir takm pheler arz olmusa bu konular zerinde

durmak daha bir nem arzetmektedir.)

(Hakikat u ki, "iman" ve "tevhid" in realite kazanabilmesi iinher ikisinde de sevginin kalbin ta derinliklerinden kaynakland gibi

amelin de kalpten kaynaklanmas gerekir.

te yandan dinin tamamen Allah'a has klnmas gerekir.

Amelsiz bir din, din deildir. nk din kavram ibdet ve itaati

ierir.

Nitekim Cenb- Hak iki sreyi tamamen bu iki konuyla ilgili

olarak indirmitir. (Bkz. eyh'l-slm bni Teymiye, Tefsr' Sret'l-hls. Eser, Dar's-Selefiye yaynevi tarafndan baslmtr.)

1 - "Kulhvellah ehad" ve

2


3/141

2 - "Kuly eyyhelkfirun sreleri.

Bu srelerden:

- lki sz ve amelin tevhidini,

- kincisi ise amel ve iradenin tevhidini anlatr.

Sz edilen birinci srede yle buyurulmaktadr:"De ki: O Allah birdir" "Allah sameddir"

"Kendisi dourmamtr ve bakas tarafndan

dourulmamtr."

"Hibir ey O'nun dengi olmamtr." (hls, 112 / 1-4)

Cenb- Hak bu tevhidi sylemeyi emrettikten sonra ikinci hls

sresinde de yle buyurmutur:

"De ki: Ey kfirler!"

"Ben sizin taptklarnza ibdet etmem"

"Siz de benim ibdet ettiime, ibdet edenler deilsiniz."

Ben kesinlikle sizin taptklarnza ibdet edecek deilim."

"Siz de benim ibdet ettiime ibdet edecek deilsiniz."

"Sizin dininiz size, benim dinim banadr." (Kfirn, 109/1-6)

(Bkz. eyh'l-slm bni Teymiye, ktidau's Srat'l-Mustakim li

Muhalefeti Eshab'l-Cahym / Tuhfetu'l-Irakyye/)

(hls Sresi ve Kfirn Sresi bir arada hls Sreleri olarak da

anlr. Bu sreler tevhidin bir nevi zeti olduu iin faziletli grlm,

Hz. Peygamber'den, "hls Sresi'nin Kur'n'n te birine.

Kfirun Sresi'nin ise drtte birine denk olduuna" dair

hadsler rivayet olunmutur, bk. Buhr, "Fed'il'l-Kur'n", 13;

"Tevhd", 1; Mslim, "Msfirn", 259; Tirmiz, "Sevb'l-Kur'n", 9,

10, 11; Nes', "iftith" 69; Drim, "Fed'il'l-Kur'n", 24; Muvatta',

"Kur'n", 17, 19; Eb Dvd, "Vitr", 18; "Salt", 353; bn Mce,

"Edeb", 52.)

(Haber ve in, dil biliminde birbirinin kart olarak kullanlan

iki ifade kategorisidir. Bir dilde bulunan ifadeler, bu ifadelerin dellet

ettii eyle irtibatlar asndan iki ksma ayrlm, bunlardan

birincisi, d dnyada mevcut olan veya mevcut olacak bir eye

dellet edeni ifade etmek zere haber olarak isimlendirilmi, ikincisi

"d dnyada mevcut olan herhangi bir eyi ifade etmeyipanlamn telffuzu ile oluturan ifadeler" mansnda in olarak

adlandrlmtr. Bu sebeple bir dildeki btn ifadeler, dorulanp

3


4/141

dorulanamayaca kriterine bal olarak ihbrve inolmak

zere ikiye blnm, ihbr ifadeler, dorulanabilir - yalanlanabilir

ifadeler kategorisini belirten teknik terim olurken in ifadeler,

dorulanp - yalanlanamaz ifadeler kategorisini belirtmek iin

kullanlmtr.)

Allah'n Sfatlar Konusunda Selefin Tutumu:Birincisinde -yani sfatlar konusunda tevhdde- esas olan:

Gerek nefiy gerekse isbat eklinde Allah'n kendisini ve

ResI'nn O'nu vasflandrd sfatlarla Allah' tavsif etmek

(vasflandrmak), O'nun kendisi hakknda isbat (kabul) ettii hususlar

isbat, kendisinden nefyettii eyleri de O'ndan nefyetmek /

reddedmektir.

Bilinmektedir ki mmetin selefi ve imamlarnn yolu,

keyfiyetlendirme (tekyif) benzetme (temsil), deitirme (tahrif) ve

ilevsizletirme (ta'tl) olmakszn Allah'n kendisi hakknda isbat

ettii sfatlar isbat etmek (kendisine isnad ettii sfatlar O'na isnad

etmek) tir.

Tahrf: Tahrf dilde deitirmek demektir. Terim olarak tahrf,

nass (yet veya hadisi) lafz veya anlam olarak deitirmektir. Lafz

deitirmeyle beraber anlam ya deiir ya da deimez.

Tahrf ksmdr:1. Anlam Deien Lafz (Sz, Kelime) Tahrfi:

Bazlarnn srf konuan Ms Peygamber olsun diye:

Ve Allah Ms ile konutu (Nis, 64) ayetinde Allah lafz-

cellini stn okumalar gibi.

2. Anlam Deimeyen Lafz (Sz, Kelime) Tahrfi:

Hamd, lemlerin Rabbi Allaha mahsustur (Ftiha, 2)

ayetinde dl harfini stn okumak gibi.Bu tr hata, genelliklecahilden kaynaklanan hata olup kastl olarak ard niyetle yaplan bir

hata deildir.

3. Anlam Tahrfi:

Delilsiz olarak bir lafz (sz, kelimeyi) ak anlam dna

karmaktr. Allaha izfe (nispet) edilen iki el in kuvvet, nimet ve

benzeri szlerle anlamn deitirmek gibi.

Tatl: Dilde tatl, boaltmak (bir eyin veya kavramn iiniboaltmak) ve terk etmek demektir. Terim olarak ise, Allah-u Tel

4


5/141

iin gerekli olan isim ve sfatlarn tamamn veya bir ksmn inkar

etmektir. Buna gre tatl iki ksmdr:

1. Tam (Kll) Tatl:Allahn sfatlarn inkar eden Cehmiyye gibi.

Bunlarn arlar, Allahn isimlerini de inkar ederler.

2. Ksm(Cz) Tatl: Allahn baz sfatlarn kabul edip bazlarn

inkar eden Eariyye gibi. Bu mmet iinde tatl fitnesi ile bilinen ilkkii el-Cad b. Dirhem dir.

Tekyf: Tekyf, bir sfatn niteliini (keyfiyetini) anlatmaktr.

Allahn elinin ya da dnya gne inmesinin nitelii yle yledir,

demek gibi

Temslve Tebh: Temsl, bir eye rnek, tebh ise benzer

vermektir.

Temsl (iki ey arasnda) her bakmdan eitlik ve denklikbulunmasn, tebih ise bir ok bakmdan eitlik ve denklik

bulunmasn gerektirir.

Bunlarn biri dieri yerinde de kullanlr.

Bunlar ile (temsl ve tebh) tekyf arasnda iki bakmdan fark

vardr:

Birincisi:Tekyf, bir eyin niteliini mutlak olarak veya bir

benzerle kaytlayarak anlatmaktr.Temsl ve tebh ise, rnek ve

benzerle kaytlanm bir nitelii gsterir. Bu bakmdan tekyf daha

geneldir. nk her mmessil (temsil yapan) ayn zamanda mkeyyif

(tekyif yapan) dir, tersi olamaz.

kincisi:Tekyf sfatlara zgdr. Temsl ise deerde (adet),

sfatta ve ztta olabilir. Bu bakmdan yani temslin zt, sfat ve

deerle olan ilgisi bakmndan temsl daha geneldir.

Sonra insanlar iinde birok kimsenin saptmasna neden olmu

tebh de iki ksma ayrlr:Birincisi: Yaratlm yaradana benzetmek.

kincisi:Yaradan yaratlma benzetmek.

Yaratlm Yaradana Benzetmek:

Allaha zg fiiller, haklar ve sfatlardan herhangi birini

yaratlma da vermek demektir.

Birincinin yni Allahn fiillerinden herhangi birini

yaratlma vermenin rnei: Allah ile beraber baka bir yaratcbulunduunu ileri sren kiinin Rubbiyyet Tevhidinde Allaha irk

komas gibi.5


6/141

kincinin yani Allahn haklarndan herhangi birini

yaratlma vermenin rnei: Mriklerin, putlarnn ilahlk hakk

olduunu ileri srerek onlara tapp kulluk etmeleri gibi.

ncnn yni Allahn sfatlarndan herhangi birini

yaratlma vermenin rnei: Peygamber -Sallallhu aleyhi ve

sellem-i vme veya dier konularda arya kaanlarn yaptklareyler gibi.

rnein Abdullah b. Yahy el-Buhturyi ven Mtenebbnin:

Ey benzeri olmayan kimse, dilediin gibi ol.

Ve nasl istersen yle ol. Sana benzer bir kimse yaratlmamtr.

sznde olduu gibi.

Yaradan Yaratlma Benzetmek:

Bu ise yaratlma ait olan baz zellikleri Allahn ztna ve

sfatlarna vermektir.

Allahn iki eli yaratklarn elleri gibidir, Allahn arna

istiva etmesi yaratklarn tahtlarna oturup kurulmalar

gibidir ve benzeri szler gibi.

Bu eit szler sylemekle bilinen ilk kiinin, Rfz olan Him b.

el-Hakem olduu sylenir. Allah en dorusunu bilir.lhd: lhd, dilde eilim, terim olarak da inanlmas ya da

yaplmas gerekli olan eyden baka yana sapmak demektir. lhd iki

ksmdr:

Birincisi: Allahn simlerinde lhd

kincisi: Allahn yetlerinde lhd

Allahn simlerinde lhd:

Bu isimler iin kanlmaz ve gerekli olan gerekten sapmaktr.Bunun da drt eidi vardr:

1 - Tatlcilerin yaptklar gibi isimlerden herhangi birini veya

bunlarn gsterdii sfatlar inkar etmek.

2 - Tebhcilerin yaptklar gibi isimleri, Allah yaratklarna

benzetmek iin bir kant (gsterge) olarak kullanmak.

3 - Allahn kendisine vermedii bir takm isimlerle Allah

adlandrmak. nk Allahn isimleri tevkfdir yni delile dayaldr. Bueide rnek, Hristiyanlarn Allah baba, filozoflarn da ille-i

file=etkin g olarak isimlendirmeleri.

6


7/141

4 - Allahn isimlerinden putlara isimler tretmek gibi. el-lh

isminden el-lt, el-azz isminden el-uzz adlar tretmek gibi.

Allahn yetlerinde lhd:

Bu, ya peygamberlerin getirdii hkmler ve haberlerden oluan

er ayetlerde ya da Allahn gklerde ve yerde yaratt ve

yaratmakta olduu varlklar olan kevn ayetlerde olur.

er ayetlerdeki lhd, ya bu ayetleri tahrf etmek, yahut

bunlarn bildirdii haberleri yalanlamak veya da hkmlerine kar

kmaktr.

Kevn ayetlerdeki ilhd ise, bu ayetleri, Allahtan bakasna

nispet etmek veya bu ayetlerde bir orta ve yardmcs olduuna

inanmaktr. ( bni Teymiyye el-Fetv el-Hameviyye erhi)

Ayrca onlar, Allah'n kendisi hakknda isbat ettii sfatlar isbatetmenin yan sra, kendisinden nefyettii sfatlar da isim ve

yetlerine dil uzatp, sapk te'viller yapmakszn (inkra sapmadan)

O'ndan nefyederler.

Zira Allah Tel isim ve yetlerine dil uzatanlar (isim ve yetleri

hakknda kfre sapanlar) yermi ve yle buyurmutur:

"En gzel isimler (el-esml-hsn) Allahndr. O halde

Ona o gzel isimlerle dua edin. Onun isimleri hakknda eri

yola (ilhda) sapanlar brakn. Onlar yapmakta olduklarnn(yni ilhdlarnn) cezasna arptrlacaklardr." (A'rf 7/180).

Yine buyurmutur ki:

"yetlerimiz hakknda doruluktan ayrlp erilie

sapanlar bize gizli kalmaz. O halde, atein iine atlan m daha

iyidir, yoksa kyamet gn gvenle gelen mi? Dilediinizi

yapn! O yaptklarnz grmektedir" (Fussilet 41/40).

u halde onlarn yolu, mahlkta benzemeyi nefyedip, isim vesfatlar isbattan (kabul etmekten) ibarettir ki bu; tebhsiz bir isbat

ve ilevsizletirmeksizin (ta'tili bulunmayan) tenzihtir. (isbat

bil tebih, tenzih bil ta'tl).

Nitekim Allah Tel:

"O'nun benzeri hibir ey yoktur. O iitendir, grendir."

(ra 42/11) buyurmaktadr.

- "O'nun benzeri hibir ey yoktur" sznde tebih vetemsili,

7


8/141

- "O iitendir, grendir" sznde de ilhd ve ta'tli red sz

konusudur.

Allah Sbhneh ve Tel peygamberlerini mufassal (ayrntl)

bir isbat ve mcmel (zet halinde) bir nefiy ile gndermitir.

Bu nedenle onlar, Allah'n sfatlarn ayrntl biimde ortaya

koymular ve O'na lyk olmayan tebih ve temsil gibi hususlar danefyetmilerdir.

Zira Allah Tel yle buyurmutur:

"O'na kulluk et; O'na kulluk etmek iin sabrl ve

metanetli ol. O'nun bir ada (benzeri) olduunu biliyor

musun?" (Meryem 19/65).

Dilciler:

"O'nun bir ada (benzeri / semiyy) olduunu biliyormusun?",

"O'nun ad gibisine (O'nun adyla anlmaya) lyk bir benzer

biliyor musun" anlamna gelir demilerdir. (Bu ksma) "O'nunla boy

lecek ..." anlamn verenler de olmutur.

bn-i Abbs'tan rivayet edilen anlam ise udur:

"O'na semiyy yani benzer ve misal olacak kimse biliyor musun?".

Allah Tel buyurmutur ki:

"O, dourmam ve domamtr. O'nun hibir dengi

yoktur." (hls 112/3-4);

"Bile bile Allah'a eler/irk komayn" (Bakara 2/22);

"nsanlardan bazlar Allah'tan bakasn Allah'a denk

ilahlar edinir de onlar Allah' sever gibi severler, iman

edenlerin Allah'a olan sevgileri ise (onlarnkinden) ok daha

fazladr." (Bakara 2/165);"Cinleri Allah'a ortak kotular. Oysa ki onlar da Allah

yaratmt. Bilgisizce O'na oullar ve kzlar yaktrdlar.

H! O, onlarn ileri srd vasflardan uzak ve ycedir. O,

gklerin ve yerin esiz yaratcsdr. O'nun ei olmad halde

nasl ocuu olabilir! Her eyi O yaratmtr ve her eyi

hakkyla bilen O'dur." (En'm 6/100-101);

"lemlere uyarc olsun diye kulu Muhammed'e Furkn'

indiren, gklerin ve yerin hkmranl kendisine ait olan, hiocuk edinmeyen, mlknde orta bulunmayan ... Allah

yceler ycesidir." (Furkn 25/1-2);8


9/141

"Ey Muhammed! Putperestlere sor: Kzlar Rabbin'in de

erkekler onlarn m?

Yoksa biz melekleri onlarn gz nnde kz olarak m

yarattk?

Dikkat edin, kesinlikle yalan uydurup sylyorlar,

"Allah dourdu" diyorlar. Onlar phesiz yalancdrlar.

Allah, kzlar oullara tercih mi etmi!

Ne oluyor size? Nasl hkmediyorsunuz?

Hi dnmyor musunuz?

Yoksa sizin ak bir deliliniz mi var?

Doru szllerden iseniz kitabnz getirin!

Allah ile cinler arasnda da bir soy birlii uydurdular.Andolsun, cinler de kendilerinin hesap yerine

gtrleceklerini bilirler.

Allah, onlarn isnad edegeldiklerinden ycedir,

mnezzehtir.

Allah'n ihlsa erdirilmi kullar mstesnadr...

Ey inkrclar! Ne siz ne de taptklarnz.

Kimseyi Allah'a kar kandrp yoldan karamazsnz.

Ancak cehenneme girecek olanlar kandrrsnz.

Melekler: "Bizim iimizden herkesin belli makam vardr. "

"phesiz biz sra sra duranlarz. "

"Allah' tesbih edenleriz. "

Putperestler yle diyorlard.

Eer yanmzda evvelkilere gelen bir uyar kitab olsayd.Elbette biz Allah'n temiz kullar olurduk.

Ancak o uyary inkr ettiler, yaknda inkrlarnn

sonucunu bileceklerdir.

EyMuhammed! Bir sreye kadar onlardan yz evir.

Onlara inecek azab gzetle, onlar da greceklerdir.

Azabmza uramakta acle mi ediyorlar?

Fakat o azap yurtlarna indii vakit uyarlm olanlarn

hali ne kt olur!

9


10/141

Bir sreye kadar onlar kendi hallerine brak.

Ve bekle de gr, onlar da greceklerdir.

Senin izzet sahibi Rabbin, onlarn isnad etmekte olduklar

vasflardan ycedir, mnezzehtir.

Gnderilen btn peygamberlere selm olsun!

lemlerin Rabbi olan Allah'a da hamdolsun!" (Sfft

37/149-182).

(Bu yetlerde) Allah Tel kendisini mrik iftiraclarn ileri

srd (yaktrdklar)sfatlardan tenzh etmitir. Dile getirdikleri

irk ve iftiradan salim (uzak) olduu iin peygamberlerine salt

selm etmi ve kendisine hamd etmitir.

Zira O'na mahsus isimler, sfatlar ve yaratt esiz

gzellikler sebebiyle hamde lyk olan yalnz kendisidir.

Ayrntl isbat sadedinde, Allah Tel inzal ettii muhkem

yetlerinde u isim ve sfatlarn zikretmitir:

"Allah, O'ndan baka ibadete layk ilah olmayandr. O,

Hayy ve Kayyum'dur. Kendisini uyuklama ve uyku tutmaz.

Gklerde ve yerde olanlarn hepsi O' nundur. O'nun izni

olmadan katnda kim efaat edebilir? Onlarn ilediklerini ve

ileyeceklerini bilir. (Yarattklar) O'nun ilminden, kendisinin

diledii dnda hibir eyi kavrayamaz. O'nun krss gkleri

ve yeri kaplamtr. Onlarn gzetilmesi O'na ar gelmez. O

Aliyy'dir, Azim'dir"(Bakara 2/255);

"De ki: O Allah birdir" "Allah sameddir"

"Kendisi dourmamtr ve bakas tarafndan

dourulmamtr."

"Hibir ey O'nun dengi olmamtr." (hls, 112 / 1-4)

"O, Alm ve Hakim (ilim ve hikmet sahibi)'dir";

"O, Alm ve Kadir (ilim ve kudret sahibi)'dir";

"O, Semi' ve Basr (iitici ve grc)'dr";

"O, Aziz ve Hakmdir";

"O, afr ve Rahim (balayc ve merhametlidir)";

"O, Gafur ve Vedd (ok balayan ve ok seven) dir. erefli

Ar'n sahibidir. Diledii eyleri mutlaka yapandr." (Brc85/14-16);

10


11/141

"O ilk(Evvel)'dir, son (hir)dur, Zahirdir, Btndr. O her

eyi bilendir. O, gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra Ar

zerine istiva edendir. Yere gireni ve ondan kan, gkten

ineni ve oraya ykseleni bilir. Nerede olsanz, O sizinle

beraberdir. Allah yaptklarnz grr." (Hadd 57/3-4);

"Bunun sebebi, onlarn Allah' gazaplandran eylerinardnca girmeleri ve O'nu raz edecek eylerden

holanmamalardr. Bu yzden Allah onlarn ilerini boa

karmtr." (Muhammed 47/28);

"... Allah sevdii ve kendisini seven, m'minlere kar

alakgnll, kfirlere kar onurlu ve zorlu bir toplum

getirecektir ... " (Mide 5/54);

"... Allah onlardan raz olmu, onlar da Allah'tan honut

olmulardr. Bu sylenenler hep Rabbin'den korkanlar iindir."(Beyyine 98/8);

"Kim bir m'mini kasden ldrrse cezas, iinde

ebediyen kalaca Cehennem'dir. Allah ona gazap etmi, onu

lnetlemitir." (Nisa 4/93);

"inkr edenlere yle seslenilir: Allah'n gazab, sizin

kendinize olan ktlnzden elbette daha byktr. Zira

siz imana davet ediliyorsunuz, fakat inkr ediyorsunuz." (fir

40/10);

"Onlar, ille de buluttan glgeler iinde Allah'n ve

meleklerinin gelmesini mi beklerler?..." (Bakara 2/210);

"Sonra duman halinde olan ge yneldi, ona ve

yerkreye: isteyerek veya istemeyerek, gelin! dedi. ikisi de

'steyerek geldik' dediler." (Fussilet 41/11);

"... Ve Allah Musa ile gerekten konutu." (Nisa 4/164);

"O'na Tr'un sa tarafndan seslendik ve O'nu fsldaan

kimse kadar (kendimize) yaklatrdk." (Meryem 19/52);

"O gn Allah onlar ararak: Benim ortaklarm

olduklarn iddia ettikleriniz hani nerede? diyecektir." (Kasas

28/74);

"Bir ey yaratmak istedii zaman O'nun yapt "Ol"

demekten ibarettir. Hemen oluverir." (Ysn 36/82);

"O, yle Allah'tr ki, O'ndan baka ibadete layk ilahyoktur. Grlmeyeni ve grleni bilendir. O esirgeyen, ok

acyan/balayandr. O yle Allah'tr ki O'ndan baka ibadete11


12/141

layk ilah yoktur. Melik'tir, Mukaddes(ok kutsaldr)'tir. Selm

(esenlik veren), Mmin (gvenlik veren), Mheymin (gzetip

koruyan), Aziz (stn, galib), Cebbar (istediini zorla yaptran),

Mtekebbir (ok ulu)'dir! Allah, (mriklerin) ortak kotuklar

eylerden mnezzehtir. O, yaratan, var eden, (varla

getirdiklerine) ekil veren Allah'tr. En gzel isimler (el-esml-

hsn) O'nundur. Gklerde ye yerde olanlar O'nun nn

yceltmektedir. O, azzdir (gliptir),hikmet sahibi/her eyi

hikmeti uyarnca yapandr" (Har 59/23-24).

Allah Tel'nn isim ve sfatlar hakknda buna benzer pek ok

yet ve Hz. Peygamber'den (geldii) sabit hadsler (mevcuttur). te

bunlarda Allah'n zt ve sfatlarnn tafsiltl/ayrntl bir biimde isbat

ve temsili nefyederek birlii / vahdaniyetinin isbat sz konusudur.

Allah bunlarla kullarna yolun dorusunu gstermitir (dosdoru yola

byle yneltmitir) ve Resullerin yolu da budur. (Allah'n salt ve

selm hepsinin zerine olsun)

Onlarn (Resullerin) yolundan sapan ve ayrlan kfirler, mrikler

ve ehl-i kitab ile bunlara dahil olan Sbi'ler, filozofluk taslayanlar,

Cehmiyye, Btn Karmatler ve benzerlerine gelince, bu yolun

aksindedirler. Onlar Allah' tafsiltl/ayrntl bir biimde selb(yokluk

ifade eden) sfatlarla nitelendirirler. O'nun iin sadece (subti sfatlar

asndan) "mutlak bir varlk" isbat ederler ki, sonu itibariyle

bunun da hakikati yoktur.Oysa, ancak a'ynda (varlklar leminde)

bulunmas imknsz olan hususlarda zihn varla mracaat edilir.

(Selb (yokluk ifade eden) sfatlar:

Allah Tel'y noksan sfatlardan mnezzeh klan ve O'nun ne

olmadn bildiren sfatlara selb (veya tenzihi) sfatlar, varl

zorunlu, Allah Tel'nn kendileriyle vasflanmas vcib olan sfatlara

ise Sbt sfatlar ad verilir.)

Selb Sfatlar: Bu sfatlar, lyk olmayan nitelikleri Allah Tel'dannefyetmeleri nedeniyle verilmitir. Mesel, Kdem sfat Allah iin bir

balangcn olmadn ifade eder. Bunlar Kdem, Beka, Muhalefetun

lil-Havadis. Kyam bin-nefs ve Vahdniyet'tir.

Subti Sfatlar: Zti sfatlar da denilen Subt Sfatlar ezeldir ve

Allah'n ztndan ayrlmaz.Bunlar Hayat, Kudret, rade, lim, Sem',

Basar, Kelm ve Tekvin'dir.)

Binaenaleyh onlarn gr tam bir ta'tl ve temsli gerektirir; ziraonlar Allah' varl imknsz (mmteni') ve yok (ma'dm) olan eylere

ve (cmid) cansz varlklara benzetmekte ve isim ve sfatlar ztn da

12


13/141

yokluunu / nefyedilmesini gerektirecek ekilde muattal

klmaktadrlar.

Hlsa, onlarn ar olanlar (ult), birbirinin zdd olan hususlar

Allah'tan kaldrmakta ve "O, ne var (mevcd) ne de yoktur

(ma'dm); ne diri ne de ldr; ne lim ne de childir"

demektedirler.Zira Allah iin bu sfatlarn varln kabul ettiklerinde O'nu var

olan eylere, bu sfatlar O'ndan nefyettiklerinde de yok olanlara

benzetmi olacaklar iddiasndadrlar; dolaysyla birbirine zt olan bu

vasflarn her ikisini de O'ndan kaldrmaktadrlar. Bu ise akln zerinde

fazla dnmeksizin aka hkmedecei zere imknsz bir eydir.

Bunlar Allah'n indirdii Kitab' ve Peygamber -sallallahu aleyhi ve

sellem-'in getirdiini (Snnet) tahrif etmi ve (erden kamaya

altka ona batmladr.) yamurdan kaarken doluya

tutulmulardr. nk Allah' imknsz olan eylere (mmteni')

benzetmilerdir. Zira birbirinin zdd olan iki hususu da bir eyden

kaldrmak bu iki zdd bir araya getirmek gibidir ve her ikisi de

(mmteni') imknszdr.

Zorunlu olarak bilinir ki;

- Varlk iin, zt gerei zorunlu,- kendisi dnda bir eye muhta olmayan,

- kadm (ncesiz) ve ezel olan,

- kendisi hakknda sonradan varlk alanna kma (huds) ve

- yokluun (adem) caiz olmad bir var edici gereklidir.

Onlar ise bu (var ediciyi), zorunluluk (vcb), varlk (vcd) ve

ncesizlik (kdem) bir yana, varl imknsz olan bir sfatla

nitelemektedirler.

Felsefecilerle onlara tbi olanlar da bunlarla paralel dnm ve

sbt sfatlar bir yana brakp, Allah' selbve izaf sfatlarla

vasflandrmlardr. O'nu tlaksuretiyle mutlak bir varlktan ibaret

klmlardr. (tlak: Her trl kayt ve arttan uzak klmak.)

Aklen ak biimde bilinir ki, bu (tr varlk) ancak zihinde

bulunur, zihnin dnda var olan varlklar arasnda ise byle bir ey sz

konusu deildir.Bunlar ayrca sfatla mevsfu (niteleneni) aynletirmiler, akln

zarur ve apak hkmlerini grmezden gelerek ilimle limi bir ve

13


14/141

ayn saymlardr. Zarur bilgileri inkr ederek sfatlar da

aynletirmiler ve -mesel- ilim, kudret ve irade/meiet arasnda bir

ayrma gitmemilerdir.

Yine Mu'tezile kelmclar ve onlara tbi olanlardan mteekkil

bir grup da bunlara yaklam ve Allah hakknda yalnzca isimleri

isbat/kabul ederek bunlarn tazammun / ihtiva ettii sfatlar dardabrakmlardr. Bunlardan bir ksm, "alm, kadir, semi' ve basir" i

ayn anlam ifade eden salt zel isimler olarak grmlerdir.

Bazlar da ilimsiz alm, kudretsiz kadr, sem' ve basar olmakszn

semi ve basr diyerek, bunlarn ifade ettii sfatlar almakszn yalnzca

isimleri isbat yoluna gitmilerdir.

Bunlarn grlerinin yanll ve sahh nakle uygunluk arz eden

salim akln verileri ile elikili oluuna dair grler, bunun dndaki

(eserlerimizde) dile getirilmitir.

Bunlarn tamam, bir eyden kaarken onun benzerine, hatt

daha ktsne yakalanmaktadrlar; srekli iinde bulunduklar tahrif

ve ta'til / sfatlar inkr durumu da cabas.

Halbuki daha dikkatli dnseler, akli delillerin gerektirdii zere,

birbirinin benzeri olan eyler hakknda ayn hkmleri verir, farkl

olanlar da birbirinden ayrrlard.

Bylelikle, kendilerine ilim verilip de; Reslllah'a indirileniRabbi'nin katndan bir hak / hakikat ve Azz ve Hamd (mutlak galip ve

vgye lyk) olan Allah'n yoluna ulatran / hidyet ettiren bir rehber

olarak grenlerden olurlard.

(bn Teymiyye, bu ifadesiyle "Kendilerine bilgi verilenler,

Rabbin'den sana indirilenin (Kur'n'n) gerek olduunu bilir;

onun, Azz ve Hamd (mutlak galip ve vgye lyk) olan Allah'n

yoluna ilettiini grrler." (Sebe' 34/6) yetine telmihte

bulunmaktadr. yette sz geen "bilgi verilenler" in, sahbe-ikiram ve onlarn izinden giden m'minler veya Abdullah b. Selm ve

arkadalar gibi ehl-i kitabn limleri olduu ifade edilmitir.)

Fakat onlar, akl konularda safsataya, nakl meselelerde de

Karmita gibi btl te'villere sapan, her varl akledilebilenlere

benzeten gerek chillerdir.

yle ki, ncesi olmayan ve kendisi dndaki eylere ihtiyac

bulunmayan bir varln var olmas gerektii aklen zorunlu olarak

bilinir. Zira hayvan, maden ve bitki gibi sonradan varlk sahasna

kan eylerin meydana geliini mahede etmekteyiz. Sonradan

14


15/141

meydana gelen ey (hadis), zorunlu (vcib) veya imknsz (mmteni')

deil, mmkndr.

Yine zorunlu olarak bilinir ki, sonradan var olann (muhdes) bir

muhdisi, mmkinin bir var edicisi olmaldr.

Nitekim Allah Tel yle buyurmutur:

"Acaba onlar herhangi bir yaratan olmadan m

yaratldlar? Yoksa kendileri mi yaratcdrlar?" (Tur 52/35).

ayet yaratcsz yaratlmamlarsa ve kendi kendilerinin

yaratcs deilseler, onlar yaratan bir yaratcnn olduu

kendiliinden ortaya kar.

1. smen Benzerlik Hakikatte (Ztta) Bir ve Ayn Olmay Gerektirmez

1.1. Yaratc ve Yaratlmlarn simde Benzerlii Meselesi

Varlk (mefhumu) iinde hem ncesi olmayan, bizatihi vcib

olann, hem de muhdes ve varla da yoklua da elverili mmkin

olann yer ald zorunlu olarak bilinince, bunlarn her ikisinin var

olduu da bilinir.

Bunlarn ikisine de varlk isminin verilmesi, birinin varlnn

dierinin varlnn benzeri olmasn gerektirmez; bilkis her birinin

varolu biimi kendisine zgdr.

Bu ikisinin genel bir isim altnda birlemesi, izafet, takyd,tahsis ve benzeri bir ey yapldnda, birinin yekdieri gibi olmasn

gerekli klmaz.

(zafet: Bir isim veya sfatn bir baka isme belirlilik veya

snrlama ifade edecek biimde nisbet edilmesi.)

(Takyd: Itlkn aksine ifadenin anlamn belirleme ve kayda

balama.)

(Tahsis: Genel ve mull bir ifadeyi ya da lfz, beraberindeki

bir delil veya iaretle belirli bir veya birka eye mahsus klmak.)

Dolaysyla akl sahibi bir kimse kp da "Ar var olan (mevcd)

bir eydir, sivrisinek de var olan bir eydir; her ikisine de

"ey" ve "mevcd" isimleri verildiine gre, bu ikisi birbirinin

ayndr" demez.

Zira bu ikisinin, (ey ve mevcd olmalarndan baka) zihin

dnda birletikleri bir baka husus daha yoktur. Ancak zihin, mutlak

ismin ifade ettii anlam olan mterek ve kll bir man karr. Bumevcuttur, bu da mevcuttur denildiinde, isim her biri iin (mecaz

15


16/141

deil) hakikat ifade ettii halde, bunlarn her birinin varl kendine

zgdr ve bir dieri iin bu anlama ortak olma sz konusu deildir.

te bu nedenle Allah Tel kendisine ve sfatlarna bir takm

isimler vermitir ve bu isimler O'na zgdr / O'na hastr; O'na izafe

edildiinde (Allah hakknda kullanldnda) bir bakas bu isme ortak

olmaz. Yarattklarndan bazlarna da onlara izafe edilerek kullanlan,fakat herhangi bir kaytlama ve izafe olmadnda kendine ait

isimlerle aynlk arz eden isimler vermitir.

Bu isimler ve onlarn isim olarak kullanld eylerin, -herhangi

bir kaytlama ve birisine izafe sz konusu olmakszn mutlak biimde

sylendiinde- birbirine benzer olmas, her isim, sahibine

(msemmsna) ait olarak kullanldnda da -bu msemmlarn bir ve

ayn olmas bir yana- birbirlerine benzer ve mukabil olmalarn dah

gerektirmez.Nitekim Allah Tel kendisini diri (hayy) olarak isimlendirmi ve

buyurmutur ki:

"Allah ki O'ndan baka ibadete layk ilah yoktur, daima

diri (Hayy) ve yaratklarn koruyup ynetici (Kayym)dir"

(Bakara 2/255)

Yine baz kullarna da diri ismini vermi ve yle buyurmutur:

"lden diriyi kim karyor; diriden ly kim karyor?"(Ynus 10/31).

mdi, bu iki "diri" birbirinin ayn deildir. Zira birinci "hayy

(diri)" lfz Allah'n kendisine mahsus ismi, "lden diriyi karyor"

ibaresindeki "diri" ise yaratlm bir dirinin kendisine mahsus ismidir.

Bu iki isim mutlak olarak kullanld ve birisine izafe

edilmediinde (tahsis / zelletirmeden tecrid edilip, tlak /

genelletirme zere sylendiklerinde) birbirine benzer.

Ancak mutlakn (mutlak biimde kullanlan ismin), harite

(olgular leminde) bir msemms mevcut deildir. Maamfih akl,

mutlaktan iki msemm iin ortak bir anlam karabilir; (isim) birisine

izafe edildiinde ise, yaratcy yaratlmtan ayrt edecek biimde

kaytlanm olur.

Allah'n tm isim ve sfatlar iin olmas gereken budur;

Zira bunlardan hem ismin mterek olarak dellet ettii man

hem de Yaratc'nn kendisine zg niteliklerinden herhangi birisinde

16


17/141

yaratlmn O'na ortak olmasna engel tekil eden izafe (ismin

kendisine izafe edilmesi) ile dellet ettii man anlalr.

Ayn ekilde Allah kendisine "alm (her eyi bilen)" ve "halm

(merhametli, affedici)" isimlerini vermi, baz kullarna da "alm

(bilgin)" demi ve yle buyurmutur:

"O'na bilgin (alm) bir olan ocuu mjdelediler." (Zriyt51/28); burada kastedilen shk (a.s.)'dr.

Bazs iin de "halm" ismini kullanarak:

"te o zaman biz O'nu halm bir oul ile mjdeledik."

(Sfft 37/101) buyurmutur; burada da smail'i (a.s.) kastetmektedir.

Bu iki "alm (her eyi bilen)" ve "halm (merhametli, affedici)"

birbirinin ayn deildir.

Yine Allah Tel kendisi iin " semi' " ve "basr" isimlerinikullanm ve:

"Allah size, mutlaka emanetleri ehil olanlara vermenizi ve

insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi

emreder. Allah size ne kadar gzel tler veriyor! phesiz

Allah her eyi iitici (semi'), her eyi grcdr (basr)" (Nisa

4/58) buyurmutur.

Baz kullarna da " sem' " ve "basr" ismini vererek:

"Gerek u ki, biz insan katk bir nutfeden yarattk; onu

imtihan edelim diye, kendisini iitir (semi) ve grr (basr)

kldk." (nsn 76/2) buyurmutur.

Buradaki iki "Sem" ve "Basr" de birbirinin ayn deildir.

O, kendisine "Ra'fve Rahm" diyerek:

"Allah insanlara kar Ra'f(ok efkatli) ve Rahim (ok

merhametlidir)" (Bakara 2/143) buyurduu gibi kullarndan bir

ksmna da "Ra'fve Rahm" ismini vererek:

"Andolsun size kendinizden yle bir Peygamber gelmitir

ki, sizin skntya uramanz O'na ok ar gelir. O size ok

dkn, m'minlere kar ok efkatli (ra'f) ve ok

merhametlidir (rahim)" (Tevbe 9/128) buyurmutur.

Bu iki "Ra'fve Rahm" de birbirinin ayn deildir.

O, kendisine "Melik" ismini verip:

"(O) Melik(Hkmrn, mlkn sahibi) , Kudds (noksanlgerektiren hereyden pk ve mnezzeh)'tir." (Cuma 62/1)

17


18/141

"el-melik'l-kudds , eksiklikten mnezzeh)" buyurmu,

kullarndan bazs iin de "melik" diyerek:

"Onlarn arkasnda, her (salam) gemiyi gasbetmekte olan

bir kral (melik) vard" (Kehf 18/79) ve:

"Kral (melik) dedi ki: O'nu bana getirin!" (Ysuf 12/50)

buyurmutur.

Bu iki "Melik" de birbirinin ayn deildir.

Kendisine "M'min (selmet veren)" ve "Mheymin (gzetip

koruyan)" demi, baz kullarna da "M'min" diyerek:

"yle ya, m'min olan, fsk(yoldan km) kimse gibi

midir? Bunlar elbette bir olamazlar." (Secde 32/18) buyurmutur.

Buradaki iki "M'min" ayn eyi ifade etmez.

Kendisi iin "Aziz" ismini kullanarak:

"O yle Allah'tr ki...... Aziz, Cebbar, Mtekebbir'dir" (Har

59/23)

"el-azz'l-cebbru'l-mtekebbir"buyurmu, baz kullarna da

"Aziz" diyerek:

"Azizin kars da dedi ki..." (Ysuf 12/51) buyurmutur. Bu iki

"Aziz" ayn anlama gelmez.

Kendisine "el-Cebbru'l-Mtekebbir" dedii gibi

yarattklarndan bazs iin de "cebbar" ve "mtekebbir" ismini

kullanm:

"Allah byklk taslayan, kibirli (mtekebbir) her zorbann

(cebbar) kalbini ite byle mhrler." (fir 40/35) buyurmutur.

Sz konusu "Cebbar" ve "Mtekebbir" ler de ayn deildir.

Buna benzer rnekler pek oktur.

1.2. Yaratc ve Yaratlmlarn Sfatlar Asndan Benzerlii Meselesi:

Ayn ekilde Allah Tel kendi sfatlarna (iaret) iin kulland

isimlerin benzerlerini kullarnn sfatlarna da vermitir.

"O'nun bildirdiklerinin dnda insanlar O'nun ilminden

hibir eyi tam olarak bilemezler" (Bakara 2/255);

"Onu kendi ilmi ile indirdi" (Nisa 4/166);

"phesiz rzk veren, g ve kuvvet sahibi olan ancakAllah'tr" (Zriyt 51/58);

18


19/141

"Onlar kendilerini yaratan Allah'n, onlardan daha

kuvvetli olduunu grmediler mi?" (Fussilet 41/15) buyurduu

gibi, yaratlmlarn sfatlarna da "ilim" ve "kudret" isimlerini

vererek,

"Size ancak az bir bilgi / ilim verilmitir" (sr 17/85);

"Zira her ilim sahibinin stnde daha iyi bilen birisivardr" (Ysuf 12/76);

"Onlar kendilerinde bulunan bilgiye gvendiler"

(fir40/83);

"Sizi gsz yaratan, sonra gszln ardndan kuvvet

veren ve sonra kuvvetin ardndan gszlk ve ihtiyarlk

veren Allah'tr" (Rm 30/54);

"Kuvvetinize kuvvet katsn" (Hd 11/52);"G kendi ellerimizle (bieydin, yani kuvvetimizle) biz

kurduk" (Zriyt 51/47);

"Kulumuz Davud'u, o kuvvet sahibi zt hatrla" (Sd 38/17)

buyurmutur ki burada geen "ilim" ve "kuvvet" ler birbirinin ayn

deildir.

Yine u yetlerde Allah Tel hem kendisini hem de kulunu

"meet (isteme, dileme)" ile vasflandrarak yle buyurmaktadr:

"Sizden doru yola gitmek isteyenler iin bir ttr.

lemlerin Rabbi Allah dilemedike siz dileyemezsiniz" (Tekvr

81/28-29);

"phesiz ki bu bir ttr. Artk dileyen Rabbi'ne bir yol

tutar. Sizler ancak Rabbiniz'in dilemesi sayesinde

dileyebilirsiniz. phesiz Allah her eyi bilendir, hikmet

sahibidir" (nsan 76/29-30)

Ayn ekilde hem kendisine, hem de kuluna "irade" sfatnatfetmi ("irade sahibi" olmakla vasflandrm) ve:

"Siz geici dnya maln istiyorsunuz, halbuki Allah (sizin

iin) ahireti istiyor. Allah gldr, hikmet sahibidir." (Enfl

8/67) buyurmutur.

(Allah Tel) Kendisi ve kulu iin "mahabbet / sevmek" sfatn

kullanarak / sevmekle vasflandrarak yle buyurmaktadr:

"Ey iman edenler! Sizden kim dininden irtidat ederseAllah, kendisinin onlar sevdii, onlarn da kendisini sevdii,

mminlere kar alak gnll, kafirlere kar izzetli, Allah

19


20/141

yolunda cihad eden ve knayann knamasndan korkmayan bir

kavim getirir. te bu, Allahn fazldr. Onu dilediine verir.

Allah Vasidir, Alimdir." (Mide 5/54);

"De ki: Eer Allah' seviyorsanz bana uyunuz ki Allah da

sizi sevsin." (l-i mrn 3/31);

Allah Tel, kendisini ve kullarn "rza / raz olma" ile tavsifederek (vasflandrarak) de:

"Allah onlardan raz olmutur, onlar da Allahtan raz

olmulardr." (Mide 5/119) buyurmutur.

Allah Tel'nn;

- meetinin kulun meeti (dilemesi),

- iradesinin kulun iradesi,

- mahabbetinin kulun mahabbeti,

- rzasnn kulun rzas ile ayn olmad malmdur.

Benzer ekilde Allah Tel kendisini kfirlere gazaplanmak

(makt) ile vasflandrd gibi onlara da ayn sfat vermi ve:

"Kfredenlere yle seslenilir: Allah'n gazab, sizin

kendinize olankzgnlktan / fkenizden elbette daha

byktr. Zira siz imana davet ediliyorsunuz, fakat

kfrediyordunuz. (kfr de srar ediyordunuz)" (fir 40/10)buyurmutur.

Bu iki "makt (gazaplanmak / kzgnlk)" birbirinin ayn deildir.

Bunlarn yan sra kulunu "mekr (tuzak kurmak)" ve "keyd (hile

yapmak)"le vasflandrd gibi kendisine de bu sfatlar atfetmi (bu

sfatlarla nitelemi) ve:

"Onlar tuzak kurarlarken Allah da (onlara) tuzak

kuruyordu." (Enfl 8/30);"Onlar hileli bir dzen kurarlar, ben de hileli bir dzen

kurarm." (Trik 86/15-16) buyurmutur.

Bu "tuzak" ve "hile" ler ayn anlamda deildir. (Bunlar Allah

hakknda kullanldnda, "hile yapan ve tuzak kuranlara

mnasip cezay vermek" anlamna gelir.)

(Allah Tel) kendisini "amel / i yapmak" ile tavsif edip,

niteleyerek:

20


21/141

"Grmyorlar m ki, biz kudretimizin eseri olmak zere

onlar iin bir ok hayvan yarattk. Bu sayede onlar bunlara

sahip olmulardr" (Ysn 36/81) buyurmaktadr.

ve (Allah Tel) kulunu "amel" ile tavsif edip, niteleyerek:

"Yaptklarna karlk olarak ..." (Secde 32/17) buyurmutur.

Birincideki "amel / i yapmak" ikincideki gibi deildir. (Allah'n"ameli i yapmas", kulun "ameli i yapmas" gibi deildir.)

(Allah Tel) kendisini "mndt (seslenme, sesli konuma)" ve

"mnct (fsldama, gizli konuma)" ile vasflayarak, niteleyerek:

"O'na Tr'un sa tarafndan seslendik ve O'nu, fsldaan

kimse kadar (kendimize) yaklatrdk" (Meryem 19/52);

"O gn Allah onlar ararak ..." (Kasas 28/62);

"Rableri onlara ... diye nida etti" (A'rf 7/22) buyurmutur.

Kullarn da "mndt (seslenme, sesli konuma)" ve "mnct

(fsldama, gizli konuma)" la vasflayarak:

"(Ey Muhammed!) Sana odalarn arka tarafndan

baranlarn ou akl ermez kimselerdir" (Hucurt 49/4);

"Peygamber'le gizli br ey konuacanz zaman ..."

(Mcdele 58/12);

"Aranzda gizli konuacanz zaman gnah, dmanl

ve Resule kar gelmeyi fsldamayn" (Mcdele 58/9)

buyurmutur.

Ki bu iki grupta zikredilen "mnd (seslenme, sesli konuma)"

ve "mnct (fsldama, gizli konuma)" lar birbirinden farkldr.

Kendisini u szlerinde "teklim (konuma)" ile tavsif etmitir:

"Ve Allah Musa ile gerekten konutu" (Nisa 4/164);

"Musa tayin ettiimiz vakitte (Tr'a) gelip de Rabbi

O'nunla konuunca ... " (A'rf 7/143);

"O peygamberlerin bir ksmn dierlerinden stn kldk.

Allah onlardan bir ksm ile konumu ..." (Bakara 2/253).

u sznde de kuluna "teklim (konuma)" sfatn yklemitir:

"Kral dedi ki: O'nu bana getirin, O'nu kendime zel

danman edineyim. O'nunla konuunca (Ysuf'a): Bugn sen

yanmzda yksek makam sahibi ve gvenilir birisin, dedi"(Ysuf12/54).

21


22/141

Ancak her iki "teklim (konuma)" birbirinin ayn deildir.

(Allah Tel) Hem kendini hem de yarattklarndan bazlarn

"tenbie (haber verme, bildirme)" ile vasflam ve:

"Peygamber, elerinden birine gizlice bir sz sylemiti.

Fakat ei, o sz bakalarna haber verip Allah da bunu

Peygamberi'ne aklaynca, Peygamber bir ksmn bildirmi,bir ksmndan da vazgemiti. Peygamber bunu ona haber

verince ei: Bunu sana kim bildirdi, dedi. Peygamber: Bilen,

her eyden haberdar olan Allah bana haber verdi, dedi"

(Tahrm 66/3) buyurmutur.

Bu iki haber verme birbirine benzemez. (Allah'n haber

vermesiyle kulun haber vermesi biribirlerinden farkldr.)

(Allah Tel) kendisini "ta'lm (retme)" ile tavsif etmi ve

(bunun yannda kulunu da "ta'lm (retme)" ile niteleyerek)

buyurmutur ki:

"Rahman Kur'n' retti, insan yaratt. Ona beyn

(aklamay) retti." (Rahman 55/1-4);

"Allah'n size rettiinden retip..." (Mide 5/4);

"Andolsun ki ilerinden, kendilerine Allah'n yetlerini

okuyan, kendilerini temizleyen, kendilerine Kitap ve hikmeti

reten bir Peygamber gndermekle Allah, m'minlere bykbir ltufta bulunmutur" (l-i mrn 3/164).

Buradaki "ta'lim (retme)" ler birbirinin ayn deildir. (Allah'n

retmesi, kulun retmesi gibi deildir.)

Benzer ekilde (Allah Tel) kendisini "gazap" la vasflayarak:

"Allah onlara gazap etmi, lnetlemitir." (Fetih 48/6)

buyurmu, kulu iin de u sznde "gazap" sfatn kullanmtr:

"Musa, kzgn ve zgn bir halde kavmine dnnce ... "(A'rf 7/150).

Bu "gazap" da dier "gazap" gibi deildir. (Allah'n gazaba,

gelmesi, kulun gazaba gelmesi gibi deildir.)

1.3. Yaratc ve Yaratlmlarn Fiiller Asndan Benzerlii Meselesi:

Kendisini Ar zerine istiva etmek (oturma, kurulma, yerleme,

karar klma) ile vasflandrm ve bunu Kitab'nn yedi yerinde

zikretmitir. (A'rf 7/54; Ynus 10/3; Ra'd 13/2; Th 20/5; Furkn25/59; Secde 32/4; Hadd 57/4.)

22


23/141

(Bunun yannda) Mesel u szlerinde de baz yarattklarn

baka eyler zerine istiva etmek (oturma, kurulma, yerleme, karar

klma) ile tavsif etmi / vasflandrmtr:

"...bylece onlarn srtna binip zerlerine yerleince

(istiva)..." (Zuhruf 43/13);

"Sen, yanndakilerle birlikte gemiye yerletiinde(istiva)..." (M'minn 23/28);

"(Gemi) Cd(Da'nn) zerine yerleti/oturdu. (istiva)" (Hd

11/44).

Bu "istiva (oturma, kurulma, yerleme, karar klma)" dier

istivann ayn deildir. (Allah'n "istiva (oturma, kurulma, yerleme,

karar klma)s", yaratklarnn istivas gibi deildir.)

(Allah Tel) Kendisi iin "eli ak, cmert olma (bastu'l-yedeyn)" sfatn zikrederek:

"Yahudiler, Allah'n eli baldr (skdr) dediler. Hay

dedikleri yznden elleri balanas ve lanet olaslar! Bilkis,

Allah'n elleri aktr, diledii gibi verir" (Mide 5/64) buyurmu;

u sznde de baz kullar iin eli ak sfatn kullanmtr:

"Elini skp boynuna balama (Eli sk cimri olma) onu

bsbtn de ama (bsbtn eli ak da olma); sonra knanm

ve eli bo kalrsn. (sr 17/29).

Burada ne eller, ne de eli aklk birbirinin ayndr. (ne Allah'n eli,

kulun eli gibidir, ne de el akl, kulun el akl gibidir.)

"Bast" ile kastedilen "vermek" ve "cmertlik" olsa bile,

Allah'n vermesi ve cmertlii yarattklarnnki gibi deildir. Bunun

benzeri rnekler (Kur'an'da) oktur.

Allah'n kendisi hakknda isbat ettii eylerin isbat (kabul

edilmesi) ve O'nun, yarattklarna benzemesinin nefiy ve reddedilmesigerekir.

(O halde) Her kim: Allah'n ilmi, kudreti, rahmeti, kelm

(konumas) yoktur; O sevmez, honut olmaz / rza gstermez,

mnd (seslenme, sesli konuma) ve mnct(fsldama, gizli

konuma) da bulunmaz, istiva etmez derse, sfatlar ilevsizletiren,

Allah' ma'dmlara ve cemedata (canszlara) benzeten (muattile) bir

mnkir/inkarc olur.

Ve her kim, Allah'n benim ilmim gibi bir ilmi, benim kuvvetim

gibi bir kuvveti, benimki gibi sevgisi ve rzas, benim ellerim gibi elleri

23


24/141

veya benimki gibi bir istivas sz konusudur derse, Allah'

yarattklarna/canllara benzeten bir tebhi olur.

Oysa, tebihe sapmayan bir isbat (kabul) ve ilevsizletirme

olmakszn tenzih gereklidir. (tebhsiz bir isbat ve

ilevsizletirmeksizin (ta'tili bulunmayan) tenzihtir. (isbat bil

tebih, tenzih bil ta'tl).Bu mesele, iki mhim ve kymetli asl (kaide), iki misal ve bir de

hepsini toplayan bir hatime (son ksm) ile daha iyi anlalr.

2. Allah'n sim ve Sfatlar Hususunda ki Kaide/ ki Temel Kural

2.1. Birinci Kaide: Sfatlarn Tamam Hakknda Ayn Hkmler Geerlidir

ki ana kaideden birisi yle ifade edilir:

Sfatlarn bir ksm hakknda ileri srlen gr, dierleri

iin de geerli olmaldr.

Eer muhatap, Allah'n hayat ile hayy (diri), ilim ile alm, kudret

ile kadir, sem' (iitme sfat) ile sem', basar (grme sfat) ile basr,

kelm (konuma sfat) ile mtekellim, irade ile mrd olduunu

sylyor ve bunlarn tamamnn (mecaz deil) hakikat olduunu kabul

ediyorsa, fakat buna mukabil mahabbet, rza, gazap ve kerahet

(istememe, holanmama) gibi sfatlarna itiraz edip bunlar mecaz

olarak kabul ediyorsa ve ya irade ile ya da nimetler veya cezalar gibi

bir takm yaratlm eylerle bunlar tefsir etme yoluna gidiyorsa, onaisbat ve inkr ettiin hususlar arasnda bir fark yoktur; bilkis, birisi

iin ileri srlen gr dieri iin de geerlidir, denir.

ayet:

"Allah'n iradesi yaratlmlarn iradesi gibidir; mahabbeti,

rzas ve gazab iin de ayn durum sz konusudur" dersen, bu

bizatihi tebih ve temsil (Allah' yaratlmlara benzetmek) olur.

"Allah'n kendisine uygun bir iradesi vardr; yaratlmnda kendisine gre bir iradesi vardr" dersen:

"Ayn ekilde O'nun kendisine uygun mahabbeti, rzas ve

gazab, yaratlmn da kendisine gre mahabbeti, rzas ve

gazab sz konusudur," denir.

Eer:

"gazap intikam arzusuyla/hrsyla kalpteki kann galeyana

gelmesidir" dersen:

24


25/141

"irade de nefsin bir menfaati celb (elde) etmeye veya bir

zarar defetmeye, uzaklatrmaya ynelmesi/meyletmesidir",

denir.

"Bu (syledikleriniz) yaratlmn iradesidir (yaratlmlarn

iradesiyle ilgili bir eydir.)" dersen:

"teki de (Senin anlattn gazab da) yaratlmn gazabdr(yaratklarn gazabyla ilgili bir eydir)", denir.

O'nun kelm (konumas), sem' (duymas,iitmesi), basar

(grmesi), ilim ve kudret sfatlar iin de ayn gr balayc olur.

Eer Allah hakknda gazap, mahabbet, rza ve yaratlmlara ait

buna benzer sfatlar inkr edilirse, sem', basar, kelm ve dier btn

sfatlar da O'ndan nefyedilmi olur.

ayet bu sfatlarn yaratlmlara ait olanlar dndakiler hakikdeildir, dolaysyla Allah'tan nefyedilmesi gerekir derse, ayn ey

sem', basar, kelm, ilim ve kudret iin de sz konusudur, denir.

te sfatlarn bir ksmn dierlerinden ayran bu kimseye,

nefyettii hususlarda sylenecek sz, onun karsndaki kimseye isbat

ettii hususlarda syledii szdr.

Mu'tezile'den birisi:

"O'nun kendisiyle kaim ne iradesi, ne kelm vardr,

nk bu sfatlar ancak yaratlmlarda bulunur" derse,

kendisine u aklama yaplr:

Kadm (varlk) da bu sfatlarla muttasf olur ve bu sfatlar

sonradan var olanlarn sfatlarna benzemez. Mahabbet, rza vb. dier

sfatlar isbat edenler de ona ayn eyi sylerler.

Eer:

"Ben bu sfatlar aklla isbat ettim. nk meydana gelen

fiil / i kudrete dellet eder; tahsis (seenekler arasnda tercihtebulunma) iradeyi, hkmler de ilmi gsterir. Bu sfatlar da

hayat gerektirir. Diri olanda sem', basar ve kelm sfatlarnn

veya bunlarn ztlarnn bulunmamas sz konusu deildir"

derse, dier isbat taraftarlar (Allah'n btn sfatlarn kabul edenler)

ona yle derler:

Sana verilecek iki cevap vardr.

Birincisi:Belirli bir delilin yokluu, medluln (bu delilin iaretettii eyin) de var olmamasn gerektirmez. Farzet ki takip ettiin akl

25


26/141

delil bunu (n varln) isbat etmiyor olsun, fakat ayn zamanda nefiy

de etmez.

Bir eyi reddedenin tpk isbat eden gibi -eit derecede- bir delil

getirmesi gerekir. Delil olmadan reddetmen mmkn deildir. Zira

isbat eden iin olduu gibi reddedenin de delilinin olmas gerekir.

Sem' (nakl delil) buna iaret etmi ve ne akl ne de sem' herhangi birdelil buna kar itiraz sergilemitir. u halde gl bir kar delilden

salim olan (kurtulmu bulunan) delil ile isbat edilen hususun varln

kabul etmek gerekli / kanlmazdr.

kincisi: Bu sfatlar da dierlerini isbat ettiin akl delillerin

benzerleriyle isbat etmek mmkndr. Nitekim denir ki:

Kullara ihsanda bulunarak onlar menfaatlendirmek rahmete

dellet eder. Ayn ekilde tahsis, meeti, itaatkrlara ikramda

bulunmak da onlara duyulan mahabbeti/sevgiyi gsterir; kfirlericezalandrmak ise onlara duyulan buza iarettir. Nitekim mahede

ve haber yoluyla Allah'n sevdiklerine ikram, dmanlarn ise

cezalandrmas sabit olmutur.

Fiil ve emirlerindeki gzel hedefler -ki bunlar O'nun fiil ve

emirlerinin vsl olduu gzel neticelerdir- O'nun sonsuz hikmetine

dellet eder. Bu dellet, tahsisin meete delleti gibi, hatt -illet-i

giyyenin kuvveti sebebiyle- ondan daha ak bir dellettir, ite bu

nedenle, Kur'n- Kerm'de Allah'n kullarna olan nimet vehikmetlerini beyan eden yetler, salt meete dellet eden yetlerden

daha oktur.

ayet muhatap "Allah hayydr, almdir, kadirdir" deyip de

O'nun hayat, ilim ve kudretle muttasf olduunu inkr eden

Mu'teziller gibi sfatlar inkr edip isimleri kabul eden kimselerden

olursa, ona "isimleri isbat etmekle sfatlar isbat etmek

arasnda bir fark yoktur" denir.

Eer:

"Hayat, ilim ve kudreti isbat etmek tebih veya tescmi

(cisimletirmeyi) gerektirir, zira grnrler leminde cisim olan

eyler dnda bu sfatlar tayan bir ey grmyoruz" dersen:

"Grnrler leminde cisim olan eyler dnda hayy,

alm, kadr isimlerini alan bir ey de grmyoruz; reddettiin

eyleri grnrler leminde ancak cisimlerde grdn iin

reddediyorsan, o zaman isimleri, hatt her eyi inkr et" denir.nk bunlar da grnrler leminde yalnzca cisimlerde bulabilirsin.

26


27/141

Binaenaleyh, sfatlar reddeden kimsenin ileri srd her delili,

esm-i hsny reddeden kimse de ileri srebilir. Buna cevap olan her

ey, sfatlar (n varln) kabul eden kimsenin de verecei cevap olur.

Muhatap isim ve sfatlar inkr edip:

"Ne O mevcuttur, ne de hayydr, alimdir, kadrdir

diyorum. Bilkis bu isimler O'nun yarattklarna aittir,dolaysyla mecazdir; nk bunlar isbat etmek diri ve alim

olan (yaratlm) varla benzetmeyi gerektirir" diyen arlardan

(gulattan) ise:

"Ayn ekilde, 'O ne mevcut, ne de hayy, alm ve kadirdir'

dediinde, bu da var olmayanlara (ma'dmlar) benzetmek olur.

Bu ise varlklara benzetmekten daha ktdr/irkindir." denir.

"Nefyi (reddetmeyi) de isbat (kabul etmeyi) da

reddediyorum" derse:

"Birbirine zt olan iki hususun bir araya geldii

imknszlara benzetmi olursun. Zira bir eyin "hem var hem

yok" veya "ne var ne de yok" olmas imknsz olduu gibi, bu

eyi, varlk ve yokluun, hayat ve lmn, ilim ve cehaletin

bir arada bulunmas ile veya kendisinde ne varlk ne yokluk,

ne hayat ne lm ve ne ilim ne de cehalet bulunmas ile tavsif

etmek de mmkn deildir" denir.

Eer:

"Birbirine zt olan hususlar, ancak bunlar tamas

mmkn olan eylerden nefyedilebilir; bu ikisi selb ve cb

(olumlama ve olumsuzlama, varln kabul etme veya etmeme)

kartlyla deil, adem ve meleke (yok olma veya var olma

[sahip olma]) kartlyla birbirine mukabildir.

Nitekim duvar iin "ne kr ne de grc" veya "ne diri ne

de l" denemez, zira duvarn bu iki (sfat da) tamasmmkn deildir" dersen, sana unlar sylenir:

1 - Varlk (var olma) ve yokluk (yok olma) hususunda bu doru

deildir. Akl sahiplerinin ittifak ettii zere bu ikisi selb ve cb

(olumlama ve olumsuzlama, varln kabul etme veya etmeme)

kartlyla birbirine mukabildir; dolaysyla birisi kaldrldnda

dierinin var olmas gerekir.

Hayat ve lm, ilim ve cehalet nev'inden sylediklerinegelince: bunlar Me filozofmsveddelerinin kulland

27


28/141

(terimletirdii) stlahlardan ibarettir. Lfz stlahlar ise, akl

hakikatler (in reddi) iin delil tekil etmez.

Nitekim Allah Tel:

"Allah' brakp da taptklar (putlar), hibir ey

yaratamazlar. nk onlar kendileri yaratlmlardr. Onlar

diriler deil, llerdir. Ne zaman diriltileceklerini debilmezler." (Nahl 16/20-21) buyurarak, cansz varlklar "l" olarak

isimlendirmitir ki bu gerek Arap dilinde gerekse dier dillerde

mehur bir kullanmdr.

(Me filozoflar: Aristocu filozoflara verilen bir isim olup ark-

slm dnyasnda el-Kind, Farb, bn Sn gibi filozoflarla, Endls'te

bn Bcce ve bn Rd tarafndan temsil edilmitir Metod olarak

Aristoculuu setikleri iin baz mes'elelerin yorum ve tefsirinde Ehl-i

Snnet itikadna aykr grler ileri srmlerdir. (S. Hayri Bolay,Felsef Doktrinler Szl, S. 182-183)

2 - Hayat ve lm, krlk ve grme vb. gibi birbirinin mukabili

olan sfatlar tamaya elverili olan ey, bunlar tamaya elverili

olmayandan daha kmildir. "Grme" ile vasflanmaya elverili olan

kr, bunlarn her ikisini de kabul edemeyecek olan cansz varlktan

daha kmildir.

mdi, sen Allah' kemal sfatlarn tamaya elverili

canllara benzetmekten katn fakat bu sfatlar

tayamayacak olan cansz varlklarn vasflaryla tavsif ettin.

Ayn ekilde, varlk ve yokluu kabul etmeyen ey, bu ikisini

kabul eden eyden daha byk bir imknszlk ifade eder. Hatt varlk

ve yokluun bir arada bulunmas ve ayn anda ikisinin de sz konusu

olmamasndan bile daha imknszdr. Varlk ve yokluu kabul

etmesini inkr ettiin ey de kendisi hakknda bizzat varlk ve yokluu

reddettiin eyden daha ziyade imknszdr. Bu, akln sarahati ile

imknsz (mmten) olduundan, daha byk bir imknszlk arz eder.

Sen ise yokluu (ademi) kabul etmesi sz konusu olmayan vcib

(zorunlu) varl imknszlarn (mmtenilerin) en by yaptn. Bu

eliki ve arpk dnn son haddidir.

(Btnlere gelince: Onlardan kimi her iki kartn da, yni var

olmann da, yok olmann da bulunmadn sylerler. Oysa ki kartn

bulunmadn iddia etmek, bir anda her ikisinin mevcut olduunu

iddia etmek gibidir. Kimileri de, onlardan hibirini isbat etmiyorumder. Oysa birini isbat etmekten kanmas, aslnda ikisinden birinin

gereklemesine engel deildir. Gerekte bu kimsenin tavr, cahilin

28


29/141

bilgisizlii ve hakk sylemekten kap susann sktu gibi bir tavrdr.

Hem varl, hem de yokluu kabul edemeyen - varlk da, yokluk da

kendisi hakknda nefyedilmekle birlikte- ikisini de kabul eden eyden

daha imkn d olunca, hayat da sarl da; kudreti de aczi de;

konumay da dilsizlii de; krl de grmeyi de kabul edemedii

varsaylan ey, mmten ma'dma, -kendisi hakknda nefyedilmi

olsalar bile- onlarn her ikisini kabul edenden daha yakndr. O halde,

her ikisine elverili olmakla birlikte onlar nefyetmek, vcd ve

imkna daha yakndr. Ayrca varl zorunlu (vacib'l-vcd) bir

varln kabullenmeye elverili bulunduu ey, onun hakknda vcib

olur. nk onun sfatlar bakasna verilemez. Netice olarak bir eyi

kabullenmesi caiz oldu mu, artk o ey onun hakknda vcib olur. Bu

konuyu baka bir yerde etraflca anlattk ve hibir ekilde eksiklii

bulunmayan keml sfatlaryla Allah'n muttasf bulunduunun

vcbiyetini orada akladk.)

Yine ona denir ki:

ki msemmnn baz isim ve sfatlarnn mterek olmas, akl ve

nakl delillerin reddettii tebih ve temsil deildir. Bu delillerin

reddettii, vcib, caiz veya muhal olarak Yaratc'ya mahsus olan bir

hususta bakasnn O'na ortak olmasdr. Bu hususta hibir

yaratlmn O'na ortak olmas caiz deildir ve hibir yaratlm da

Allah'a mahsus olan sfatlarda O'na ortak deildir.

Senin reddettiin ise din ve akl ile (hem naklen, hem de aklen)

sabittir. Bunu tebih ve tecsm diye isimlendirmen, bu ismin kendisine

takld her mannn nefyedilmesi (reddetmek) gerektiini zanneden

chilleri aldatan bir sz oyunudur.

Eer bu mmkn olsayd, her btl meslek sahibi; insanlarn akl

ve nakille bilinen hakk', hakikati kabul etmemeleri iin ona onlarn

nefret edecei isimler takverirdi. (Allah' kimi insanlarn sevmedii

isimlerle isimlendirirdi.) Zaten bu yolla mlhidler bir ok kimsenin aklve dinini ifsad etmi, onlar kfr ve cehaletin en byne, sapklk

ve yanlmann en son haddine itmiler (srklemiler) dir.

Eer sfatlar inkr edenler:

"lim, kudret ve iradeyi isbat (kabul) etmek, sfatlarn

birden fazla olmasn gerektirir; bu ise (Allah iin) imknsz

olan bir terkiptir" derlerse, siz:

"Allah zorunlu varlktr (varl kanlmaz mevcuddur), oakldr, kildir (akleden) ve ma'kldr (akledilen), dediinizde,

bundan anlalan dierinden anlalan ey gibi deil midir?

29


30/141

Bunlar zihinde birden fazla ve birbirinden ayr manlar deil

midir? Size gre bu bir terkiptir; bunu isbat ediyorsunuz ve

buna tevhd diyorsunuz" denir.

"Bu hakik tevhddir ve imknsz bir terkip deildir"

derlerse:

"Ztn kendisi iin zorunlu olan sfatlarla tavsif edilmesi(Allah'n ztnn lzim sfatlarla muttasf bulunmas) hakik tevhddir

ve imknsz bir terkip deildir. Bu yaklam, ayn minval zere

devam eden, tutarl bir bak asdr.

(Ayrca akln apak kurallaryla bilinen bir gerektir ki, bir eyin

lim oluunun anlam, kudretli olmas demek olmad gibi, ztnn

kendisi lim ve kudretli olmasnn kendisi demek deildir. Bu sfatn

mevsufun kendisi olduunu ngren, insanlarn en safsatacsdr.

Ayrca o, eliki ierisindedir de. nk bunu caiz gryorsa, sfatnvarl mevsufun varlnn kendisi demek olur. Bylece varlk, tr

olarak deil, bizzat kendisi olarak tek olur. O zaman mmknn

varl zorunlunun varlnn kendisi olursa, her yaratlmn varl,

varlnn yok olmasyla yok olur ve yok olduktan sonra da, yokluu

kabul etmeyen ezel ve ebed olan Allah'n varlnn kendisi olarak

var olurdu. Bu durum kabul edilseydi, o zaman Allah, her tebih,

tecsim ile, her eksiklik ve kusurla muttasf olurdu.

Nitekim bu bozuk dnceyi kendilerine temel ilke seen Vahdet-i Vcdular ak ak bunu sylemilerdir. Artk sfatlar

reddedenlerin grleri her halkrda yanl oluyor.)

Reslllah (sallallahu aleyhi ve sellem)'n bildirdii sfatlar

reddedenlerin her biri, kendilerince bir mahzurdan kamak

iin hangi sfat inkr etseler, katklarnn ei olmas lzm

gelen bir sfat isbat etmek zorunda kalrlar. Sonu itibariyle

de, zorunlu ve kadm, kendisini dierlerinden temyz eden

sfatlarla muttasf ve bu sfatlarn hibirinde yarattklarnabenzemeyen bir varl isbata mecbur olurlar" denir.

Ve yine denir ki:

Tm sfatlar iin sylenecek sz budur, isbat ettiiniz her bir isim

ve sfatta, kanlmaz biimde birka msemmnn mterek olduu

bir man bulunacaktr. Zaten byle olmasayd anlama mmkn

olmazd. (Byle olmasayd, hitab (Allah'n isim ve sfatlaryla ilgili

nasslar) da anlalmazd.)Maamfih (unu da kesin olarak) biliyoruz ki: Allah'a mahsus

olan ve yarattklarndan ayrld (sfatlar), akla gelen veya tahayyl

30


31/141

edilebilenlerden ok daha ycedir. Bu da ikinci temel kaide ile

anlalacaktr ki o da u ekildedir:

2.2. kinci Kaide: Zt Hakknda da Sfatlar in Sylenenler Geerlidir

Zt hakknda sylenecek sz, sfatlar hakknda sylenenlerin aynsdr.

Allah'n ne ztnda, ne sfatlarnda ve ne de fiillerinde kendisine

benzeyen bir ey sz konusudur. O'nun nasl dier ztlara

benzemeyen hakik bir zt varsa, bu zt dier sfatlara benzemeyen

hakik sfatlarla da muttasftr.

ayet birisi "Allah Ar'a nasl istiva etti?" diye sorarsa ona

yle denir:

"Tpk Raba, Mlikve dierlerinin (r.a.) dedikleri gibi:

"stiva malmdur, bunun nasl olduu bilinemez (keyfiyeti

mehuldr), ona iman etmek vaciptir, nasl olduunu sormak dabid'attir; zira bu insanlarn bilmedii ve cevap vermeleri de mmkn

olmayan bir eyi sormaktr."

(Mlik b. Enes (v. 179/795) ve Rabiat'r-Re'y adyla da bilinen

hocas Raba b. Ferrh (v. 132/749 veya 143/760). bn Teymiyye

ileride ismi Rabia b. Abdirrahmn olarak vermektedir.)

Yine "Rabbimiz dnya semsna nasl iner?" diye sorulursa;

ona:

"O (O'nun zt) nasldr?" diye sorulur;

"O'nun (O'nun ztnn) nasl olduunu bilmiyorum" derse:

"Biz de O'nun iniinin nasl olduunu bilmiyoruz" denir.

nk bir sfatn naslln bilmek, o sfat tayann keyfiyetini

bilmeyi gerektirir. Sfatn keyfiyetini (naslln) bilmek dierinin

fer'idir ve ona baldr. (Sfat, mevsufun ayrntsdr ve ona tbidir.)

Sen O'nun ztnn nasl olduunu bilmeden, benim O'nun sem'i(duymas), basar (grmesi), teklimi (konumas), istivas

(oturmas) ve nzulnn (iniinin) keyfiyetini bilmemi nasl istersin?

Sen O'nun gerekten var olan ve hibir eye benzemeyen kemal

sfatlarn gerektiren bir ztnn olduunu kabul ediyorsan, O'nun

iitmesi, grmesi, konumas, inmesi ve istivas da gerekten

vardr; O, yaratlmlarn iitmesine, grmesine, konumasna,

inmesine ve istivasna benzemeyen kemal sfatlarna sahiptir.

Bu sz onlar iin akl deliller hususunda da, nakl delillerin

te'vilinde de balaycdr. Aklla bir eyi isbat edip bir bakasn

reddeden kimse iin, Kitap ve Snnet'in isbat edip de kendisinin31


32/141

reddettii hususlarda geerli olan hususun bir benzeri, onun isbat

ettii hususlarda da geerlidir. Bu ikisi arasnda mahzur asndan ne

fark olduunu gstermesi istense, bir fark bulamayacaktr.

Dolaysyla, sfatlardan bir ksmn brakp dier bir ksmn

reddeden ve reddettikleri hususta ya sorumluluu zerinden atan ya

da lfzn gereine muhalif te'vile sapan kimseler iin genel geer birkaide sz konusu deildir. (takip ettikleri tutarl bir metodlar yoktur.)

"Her ikisi hakkndaki sual de bir olduu halde, niin birini

kabul edip dierini te'vil yoluna gittiniz?" denirse; verecekleri bir

cevap yoktur. te bu hem nefiy hem de isbat konusundaki

elikileridir. nk nasslar kendi isbat ettikleri manlardan birisiyle

te'vil eden kimseler, nass (lfzn) gerei olan mandan bir baka

anlama ektiklerinde, uzaklalan ilk manda onlar balayan (husus

veya hkm) nassn ekildii bu (ikinci) manda da balayc olur.(Burada kastedilen udur: Reddettiklerini hangi gerekeyle

reddediyorlarsa, ayn gereke kabul ettikleri ey iin de geerlidir.

Bunu tersine evirecek olursak: Kabul ettikleri iin ileri srdkleri

gereke, reddettikleri iin de geerlidir, diyebiliriz.)

Birisi kp da:

"Muhabbeti (sevgisi), rzas, gazab ve hiddetinin te'vili,

O'nun sevap verme veya cezalandrma iradesi eklindedir"

derse:

"irade" hususunda ona lzm gelen ne ise; "muhabbet, gazap,

rza ve hiddet" iin de lzm gelen aynsdr.

ayet bunlar O'nun fiilleri olarak -ki bunlar yaratt sevap ve

cezadr- te'vil ederse, bunda da kendisine, kat eyin ayns lzm

gelir. nk fiil her eyden nce bir fail ile kaim olmaldr; sevap ve

ceza verme de sevap veren ve cezalandran ztn sevdii ve raz

olduu ya da gazapland ve buz ettii eylerin ilenmesi zerinevuku bulur. (Verilen mkfat ve ceza da ancak mkfatlandran ve

cezalandrann sevip rz gsterdii ve kzp buzettii eyi

yapmasyla meydana gelir.)

Eer onlar fiili grnrler leminde kul iin anlalan tarzda isbat

ederlerse temsil yoluna gitmi olurlar; bunun aksi tarzda isbat

ederlerse, ite sfatlar da byledir.

(Bylece Allah'a, kul iin sz konusu olduu ekliyle bir fiil isnad

edecek olsalar, yine Allah' yaratklara benzetmi olurlar. Ama Allah'n

fiili, kullarn fiiline benzemez, diyeceklerse o zaman ayn durum

sfatlar iin de sz konusudur deriz.)32


33/141

2.3. sim ve Sfatlar Konusunda ki rnek

Verilen iki misale gelince:

a) Cennet:

Allah Tel Cennet'te yiyecek, giyecek, e ve meskenlerin ikram

ve ihsan gibi yaratlm hususlar bize bildirmi, orada st, bal,

arap, su, et, ipek, altn, gm, meyve, hrve kklerbulunduunu haber vermitir.

bn-i Abbs (r.a.) da: "Dnyada, Cennet'te olan eylerin ancak

isimleri vardr" demitir.

mdi, Allah'n bildirdii bu hakikatlerin isimleri dnyada mevcut

hakikatlerin isimleri ile ayn, fakat kendileri dnyadakilere benzemez

ise, bilkis aralarnda Allah'tan baka kimsenin bilmedii farkllklar

bulunmaktaysa, Allah Tel iki yaratlm varln birbirinden farkloluundan ok daha fazla derecede yaratlmlara benzemez,

onlardan farkldr. O'nun yarattklarndan farkll, ahirette

bulunanlarn dnyada bulunanlardan farkllndan ok daha

byktr. Zira bir yaratlmn, isim bakmndan kendisine benzer olan

bir baka yaratlma yaknl, Yaratcnn yaratlma olan

yaknlndan daha fazladr. Bu ak ve aikrdr. Bu nedenle insanlar

bu konuda gruba ayrlmlardr.

1 - Selef, imamlar ve onlara tbi olanlar; dnyadabulunanlarn ahirette bulunanlardan farkl olduunu ve Allah'n

yarattklarndan farkllnn daha byk olduunu bilerek Allah

Tel'nn kendisi ve ahiret gn hakknda bildirdiklerine iman

etmilerdir.

2 - kinci grup; Allah'n ahiretteki sevap ve ceza gibi bildirdii

hususlar kabul eden, fakat kendisi hakknda haber verdii sfatlarn

pek ounu nefyedenlerdir. Kelmclardan bir ok grup gibi.

3 - nc grup; bunlarn her ikisini de reddetmitir. Allah'nkendisi ve ahiret gn hakknda bildirdii hususlarn gerekliini inkr

eden Karmatler, Btnler, Meler'e tbi olan filozoflar gibi

mlhidler bunlardandr.

Sonra bunlarn ou emir ve yasaklar da ayn kapsama dahil

etmekte, emredilen ve yasaklanan din kaideleri, Mslmanlar'n

anladndan farkl Btn te'villere tbi klmaktadrlar.

Nitekim be vakit namaz, Ramazan orucunu ve Hacc', "bevakit namaz, kendi srlarn bilmektir; Ramazan orucu, kendi

srlarn gizlemektir; Hacc, eyhlerini ziyaret etmektir vb." gibi

33


34/141

yalan ve Peygamberler'e iftira olduu, Allah'n ve Resl'nn szlerini

asl yer ve manlarndan saptrma nitelii tad ve Allah'n

yetlerini inkr anlamna geldii zorunlu olarak bilinen bir takm

te'villerle aklamlardr.

Bazen de "eriatler (Din emirler) havss deil avam

balar" diyerek, bir kimse onlarn arifleri, muhakkklar vemuvahhidlerinden ise ondan din vazifeleri kaldrr ve yasaklar mubah

klarlar. Bu mezheplere bal olanlarn bazlar tasavvuf ve slk

mensuplarnn arasna da girerler.

Bu Btnler, Yahudiler ve Hristiyanlar'dan daha kfir olduklar

hususunda Mslmanlar'n icm ettikleri mlhidlerdendir.

man ve isbat ehlinin bu mlhidlere kar kulland tm delilleri,

iman ve isbat ehlinden olan herkes, baz ilhad ve inkrlarnda bunlara

itirak edenlere kar kullanabilir. Apak yetlerin dellet ettii zereAllah Tel kendisi iin sfatlar isbat etmi ve yaratlmlara

benzemeyi kendisinden nefyetmitir. Nitekim akla ve nakle uygun

olan hak, hakikat budur ve bu, sapknlklarla inkrn temellerini yerle

bir eder.

Allah Tel iin yarattklarna benzerlik ifade eden meseller

verilemez. Zira O'nun benzeri yoktur, en yce kemal rnei de O'dur

("En yce sfat (mesel) O'nundur"). O ve yaratlmlarn ne kyas-

temsilde ne de fertleri birbirine eit olan kyas- mulde ortakolmalar mmkndr. Ancak Allah hakknda en yce sfatlar (mesel)

kullanlr. Bu ise u anlama gelir:

Yaratc, yaratlmn vasfland her trl kemal sfatna daha

lyktr; yaratlmn tenzih edildii her trl eksiklik vasfndan tenzih

edilmesi de daha nceliklidir. Eer -isimleri bir olmasna ramen-

yaratlm bir baka yaratlma benzemekten mnezzeh ise, -isimler

konusunda bir benzerlik olsa bile- Yaratcy yaratlma benzemekten

tenzih etmek daha da ncelikli ve elzemdir, ikinci misalde desylenecek ey ayndr.

(Analoji (kyas- temsil): Mantkta bir akl yrtme yolu olarak,

ki ey arasndaki benzerlie dayanp birisi hakknda verilen bir

hkm dieri hakknda da vermektir. Zihnin zelden zele

yrydr. Mesel: "Dnya'nn atmosferi vardr ve zerinde canllar

yaar. Merih'te de atmosfer vardr. O halde Merih'te de canllarn

bulunmas gerekir." Bu, slm Fkh'nda ok kullanlan bir akl yrtme

yoludur.)

34


35/141

(Tmevarm (kyas- mul): Mantkta zihnin tikilden tmele

(zelden genele) gidi yoludur. Bir btnn paralarna dayanarak

btn hakknda hkm vermektir.)

b). Ruh

Bu (ikinci misal) bizdeki "ruhtur."

Bunun, kendisiyle vasfland bir takm sbt (varlk ifade eden)

ve selb (yokluk ifade eden) sfatlar sz konusudur.

Nasslar onun bir semdan dierine ktn ve ykseldiini;

(Me'ric70/4.) Hamurdan (tereyandan) kl eker gibi bedenden

alnp syrldn bildirmitir. (Buhr, "Edeb", 91; "Megz", 34;

Mslim, "Fed'il's-sahbe", 156,157; bn Mce, "Mukaddime", 7.)

nsanlar ruh hakknda ihtilf halindedir. (biribirinden farkl eyler

sylerler.) Kelmclardan baz gruplar onu bedenin bir cz' veyasfatlarndan biri olarak grmlerdir. Bazlarnn:

"o, bedende gidip gelen nefes veya yeldir", dier bazlarnn

da:

"o, hayat veya mizatr ya da bedenin nefsidir" eklindeki

grleri bu kabildendir.

Baz filozof gruplar ise: ruhu, zorunlu varl (vcib'l-

vcd) tavsif ettikleri sfatlarla vasflandrmtr ki bunlarla ancak

varl imknsz olan ey tavsf edilebilir. Demilerdir ki:

O bedenin ne iinde, ne dndadr; ne bedenden ayr, ne de

iredir; hareketli (mteharrik) de sakin (hareketsiz) de deildir; ne

iner, ne kar; cisim de araz da deildir.

Bazen de onun muayyen eyleri ve olgular leminde mevcut

hakikatleri idrk edemeyeceini, yalnzca kll ve mutlak eyleri idrk

edebileceini sylemilerdir. Bazen onun lemin ne iinde ne dnda,

ne lemden ayr ne de ire olduunu ifade etmi, zaman zaman dacismi:

"hiss iareti kabul etmeyen ey" olarak tefsir edip ruhu ise:

"iaret edilmeye elverili olmayan" eklinde tavsif

etmelerine ramen onun:

"lemin cisimlerinin ne iinde ne de dnda olduunu"

ileri srmlerdir ki, bu gibi selb sfatlar, ruhu var olmayan ve varl

imknsz olan eyler arasna dahil eder.Onlara: "byle bir eyi isbat etmek, akl asndan zorunlu

olarak imknszdr" denildiinde:

35


36/141

"Bilkis, kllilerin var fakat iaret edilemez olularnn da

gsterdii gibi bu mmkndr" demiler, kllilerin klli olarak

grnrler leminde deil ancak zihinde var olduklar gereini

gzden karmlardr.

Mebde' (yaratl, balang) ve med (ahiret) ile ilgili

sylediklerinde de, btl olduunu chillerin byk ksmnn bile bildiibunun gibi bir hayale dayanmlardr.

Ruhun varln inkr ve kabul edenlerin ihtilf (ettii noktalar da)

oktur. Bunun sebebi, filozoflarn nefs-i natka adn verdii ruhun,

bu beden veya basit unsurlar ve onlardan doan eyler cinsinden

deil, bunlardan farkl bir baka cinsten olmasdr. Dolaysyla onlar

ruhu ancak grlen cisimlerden farkll sz konusu olan selb

(olumsuz) sfatlarla tanrlar.

Dier bir grup ise: ruhu grlen cisimler cinsinden addeder. Buher iki gr de yanltr. Ruha "cisimdir" veya "cisim deildir"

diyebilmek, daha geni bir incelemeyi gerektirir.

nsanlar, cisim lfzna lgat mansndan farkl pek ok stlahi

anlamlar vermilerdir.

Dilciler; cismin "ceset" ve "beden" olduunu sylemilerdir ki,

buna gre ruh cisim deildir; dolaysyla Allah Tel'nn da:

"Onlar grdn zaman kalplar (cism) houna gider,konuurlarsa szlerini dinlersin." (Mnfikn 63/4) ve

"... ilimde ve bedende (cism) O'na stnlk verdi." (Bakara

2/247) buyurduu gibi:

"ruh ve cisim (beden)" denir.

Kelmclara gelince: onlar arasnda:

"cisim var olandr",

"cisim kendi bana var olandr (kendisiyle kaim)",

"cevher-i ferdlerden mrekkeb olandr",

"madde ve suretlerden mrekkeb olandr" diyenler vardr;

bunlarn tamam:

"cisim hiss iaret ile kendisine iaret olunabilendir"

grndedir.

Cisim iin:

"bunlardan mrekkeb deildir, fakat kendisine iaret

olunabilen eylerdendir",

36


37/141

"o urada ve buradadr" diyenler de sz konusudur. Buna gre

eer ruh iaret edilebilen ve Hz. Peygamber'in:

"Ruh knca basar (grme) da onu takip eder" (Mslim,

"Ceniz", 7; bn Mce, "Ceniz", 6; Ahmed b. Hanbel, IV, 125; VI)

"Ruh yakalanr ve ge karlr" (bn Mce, Zhd, 31; bn

Hanbel, VI. 364.) buyurduu zere lnn grme duyusunun kendisinitakip ettii bir ey ise kabzedilir ve semya karlr. Bu kullanma

gre ruh cisimdir.

Esas maksada gelince:

Ruh mevcut, diri, bilen, g sahibi, iiten, gren, kan ve inen,

gidip gelen vb. bir ey olduuna ve akl da onu tavsif edemeyeceine

ve tanmlayamayacana gre -ki akl bunun bir benzerini grm

deildir; bir eyin hakikati ise ancak onu veya bir benzerini grmekle

idrk edilir-, yani ruh bu sfatlarla muttasf olup, grlen yaratlmlara

da benzer olmaynca, Yaratc'nn kendisine lyk olan isim ve

sfatlarla muttasf olup yaratlmlara benzememesi daha nceliklidir.

Akl sahipleri de O'nu tanmlama ve tavsif etme noktasnda, ruhu

tanmlama ve tavsif etme hususunda olduklarndan daha cizdirler.

- Ruhun sfatlarn reddeden onu inkr ve iptal etmi

olduuna,

- Onu mahede ettii yaratlmlara benzeten de onubilemediine ve kendi eklinden bakasna benzetmi

olduuna gre: -ki ruh hakik isbat ile sabit olduu zere

kendine ait sfatlara lyktr- :

- Allah Tel'nn sfatlarn nefyeden kimse evleviyetle

O'nu inkr etmi ve sfatsz brakm,

- O'nu yarattklarna kyas eden kimse de O'nu bilmemi

ve tebihe sapm olur.

Halbuki Allah Tel'nn varl hakik isbat ile sabittir ve

O, kendisine ait isim ve sfatlara lyktr.

3. sm ve Sfatlar Bahsine Hatime

Konuyu toparlayc netice ksmna gelince: burada da

faydal esaslar mevcuttur:(Bu hatime kapsaml ve nemli yedi kural

ihtiva etmektedir)

3.1. Allah Hem sbat Hem de Tenzih Yoluyla Tavsif Olunabilir

Birinci Kural: Allah'n Sfatlarnn Kabul ve nkr

37


38/141

Birinci esas: Allah Tel hem isbat (kabul) hem de nefiy (red) yoluyla

tavsif olunabilir.

sbat (kabul) yolu:O'nun; "her eyi bilen, her eye gc

yeten, iiten ve gren vs." olduunu bildirmesi gibi hususlardr.

Nefiy (red) yoluna ise:"Kendisine ne uyku gelir ne de

uyuklama" (Bakara 2/255) sz rnek tekil eder.Bilinmesi gerekir ki, bir isbat (kabul)iermedike nefiyde (red)

medih (vg) veya kemal ifadesi sz konusu deildir. Tek bana nefiy

(red), mutlak yokluktan ibarettir; mutlak yokluk da bir ey deildir. Bir

ey olmayan ise, ifade edildii gibi; "medih veya kemal olmak bir

yana "hibir ey" dir".

Nitekim mutlak nefiy (red) ile "var olmayan" ve "imknsz

olan" (mmten) eyler tavsif edilir. Yok ve imknsz (olmayan ve

mmten) olan ey de medih veya kemal (vg ve stnlkle) ile

vasflanamaz.

te bu nedenle, Allah'n nefiy yoluyla kendisini tavsif ettii eyler

genellikle bir methin (vgnn, isbatn) varln da iinde barndrr.

Mesel:

"Allah, O'ndan baka ibadete layk ilah yoktur; O, hayydir,

kayymdur. Kendisine ne uyku gelir ne de uyuklama ... onlar

koruyup gzetmek kendisine zor gelmez" sz gibi.

Uyuklama ve uyumann nefyedilmesi (reddi) hayat ve kyam (diri

ve ayakta tutma) sfatlarnn kemalini de zmnen ifade eder. Bu O'nun

Hayy ve Kayym olma kemalini beyan etmektedir.

Ayn ekilde "Onlar koruyup gzetmek kendisine zor

gelmez", yani O'na g ve ar gelmez sz de kudretinin kemali ve

tam oluunu gerektirir. Aksine g sahibi olan yaratlmn, bir tr

zorluk (klfet) ve meakkatle bir eye g yetirmesi onun kudretinin

kusuru ve eksikliindendir.

Ayn ekilde:

"Gklerde ve yerde zerre miktar bir ey bile O'ndan gizli

kalmaz" (Sebe' 34/3) sznde "gizli kalma" nn nefyi, Allah'n

gklerde ve yerdeki her zerreyi bilmesini gerektirir. (her zerreye

ilminin ulatn gstermektedir.)

"Andolsun biz, gkleri, yeri ve ikisi arasnda bulunanlar

alt gnde yarattk. Bize hibir bitkinlik kmedi (hibiryorgunluk dokunmad)" (Kf 50/38) sznde -yorgunluk ve halsiz

dme anlamna gelen- bitkinlik kmesinin reddi (nefyedilmesi),38


39/141

kudretin tam ve kuvvetin had safhada oluuna (kudretinin kemline

ve kuvvetinin sonsuzluuna) dellet eder. Yaratlma ise bunun

aksine bir yorgunluk ve bitkinlik arz olur. (dima yorgunlukla kar

karyadr.)

"Gzler O'nu idrk edemez" (En'm 6/103) sz de bu

kabildendir.Burada Allah Tel yalnzca grmeyi (mcerret r'yet) deil,

limlerin ounluunun kanaatine gre "ihata etme" anlamna gelen

"idrk"i reddetmitir. (nefyedilmitir). Zira yok olan da grlmez;

onun grlmemesinde ise bir medih (vg) sz konusu deildir. ayet

yle olsayd, yok olan (ma'dm), vlen bir ey olurdu. Medih (vg),

O'nun grlse bile idrk edilememesi hususundadr.

Ayn ekilde O bilinse bile ihata edilemez. Nasl ki bilinmesine

ramen ilmen ihata edilemiyorsa, grlse bile gr O'nu ihataedemez.

u halde idrkin nefyinde O'nun iin bir medih (vg) ve kemal

sfat olan azametinin isbat sz konusudur. Bu ise O'nu grmenin

(r'yetin) nefyi deil, isbat konusunda bir delil tekil eder. u kadar

var ki, ihata olmakszn grmenin (r'yetin) isbat noktasnda delildir.

mmetin selefi ve nde gelenlerinin zerinde ittifak ettii hakikat de

bizatihi budur.

(Bu anlattklarmz) iyice dnrsen grrsn ki:

Bir isbat gerektirmeyen her nefiy, Allah'n kendisini tavsif

etmedii bir eydir. Dolaysyla Allah' ancak selb sfatlarla (redlerle)

tavsif edenler, aslnda vlen ve hatt var olan mevcud bir ilh isbat

etmi olmamaktadr.

Baz noktalarda bunlara itirak ederek mesel "Allah

konumaz, grmez" veya:

"O, lemin stnde deildir; Ar'a istiva etmemitir;lemin iinde de dnda da deildir; lemden ayn veya onun

yannda deildir" diyenler de bunlara benzer.

Zira yok olann (ma'dm'un) da bu sfatlarla vasflanmas

mmkndr ve bunlar sbt bir sfat da zorunlu klan sfatlar

deildir.

te bu nedenle Mahmud b. Sebk Tegin Yaratc hakknda

(yukardaki) sfatlar ileri sren bir kimseye:"sbat ettiin bu Rab'le yok olan (ma'dmu) birbirinden

ayr (farkn bize anlat) bakalm" demitir.

39


40/141

(Mahmud b. Sebk Tegin; Eb'l-Ksm Yemn'd-devle ve

emn'l-mille Kehf'l-slm Nizmddn Gz Mahmd b. Sebk Tegin

(v. 421/1030). 998-1030 yllar arasnda hkm sren Gazneli

hkmdardr. Alimlerle oturup tartmay severdi. Hatta dneminin

fakhlerinden saylr.)

Ayn ekilde "konumaz" veya "inmez" oluunda da bir medih(vg) veya kemal sfat sz konusu deildir; bilkis bu sfatlarda

O'nun eksik ve yok olanlara (ma'dm eylere) benzetilmesi vardr. Bu

sfatlardan bazlaryla yalnz yok (ma'dm) olanlar, bazlaryla da

sadece canszlar (cemadt) ve eksik olanlar vasflanr.

(Allah iin) "O ne lemden ayr ne de lemin iindedir"

diyenler:

"O ne kendi bana ne de baka bir eyle kaimdir; ne

kadm ne de sonradan var olmutur; ne lemden nce ne deonunla birliktedir" diyenler gibidir.

"O diri, iitici, grc ya da konuucu deildir" diyen

kimseye gre O'nun (h) l, sar, kr ve dilsiz olmas gerekir.

Eer:

"krlk, grme sfatn tamaya elverili olan eyde bu

sfatn bulunmamasdr; duvar gibi grme sfatn tamaya

elverili olmayan eylere kr veya grc denmez" derse:

"Bu sizin kullanm tarznzdr (yaktrdnz terimlerdir),

yoksa hayat, iitme, grme ve konumann yokluuyla

vasflanan ey, lm, krlk ve dilsizlikle tavsif edilebilir.

Ayn ekilde her varlk da bu sfatlar ve bunlarn ztlar ile

vasflanmaya elverilidir. Zira Allah Tel, Musa'nn asasn

iplerle denekleri yutan bir ylana evirdii gibi cansz

varlklar canlandrmaya kadirdir" denir.

Ayrca, bu sfatlar tamaya elverili olmayan ey, bunlarn tersisfatlarla vasflanmakla birlikte bu sfatlar tamaya elverili olan

eyden daha eksiktir.

Dolaysyla, ne grme ne krlk, ne konuma ne de dilsizlikle

vasflanabilen cansz varlk (cemadt), kr ve dilsiz olan canldan

daha eksiktir.

Bari Tel'nn bunlarla vasflanmas imknszdr demekte, O'nun

dilsizlik, krlk ve sarlkla tavsif edilmesinden daha byk bir

eksiklik sz konusudur. Bununla birlikte, O'nun bu sfatlarn hibirini

tamaya elverili olmamakla tavsif edilmesi, O'nu bu sfatlar

tayamayan cansz varlklara (cemadta) benzetmek olur. Bu40


41/141

canllara deil, canszlara benzetmektir. O'nu canlya benzetme

iddiasyla bakalarna yukardaki itham ynelten kimsenin durumu

nasldr?!

te bu sfatlar isbat etmek kemal olduu gibi reddetmek

(nefyetmek) de dorudan doruya eksikliktir. Sfat olarak verildii ey

bir yana hayatn kendisi bizatihi bir kemal sfatdr. lim, kudret,sem', basar, kelm ve dierleri de byledir. (tpk hayat gibi, bizzat

kendileri keml sfatlardr.) Allah Tel da kemal sfat olan eylerle

vasflanmaya yaratlmlardan daha lyktr. ayet yaratlm varlk bu

sfatlara sahip olup Allah bunlarla vasflanmasayd, yaratlan O'ndan

daha kmil olurdu. (Bunlar keml sfatlar olduklar ve yaratlmn

onlarla vasfland halde Allah'n onlarla vasflanmamas,

yaratlmn, Allah'tan daha mkemmel olduu sonucunu dourur.)

Bilinmelidir ki, safCehmiyye -Karmatler ve benzerleri gibi-Allah'n birbirinin zdd olan hususlarn her biriyle vasflanmasn

(sfatlanmasn) reddeder ve "O var olan (mevcut) deildir, var

olmayan da (mevcut) deildir; diri olan deildir, diri olmayan

da deildir" derler. Ancak iki zddn bir arada bulunmas gibi,

birbirine zt olan iki hususu da tamamann imknsz olduu aklen

apak biimde bilinmektedir.

(Cehmiyye, Eb Muhriz Cehm b. Safvn es-Semerkand et-

Tirmizi'nin (v. 128/745-46) itikad grlerinden oluan mezhebe vebu mezhebi benimseyenlere verilen addr. Cehm b. Safvn dnda

nemli bir sms tannmamakla birlikte, Bir b. Gys el-Merisi'nin

(v. 218/833) Cehmiyye'nin grlerini savunanlardan birisi olduu

bilinmektedir. Bununla birlikte Cehmiyye, kklemi bir itikad

mezhep olmaktan ok hr bir aklclkla iman esaslarn yorumlama

rn aan ve eitli ekollere tesir eden bir akmdr. Cehm b.

Safvn, Allah'n yaratklara nisbet edilen alm, hayy, sem', basr

gibi sfatlarla nitelenemeyeceini -zira O'nu bu sfatlarla tavsif

etmenin tebih ve temsile yol aacan-, yaratklar iin kullanlmayan

kadir, mcid, fail, hlk, muhy ve mmt gibi isimlerin Allah'a

verilebileceini savunmutur.)

(Karmatler (Kanhnita) ise, ar i smiliyye mezhebine

mensup, Kfe'deki smil dsi Hamdan b. E'as b. Karmat'a (v.

293/906) nispetle ismini alan bir zmredir. Bunlarn din doktrini,

genellikle Fatm smillii'nin ortaya kndan nceki Btniyye'nin

din anlayyla paralellik arz eder. Bunlara gre Allah'n zt ulv birnurdur. Allah'a hibir sfat nispet edilemez. Grld gibi Cehmiyye

ile Karmatler birbirinden farkl ki akmdr ve bunlar arasnda bir

41


42/141

devamllk ilikisinden sz etmek mmkn deildir, bn Teymiyye,

-yukarda bu ikisini ayr gruplar olarak zikretmekle beraber- burada,

Cehmiyye'nin ksm ta'tl grn Karmatler'in Allah

tasavvurlaryla benzer grmesi nedeniyle toptanc bir yaklam

sergileyerek Karmatler'in safCehmiyye'nin bir kolu veya devam

olduu izlenimini verecek bir ifade tarz kullanm grnmektedir.)

Bir baka grup da Allah' yalnzca nefiy ile tavsif etmi ve "O

diri, iiten veya gren deildir" demilerdir. Bunlar bir ynyle

dierlerinden daha byk bir kfr iindedir. Bunlara "Bu (dediiniz)

Allah'n bu sfatlarn lm, sarlk, dilsizlik gibi ztlaryla

vasflanmasn gerektirir" denildiinde, "Eer bunlar tamaya

elverili olsayd bu gerekirdi" derler ki bu zr beyan onlarn

grlerini daha da hatal hale getirir. (Oysa ileri srdkleri bu

mazeret onlar daha da tutarszla srklemektedir.)

Bunlara benzeyenler de ayn ekildedir. Onlar:

"O, lemin iinde de dnda da deildir" diyenlerdir.

Bunlara:

"O kadm de sonradan var olmu da deildir; vcib de

mmkn de deildir; ne kendi kendine ne de bakasyla

kaimdir denmesi gibi bu dediiniz de aklen zorunlu olarak

imknszdr" denildiinde,

"ayet bunlar tamaya elverili olsayd dediiniz gibi

olurdu; bunlar tamak ancak yer kaplayan ey (mtehayyiz)

iin mmkndr; yer kaplama (tehayyz) sz konusu olmaynca

bu birbirine zt iki hususu kabul de sz konusu olmaz" cevabn

verirler.

(Kelmclara gre hayyiz, ya cisim gibi boyutlara sahip bir eyin

ya da cevher-i ferd (atom) gibi boyutlar olmayan bir eyin

doldurduu, itibari (varsaylan) boluktur. Felsefecilere gre ise,

kapsayan eyin, kapsanann d yzeyine temas eden i yzeyidir.

Bklln,hayyiz iin "kendisinde bir ey bulunan mekn veya

mekn takdirinde olan" ifadesini kullanr.)

nsanlarn, birbirine zt bu iki husustan da hli olma hakkndaki

bilgisi, mutlak bir bilgidir; hibir varlk bundan mstesna deildir. Eer

sz konusu "yer kaplama" ile mevcut meknlarn O'nu ihata etmesi

kastediliyorsa, bu lemin iinde demektir. ayet yaratlmlardan

uzak, onlardan ayr ve farkl olduu kastediliyorsa bu da dardaolmak demektir.

42


43/141

"Yer kaplayan" ile bazen lemin iinde olan bazen de dnda

olan ey kastedilir, imdi "yer kaplayan deildir" denince bu

"lemin ne iinde ne de dndadr" anlamna gelir.

Onlar, szlerinin asln (asl mansn) anlamayanlara bunun

baka bir anlam olduunu vehmettirmek iin ibareyi

deitirmektedirler ki bu, yanll aklen zorunlu olarak bilinen birmandr. Onlar "O, l de diri de deildir; ne vardr ne yoktur;

ne lim ne de childir" szleriyle de bunu yapmaktadrlar.

3.2. Anlamn Bilmeye Bal Olmakszn, Peygamber'in Allah Tel

Hakknda Bildirdiklerine man Etmek Zorunludur

kinci Kural: Nasslara Olduu Gibi nanmak Gerekir

kinci esas:

Rasln Rabbi'nden haber verdiklerine, mansn bilsek debilmesek de iman etmek gereklidir; zira O doru ve dorulanm

olandr. Kitab ve Snnet'te varit olan hususlara, her m'minin

mansn anlamasa da iman etmesi zorunludur.

mmetin selefi ve nde gelenlerinin (mctehid imamlarn)

ittifakyla sabit olan hususlar iin de ayn ey geerlidir ki zaten

bunlarn byk blm Kitab ve snnette nassla sabittir ve selef

arasnda ittifakla (gr birlii iinde) kabul edilmitir.

Sonraki (Mteahhirn limlerin) kabul (isbat) veya red (nefiy) ederekihtilfa dtkleri hususlara gelince:

Hi kimse bu szlerle ne kastedildiini anlamadka (syleyenin

neyi amalad aa kmadka) bunlar kabul veya reddederek

onlara uyamaz. Eer doru bir ey (hakk) kastediliyorsa kabul eder,

yanl bir ey kastediliyorsa da reddeder. ayet sylenen sz hem

doru hem de yanl (hem hak, hem de btl) ihtiva ediyorsa, bunu

ne mutlak olarak kabul eder ne de tamamen reddeder. Sz olduu

gibi brakr ve many tefsir eder. (syledikleri teker teker ele alnarakincelenir ve ne demek istedii belirlenerek ayklanr.) nsanlarn cihet,

yer kaplama vb. hususlarda ihtilf bu kabildendir.

"Cihet" lafzyla bazen Allah'n dnda mevcut bir ey kastedilir

ki bu durumda o yaratlmtr (mahlk). "Cihet" le bizzat Ar'n veya

gklerin kastedilmesi buna rnektir.

Bazen de Allah'n dnda mevcut olmayan bir ey kastedilir ki,

lemin stnn (fevkinin) kastedilmesi de buna rnektir.

43


44/141

Bilinmektedir ki, nasslarda yce olma (ulvv), istiva, stnde

olma (fevkiyyet) ve ykselmenin (urc) isbat edildii gibi "cihet"in

isbat (kabul) veya red (nefiy) edilmesi sz konusu deildir.

Yine bilinmektedir ki, Yaratan ve yaratlm olan dnda bir

varlk da mevcut deildir. Yaratc, yarattklarndan farkl ve ycedir.

Yarattklarnda O'nun ztndan bir ey bulunmad gibi, O'nun ztndada yarattklarna ait bir ey yoktur.

mdi, "cihet"i reddeden kimseye:

"Cihetle, yaratlm bir varl m kastediyorsun?

Eer yleyse, Allah yaratlmlara dahil deildir. Yoksa

lemin

Documents

Ibn Teymiyye - Tedmuriye Akidesi