I. EKOLOGIA

- słowo EKOLOGIA, podobnie jak biologia pochodzi od dwóch greckich słów:

- OIKOS – dom, domostwo - LOGOS – nauka Jest to nauka zajmująca się badaniem wzajemnych zależności między różnymi organizmami oraz między organizmami, a środowiskiem nieożywionym, w którym żyją. Termin ekologia po raz pierwszy wprowadził do nauki w 1869 roku Ernst Haeckel. Wyróżnia się dwa podstawowe działy ekologii:

AUTEKOLOGIĘ – (gr. AUTOS = sam, OIKOS= dom, LOGOS= nauka). Jest to dział ekologii badający

zależności jednego wy branego gatunku lub organizmu od czynników środowiska. Bada np. miejsce danego gatunku w łaocuchu pokarmowym, jego zależności wewnątrzgatunkowe i zewnątrzgatunkowe. Wyróżnia się np. ekologię bociana białego, pszczoły miodnej, człowieka itp.

SYNEKOLOGIĘ – ( gr. SYN =razem, wspólnie, OIKOS= dom, LOGOS= nauka). Jest to dział ekologii

zajmujący się badaniem różnych grup organizmów oraz ich oddziaływao ze środowiskiem. Ekologia często mylona jest z ochroną środowiska. Nauka o czynnej ochronie środowiska , która bada wpływ działalności człowieka na środowisko oraz poszukuje skutecznych metod zapobiegania

degradacji środowiska to SOZOLOGIA.

II. EKOSYSTEM

BIOTOP – to wszystkie elementy środowiska nieożywionego, w którym żyją organizmy, np. woda, klimat, energia słoneczna, podłoże (gleba, skały, piasek).

BIOCENOZA – wszystkie organizmy zamieszkujące określony obszar i powiązanych wzajemnymi zależnościami: rośliny, zwierzęta, grzyby, protesty, bakterie.

EKOSYSTEM – to wszystkie organizmy żywe, żyjące w określonym środowisku, które tworzą jedną

całośd, są z sobą powiązane różnymi zależnościami. Zachodzi w nim obieg materii i przepływ energii. Ekosystemy dzielą się na:

Naturalne – powstałe bez udziału człowieka, m.in. lasy, stepy, sawanny, jeziora, rzeki, morza.

Morze – ekosystem naturalny

Sztuczne – wytworzone przez człowieka, np. pola uprawne, sady, stawy rybne.

akwarium –ekosystem sztuczny

PRZEMIANY EKOSYSTEMÓW – wzajemne oddziaływania biocenozy i biotopu na siebie

sprawiają, że wciąż powstają nowe, a istniejące ulegają przemianom. Proces taki nazywamy SUKCESJĄ.

- SUKCESJA PIERWOTNA – powstanie biocenozy na terenach dotąd niezamieszkałych przez żadne organizmy, np. zarastanie skał i wydm. Zarastanie skał przez porosty

SUKCESJA WTÓRNA – przemiana jednej biocenozy w inną, np. odtwarzanie się lasu na terenach, zamienionych przez człowieka w pola uprawne, które przestały byd uprawiane, lub stopniowe zarastanie jeziora.

Etapy zarastania jeziora – powstaje mokradło, a potem las: http://interbuda.eduseek.interklasa.pl/jablonzs/4_5tr_4.htm

ZALEŻNOŚCI POKARMOWE W EKOSYSTEMIE – ŁAOCUCH POKARMOWY Pierwszym ogniwem każdego łaocucha pokarmowego są PRODUCENCI. Organizmy odżywiający się producentami – zwierzęta roślinożerne to KONSUMENCI I RZĘDU. KONSUMENCI II RZĘDU to zwierzęta drapieżne zjadające roślinożerców stanowią pożywienie dla KONSUMENTÓW III RZĘDU. Konsumentami III rzędu mogą byd tzw. DESTRUENCI – bakterie i grzyby. Rozkładają one martwe szczątki roślin i zwierząt na proste związki mineralne, które są wykorzystywane przez rośliny do produkcji związków mineralnych – glukozy.

RODZAJE ŁAOCUCHÓW POKARMOWYCH: a. ŁAOCUCH SPASNIA – najbardziej typowy łaocuch gdzie producentami są rośliny, następnie

roślinożercy, drapieżniki, destruenci.

ZIEMNIAK STONKA BAŻANT LIS BAKTERIE I GRZYBY

b. ŁAOCUCH DETRYTUSOWY – pierwsze ogniwo tego łaocucha /producenci/ stanowią martwe szczątki roślin i zwierząt. Następnie mikroorganizmy i zwierzęta zjadające martwe szczątki oraz drapieżniki.

MARTWA MATERIA ORGANICZNA WICIOWCE OKOO SZCZUPAK CZŁOWIEK

III. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ORGANIZMAMI

ZALEZNOŚCI MIĘDZY ORGANIZMAMI – obejmują różne związki między organizmami tego

samego gatunku lub różnych gatunków. Wyróżniamy:

- ZALEŻNOŚCI NIEANTAGONISTYCZNE /DODATNIE/ - gdy przynajmniej jeden organizm

osiąga korzyści, a drugi nie ponosi strat. Do zależności NIEANTAGONISTYCZNYCH należą: - MUTUALIZM /SYMBIOZA/ - to związek przynoszący korzyści obu gatunkom, np. pszczoły zapylające rośliny – pszczoły otrzymują słodki nektar, a przy okazji przenoszą pyłek z jednego kwiatu na inny, umożliwiając rozmnażanie się roślin. - KOMENSALIZM /WSPÓŁBIESIADNICTWO/ - jeden organizm czerpie w związku korzyści, nie wyrządzając żadnej szkody drugiemu, np. ptaki zakładając gniazda na drzewach mają schronienie, a drzewom jest to obojętne.

- ZALEŻNOŚCI ANTAGONISTYCZNE /UJEMNE/ - przynajmniej jeden z organizmów ponosi

straty. Do zależności ANTAGONISTYCZNYCH należą: - KONKURENCJA - ROŚLINOŻERNOŚD - DRAPIEŻNICTWO - PASOŻYTNICTWO

IV. POPULACJA

POPULACJA – to grupa osobników tego samego gatunku, które żyją na określonym obszarze w tym samym czasie, np. bociany białe w Krempachach, dzięcioły czarne z Puszczy Białowieskiej. Na liczebnośd danej populacji ma wpływ wiele różnych czynników, m.in.

- ROZRODCZOŚD – czyli liczba potomstwa wydanego na świat w określonym czasie;

- SMIERTELNOŚD – czyli liczba osobników, które w określonym czasie wyginęły w danej populacji;

- MIGRACJE – czyli przenoszenie się osobników z miejsca rozrodu np. w poszukiwaniu pokarmu.

Z hasłem przeżywania osobników populacji /rozrodczośd/ wiążą się trzy typy krzywych (tzw. krzywe przeżywania). Typ pierwszy – wyróżnia się dużą przeżywalnością osobników młodych i jej spadkiem u osobników starszych (np. duże ssaki, ludzie w krajach rozwiniętych). – krzywa „a” na wykresie

Typ drugi – charakteryzuje się stałym tempem ubywania osobników niezależnie do wieku (np. gatunki ptaków) – krzywa „c” na wykresie

Typ trzeci – opisuje największą śmiertelnośd osobników najmłodszych (np. ryby, grzyby) – krzywa „b” na wykresie

STRUKTURA PRZESTRZENNA czyli rozmieszczenie osobników populacji na danym obszarze

A. RÓWNOMIERNE Kiedy osobniki danej populacji żyją w prawie jednakowych odległościach od siebie. Można je zaobserwowad m.in. u roślin żyjących na pustyni oraz u zwierząt drapieżnych oraz takich, wśród których występuje silna konkurencja, a także wśród roślin uprawnych, np. w sadach.

B. ROZMIESZCZENIE LOSOWE Gdy osobniki są rozmieszczone na danym obszarze w sposób losowy, w różnych odległościach od siebie, jest to najrzadziej spotykany typ rozmieszczenia, występuje u wielu gatunków owadów, np. motyli

C. ROZMIESZCZENIE SKUPISKOWE Gdy osobniki żyją w oddalonych od siebie grupach/stadach. Jest to najczęściej spotykany typ rozmieszczenia, np. u owadów społecznych, mrówek, pszczół oraz zwierząt żyjących w stadach.

V. SŁOWNICZEK pozostałych pojęd

ACYDOFILE – organizmy wymagające kwaśnego odczynu środowiska, w którym żyją, np. wrzos,

borówka, szczaw polny.

ALTERNATYWNE /ODNAWIALNE/ ŹRÓDŁA ENERGII – czyli takie, które się nie

wyczerpują. Uzyskana z nich energia może byd wykorzystywana tak samo, jak ta uzyskana ze źródeł nieodnawialnych, np. spalania węgla, ropy naftowej, gazu ziemnego, których pewnego dnia zabraknie. Natomiast stosowanie źródeł odnawialnych pozwala je zaoszczędzid. Do alternatywnych źródeł energii należą m.in.: - energia wodna /elektrownie wodne/ - energia wiatrowa - energia słoneczna - energia geotermalna /ciepło z wnętrza Ziemi/

BAZOFILE – gatunki zasadolubne, preferujące do życia obszary /wody lub gleby/ o pH zasadowym,

powyżej 7, np. koniczyna, pszenica, buraki cukrowe.

BENTON – organizmy żyjące na dnie zbiorników wodnych, np. koralowce, langusty, rozgwiazdy,

glony morskie.

BIOINDYKACJA – metoda oceny stanu środowiska naturalnego przy użyciu wskaźników

biologicznych (bioindykatorów), którymi są organizmy żywe, roślinne lub zwierzęce. Na podstawie ich obecności lub braku w określonym obszarze wnioskowad o stopniu jego zanieczyszczenia. Np. występowanie pokrzywy zwyczajnej świadczy o zasobności gleby w azot, obecnośd w rzece raków rzecznych świadczy o jej czystości lub porosty nadrzewne, które są bardzo wrażliwe na tlenki siarki w powietrzu. Ich brak na danym terenie /PUSTYNIA BEZPOROSTOWA/ świadczy o dużym zanieczyszczeniu tymi związkami. Jest to tzw. SKALA POROSTOWA.

EKOZNAKI

Dbaj o czystośd - znak informujący aby puste opakowanie po produkcie wyrzucid do pojemnika

Oznaczenie opakowao aluminiowych nadających się do recyklingu

Oznaczenie odpadów niebezpiecznych, których nie wolno wyrzucad z innymi odpadami z gospodarstw domowych, np. baterie, leki

Oznaczenie sprzętu elektrycznego lub elektronicznego podlegającego zbiórce w wyznaczonych punktach

Energy Star - oznaczenie produktu oszczędzającego energię

Symbol oznaczający, że druk na opakowaniu jest przyjazny dla środowiska.

Produkt nie testowany na zwierzętach. W fazie badao produkt nie był testowany na zwierzętach. Najczęściej występuje na kosmetykach.

Bezpieczny dla ozonu Produkt nie zawiera freonów, które niszczą powłokę ozonową.

EUROPEJSKA SIED EKOLOGICZNA NATURA 2000 jest systemem ochrony zagrożonych

składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. na terytorium wszystkich paostw członkowskich Unii Europejskiej. Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zarówno zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, ale też typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych.

EUTROFIZACJA WÓD – użyźnianie wód na skutek napływania do nich pierwiastków biogennych

(m.in. azotu i fosforu). Pierwiastki pochodzą głównie z zanieczyszczeo wód ściekami komunalnymi oraz spływającymi do nich z pól nawozów mineralnych. Efektem nadmiernej eutrofizacji może byd stopniowe zarastanie wód, głównie jezior. Rozwijają się glony, które jesienią obumierają i opadają na dno, gdzie są rozkładane przez mikroorganizmy. Proces ten zużywa bardzo dużo tlenu z wody, powodując jego deficyt, przez co giną organizmy wodne. Stopniowo pojawiają się inne rośliny, aż zbiornik zarasta całkowicie.

HELIOFILE – gatunki światłolubne, organizmy preferujące miejsca nasłonecznione, np. rumianek,

słonecznik.

HYDROFILE – organizmy, dla których najlepsze do życia warunki występują w środowisku

wodnym, np. płazy;

LOP – LIGA OCHRONY PRZYRODY – największa i

najstarsza organizacja ochrony przyrody w Polsce, założona w 1928 roku. Jej główny cel to popularyzowanie wiedzy o przyrodzie, organizowanie działao na rzecz środowiska naturalnego, czuwanie nad przestrzeganiem prawa ochrony przyrody i interweniowanie w przypadku jego naruszenia.

METODY ZWALCZANIA SZKODNIKÓW UPRAW - biologiczne – wprowadzanie do środowiska ich naturalnych wrogów /drapieżników, pasożytów, organizmów chorobotwórczych/ oraz zakładanie pułapek feromonowych, wysadzanie odmian roślin odpornych na szkodniki; - chemiczne – stosowanie pestycydów /chemicznych środków ochrony roślin/ - agrotechniczne- stosowanie różnorodności upraw, wprowadzanie roślin o różnym czasie dojrzewania i zbiorów, - naturalne czynniki ograniczające, np. zapewnienie obecności w pobliżu upraw naturalnych siedlisk drapieżników, m.in. płazów i gadów, stosowanie zadrzewieo śródpolnych, w których mogą schronid się zwierzęta owadożerne.

NEKTON – organizmy mogące swobodnie przemieszczad się w toni wodnej, np. ryby.

PARK KRAJOBRAZOWY obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,

historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju

PARK NARODOWY - Obszar wyróżniający się

szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni powyżej 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.

POMNIKI PRZYRODY są pojedyncze twory

przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.

PLANKTON – wszystkie drobne organizmy, biernie unoszące się w toni wodnej.

PROMENIOWANIE NIEJONIZUJĄCE TELEFONÓW KOMÓRKOWYCH – to jedno ze

źródeł promieniowania elektromagnetycznego. Może mied szkodliwy wpływ na zdrowie człowieka. W czasie korzystania z telefonu, największa dawka tego promieniowana wydziela się podczas nawiązywania połączenia. Dlatego Niektóre narodowe komitety doradcze ds. promieniowania, takich paostw jak Austria, Francja, Niemcy, czy Szwecja stworzyły zalecenia dla swoich obywateli zmniejszające wpływ promieniowania. Przykładowe zalecenia:

Używanie zestawów słuchawkowych zmniejszających promieniowanie w okolicach głowy Trzymanie telefonu komórkowego z dala od ciała Zakaz rozmowy przez telefon w samochodzie bez zewnętrznej anteny

NEUSTON – drobne organizmy żyjące na tzw.

błonce powierzchniowej wody /na granicy wody i atmosfery/, np. nartnik, który sprawnie ślizga się po powierzchni wody, nie topiąc się/

PUŁAPKA EKOLOGICZNA – urządzenie, przedmiot lub wytwór człowieka, który wprowadzony

przez niego do środowiska wabi i niszczy zwierzęta. Przykładem takiej pułapki mogą byd nagrzane powierzchnie dróg zwabiające owady, za którymi wędrują żaby, jeże i ptaki, ginąc następnie pod kołami samochodów albo silne światła latarni, o które nocą rozbijają się owady.

RAPORT U’THANTA – raport sekretarza generalnego ONZ pt. „Człowiek i środowisko”,

opublikowany w 1969 roku. Dokument ten po raz pierwszy w historii prezentował opinii publicznej dane wskazujące na zniszczenie środowiska naturalnego i jego niekorzystne konsekwencje, wzywał wszystkie kraje do racjonalnego korzystania z zasobów Ziemi i do wysiłków na rzecz ochrony ekosystemu. Na długi czas wstrząsnął opinią publiczną i zapoczątkował prężny rozwój ruchu na rzecz ochrony środowiska.

ROLNICTWO EKOLOGICZNE /biologiczne, naturalne, organiczne/ - to typ gospodarowania,

który wykorzystuje metody produkcji mające na celu ograniczenie degradacji środowiska oraz poprawę jakości i zdrowotności produktów rolnych. Główne założenia rolnictwa ekologicznego to: - brak stosowania nawozów mineralnych /sztucznych/ i chemicznych środków ochrony roślin - użyźnianie gleby przez nawozy organiczne /naturalne/ i odpowiedni płodozmian - zapewnienie zwierzętom ruchu na świeżym powietrzu i legowiska na materiale naturalnym - samowystarczalnośd paszowa gospodarstwa

ROŚLINY MOTYLKOWE /fasola, groch, łubin,

bób/ - żyją w symbiozie z bakteriami brodawkowymi /korzeniowymi/, które umożliwiają im przyswajanie azotu atmosferycznego. Dzięki temu rośliny motylkowe charakteryzują się wyższą niż inne zawartością azotu i są wykorzystywane jako tzw. zielony nawóz.

ROZRZEDZENIE OZONOWE /DZIURA OZONOWA/ - ubytek ozonu stratosferycznego

nad niektórymi obszarami Ziemi. Spowodowany jest przekształceniem ozonu O3 do zwykłej cząsteczki tlenu O2, głównie pod wpływem freonów /związki chloru i fluoru stosowane w urządzeniach chłodniczych oraz aerozolach/ uwalnianych do stratosfery przez człowieka oraz w wyniku procesów naturalnych. Ozon stratosferyczny pochłania częśd promieniowania ultrafioletowego /UV/ docierającego do Ziemi ze Słooca. Niektóre rodzaje promieniowania ultrafioletowego są szkodliwe dla organizmów żywych, ponieważ mogą uszkadzad komórki (oparzenia) oraz materiał genetyczny komórek. U ludzi i zwierząt mogą wywoływad zmiany nowotworowe.

SMOG - /z ang. Smoke = dym, fog =mgła/ mieszanka

dymu i mgły utrzymująca się stosunkowo nisko nad ziemią, powstająca przy emisji dużej ilości zanieczyszczeo do atmosfery przy bezruchu powietrza.

SMOG FOTOCHEMICZNY - /kalifornijski/ powstaje

w upalne dni, przy dużym nasileniu ruchu samochodowego. Brunatna mgła, która zwykle pojawia się nad miastami podczas gorącej, słonecznej pogody, kiedy to mieszanka czynników zanieczyszczających powietrze, zwłaszcza spalin wchodzi w reakcję ze światłem słonecznym, w wyniku czego powstaje trujący gaz, czyli ozon. Gaz ten może byd przyczyną trudności w oddychaniu.

Opracowanie mgr inż. Agnieszka Pajerska

Źródła materiałów i fotografii - Internet - Ilustrowana Encyklopedia EKOLOGIA, autorstwa p. Grażyny Łabno, wydawnictwo EUROPA, wyd. trzecie, 2011 /Dostępna w bibliotece szkolnej/. - Puls Życia – podręcznik do biologii dla gimnazjum częśd 3, wyd. Nowa Era, wyd. drugie 2011