-
Bydd pob disgybl:
Yn deall bod microbau’n gallu ein gwneud yn sâl weithiau
Yn gwybod bod atal haint, lle’n bosibl, yn well na gwellhad
Yn deall i beidio â lledaenu eu microbau niweidiol i eraill
Yn gwybod sut, pryd a pham i olchi eu dwylo
DEILLIANNAU
CYSYLLTIADAU CWRICWLWM
DYSGU
CENEDLAETHOL
Cyfnod Allweddol 3
Amrediad: 7 Cyfathrebu: C1, C2 Sgiliau: P2, D2, D3, D4
ABCh Iechyd a lles emosiynol: 1a), 1e) Fframwaith Llythrennedd a
Rhifedd Cenedlaethol Amcan o Amser Addysgu
50 munud
Nod yr adran hon yw addysgu disgyblion sut y gall hylendid dwylo
gwael arwain at ledaenu microbau a chlefyd.
Yn 2.1 Hylendid Dwylo, mae disgyblion yn cynnal arbrawf i
arsylwi ar sut gall microbau ledaenu o un person i’r llall drwy
ysgwyd llaw yn unig. Bydd yn rhaid iddynt hefyd benderfynu pa ddull
yw’r un gorau ar gyfer golchi dwylo.
Escherichia coli
HYLENDID DWYLO
-
1. Copiwch GD 1, GD 2, TD 1 a TD 2 i bob disgybl. 2. Gofalwch
fod cyfleusterau golchi dwylo ar gael (sebon, dŵr
cynnes, rhywbeth i sychu dwylo). 3. Paratowch 2/3 dysgl Petri o
agar maethol i bob disgybl.
Paratoi Ymlaen Llaw
Gellir defnyddio tafelli o fara gwyn yn hytrach na dysglau Petri
o agar maethol. Dylai disgyblion roi print llaw ar y bara a’i roi
mewn bag storio bwyd gyda diferyn neu ddau o ddŵr. Cadwch y bagiau
ar i fyny mewn lle tywyll fel y byddech yn ei wneud gyda’r dysglau
Petri. NODER: Nid yw’r dull hwn mor gywir â defnyddio’r dull dysgl
Petri a bydd cytrefi ffyngaidd yn tyfu yn hytrach na chytrefi
bacterol. Efallai y bydd angen addasu taflenni gwaith
disgyblion.
Awgrymiadau Amgen
Mae ysgolion yn hafan i ficrobau niweidiol sy’n lledaenu’n
gyflym o un person i’r llall drwy gyffwrdd. Golchi ein dwylo yw’r
ffordd orau o atal lledaeniad microbau niweidiol ac atal pobl rhag
bod yn sâl.
Mae ein dwylo’n cynhyrchu olew yn naturiol sy’n cadw’n croen yn
llaith ac yn eu hatal rhag mynd yn rhy sych. Mae’r olew hwn yn lle
perffaith i ficrobau dyfu a lluosogi a hefyd yn helpu i ficrobau
‘lynu’ i’n croen. Hefyd, mae’n dwylo wedi’u gorchuddio â’n bacteria
da – sef Staffylococws diniwed. Mae golchi ein dwylo’n rheolaidd yn
helpu i gael gwared ar y microbau eraill a gesglir o’n hamgylchedd
(e.e. cartref, ysgol, gardd, anifeiliaid, anifeiliaid anwes). Gall
rhai o’r microbau hyn ein gwneud yn sâl wrth eu bwyta.
Mae golchi dwylo mewn dŵr ar ei ben ei hun neu mewn dŵr oer yn
cael gwared ar fudreddi a baw gweladwy, ond mae angen sebon i
ymddatod yr olew ar arwyneb ein dwylo sy’n dal microbau.
Dylid golchi dwylo:
- Cyn, yn ystod ac ar ôl paratoi bwyd, yn enwedig cig amrwd
- Ar ôl defnyddio’r ystafell molchi - Ar ôl cyffwrdd anifeiliaid
neu wastraff anifeiliaid - Ar ôl pesychu, tisian neu chwythu eich
trwyn - Os ydych chi’n sâl neu wedi bod yng nghwmni pobl sâl
Gwybodaeth Gefndir
2.1 Lledaeniad Haint Hylendid Dwylo
Geiriau Allweddol Sebon gwrthfacterol Cytref Cyffwrdd – ymledol
Hylendid Haint Heintus Trosglwyddo
Deunyddiau Angenrhediol I bob disgybl Copi o TD 1 Copi o GD 2 3
dysgl Petri o agar
maethol I bob grŵp Copi o TD 1 Copi o TD 2 Lliain/ sychwr
dwylo/
llieiniau papur Beiro barhaol Sebon Dŵr cynnes
Adnoddau sydd ar gael ar y We
Ffilm arddangos
TD 1 a TD 2
Lluniau o ganlyniadau
Gweithgarwch Amgen
Iechyd a Diogelwch Mae’n bwysig bod y
dysglau Petri yn aros ar gau wrth archwilio’r microbau
Gofalwch fod pob disgybl yn golchi ei ddwylo ar ôl cymryd rhan
yn y gweithgaredd
-
1. Dechreuwch y wers drwy ofyn i’r dosbarth ‘os oes miliynau o
ficrobau sy’n achosi clefydau yn y byd sy’n byw ym mhobman, pam nad
ydyn ni’n sâl drwy’r amser?’ Rhowch TD 1 (Y Gadwyn Haint) a TD 2
(Torri’r Gadwyn) i’r disgyblion. Defnyddiwch y cyflwyniad MS
PowerPoint www.e-bug.eu i helpu i egluro hyn.
2. Pwysleisiwch fod llawer o wahanol ffyrdd y gall microbau gael
eu trosglwyddo i bobl. Gofynnwch i’r disgyblion a allant feddwl am
unrhyw ffyrdd. Mae enghreifftiau’n cynnwys: drwy’r bwyd rydym ni’n
ei fwyta, y dŵr rydym ni’n ei yfed ac ymolchi ynddo, y pethau rydym
ni’n eu cyffwrdd ac wrth disian.
3. Gofynnwch i’r disgyblion: Faint ohonoch chi sydd wedi
golchi’ch dwylo heddiw? Gofynnwch pam eu bod wedi golchi eu dwylo
(i gael gwared ar unrhyw ficrobau a oedd ar eu dwylo), a beth
fyddai’n digwydd pe na baent yn golchi’r microbau oddi arnynt
(efallai y byddent yn sâl).
4. Dywedwch wrth y disgyblion ein bod yn defnyddio’n dwylo
drwy’r adeg, a’u bod yn codi miliynau o ficrobau bob dydd. Er bod y
mwyafrif o’r rhain yn ddiniwed, gallai rhai fod yn niweidiol.
5. Eglurwch wrth y dosbarth ein bod yn lledaenu’n microbau i’n
ffrindiau ac eraill drwy gyffwrdd, a dyma pam ein bod yn golchi ein
dwylo.
6. Eglurwch wrth y disgyblion eu bod am wneud gweithgaredd i
ddangos y ffordd orau o olchi eu dwylo i gael gwared ar unrhyw
ficrobau niweidiol a allai fod ar eu dwylo.
NODYN 1 Os nad oes gennych ddigon o amser i gynnal y
gweithgaredd llawn, gellir gweld y canlyniadau ar y wefan,
www.e-bug.eu.
Adran A
1. Rhowch gopi o GD 1 i bob disgybl yn y dosbarth a dysgl Petri
o agar maethol. Gofynnwch i bob disgybl rannu’r ddysgl yn ei hanner
drwy dynnu llinell ar waelod y ddysgl Petri. Labelwch un ochr yn
lân a’r ochr arall yn fudr. NODYN 2 ni ddylai disgyblion labelu’r
clawr.
NODYN 3 Mae’n rhaid bod yn ofalus a pheidio â chymysgu ochr fudr
ac ochr lân y plât gan y bydd hyn yn arwain at ganlyniadau dryslyd.
Gallai defnyddio 2 blât, un ar gyfer dwylo glân ac un ar gyfer
dwylo budr, helpu i ddatrys y broblem hon.
2. Dylai pob disgybl roi print llaw ar yr ochr sydd â’r label
‘Budr’. Yna, dylai disgyblion olchi eu dwylo yn drylwyr a gosod
print llaw ar yr ochr sydd â’r label ‘glân’.
3. Rhowch y ddysgl Petri mewn lle tywyll cynnes am 48 awr ac
archwiliwch y platiau yn ystod y wers nesaf. Dylai disgyblion
gofnodi eu canlyniadau ar GD 1.
Ar ochr fudr y plât dylai disgyblion sylwi ar amryw o wahanol
gytrefi bacterol a ffwngaidd; mae pob math gwahanol o gytref yn
cynrychioli gwahanol elfen facterol neu ffwngaidd – rhywfaint o
fflora corff naturiol a rhywfaint o halogiad o fannau y maent
wedi’u cyffwrdd. Dylai disgyblion archwilio’r rhain yn ofalus a
disgrifio eu morffoleg a sawl organeb o bob math y maent yn eu
gweld.
Ar ochr lân y plât dylai disgyblion sylwi ar ostyngiad amlwg yn
nifer y gwahanol fathau o gytrefi a welir. Mae hyn oherwydd bod
golchi dwylo wedi cael gwared ar lawer o’r organebau y mae
disgyblion wedi’u ‘codi’ drwy eu cyffwrdd. Yr organebau sy’n dal i
dyfu ar y plât yw fflora naturiol y corff. Gallai niferoedd y
cytrefi hyn fod yn uwch nag ar ochr fudr y plât. Mae hyn oherwydd y
gall golchi dynnu’r microbau diniwed allan o’r ffoliglau gwallt,
ond un math o ficrob yw’r rhain fel arfer. Gallwch weld y
gwahaniaeth rhwng microbau diniwed a niweidiol gan fod sawl math
gwahanol o rywogaethau microb niweidiol fel arfer.
2.1 Lledaeniad Haint Hylendid Dwylo
Cyflwyniad
Prif Weithgaredd
http://www.e-bug.eu/
-
Adran B
4. Rhannwch y dosbarth yn 4 grŵp cyfartal o ddisgyblion (a, b,
c, d).
5. Gofynnwch i bob grŵp ddewis arweinydd NAD yw’n mynd i olchi
ei ddwylo. Dylai pawb arall yn y grŵp olchi eu dwylo mor drylwyr â
phosib gyda sebon (os oes sebon ar gael) a dŵr. Dylai disgyblion
geisio sychu eu dwylo naill ai gyda sychwr dwylo aer neu ddarn glân
o liain papur. Dylai’r disgybl NAD yw’n golchi ei ddwylo gyffwrdd
cymaint o eitemau â phosib yn yr ystafell ddosbarth er mwyn dal
llawer o ficrobau, gan gynnwys handlenni drws, tapiau, esgidiau ac
ati.
6. Gofynnwch i’r disgyblion sefyll mewn 4 rhes tu ôl i’w gilydd
a dosbarthwch y grwpiau fel a ganlyn
a. Dim golchi dwylo Grŵp rheoli b. Golchi dwylo mewn dŵr cynnes
yn gyflym iawn Rhoi dwylo mewn dŵr a’u rhwbio’n
gyflym
c. Golchi dwylo’n drylwyr mewn dŵr cynnes d. Golchi dwylo’n
drylwyr â sebon mewn dŵr cynnes
7. Rhowch 2 blât agar maethol a chopi o GD 2 i bob disgybl yn y
dosbarth.
8. Dylai pob disgybl roi print llaw ar un o’u platiau agar a’i
labelu’n briodol.
9. Dylai’r disgybl sy’n arwain (disgybl 1) olchi ei ddwylo yn ôl
y grŵp y maent yn perthyn iddo. Dylai disgybl 1 droi ac ysgwyd llaw
disgybl 2 gan ofalu bod cymaint o gysylltiad llaw â phosib. Dylai
disgybl 2 yn ei dro ysgwyd llaw disgybl 3 ac yn y blaen tan iddynt
gyrraedd pen y rhes.
10. Dylai pob disgybl wneud print llaw yn eu hail blât agar
maethol a’i labelu’n briodol.
11. Rhowch y platiau agar maethol mewn man sych cynnes am 48
awr. Gofynnwch i’r disgyblion edrych ar eu canlyniadau a’u nodi yn
GD 2.
Prif Weithgaredd
Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i fanteision ac anfanteision
sebon gwrthfacterol. Gallai fod yn syniad da rhannu’r dosbarth i
grwpiau o 4 a gofyn i bob grŵp ymchwilio i’r pwnc a chynnal
trafodaeth ddosbarth. Fel arall, gallant ysgrifennu traethawd byr
yn amlinellu’r ddadl o blaid ac yn erbyn a dod i’w casgliad eu
hunain ar sail y dystiolaeth.
Gweithgaredd Estyn
1. Trafodwch y canlyniadau gyda’r disgyblion. Pa ganlyniadau a
achosodd y syndod mwyaf iddynt? Eglurwch y gall microbau lynnu wrth
yr olew naturiol ar ein croen. Mae golchi gyda dŵr yn unig yn llifo
dros yr olew hwn ac nid yw’n ei olchi i ffwrdd. Mae sebon yn
ymddatod yr olew hwn er mwyn i’r dŵr allu golchi’r microbau i
ffwrdd.
2. Trafodwch o ble y gall y microbau ar eu dwylo fod wedi dod.
Pwysleisiwch nad yw’r holl ficrobau ar eu dwylo yn rhai drwg;
efallai y bydd rhai microbau corff arferol yno hefyd a dyma pam y
gall microbau da gynyddu ar ôl golchi dwylo.
Sesiwn Lawn
2.1 Lledaeniad Haint Hylendid Dwylo
-
1. Gellir cynnal y gweithgaredd hwn mewn grwpiau o 2-4 disgybl
neu fel trafodaeth ddosbarth.
2. Gofynnwch i’r disgyblion os ydynt wedi cael poen bol erioed.
Gyda chymorth TD 1 a TD 2, gofynnwch i’r disgyblion ddychmygu
lledaeniad gastroenteritis (haint stumog) yn eu hysgol o un disgybl
heintiedig.
3. Gofynnwch i’r dosbarth ystyried sefyllfaoedd bob dydd yn yr
ysgol (mynd i’r toiled heb olchi dwylo neu eu golchi heb sebon,
bwyta yn ffreutur yr ysgol, benthyg beiro neu bethau eraill gan
ffrindiau, ysgwyd llaw, defnyddio cyfrifiadur….).
4. Gofynnwch i’r grwpiau/dosbarth nodi ffyrdd y gallai haint
ledaenu a pha mor gyflym y gallai ledaenu yn eu dosbarth neu yn yr
ysgol.
5. Dylai’r disgyblion feddwl a thrafod yr anawsterau sy’n eu
hwynebu o ran hylendid dwylo yn yr ysgol ac awgrymu sut mae
defnyddio’r cyfleusterau hylendid cyfredol yn well.
Gweithgaredd
2.1 Lledaeniad Haint Hylendid Dwylo
Pobl mewn perygl o haint
Ffynhonnell haint
Ffordd i mewn i ficrobau
Ffordd allan i ficrobau
Lledaeniad haint
-
2.1 Lledaeniad Haint Hylendid Dwylo
Canlyniadau Tynnwch lun a disgrifiwch yr hyn a welsoch yn y
ddysgl Petri
Rhan fudr Cytref 1 cytrefi hufen crwn mawr gyda chanol gwyn
Cytref 2 cytrefi melyn bach Cytref 3 cytrefi hufen bach iawn o siâp
afreolaidd Cytref 4 cytrefi hirgrwn crwn hufen bach Cytref 5
cytrefi gwyn crwn bach
Rhan lân Cytref 1 cytrefi gwyn crwn bach Cytref 2 cytrefi
hirgrwn crwn hufen bach
Arsylwadau
1. Pa ochr o’r ddysgl Petri oedd yn cynnwys y nifer fwyaf o
ficrobau?
Rhan lân
2. Pa ochr o’r ddysgl Petri oedd yn cynnwys y nifer fwyaf o
wahanol gytrefi microbau?
Rhan fudr
3. Sawl gwahanol fath o gytrefi oedd ar y: Rhan lân 2 Rhan fudr
5
Casgliadau
1. Efallai y bydd rhai pobl yn gweld mwy o ficrobau ar ochr lân
y ddysgl Petri na’r ochr fudr. Pam?
Efallai bod mwy o ficrobau ar yr ochr lân na’r ochr fudr ond os
yw disgyblion wedi golchi eu dwylo’n iawn dylai fod llai o wahanol
fathau o ficrobau. Mae’n debyg bod y cynnydd yn y nifer o ficrobau
oherwydd microbau o’r dŵr neu’r lliain papur a ddefnyddiwyd i sychu
eu dwylo.
2. Pa gytrefi fyddech chi’n ystyried yn ficrobau cyfeillgar a
pham hynny?
Y microbau ar yr ochr lân gan mai nhw mae’n debyg yw’r microbau
naturiol sydd i’w gweld ar ein dwylo.
Casgliad
1. Pa ddull o olchi dwylo wnaeth gael gwared ar y nifer fwyaf o
ficrobau? Golchi dwylo gyda sebon a dŵr cynnes.
2. Pam fyddai sebon yn helpu i gael gwared ar fwy o ficrobau na
golchi gyda dŵr yn unig? Mae sebon yn helpu i ymddatod yr olew
naturiol ar eich crown y mae microbau’n gallu glynu wrtho.
3. Beth yw manteision ac anfanteision defnyddio sebon
gwrthfacterol wrth olchi’ch dwylo? Manteision: lladd unrhyw
ficrobau diangen Anfanteision: hefyd yn lladd microbau croen
naturiol
4. Pa dystiolaeth sydd gennych y gellir trosglwyddo microbau
gyda’ch dwylo? Mae’r math o ficrobau ar y plât cyntaf wedi’u
lledaenu i blatiau eraill ac mae’r niferoedd yn gostwng yn
raddol.
5. Pa rannau o’ch llaw sy’n cynnwys y nifer fwyaf o ficrobau a
pham hynny? O dan ewinedd y bysedd, ar y bodiau a rhwng y bysedd
gan fod rhain yn lleoedd y mae pobl yn anghofio eu golchi neu ddim
yn eu golchi’n dda iawn.
6. Rhestrwch 5 adeg y mae’n bwysig golchi’ch dwylo a. Cyn
coginio b. Ar ôl cyffwrdd anifeiliaid anwes c. Ar ôl defnyddio’r
toiled
d. Cyn bwyta e. Ar ôl tisian arnynt
-
Pobl sydd mewn perygl o gael haint
Rydym i gyd mewn perygl o gael haint. Mae pobl risg uchel yn
cynnwys:
Pobl sydd eisoes ar feddyginiaeth
Plant ifanc iawn
Yr henoed
Ffynhonnell Haint
Rhywun neu rywbeth sy’n cario’r mcirobau niwieidiol sy’n
achosi’r haint. Mae llawer ffynhonnell wahanol o haint, yn
cynnwys:
Pobl sydd eisoes wediu heintio
Anifeiliaid anwes neu anifeiliaid
Arwynebau budr (e.e. handlenni drws, bysellfyrddau,
toiledau)
Ffordd i mewn i ficrobau
Mae microbau niweidiol angen ffordd i mewn i’r corff cyn y
gallant achosi haint. Gall hyn fod drwy:
Y bwyd rydym yn ei fwyta
Anadlu erosolau i mewn
Briwiau neu ddoluriau agored
Pethau a roddwn yn ein cegau
Y Gadwyn Haint
Ffordd allan i ficorbau
Mae microbau niweidiol angen ffordd i deithio o berson neu
ffynhonnell heintiedig cyn iddynt allu lledaenu i rywun arall. Mae
llwybrau’n cynnwys
Tisian a phesychu
Hylif corff
Lledaeniad Haint
Mae microbau niweidiol angen ffordd i gael eu trosglwyddo o un
person i’r llall. Gall hyn fod drwy
Gyffwrdd
Trosglwyddo rhywiol
HYLENDID DWYLO
-
Pobl sydd mewn perygl o haint
Pawb
Cymerwch frechiadau priodol Pobl risg uchel
Dylech osgoi pobl sy’n heintus
Byddwch yn ofalus iawn o ran galnweithdra
Byddwch yn ofalus iawn wrth goginio a pharatoi bwyd
Ffynhonnell Haint Cadwch bobl heintiedigi ar wahân i
bobl eraill
Byddwch yn ofalus gyda bwyd amrwd
Golchwch anifeiliaid anwes yn rheolaidd
Gwaredwch gewynnau a dillad budr yn briodol
Torri’r Gadwyn Haint
Ffordd allan i ficrobau
Rhwystrwch unrhyw
Besychu a thisian
Ysgarthion
Chwyd
Hylif corff rhag mynd ar arwynebau a dwylo
Lleadeniad Haint
Golchwch eich dwylo’n drylwyr a
rheolaidd
Gorchuddiwch friwiau a doluriau agored
Cymerwch ragofalon priodol yn ystod gweithgarwch rhywiol
Ffordd i mewn i ficrobau
Gorchuddiwch friwiau a doluriau agored gyda rhwymyn sy’n dal
dŵr
Coginiwch fwyd yn drylwyr
Gofalwch eich bod yn yfed dŵr glân yn unig
HYLENDID DWYLO
-
Canlyniadau Tynnwch lun a disgrifiwch yr hyn a welsoch yn y
ddysgl Petri
Rhan Fudr
Cytref 1 _________________________
Cytref 2 _________________________
Cytref 3 _________________________
Cytref 4 _________________________
Cytref 5 _________________________
Rhan lân
Cytref 1 _________________________
Cytref 2 _________________________
Cytref 3 _________________________
Cytref 4 _________________________
Cytref 5 _________________________
Casgliadau
1. Efallai y bydd rhai pobl yn gweld mwy o ficrobau ar ochr lân
y ddysgl Petri na’r ochr fudr. Pam?
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
2. Pa gytrefi fyddech chi’n ystyried yn ficrobau cyfeillgar a
pham hynny?
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Arsylwadau
1. Pa ochr o’r ddysgl Petri oedd yn cynnwys y nifer fwyaf o
ficrobau? ______________________
2. Pa ochr o’r ddysgl Petri oedd yn cynnwys y nifer fwyaf o
wahanol gytrefi microbau? ______________________
3. Sawl gwahanol fath o gytrefioedd ar y:
Rhan lân ____________
Rhan fudr ____________
GLÂN BUDR
HYLENDID DWYLO
-
Gweithdrefn 1. Cynhaliwch yr arbrawf yn unol â chyfarwyddiadau’r
athro. 2. Yn y tabl isod, nodwch sawl math gwahanol o gytrefi a
welsoch chi ar eich dysgl Petri a lluniwch graff o’ch
canlyniadau.
Canlyniadau
Ar ôl golchi (neu beidio â golchi) ac ysgwyd llaw
Disgybl 1 Disgybl 2 Disgybl 3 Disgybl 4 Disgybl 5 Disgybl 6
Dim golchi (rheoli)
Golchi’n gyflym
Golchi’n drylwyr
Golchi’n drylwyr gyda sebon
Casgliad
1. Pa ddull o olchi dwylo wnaeth gael gwared ar y nifer fwyaf o
ficrobau?
______________________________________________________________________
2. Pam fyddai sebon yn helpu i gael gwared ar fwy o ficrobau na
golchi gyda dŵr yn unig?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3. Beth yw manteision ac anfanteision defnyddio sebon
gwrthfacterol wrth olchi’ch dwylo? Manteision:
________________________________________________________
________________________________________________________
Anfanteision:
________________________________________________________
________________________________________________________
4. Pa dystiolaeth sydd gennych y gellir trosglwyddo microbau
gyda’ch dwylo?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
5. Pa rannau o’ch llaw sy’n cynnwys y nifer fwyaf o ficrobau a
pham hynny?
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
6. Rhestrwch 5 adeg y mae’n bwysig golchi’ch dwylo
a. ________________________ b. ________________________
c. ________________________ d. ________________________
e. ________________________
HYLENDID DWYLO
