Jose Ma. Rivera

Huseng Sisiw

ANG MAKATANG GURONG WALANG KAMATAYANG

FRANCISCO BALAGTAS

niJOSE MARIA RIVERA

MAY INTRODUKSIYONni VIRGILIO S. ALMARIO

AKLAT NG BAYANMAYNILA

2014

Pambansang Komisyonpara sa Kultura at mga Sining

Komisyonsa Wikang Filipino

Huseng Sisiw

Huseng Sisiw: Ang Makatang Guro ng Walang Kamatayang Francisco Balagtasni Jose Maria Rivera

Karapatang-sipi © 2014 ng orihinal na teksto ni Jose Maria Rivera, at ng isinapanahong bersiyon at introduksiyon ni Virgilio S. Almario

RESERBADO ANG LAHAT NG KARAPATAN. Walang bahagi ng librong ito ang maaaring sipiin o gamitin nang walang nakasulat na pahintulot mula sa may-akda at tagapaglathala.

Disenyo ng pabalat: Alyssa Romielle ManaloDisenyo ng aklat: Maria Christina Pangan

Ang ilustrasyon sa pabalat ay orihinal ni Dr. Jose S. Navarro ng Kawanihan ng Sanidad at kinopya ni John Romel Manalo para sa edisyong ito.

The National Library of the Philippines CIP Data

Recommended entry:

Rivera, Jose Maria. Huseng sisiw : ang makatang guro ng walang kamatayang Francisco Balagtas / ni Jose Maria Rivera ; may introduksiyon ni Virgilio S. Almario. -- Maynila : Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Sining, Komisyon sa Wikang Filipino, c2014. p. ; cm. ISBN978-971-0197-39-2

1. De La Cruz, Jose (Huseng Sisiw). 2. Poets, Filipino -- Biography. I. Almario, Virgilio S. II. Title.

899.21110092 PR9550.A56D4 2014 P420140251Inilathala ng KOMISYON SA WIKANG FILIPINO 2/F Gusaling Watson, 1610 JP Laurel St., San Miguel, Maynila 1005 Tel.02-733-7260•02-736-2525 Email:komfil.gov@gmail.com•Website:www.kwf.gov.ph

sa tulong ng grant mula sa PAMBANSANG KOMISYON PARA SA KULTURA AT MGA SINING 633 General Luna Street, Intramuros, Manila 1002 Tel.527-2192to97•Fax527-2191to94 Email:info@ncca.gov.ph•Website:www.ncca.gov.ph

The National Commission for Culture and the Arts (NCCA) is the overall coordination and policymaking government body that systematizes and streamlines national efforts in promoting culture and the arts. The NCCA promotes cultural and artistic development: conserves and promotes the nation’s historical and cultural heritages; ensures the widest dissemination of artistic and cultural products among the greatest number across the country; preserves and integrates traditional culture and its various expressions as a dynamic part of the national cultural mainstream; and ensures that standards of excellence are pursued in programs and activities. The NCCA administers the National Endowment Fund for Culture and the Arts (NEFCA).

NILALAMAN

PAG-ANINAW KAY HUSENG SISIWni Virgilio S. Almario........................................................................................1 Paunang Salita.....................................................................................22 Mga Kurokuro ng Nagsisibuo ng Balagtasiana....................................................................................26 Ang Magguro.......................................................................................38UNANG BAHAGI Waring paliwanag...............................................................................46 Unang balitang napatala....................................................................48 Isang pagkakataon..............................................................................50 Kung sino si Huseng Sisiw..................................................................56 Nang magkakilala si Balagtas at Hu- seng Sisiw...............................................................................60 Kurido, Komedya at ilang Tula..........................................................62 Halaga ni Huseng Sisiw......................................................................66 Ilang mga pangyayari.........................................................................68 Kung bakit iilan ang mga akdang nai- palimbag................................................................................76 Isa pang katangian ng Makata...........................................................80 Kung bakit pinalayawan ng Sisiw......................................................80 Ang lalu niyang pinagka-abalahan...................................................84 Ayos ni Huseng Sisiw..........................................................................84 Sanhi ng pagkakagalit nila ni Balagtas..............................................86 Nang mamatay ang Makata...............................................................86 Mga kamag-anak na buhay pa..........................................................88 Isa pang pangyayari............................................................................90 Ang mga dula ng Makata...................................................................90 Gulang ng mamatay ang Makata......................................................92 Mga nagsitulong...!.............................................................................94 Ang larawan ng Makata.....................................................................92 Sa Wakas.....!........................................................................................94 IKALAWANG BAHAGI Sa ikasisiya ng madla..........................................................................96 Ilang paliwanag..................................................................................126 Uri ng mga komedya ng Makata......................................................128 Habol...................................................................................................132 Dr. Jose P. Bantug (Siya kaya’y Mana- nagalóg?)...............................................................................140 Balagtasiana........................................................................................166

MGA NILALAMAN

Paunang Salita.....................................................................................23 Mga Kuro-kuro ng Nagsisibuo ng Balagtasiana....................................................................................27 Ang Magguro.......................................................................................39UNANG BAHAGI Waring paliwanag...............................................................................47 Unang balitang napatalâ....................................................................49 Isang pagkakataon..............................................................................51 Kung sino si Huseng Sisiw..................................................................57 Nang magkakilála si Balagtas at Hu- seng Sisiw...............................................................................61 Korido, Komedya at ilang Tula..........................................................63 Halaga ni Huseng Sisiw......................................................................67 Ilang mga pangyayari.........................................................................69 Kung bakit iilan ang mga akdang nai- palimbag................................................................................77 Isa pang katangian ng Makata...........................................................81 Kung bakit pinalayawan ng Sisiw......................................................81 Ang lalo niyang pinagkaabalahan.....................................................85 Ayos ni Huseng Sisiw..........................................................................85 Sanhi ng pagkakagalit nilá ni Balagtas..............................................87 Nang mamatay ang Makata...............................................................87 Mga kamag-anak na buháy pa..........................................................89 Isa pang pangyayari............................................................................91 Ang mga dula ng Makata...................................................................91 Gulang nang mamatay ang Makata..................................................93 Mga nagsitulong...!.............................................................................95 Ang larawan ng Makata.....................................................................93 Sa Wakas.....!........................................................................................95 IKALAWANG BAHAGI Sa ikasisiya ng madla..........................................................................97 Ilang paliwanag..................................................................................127 Uri ng mga komedya ng Makata......................................................129 Habol...................................................................................................133 Dr. Jose P. Bantug (Siya kayâ’y Mana- nagalóg?)...............................................................................141 Balagtasiana........................................................................................167

1

Pag-aninaw kay Huseng Sisiwni Virgilio S. Almario

ISANG NAPAKALAKING PROBLEMA ngayon sa pagbuo ng kasaysayang pampanitikan ang pagsipat sa panahong bago malathala ang Florante

at Laura ni Balagtas noong 1838. May ilang makabuluhan at malabo lámang na impormasyon. Una, sumigla ang panitikang nakalimbag dahil pinahintulutan ang paglalathala ng mga salin at halaw na awit at korido bago matapos ang ika-18 siglo at bungad ng ika-19 siglo. [Walang dokumento akong nababása hanggang ngayon kung kailan naganap ang pagpapahintulot.] Kaugnay ng popularidad ng nakalathalang mga salaysay na patula ang naunang paglaganap din ng pagtatanghal ng komedya. Ikalawa, tumaas ang pagkilála sa mga makata ng tulang nakalimbag at dula. Ang malungkot, hindi nabigyan ng kaukulang kredit ang mga makata, maliban sa iilan na naaaninaw dahil sa iniwang inisyals at sa putol-putol na gunita ng panahong iyon. Ikatlo, itinuturing na pinakabantog at pinakamahusay na makata ng panahong iyon si Jose de la Cruz, alyas Huseng Sisiw, na sinasabi pang naging guro ni Balagtas sa pagtula.

Dahil sa hulíng nabanggit kayâ napakahalaga ang Huseng Sisiw (1933) ni Jose Ma. Rivera. Ito ang kauna-unahan at kaisa-isang pagsasaliksik at pag-uulat sa búhay at pagtula ni Jose de la Cruz. Dahil sa pangyayaring ito, napakahalaga ang muling paglalathala ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) sa aklat ni Jose Ma. Rivera upang masiyasat ng mga interesadong iskolar ng panitikan ngayon ang mga nalikom niyang impormasyon hinggil sa dakilang makata bago si Balagtas. Mahalaga kahit ang pagsisikap ng KWF na ilathala nang walang pagbabago ang orihinal na edisyon ng aklat ni J.M. Rivera upang masuri din ang paraan ng paglilimbag at paraan ng pagsulat sa panahon ng Amerikano.

Nais ko munang ilarawan ang orihinal na edisyon ng aklat ni J.M. Rivera noong 1933.

Ang buong pamagat ng aklat ni J.M. Rivera ay Huseng Sisiw Ang Makatang Guro ng Walang Kamatayan Franciso Balagtas. May súkat itong katulad ng mga ordinaryong limbag na libro noon (6” x 9”). Ang akda ni J.M. Rivera ay umaabot sa 50 pahina ngunit kumapal dahil sa ibang

2

bahagi ng libro, tulad ng pitóng pahinang anunsiyo, dalawang pahinang “Paunang Salita” ni Jose P. Bantug, anim na pahinang “Mga Kurokuro ng Nagsisibuo ng Balagtasiana,” dalawang pahinang tulang “Ang Magguro” ni Deogracias A. Rosario, at walong pahinang impormasyon hinggil sa Balagtasiana at iba pang bagay (paghahandog, talaan ng nilalaman) sa unahan ng akda; sakâ sampung pahinang mga dagdag na anunsiyo, impormasyon, at retrato, at 13 pahinang artikulong “Dr. Jose P. Bantug Siya Kaya’y Mananagalog?” ni Kanlaon (Guillermo Y. Santiago-Cuino) sa likuran.

Inilathala ito ng Balagtasiana, na ayon sa isang anunsiyo ay isang kapisanan ng mga “Patronizer of Philippine Literature, Art, and Culture,” ang pangulo noon ay si Dr. Jose P. Bantug, at may opisina sa tahanan ng pangulo sa 1460 Pennsylvania, Singgalong, Maynila. Kabílang sa mga pundador nitó sina Dr. Jose S. Navarro, Prop. Nicanor Abelardo, Prop. Antonio J. Molina, Prop. Guillermo E. Tolentino, Jose Ma. Rivera, Jose N. Sevilla, Deogracias A. Rosario, Gui. Y. Santiago-Cuino, at tagapayo ang Kgg. Norberto Romualdez. Ang aklat ni J.M. Rivera ang unang inilathala ng Balagtasiana bagaman may anunsiyo na hinggil sa susunod na aklat upang ipahiwatig na isang serye ang buong proyekto.

Kapansin-pansin sa aklat ang mga tig-isang pahinang anunsiyong komersiyal, kabílang ang de-latang bangus ng Bulacan Canning Company, ilawang Coleman ng L.R. Aguinaldo, programang tulaan sa radyo na isponsor ang Puyat Music House, pangkalusugang Yucuanseh Drug Co., Henson’s Pharmacy, Farmacia Central, Inc., at Framacia Oriental, sapatos na Ang Tibay, G.H. Grajo’s Tailoring, Marmoleria, at Mayon Publishing House. [Sáyang at hindi na kasáma sa edisyong lathala ng KWF ang mga adbertisment na ito.] Paano kayâ nilikom ang mga naturang adbertisment? Iyon kayâ ng sekreto para maipagbili ang aklat sa Php 0.40 lámang bawat kopya? Ilang kopya kayâ ang ipinalimbag ng Balagtasiana? Naubos kayâ ang mga limbag na kopya? Paano kayâ itininda ang ganitong piraso ng kritisismong pampanitikan kalaban ng mga reprint ng popular pang awit at korido, mga komersiyal na magasin sa pangunguna ng Liwayway (na sikát na noon), at mga nakaaklat na nobela (na ayon kay Iñigo Ed Regalado ay sumapit sa “Gintong Panahon” nitó sa loob ng panahon ng Amerikano)?

Kapansin-pansin din ang pangalan ng organisasyong tagapaglathala. “Balagtasiana.” Bakit ipangangalan ng isang maliit at edukadong pangkat ng “mga Patron ng Panitikan, Sining, at Kultura” ang kanilang sarili

3

kay Balagtas? Bakit hindi kay Rizal? Si J.P. Bantug ay isang kolektor at ipinagmamalaki niya ang ilang pirasong orihinal na alaala ni Rizal. [Anak niya ang isa ring kolektor na si Antonio Bantug at naging asawa ng apó ni Rizal sa kapatid na si Narcisa na si Asuncion Lopez.] O bakit hindi nilá ipinagmalaki ang “Filipiniana”—isang eksotikong taguri at kinagigiliwan na noong itawag ng mga Oryentalista sa koleksiyong Filipino? Para sa atin ngayon, ang Balagtasiana ay isang patunay sa mataos na paggálang kay Balagtas kahit ng mga edukado sa bungad ng ika-20 siglo. Isang damdamin ito na naglahò sa pagtiim ng Amerikanisadong edukasyong pangkultura. Maganda ring titigan ang kasapian ng Balagtasiana, na binubuo hindi lámang ng mga panitikero kundi maging ng ibang bantog na alagad ng sining (si Guillermo Tolentino ay eskultor, sina Nicanor Abelardo at Antonio Molina ay mga kompositor sa musika) at hindi lámang ng mga Tagalog kundi maging ng mga di-Tagalog (si Gui. Y. Santiago-Cuino ay Ilonggo, si Norberto Romualdez ay Waray). Sinasagisag na ng Balagtasiana ang tila nagkakaisang prente para sa nasyonalismong pangwika at pangkultura na mananaig sa 1934 Kumbensiyong Konstitusyonal. Kahit ang islogan ng Bulacan Canning Company (“Tangkilikin ang Industriang Pilipino”) ay nagpapahiwatig sa nasyonalismong pang-ekonomiya na nais itaguyod ng Balagtasiana.

Modelong Hermenegildo Cruz

IPINAGMAMALAKI MISMO NI J.M. Rivera na naisip niya ang proyektong Huseng Sisiw dahil sa aklat na Kun Sino ang Kumatha ng “Florante” (1906) ni Hermenegildo Cruz. Na sa isang bandá at sa malaking paraan ay napakainam para sa kasaysayang pampanitikan. Nadagdagan ang ating kaalaman hinggil sa panahon ng awit at korido at ng komedya, bukod sa nabigyan táyo ng mga impormasyon hinggil sa isang dakilang makata bago si Balagtas at ng mga sampol ng kaniyang pagtula. Ngunit sa kabilâng bandá ay nakapanggigipuspos para sa mananaliksik at historyador. Taglay ng akda ni J.M. Rivera ang malalaking problema sa pamamaraan ng masinop na saliksik at historyograpiya, at sakít din ng aklat ni H. Cruz.

Tulad ni H. Cruz, naging masigasig si J.M. Rivera sa pagtatatag sa isang maituturing na awtentisadong mga petsa ng kapanganakan at ng kamatayan ni Huseng Sisiw. [Naunahan niya ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig na pumugnaw sa maraming dokumento sa mga simbahang

4

Katolika.] Nabuklat niya sa Libro de Bautismo sa Tundo na bininyagan noong 24 Disyembre 1746 ang isang Joseph de la Cruz, anak nina Simon de la Cruz at Maria Naval. Sang-ayon sa talaan, apat na araw na noong ipinanganak (de 4 dias nacido) ang sanggol. Sa gayon, maaaring mahinuha na ipinanganak si Huseng Sisiw noong 20 Disyembre 1746.

Nakita naman ng tagasaliksik sa talaan ng kamatayan sa simbahan ng Tundo na inilibing noong 18 Marso 1829 sa Camposanto de Bitas ang isang Jose de la Cruz. Namatay si Huseng Sisiw sa gulang na 84 taón. Hindi nga lámang tiniyak ng pumirmang presbitero na si Fray Manuel Pastor kung ilang araw nang patay at pinaglamayan ang inihatid sa hulíng hantungan. Pinakunan pa ni J.M. Rivera sa isang potograpo ang partida bawtismo at Libro de entierros, 1818–1831, at ang mga retrato ay nakalathala sa kaniyang aklat.

Sa pamamagitan lámang ng dokumentasyong ito ni J.M. Rivera ay maisusulat na ang sumusunod sa biyograpiya ni Huseng Sisiw: (20 Disyembre 1746–sk 18 Marso 1829).

Kahanga-hanga rin ang pagsisikap ni J.M. Rivera na mabuo sa atin ang pisikal na anyo ni Huseng Sisiw. Sa pamamagitan ng mga impormant na sina Moises Cruz, apó ni Huseng Sisiw, Sotero Santos, naging tagasulat ni Huseng Sisiw, Dalmacio Ma. Rivera, amain niya, at iba pang katandaan sa Tundo na nakagugunita pa sa makata ay nabuo ni J.M. Rivera ang sumusunod na pigura: “Malaking lalaki. Malapad ang noo. Ang kanyang mga mata ay nagpapakilala sa pagka-talaisip. Mahawas ang mukha. Matangos ang ilong. Maliit ang bibig na palaging inaaligiran ng isang makahulugang ngiti. Kaigihan ang baba. Kung lumakad ay banayad, laging bumubulong at ang daliring hintuturo ng kamay niyang kanan ay palaging ikinukumpas na waring guro sa musika, samantalang ang kanyang mga mata ay nakapako sa panganorin.” Di-karaniwan ang kaniyang anyo; hindi pang-Indio at maaaring ituring na pang-Mestiso.

May dagdag pang impormasyon, na dahil nakaririwasa at malaki ang kinikíta ay mahilig itong magbihis. “Barong labrado” o “pinyang sinabugan” ang lagi niyang isinusuot paglabas ng tahanan. [Kailangang ipagtanong ngayon kung ano ang mga damit na ito.] Ginto rin diumano ang hebilya ng isinusuot niyang sapatos.

Ang totoo, nakapahiyas sa pabalat ng aklat ni J.M. Rivera ang isang

5

iginuhit na busto ni Huseng Sisiw. Kinilála itong guhit ng ilustrador na si Dr. Jose S. Navarro na nagtatrabaho sa Kawanihan ng Sanidad. [Barkada siya marahil ni Jose P. Bantug.] Maaaring iginuhit ni J.S. Navarro ang kaniyang “Huseng Sisiw” alinsunod sa nabanggit kong paglalarawan ng mga impormant. Ngunit maaari ding nakatulong sa pag-alaala ang diumano ay larawan ni Huseng Sisiw na nakatanghal sa isang panulukan ng Teatro de Tundo noon. [Ang pagyayaring ito ay nagpapatunay sa paghanga ng madla kay Huseng Sisiw. Hangang-hanga din diumano ang may-ari ng dulaan na si Domingo Celis kayâ hinirang niyang tagasuri ng mga komedyang itatanghal sa Teatro de Tundo ang makata.]

Tulad ni H. Cruz, nakapagtipon din si J.M. Rivera ng mga anekdota hinggil sa eksentrisidad ni Huseng Sisiw. Halimbawa, waring lagi itong nag-iisip kayâ hindi nasasagot ang mga bumabatì sa lansangan. Napakahusay ng kaniyang memorya kayâ nakapagdidikta siya ng mga dula sa limang tagasulat nang sabay-sabay. Walong taóng gulang pa lámang ay mahusay na siya sa wikang Espanyol kahit katon at kartilya lámang ang pinag-aralan. Bago namatay ay nakatutula siya sa wikang Latin. Tulad ni Balagtas ay mahilig manligaw si Huseng Sisiw. May mga anekdota si J.M. Rivera hinggil sa siste ng makata kahit sa sining ng panliligaw. Gayunman, namatay siyang matandang binata. (Viudo reservado ang anotasyon ni Fray Pastor sa kasulatan ng paglilibing.)

Pakikipagtálo sa Modelo

ANG ISANG INTERESANTE ay ang pakikipagtálo ni J.M. Rivera sa ulat ni H. Cruz hinggil sa naging ugnayan nina Balagtas at Huseng Sisiw. Unang-una, idiniin ni J.M. Rivera na hindi totoong tinawag na “Huseng Sisiw” ang makata dahil sisiw ang laging hinihinging bayad sa mga nagpapagawa ng tula. Totoong mahilig kumain ng sisiw ang makata ngunit dahil hindi ito kumakain ng manok. May paniwala ang makata na higit na masustansiya at higit pang magaang kainin ang murà at malambot na pagkain. Nang may magtanong sa naturang eksentrisidad, ganito diumano ang sagot ng makata:

“Lalong masustansiya ang manok na sisiw kay sa inahin o dumalaga. At, sa gulay, ang lalong mura ay siyang mabuti sapagka’t punongpuno ñg sustansiya. Ang murang bunga ñg upo’y lalong masarap kaysa magulang na.”

6

Kasunod ng ganitong paglilinaw ang pagsalungat kay H. Cruz hinggil sa sanhi ng pag-aaway ng dalawang dakilang makata. Hindi diumano totoo ang ulat ni H. Cruz na nabigong magpaturo ng pagtula si Balagtas kay Huseng Sisiw dahil mahirap si Balagtas at walang maibayad na kahit sisiw. Ang kabaligtaran ang nakuha ni J.M. Rivera sa kaniyang mga impormant. Mahusay din diumanong kumilatis ng talino si Huseng Sisiw at sa gayon ay maraming naturuang makata na nagtagumpay sa pagsulat ng komedya, awit, at korido. Kaagad niyang nasimpan ang talino ni Balagtas kayâ itinangi ang pagtuturo sa kabataang makata. Naging Guro-at-Disipulo ang relasyon ng dalawa, gaya ng nakasaad sa tulang “Ang Magguro” ni D.A. Rosario.

Ano sa gayon ang sanhi ng paghihiwalay nina Balagtas at Huseng Sisiw?

Sa ulat ni J.M. Rivera, naganap ang paghihiwalay ng dalawa nang minsang manghingi ng payo si Balagtas sa kaniyang Guro, binigyan ng payo, ngunit hindi naman sinunod ng Disipulo ang payo. Nalaman ito ni Huseng Sisiw, kayâ nang muling dumalaw si Balagtas ay pinagsabihan diumanong: “Kung hindi mo rin lamang ako susundin ay ano’t iyo pang pinagtanungan? Buhat ngayon, Kiko, ipalagay mong hindi tayo nagkakilala.” Mula noon ay hindi na nagbatî ang dalawang makata. Dinamdam naman diumano ito nang labis ni Balagtas dahil “talagang kumikilala at humahanga,” ayon kay J.M. Rivera, “sa makatang taga-Tundo.”

Nais kong panigan si J.M. Rivera sa kasong ito. Higit na kapani-paniwala ang kaniyang natipong impormasyon kaysa ulat ni H. Cruz. Gayunman, ang bersiyon ni H. Cruz ang nakalimbag sa lahat ng teksbuk sa panitikan. Wika nga, higit na makapangyarihan ang teksto ni H. Cruz kaysa J.M. Rivera. O marahil, higit na kumalat ang pag-aaral ni H.Cruz dahil si Balagtas ang paksa samantalang bihira ang bumása nang taimtim sa aklat ni J.M. Cruz dahil hindi ganoon kataas ang paghanga kay Huseng Sisiw ng mga Amerikanisadong kritiko’t guro ng ika-20 siglo at hanggang ngayon.

Sa kabilâng dako, nakapag-aalinlangan ang pahabol ni J.M. Rivera hinggil sa impluwensiya ni Huseng Sisiw kay Balagtas hanggang sa pagsulat ng Florante at Laura. Ayon sa impormant niyang si Fabian de Castro, dumating isang araw si Balagtas at ipinarinig kay Huseng Sisiw ang

7

isang tula na may ganitong saknong:

Aano pa ako sa kalangitan Doon man sa langit ay may kaliluhan, At kung hindi gayo’y, bakit papayagang Maghari ang samá sa sangsinukuban?

“Natigasan” diumano si Huseng Sisiw sa narinig na tula. Sa gayon, ipinasulat kay Balagtas ang sumusunod na diktasyon:

Bakit kalangitan bingi ka sa akin Ang tapat kong luhog ay hindi mo dingin? Di yata’t sa isang alipusta’t iling Sampung tainga mo’y ipinangunguling?

Datapwa’t sino ang tatarok kaya Sa mahal mong lihim Dios na dakila? Walang mangyayari sa balat ng lupa Di maykagalingang iyong ninanasa.

Taglay ng naturang anekdota ni Fabian de Castro ang lubhang pagsamba niya kay Huseng Sisiw kakambal ang mahihiwatigang pagsisikap pababàin ang pagtingin natin kay Balagtas. Hindi lang “matigas” ang sinasabing saknong ni Balagtas. Malî pa ang súkat ng unang taludtod at mahinà ang ginamit na tugmaang tunog. Samantala, naging dalawang mahusay na saknong ito nang baguhin ni Huseng Sisiw at ang ipinahayag na pagtatanong ay may buod na mapanghimagsik laban sa doktrinang Kristiyano. Ang totoo, isang makabuluhang bahagi ito ng Florante at Laura. At ang nakagugulat, halos ito ang mga saknong 23–24 sa una’t mahabàng hibik ni Florante:

Bakit kalangita’y bingi ka sa akin Ang tapat kong hiling ay hindi mo dinggin? Diyata’t sa isang alipusta’t iling Sampong tainga mo’y ipinangunguling?

Datapuwat sino ang tatarok kayâ Sa mahal mong lihim Diyos na dakila? Walang mangyayari sa balát ng lupa Di may kagalingang iyong ninanasà.

8

Ang sinipi kong pagbabago ni Huseng Sisiw ay mula sa ulat ni J.M. Rivera. Ang sinipi kong mga saknong 23–24 ay mula sa edisyong 1861 ng Florante at Laura at akin ang paglalagay ng tuldik at modernisadong baybay. Sa pahambing na sulyap, kaagad makikita na ang tanging makabuluhang pagbago ni Balagtas sa “itinuro” ni Huseng Sisiw ay ang “luhog” na ginawa niyang “hiling” sa ikalawang taludtod ng unang saknong. Ang anyo ng “datapwa’t” sa bungad ng ikalawang saknong na dapat sanang “datapuwa’t” ay maaaring kamalian ni J.M. Rivera sa kaniyang pagtatalâ sa sinabi ni F. de Castro.

Kung sinangguni ni J.M. Rivera ang kaniya mismong saliksik hinggil sa petsa ng kamatayan ni Huseng Sisiw ay imposibleng napakialaman ng Guro ang Florante at Laura. 1829 namatay si Huseng Sisiw; 1838 unang nalathala ang obra maestra ni Balagtas, ayon kay H. Cruz. Maliban kung nais ipahiwatig ni J.M. Rivera, sa pamamagitan ni F. de Castro, na lubha at napakatiim ang turo ni Huseng Sisiw kay Balagtas kayâ tinandaan ito ng hulí at ipinaloob sa kaniyang awit kahit matapos ang sampung taón. O kayâ, na sinulat na ni Balagtas ang kaniyang Florante at Laura noon pang buháy si Huseng Sisiw ngunit ipinaghintay pa ng mahabàng panahon ng mga rebisyon bago ipinalathala.

Wala nang maaaring sumagot sa aking naturang mga usisa. [Nakapagtatakáng hindi ito inusig nang lumabas ang saliksik ni J.M. Rivera. Nasaan si H. Cruz? O kahit sina Julian Cruz Balmaseda at Lope K. Santos, upang mag-usisang tulad ko?] Ang itatanong ko pa, bago maniwala: Sino ba si Fabian de Castro? [Wala siya sa listahan ng mga pinasalamatang impormant ni J.M. Rivera.] Saan niya napulot ang kaniyang anekdota? Kahit paano ay may mga paliwanag si J.M. Rivera sa kaniyang mga engkuwentro sa kaniyang mga impormant. Halimbawa, nagsimula siyang makipag-usap kay Sotero Santos noong Abril 1916. [Ipaliliwanag din nitó na mahigit 23 taón ang ginugol ni J.M. Rivera sa saliksik bago naisara noong 16 Mayo 1933.] Ipinaliwanag din niya ang matagal nang pagkakaibigan nila ni Moises Cruz upang maging kapani-paniwala para sa kaniyang pananaw. Ngunit ang istorya ni F. de Castro ay “habol” lámang sa buong ulat at wala kahit isang praseng pagpapakilála sa kaniya si J.M. Rivera.

Nása ganitong malungkot na yugto pa noon ang historyograpiya sa Filipinas. [Ang pahabol ko pang nagtatakáng nagtatawa: Sa buong aklat ay tinawag na “Jose de la Cruz” si Huseng Sisiw ng mga dokumento at

9

impormant, maliban kay J.M. Rivera na konsistent sa pagtawag sa kaniyang “Jose Cruz.”]

Halimbawa ng Pagtula ni Huseng Sisiw

ANG NAPAKAHALAGA SA saliksik ni J.M. Rivera ay ang ikalawang bahagi ng kaniyang ulat at nauukol sa mga halimbawa ng pagtula ni Huseng Sisiw. Malaking utang-na-loob natin ang pangyayaring ito kay Moises Cruz na nagtipon at nag-ingat sa mga komedya ni Huseng Sisiw at ipinamana ang kaniyang koleksiyon kay J.M. Rivera. Ipinatikim ni J.M. Rivera ang patunay ng “katalinuhan ng bantog at dakilang makata” sa ikalawang bahagi ng kaniyang ulat sa tulong ng ilang siniping tagpo mula sa mga komedyang Don Gonzalo de Cordoba, Principe Baldovino, Conde Rodrigo de Villas, Los Dos Virreyes, at El Amor y la Invidia. Nilagyan pa niya ng anotasyon ang bawat pagsipi at malaking tulong ngayon upang maunawaan ang takbo ng istorya sa mga naturang komedya. Sa unang bahagi ng kaniyang ulat ay inilista ni J.M. Rivera ang mga naturang komedya, kasáma ang La Guerra Civil de Granada, Hernandez at Galisandra, Reina Encantada o Casamiento por Fuerza, Doce Pares de Francia, at Jason at Medea.

Maaring mahinuha ngayon na ang sampung komedya ang kabuuan ng koleksiyong inihabilin sa kaniya ni Moises Cruz bago namatay. Ngunit bakit ang lima lámang ang ipinatikim niya para sa ating mambabása? Ako halimbawa ay higit na interesado sa Jason at Medea, dahil hinggil ito sa mitolohiyang Griyego at naiiba sa kalahatan na pawang hinggil sa mga sigalot na bunga ng pananakop ng mga Muslim sa Europa. Nasaan din ngayon ang katipunang ito ni J.M. Rivera? Sino ang pinamanahan niya o saang aklatan kayâ ito natambak?

Isa ring bihasang manunulat ng dula si J.M. Rivera. Sa gayon, nais kong ipanukala na ang pagpilì niya ng mga sipi mula sa komedya ni Huseng Sisiw ay napapatnubayan ng kaniyang pansariling pamantayan hinggil sa kung ano ang kasiya-siya sa komedya bílang dula at kung bakit maituturing na dakilang komedyante si Huseng Sisiw. Ang totoo, nabigyan na ito ng kaukulang pagpapahalaga ni Bienvenido Lumbera (1986) upang hangaan ang katangian ni Huseng Sisiw sa dramatisasyon gamit ang diyalogo at sa malinaw na diwang masayáhin batay lámang sa mga sipi ni J.M. Rivera. Ang naturang pagpapahalaga ni B. Lumbera ay maaaring may kakambal na di-akalaing pagkatuklas dahil sa namamayaning

10

mapangmaliit na pagtanaw noon (at hanggang ngayon) sa hanay ng mga Amerikanisadong kritiko hinggil sa panitikang kolonyal ng Filipinas. Nabigyan din ng pagpapahalaga ni B. Lumbera ang paglipat ni Huseng Sisiw sa katutubong súkat na wawaluhin tungo sa naturalisadong súkat na lalabindalawahin upang ipahiwatig ang paglipat mula sa realistiko’t may igting na usapan tungo sa higit na malumbay o mapagliming himig. Sa ganitong paraan naitanghal ni B. Lumbera ang pagtula ni Huseng Sisiw bilang makabuluhang bitling sa panahon ng mga limbag na akdang pansimbahan at sa pagsulat ni Balagtas.

Nais ko pang idagdag na ang mga sipi ni J.M. Rivera ay nakapagbibigay sa atin ngayon ng mga halimbawa ng karaniwan at nakamihasnang tagpo sa isang komedyang Filipino. Mga maituturing itong obligatoryong eksena at kailangang buuin ng komedyante bílang tradisyonal na bahagi ng kaniyang komposisyon para sa anumang palabas, pang-isang gabihan man sa isang teatro o pambuong nobenaryo sa isang pista ng bayan. Nakamihasnan na ring abangan ang mga ito ng madlang manonood, gayundin ang inaasahang nilalaman ng mga ito.

Una sa mga ordinaryong eksena ang korte ng hari at dito nagaganap ang pagtanggap sa isang embahada o ang pagkonsulta ng hari sa kaniyang konseho o pamilya upang ipasok ang isang paksang suliranin sa dula. Kinakatawan ito ng sipi mula sa unang akto ng Los Dos Virreyes. Ikalawa ang pagtatagpo sa halamanan (ang totoo’y tinatawag itong jardineria) na maaaring di-sinasadyang pagkikita ng mga pangunahing tauhang babae at lalaki o ang pagtatagpo at pagsusuyuan ng mga ito. May ganitong tungkulin ang sipi mula sa Principe Baldovino. Ikatlo ang eksenang duwelo, karaniwang labanan ng bida at ng kontrabida, at nagtatapos sa kamatayan ng isa sa dalawa alinsunod sa layunin ng dula. Isang bahagi ng sipi mulang D. Gonzalo de Cordoba ang ganito. Ikapat at grande ang eksena ng paghahanda sa giyera at ang mismong batalya, na nagtatanghal ng parada ng mga hukbo, pagmamartsa, at nagsusukdol sa pasayaw na pagbabáka. May ganitong tungkulin ang sipi mula sa El Amor y la Envidia. Maaari ding isang torneo ang maganap na mapagpasiyang labanan. Ikalima bagaman walang halimbawa nitó sa mga sipi, ang eksena ng púsong na sa pamamagitan ng nakatatawa o masisteng pagtula o pag-arte ay nagdudulot ng aliw bílang pag-antala sa anumang namumuong tensiyon sa dula. Ikaanim ang paglalakbay, na maaaring isahan o maramihan, na malimit nauukol sa paghahanap, isang pagdadalá ng kalatas, o kampanya patungo sa kabilâng kaharian. May pahiwatig ng ganitong paglalakbay ang

11

paghiram ni Guifero sa kabayo ni Roldan sa Principe Baldovino. Nagaganap sa paglalakbay ang mga dagdag na abentura at kagila-gilalas na panganib.

Inaasahan din ang katapat at obligatoryong uri at himig ng diyalogo sa mga naturang mga obligatoryong eksena. Ang marahas at mayabang na mga ditso (dicho sa Espanyol) ay karaniwang maririnig sa eksenang duwelo, batalya, at maging sa eksenang korte na tumatanggap ng embahada. May mahabàng debate sa eksenang korte kapag nanghihingi ng payo ang hari. Tigib naman sa malalambing na diga ng suyuan o malulumbay na monologo ang eksenang halamanan. Ang direksiyon ng tinig sa mga tagpo ng payabangan ay malimit na patalastas; samantalang ang tinig ng mga tagpo ng pag-ibig ay dapat asahang panambitan.

Kaipala, sa ganito nag-ugat ang umiiral at mapanlahat na komentaryo laban sa panitikan ng kolonyalismo—na ganap itong didaktiko at sentimental. Halimbawa, tigib sa nanlulumong damdamin ang sumusunod na panimulang hibik ni Esmelecinda dahil sa nakatakdang kasal sa bumihag na Almirante Balan at dahil sa inaakalang kawalan ng malasakit ng asawang si Guifero:

Langit na mataas, hulugi ng aua, Sa lagay na ito ang palad cong aba, Huag mong itulot na mapasacania Aco at tangain ng agos ng luha!

Samantala, sa gitna ng napipintong batalya sa El Amor y la Envidia, isang tauhan ng Hari ang nagmayabang na mangunguna sa pagpuksa sa mga kaaway kayâ iginigiit ang kabutihan ng pakikidigma:

Hari: Ipagutos na aming lusubin Itong nangagpunla ng hindi magaling! Na cung babayaan marahil magsupling At lalong darami sa bayan ang tacsil!

Taglay ng hibik ni Esmelecinda ang tinatawag kong malungkuting salamisim, na masasalamin sa panambitan ng dasal at ng naging popular na awit ng harana at kundiman ng ika-19 siglo. Malinaw sa pahayag ng mandirigmang tauhan ng Hari ang retorika ng pangangaral na mistulang patnubay ng tao sa bawat hakbang at pasiya sa búhay. Ngunit pansinin ang pananaludtod na halos hubad sa talinghaga. Totoo, may hambingang

12

malakas na dagsa o pagbahâ ng tubig (“tangain ng agos ng luha”) ang hibik at may alusyon sa pagsasáka (“nangagpunla,” “magsupling”) ang sigaw ng mandirigma. Ngunit hindi malinaw ang pinagmulan ng “ang palad kong aba” at lalo nang walang sandigang katutubo ang “darami sa bayan ang tacsil.” Marahil, ang pangyayaring ito ang batayan ng mapanlahat ding haka na naging abstrakto at mapaglahad ang pagtula sa panahon ng kolonyalismo kung ikokompara sa mapagpahiwatig at matalinghagang pagtula bago lumaganap ang Kristiyanismo.

Pagtitig sa Tekstong Kolonyal

SUBALIT KAPAG TINITIGAN ang teksto ni Huseng Sisiw bílang tekstong produkto ng kolonyalismo ay maaaring maaninaw ang kabaligtaran ng nabanggit na mapanlahat na haka. Hindi ganap na naglahò ang sinauna’t katutubong pananalinghaga. Dumanas lámang ito ng napakatinding pagsiil at pagsikil sa panahon ng pananakop at sapilitang ipinailalim sa Liwanag ng doktrinang Kristiyano. Bunga ng indoktrinasyong Kristiyano ang mapanlahat, mapagmalaki, Puti/Itim, ngunit makitid na pangangaral; biktima ng lupit ng kolonyalismo ang himutok at daing ng malungkuting salamisim.

Hindi ganap na naglahò ang tradisyonal na praktika ng pagtula. Bukod sa nagbago lámang ng himig ay sumandig ito sa mapanakop na Katotohanan. Nawala halos ang detalyadong pagtuklas sa kalikasan ng bugtong at sa pagmumuni sa karanasang pambalana ng salawikain. Dahil na rin sa pangyayaring ang mga komedya, awit, at korido ay hinggil sa mga banyagang lupain, higit na tumanghal ang unibersal na gaya ng bundok at gubat, ilog at dagat, langit, araw, at bituin. Nawala ang kalaw, mangga, puto, at daeng. Subalit napalitan ito ng mga parabula’t leksiyon mula sa Bibliya at sa kaligiran ng kabalyero’t palasyo sa Europa.

Nais kong ipanukala ngayon na kongkreto at hindi abstrakto ang mga aral at sentimiyento sa komedya o korido noon kapag inisip na nakabatay ito sa Bibliya at karanasang Midyibal na pinaghanguan at pinalalaganap ng panitikang kolonyal. Kapag itinabi ang komedya o korido sa sangguniang tekstong kolonyalista ay masisilip ang bukal ng wika ng atin panitikang kolonyal. Halimbawa, ang “kataksilan” ay isang karaniwang motif sa istorya ng mga kabalyero. Maraming naging popular na bida sa metriko romanse ang nasawi dahil sa isang “taksil” na kontrabida. Kayâ

13

sa Puti/Itim na binaryo ng metriko romanse, bukod sa Kristiyano/Moro ay higit na malaganap ang tunggaliang Marangal/Taksil. Nakaipon ang komedya’t korido ng isang bokabularyo ng pang-uri para sa kontrabidang taksil at sinungaling, at sa mga sipi mula kay Huseng Sisiw lámang ay makukuha na ang sumusunod: bulaan, kuhila, lilo, sukab, linsil, pusóng, palamara, duwag, mang-aagaw ng korona, mainggitin. Hindi natatálo ang kontrabida dahil Moro kundi dahil, wika nga ng mga alagad ng Hari sa El Amor y La Envidia, “may budhing tacsil.”

Sa operasyon ng pananalinghagang kolonyal, ang aral o hibik sa saknong ay nakaagapay sa doktrinang Kristiyano sa paraang alusyon o pahambing. Halimbawa, ang ganitong panimulang taludtod na likha diumano ni Huseng Sisiw:

Ang unang bati ko’y sabay ang pagluhod, Gaya ng pagbati ng anghel kay Hesus.

Maaaring isang tula ito sa dupluhan. Ang pagluhod ay maaaring isang paraan ng pagpupugay na ginagawa na noon sa harap ng datu. Ngunit ano ang anghel? Walang kuwenta ang komparasyon sa ikalawang taludtod kung hindi nakapagbasá ng pasyon ang nakikinig.

Dahil sa saligang Kristiyano, hindi kataka-taká na idiing pangunahing birtud ng panitikang kolonyal ang pagiging butihin, masunurin, magálang, matulungin, mapagtiis, mapagbigay, at katulad. Kung tutuusin ay hindi naman masamâng ugali ang mga ito ngunit sa panahon ng pananakop ay nagtuturo ang mga ito ng feudal at mga hálagáhan ng mabuting sákop—ang pangunahing adhika ng indoktrinasyon. Nakaukit ito sa ganitong panaghoy ng magsing-ibig na Floro at Clavela:

Sabay na tumaghoy ang magkasing liyag Nang ganitong wika: Langit na mataas; Hindi mangyayari ang anomang bigat Nang parusa nila kundi mo ipayag!

Isang ganap na pagtanggap ito sa guhit ng tadhana, lalo na’t sa paniwalang napapatnubayan ng Langit ang kapalaran ng tao. Alam ng Diyos na makapangyarihan ang lahat ng nangyayari sa mundo. Kung babalikan ang pasakdal na hibik ni Florante sa saknong 23–24 at ikokompara ito

14

sa kababanggit na sipi mula sa Floro at Clavela ay hindi kapani-paniwala ang impormasyon ni Fabian de Castro na kay Huseng Sisiw nagmula ang gayong eretikong pagtatanong ni Balagtas.

Sa Floro at Clavela rin diumano sinipi ni J.M. Rivera ang ginamit niyang pangwakas sa unang bahagi ng kaniyang ulat:

Ang sa plumang lakad kung baga sa araw Ihinto’t pagsikat, tungo sa lubugan; Dangal, buhay, sinta at lahat ng bagay Nang tao’y tungo rin, sa kalilibingan…!

Muli, isang taos na pagtanggap ito sa mortalidad ng tao. Maaaring isang karunungan itong nalagom na rin ng sinaunang salawikain. Ngunit alam nating hayagang maipapahayag ito ni Huseng Sisiw sa limbag na panitikan sapagkat tumitiyap sa Kristiyanong aral (“Mula sa abo, tungo sa abo.”) hinggil sa hanggahan ng búhay at ng lahat ng bagay sa mundo

Sa kabilâng dako, hindi hadlang ang indoktrinasyon sa taal at matalas na diwang masayáhin ni Huseng Sisiw. Namimilaylay itong tila natural na simbuyo, kung minsan parang patay-mali, upang magpangiti sa bumabása kahit sa isang tagpong maigting. Halimbawa, nang manghiram si Guifero ng kabayo kay Roldan ay inaasahan nating aayaw si Roldan dahil bilang kamag-anak ni Esmelecinda ay kinasusuklaman niya ang pangyayaring hindi umiisip ng paraan si Guifero para iligtas ang asawa. Ngunit sagot ni Roldan:

Namimili ng sasacay Cung ang cabayo ni Roldan, At cung sa para mo naman Hindi ko maibibigay!

Sa may lacas, tapang, licsi At hustong pagcalalaqui, Ang cabayo cong narini Lalong nagbibigay puri.

Ang sagot ni Roldan ay isang parunggít. Pihikan daw ang kaniyang kabayo. Isinasakay lámang ang may lakas, tapang, liksi, at “husto ang pagkalalaki.” [Medyo macho ang pahayag ni Roldan, at karaniwan ito sa

15

komedya.] Ngunit tinutuya ni Roldan ang pagiging “duwag” ni Guifero. Gayunman, pinahiram ni Roldan si Guifero ng kabayo nang mabatid na balak nitóng iligtas si Esmelecinda. Sa susunod na eksena, dinatnan ni Guifero ang asawa na namimighati sa halamanan dahil nalimot ng pamilya, pati ng asawa, at dahil nakatakdang ipakasal sa Almirante Balan. Hindi natiis ni Guifero ang sumabad nang marinig na pakakasal si Esmelecinda.

GUIFERO: Pakasal at baquit? ESMELECINDA: Lilong caballero! (Reparo) Aba’t icao pala’y yaong si Guifero Na cung aco caya’y pinutlan ng ulo Sino pang daratnan iuan mo na, hayo!

Ang munting sagutan ay isang marikit na halimbawa ng dramatikong pagtilad ni Huseng Sisiw sa saknong upang higit na bumagay sa diwa ng diyalogo. At tingnan ang reaksiyon ni Esmelecinda nang marinig ang asawa. Nagulat siya siyempre sa biglang pagpasok ni Guifero. Ngunit bumuwelta siya noon din at nagpahayag ng poot dahil sa matagal niyang paghihintay ng saklolo. Sinisi si Guifero. At pagkaraan, itinaboy pa kunwari ang asawa. Ang buong episodyo ay isang ehemplo ng wastong tiyempo sa entablado. Ang pabago-bagong himig ng reaksiyon ni Esmelecinda sa biglang pagsulpot ni Guifero ay isang marikit at nakatutuwang halimbawa ng pag-arte—ng hindi totoo ngunit mahirap hulaang damdamin—at tiyak na sasalubungin ng halakhak ng madlang sumusunod sa mga nagaganap sa entablado. Ang totoo, pinong-pino ang pagtatanghal ng diwang masayáhin ni Huseng Sisiw, disimulado ang tunay na damdamin ni Esmelecinda na kung tutuusin ay dapat sanang nagtitili sa galak nang makita ang asawang napakatagal nang hinihintay, ngunit natutuklasan natin ngayon dahil sa pagtitig sa tekstong sinipi ni J.M. Rivera.

Pang-akit ng Siste

HINDI GANAP NA naibilanggo ng pananakop ang diwang masayáhin sa panitikang kolonyal. Siyempre, nabúhay itong malaya at masagana sa panitikang pabigkas at malayò sa anino ng Simbahan. Subalit nanatili itong hiyas ng lehitimong panitikang nakalimbag sa anyo ng pagsisiste, lalo na sa anyong parinig at parunggit ng Indio sa kapuwa Indio at sa mga sitwasyong waring umuusig lámang sa bisyo’t kahinaan ng sákop.

16

Isang ikinalulugod na katangian noon at ngayon ay ang husay sa paklí—ang bilis at talas sumagot sa kausap o hinggil sa suliraning kaharap. Halimbawa, ang posibleng pakli laban sa pag-iwas ng isang dalaga sa kaniyang manliligaw:

Sa aki’y huwag nang matwimatwiranin Na may magulang kang dapat sangguniin; Di bakit si Kristo ay nakapaghain Nang langit kay Dimas, di may magulang din?

Nakapamilaylay sa pakling ito ni Huseng Sisiw ang suwail na siste laban sa konserbatibong pagpapabahala ng lahat sa magulang. Ang ibig sabihin ng makata: Higit na mahalaga ang damdamin ng dalaga kaysa pasiya ng ama’t ina. Higit na mapusok na ipinahayag ito ni Huseng Batute nitóng ika-20 siglo sa dramatikong:

“Ako’y hindi makasulat at ang nanay, nakabantay.” Asahan mo, katoto ko, hindi ka pa minamahal. Ngunit kapag sumulat na sa ibabaw man ng hukay Minamahal ka na niya nang higit pa kaysa búhay. Pansinin pa na ang siste ni Huseng Sisiw ay mahigpit na nakaangkla sa kaalaman ng madla sa isang tagpo sa relihiyoso ngunit naturalisadong senakulo kung Mahal na Araw.

Ngunit may halimbawa rin ng pagkakataóng nahuhubdan ng Kristiyanong alusyon at metapora ang taludtod ni Huseng Sisiw. Binabalikan niya ang karanasang-bayan at ang idyoma ng ordinaryong mamamayan upang dito humugot ng matitimyas na laro ng salita. Halimbawa, sa malungkot na digang ito:

Kabati sa wika’t kabati sa tingin At sa pagkatao, nama’y kabati rin, Nguni’t sa pagsinta, kung aking warii’y Hindi na kabati’t kusa pang katanim…!!!

May anekdota si J.M. Rivera na naipahayag ang siniping panambitan ni Huseng Sisiw kaugnay ng pagkabigo sa pangingibig sa isang babae na

17

dáting napakatalik niyang kaibigan (kayâ “kabatî”). Ngunit nilayuan siya ng babae nang pagtapatan niya ito ng pagsinta. Nakahanay sa unang dalawang taludtod ang lubusang pagkakasundo ng dalawa sa lahat ng bagay. Maliban sa pag-ibig. At ipinanlulumo ng persona/mangingibig ang pangyayari na ang pagtatapat niya ng pagsinta ay nagbunga ng paghihiwalay nila ng babae, bukod sa malaking posibilidad na ikinagálit ng babae (naging “katanim”) ang kaniyang pagtatapat. Ngunit lubhang katangi-tangi ang laro sa salitâng isinangkot ni Huseng Sisiw sa “katanim.” Nakatanghal ang kaniyang kadalubhasaan sa idyomatikong paggamit ng Tagalog. Sa literal na antas ay nagkakasundo ang estruktura ng “kabati”/ “katanim.” Ang magkasáma sa maraming gawain ay natural na magkasáma rin sa pagtatanim. Ngunit isang idyomatikong gamit din ng “pagtatanim” ang pagkikimkim ng samâ-ng-loob at gálit. Anupa’t ang “katanim” sa tula ni Huseng Sisiw ay walang kaugnayan sa agrikultura, at higit na tumutukoy ito sa mabigat na pakiramdam ng persona/mangingibig na kapuwa na silá nag-iingat ng samâ-ng-loob sa isa’t isa. At napakalungkot na wakas ito ng isang matalik na pagkakaibigan. Para sa atin, naipasok ni Huseng Sisiw ang isang sisteng may parikalà sa pamamagitan lámang ng isang pangwakas na salita.

Isa pang saknong sa saliksik ni J.M. Rivera ang napakarikit na halimbawa ng siste ni Huseng Sisiw:

Ah…! Sayang na sayang, sayang na pag-ibig Sayang na singsing kong nahulog sa tubig Kung ikaw rin lamang ang makasasagip… Mahangay hintin kong kumati ang tubig!

Tula din ito ng palasintahan. Ngunit ngayon ay babae ang persona, isang higit na mapang-uyam na Esmelecinda. Pansinin din: Tulad sa saknong na “Kabati,” ang “Sayang na Sayang” ay walang alusyon man lámang na Kristiyano. Sa halip, lalo na sa “Sayang na Sayang,” higit na kailangan ang saliksik sa karunungang-bayan upang ganap itong maintindihan. Dapat balikan dito ang ulat ni Julian Cruz Balmaseda (1938) hinggil sa karagatan—isang proto-drama at popular na aliwan noon. Batay diumano ang laro sa isang alamat hinggil sa isang prinsesang nahulog ang gintong singsing sa dagat (kayâ karagatan ang pamagat). Isang timpalak ang laro para sa mga binata upang sumisid at hanapin ang singsing, idinadaan ang

18

simbolikong pagsisid sa marikit na pagtula, upang ihandog pagkaraan ang tagumpay sa isa sa mga dalagang kalaro. Nagiging pagkakataón diumano ang laro upang manligaw ang isang binata, at nauuwi ito sa totohanang kasalan kapag tinanggap ng dalaga ang simbolikong singsing.

Ngunit hindi laging gayon ang nangyayari. Maaaring tanggihan ng dalaga ang inihahandog na singsing sa paraang patula din. Ito ang naging kapalaran ng binata sa persona ng “Sayang na Sayang.” Hindi lámang tinanggihan ang alay. Ipinagdiinan pang hihintayin na lámang niyang mawala ang dagat kaysa ipasagip sa binata ang kaniyang nahulog na singsing. Maitutulad ngayon ang winikang “hintaying kumati ang tubig” sa kawikaang “pagputi ng uwak” para sa sawimpalad at hindi na dapat umasang binata.

Walang kabuluhan ang “Sayang na Sayang” kapag hindi nagunita ang karagatan. Sa kabilâng dako, nagiging kalugod-lugod ang pagtitig natin ngayon sa kagandahan ng saknong dahil sa pagkatanto kung paano ito nilikha ni Huseng Sisiw mula sa isang gunitang katutubo. Naisadula niya sa isang saknong ang maigting na tagisan ng damdamin sa karagatan upang tumanghal itong higit kaysa isang aliwang laro dahil isang makabuluhang bahagi ng masalimuot na ugnayang pantao sa ating katutubong komunidad. Ilang pamilya kayâ noon ang “nagkataniman” dahil sa pambibigo ng dalaga sa binatang maninisid ng singsing?

Sáyang at iilan ang natipon ni J.M. Rivera sa ganitong maituturing nating hiyas ng pagtula ni Huseng Sisiw. May mga palatandaan na ang kaniyang pagtula, kapag naiiralan ng diwang masayáhin at lalo na kapag hindi nakapiit sa paksaing Kristiyano, ng kailangan nating sipatin at titigang pagbabalik ng bait at katwiran na nasikil sa panahon ng kolonyalismo. Sa ganito totoong maituturing na Guro ni Balagtas si Huseng Sisiw—isang matibay na patunay sa mapagpalayang espiritu sa puso ng naganap na naturalisasyon sa komedya, awit, at korido bago ang himagsik na isinabog ng Florante at Laura.

Ferndale Homes23 Setyembre 2014

ANG MAKATANG GURO NG WALANG KAMATAYANGFrancisco Balagtas

MAY PANGUNANG SALITANI

Dr. Jose P. BantugAt

NILAKIPAN NG KURU-KURONang Nagsisibuo Ng Samahang “Balagtasiana”

I

UNANG AKLAT NG “BALAGTASIANA”

Maynila, K. P.—1933—

“HUSENG SISIW”

HUSENG SISIW

ANG MAKATANG GURO NG WALANG KAMATAYANGFrancisco Balagtas

MAY PAUNANG SALITANI

Dr. Jose P. BantugAt

NILAKIPAN NG KURO-KUROng Nagsisibuo ng Samahang Balagtasiana

I

UNANG AKLAT NG BALAGTASIANA

Maynila, K. P.—1933—

22

PAUNANG SALITA

KAHIT na ang Literaturang Tagalog ay nagpakilala ñg kanyang

pagsulong sa simula ñg Siglong XVII, at ang unang lathalang

walang himig na relihioso na nagbuhat sa kamay ñg mga pilipino ay

naganap nuong taong 1610, sa pamamagitan ñg aklat ñg Prinsipe

ñg mga manglilimbag na pilipino, G. Tomas Pinpin, isa rin namang

katotohanang ang ating sariling literatura, hanggang sa sumapit sa Siglo

XIX, ay may taglay na tatak relihioso.

Totoo ñgang kahit na tayo ay nayuyungyungan ñg kaugaliang

pagkabanal nuon, ang ating matatandang mangangatha ay ginamit din

naman ang gayong pamamaraan upang itudla ang kanilang mga busog

laban sa mga maginoong dahil sa pagkalasing sa tungkuling kanilang

hinahawakan, ay pikit matang ininis ang bayan.

Nguni’t, ang tiyakang pagkakahayag ñg ating sariling literatura,

ay hindi ipinakilala kundi sa simula ñg Siglo XIX sa pamamagitan ñg

kaugaliang napalarawan sa mga aklat na tinagurian noong ñg Libros de Caballeria Andante, na inawit ang kabantugan ñg mga Rolando at Rodrigo, gaya ñg pinatutunayan at natutunghayan sa ating mga awit at

kurido na hanggang sa mga araw na ito’y kinagigiliwan pa manding

basahin ñg maraming kababayan.

Sa gayon ay lumitaw ang isang pangkat ñg mga tunay na

mangangatha, at sa kanila’y nangulo nang buong katangian, ñg nagtatapos

na ang Siglo XVIII at simula ñg XIX, ang makata at mangdudulang walang

katulad, si José de la Cruz, na nagtamo ñg isang kabantugan, sa ilalim ñg

23

PAUNANG SALITA

KAHIT na ang Literaturang Tagalog ay nagpakilála ng

kaniyang pagsúlong sa simula ng Siglong XVII, at ang

unang lathalang walang himig na relihiyoso na nagbuhat sa kamay

ng mga Filipino ay naganap noong taóng 1610, sa pamamagitan

ng aklat ng Prinsipe ng mga manlilimbag na Filipino, G. Tomas

Pinpin, isa rin namang katotohanang ang ating sariling literatura,

hanggang sa sumapit sa Siglo XIX, ay may taglay na tatak relihiyoso.

Totoo ngang kahit na táyo ay nayuyungyungan ng kaugaliang

pagkabanal noon, ang ating matatandang mangangatha ay ginamit din

naman ang gayong pamamaraan upang itudla ang kanilang mga búsog

laban sa mga maginoong dahil sa pagkalasing sa tungkuling kanilang

hinahawakan ay pikit-matang ininis ang bayan.

Ngunit ang tiyakang pagkakahayag ng ating sariling literatura

ay hindi ipinakilála kundi sa simula ng Siglo XIX sa pamamagitan ng

kaugaliang napalarawan sa mga aklat na tinagurian noong Libros de Caballeria Andante, na inawit ang kabantugan ng mga Rolando at

Rodrigo, gaya ng pinatutunayan at natutunghayan sa ating mga awit at

korido na hanggang sa mga araw na ito’y kinagigiliwan pa manding

basáhin ng maraming kababayan.

Sa gayon ay lumitaw ang isang pangkat ng mga tunay na

mangangatha, at sa kanila’y nangulo nang buong katangian, ng nagtatapos

na ang Siglo XVIII at simula ng XIX, ang makata at mandudulang walang

katulad, si José de la Cruz, na nagtamo ng isang kabantugan, sa ilalim ng

24

mga ito pa’y hindi linagyan ñg kanyang pañgalan na siyang kaugalian

ñg mga manunulat noon.

Ang kanyang mga aklat ay nagpasalinsalin, at samantalang

namamayani sa mga kababayan, ang kanyang katauhan ay napawing

parang aso hanggang sa ipinalagay na ang kanyang pagiging tao ay likha

lamang ñg alamat.

Ito ang mangangathang ñgayon ay binubuhay ñg beteranong

manunulat, G. José Maria Rivera, at, salamat sa kanyang pagpupunyagi

at masinop na pagpunpon, na sumasaklaw sa di kukulanging apat na

siclo, ay nagkaroon siya ñg kapalarang maimpok ang lahat ñg mga

sinulat ñg guró, at dumating siya sa pagpupunyagi sa pagkakatuklas

ñg mga katibayan sa pagkakabinyag at kamatayan ñg kailan man ay

kahangahangang José de la Cruz, ang dakilang taga-iwí ñg Prinsipe ñg

mga makatang tagalog, Francisco Balagtas. Si José de la Cruz ñga ang

sanhí ñg walang likat na pag-aaral sa biyograpya, sa panig ni G. Rivera,

na ñgayon ay hinihimay sa lalong marilag na karangalan ñg Guro.

Magpatuloy ang giliw na mambabasa, sa mga dahon ñg aklat na

ito, at hawiin mong tuluyan ang ulap na mahabang panahong bumalot

at pinapangulimlim, ang hugis ñg pangunahing manunulat ñg ating

bayan.

JOSÉ P. BANTUG.

Maynila, Hunyo 9, 1933.

25

mga ito pa’y hindi linagyan ng kaniyang pangalan na siyang kaugalian

ng mga manunulat noon.

Ang kaniyang mga aklat ay nagpasalin-salin, at samantalang

namamayani sa mga kababayan, ang kaniyang katauhan ay napawing

parang asó hanggang sa ipinalagay na ang kaniyang pagiging tao ay

likha lámang ng alamat.

Ito ang mangangathang ngayon ay binubúhay ng beteranong

manunulat, G. José Maria Rivera, at, salamat sa kaniyang pagpupunyagi

at masinop na pagpumpon, na sumasaklaw sa di kukulanging apat na

siklo, ay nagkaroon siya ng kapalarang maimpok ang lahat ng mga

sinulat ng guró, at dumating siya sa pagpupunyagi sa pagkakatuklas

ng mga katibayan sa pagkakabinyag at kamatayan ng kailan man ay

kahanga-hangang José de la Cruz, ang dakilang tagaiwí ng Prinsipe ng

mga makatang Tagalog, Francisco Balagtas. Si José de la Cruz nga ang

sanhí ng walang likat na pag-aaral sa biyograpiya, sa panig ni G. Rivera,

na ngayon ay hinihimay sa lalong marilag na karangalan ng Guro.

Magpatuloy ang giliw na mambabasa, sa mga dahon ng aklat na

ito, at hawiin mong tuluyan ang ulap na mahabàng panahong bumálot at

pinapangulimlim ang hugis ng pangunahing manunulat ng ating bayan.

JOSÉ P. BANTUG.

Maynila, 9 Hunyo 1933.

26

MGA KUROKURONG NAGSISIBUO

NG

BALAGTASIANA

ISANG pagpapatotoo ng isang gawaing makasaysayan at

napakamahalagang tulong sa Kasaysayan ng Panitikan, ang aklat na ito

ni G. Jose Ma. Rivera.

—Dr. Jose S. Navarro

Si G. José Ma. Rivera ay kilalang kaparis ng isa sa mga literato at

mandudulang tanyag sa buong Kapuluan. Nguni’t katulad ng dakilang

mga genio sa lahat ng kapanahunan, ang di-pananahimik ng kanyang

kaluluwa, ang pananabik sa dapat matalos ay hindi makapagtiis at

walang kasiyahan sa luwalhati ng kanyang nalalaman at ito ay lalo

pang pinapag-apoy ni Dr. Jose P. Bantug at ng ibang bumubuo ng

“BALAGTASIANA”. Si G. Rivera ay nagsiyasat at sa tulong ng kanyang

kadalubhasaan at pambihirang tiyaga ay naganap na maihayag

ang kanyang mga tinuklas na kaparis ng isang makapangyarihang

historiograpong di-pangkaraniwan,—naihayag ang katotohanan sa

kabuhayan ng Makatang Gurong si “Huseng Sisiw”.

—Prop. Antonio J. Molina.

27

MGA KURO-KURONG NAGSISIBUO

NG

BALAGTASIANA

Isang pagpapatotoo ng isang gawaing makasaysayan at

napakamahalagang tulong sa kasaysayan ng panitikan, ang aklat na ito

ni G. Jose Ma. Rivera.

—Dr. Jose S. Navarro

Si G. José Ma. Rivera ay kilaláng kaparis ng isa sa mga literato at

mandudulang tanyag sa buong Kapuluan. Ngunit katulad ng dakilang

mga henyo sa lahat ng kapanahunan, ang di-pananahimik ng kaniyang

kaluluwa, ang pananabik sa dapat matalos ay hindi makapagtiis

at walang kasiyahan sa luwalhati ng kaniyang nalalaman at ito ay

lalo pang pinapag-apoy ni Dr. Jose P. Bantug at ng ibang bumubuo

ng Balagtasiana. Si G. Rivera ay nagsiyasat at sa tulong ng kaniyang

kadalubhasaan at pambihirang tiyaga ay naganap na maihayag

ang kaniyang mga tinuklas na kaparis ng isang makapangyarihang

historyograpong di-pangkaraniwan—naihayag ang katotohanan sa

kabuhayan ng Makatang Gurong si “Huseng Sisiw”.

—Prop. Antonio J. Molina.

28

Ang paggunita kay Huséng Sisiw ay di lamang pagaala-ala

sa kanyang pagkamakata o pagka-guro sa pagtula ñg ating dakilang

Balagtas kung hindi paglalahad minsan pa na dapat kilalanin linañgin at

mahalin ang sarili nating wika na ayon din sa pagtatapat na inihahayag

sa pamamagitan ñg mga abut-sabi ñg mga batlaya, na, ang wika natin

ay di huli sa kayamanan, sa lambing at tamis sa alin mang wikang kilala,

na, kung ano mayroon sila ay mayroon din tayo at mayroon tayong

mga salita’t mga kataga na wala sa kanila. At sino ang nakababatid

nito? Saan natatago ang mga pañguñgusap na iyang maging ang ating

mga tanyag na dalubhasa, paham at pantas sa wikang TAGALOG ay di

nakababatid?

Giliw na nanasa, sa sandaling ito’y sinagian ka kaypala ñg bagong

alitigtigin, nagkaroon ka ñg pagaalinlañgan, pagkagitla o pagtataka at

magtatanong sa sariling,—“Diyata’t mayroong mga pañguñgusap tayo na wala ang iba?” At saan naroon ito at sino ang gurong magtuturo,

at saan iniiñgatan ang lihim na iyan? Ang sagot ko’y ito. Sa mga

Lunduyang paaralan ñg Kabatlayaan ay dumalo ka’t makinig ñg mga

panayam ñg mga sinugong buhat sa Balantayan ñg walang hanggang

Alañgaang at mababatid mong ang Kabatlayaan pala’y kadunuñgan

ñg mga karunuñgan, lihim na talakhayang natatago sa “KABAN NG

KAALAMAN” (kabanalan), siyang talaktakan ñg buháy na diwa, siyang

talaytayan ñg mga pagtupad, siyang talatagan ñg lahat ñg lihim, siyang

talintiñgan ñg mga damdamin, siyang katotohanang ipagpapatuloy at

siyang boong aklat ñg mga Aklatang babásahin ñg mga marurunong.

Doon ñga mapapakinggan mong mañgusap ang mga Batlaya sa

pamamagitan ñg mga kasangkapan, Batlayang tulad ñg MANANAKOP,

MAHAL NA INA, Konpusyo, Rizal, Balagtas at lahat na ñg mga banal at

29

Ang paggunita kay Huséng Sisiw ay di lámang pag-aalaala

sa kaniyang pagkamakata o pagkaguro sa pagtula ng ating dakilang

Balagtas kung hindi paglalahad minsan pa na dapat kilalanin,

linangin, at mahalin ang sarili nating wika na ayon din sa pagtatapat

na inihahayag sa pamamagitan ng mga abot-sabi ng mga batlaya, na,

ang wika natin ay di hulí sa kayamanan, sa lambing at tamis sa alin

mang wikang kilalá, na, kung ano mayroon silá ay mayroon din táyo

at mayroon táyong mga salita’t mga kataga na wala sa kanila. At sino

ang nakababatid nitó? Saan natatago ang mga pangungusap na iyang

maging ang ating mga tanyag na dalubhasa, paham, at pantas sa wikang

Tagalog ay di nakababatid?

Giliw na nanasa, sa sandalîng ito’y sinagian ka kaipala ng bagong

alitigtigin, nagkaroon ka ng pag-aalinlangan, pagkagitla, o pagtataká at

magtatanong sa sariling,—“Diyata’t mayroong mga pangungusap táyo na wala ang iba?” At saan naroon ito at sino ang gurong magtuturo, at saan

iniingatan ang lihim na iyan? Ang sagot ko’y ito. Sa mga Lunduyang

paaralan ng Kabatlayaan ay dumalo ka’t makinig ng mga panayam ng

mga isinugong buhat sa Balantayan ng walang-hanggang Alangaang

at mababatid mong ang Kabatlayaan palá’y kadunungan ng mga

karunungan, lihim na talakhayang natatago sa “Kaban ng Kaalaman”

(kabanalan), siyang talaktakan ng buháy na diwa, siyang talaytayan ng

mga pagtupad, siyang talatagan ng lahat ng lihim, siyang talintingan ng

mga damdamin, siyang katotohanang ipagpapatuloy at siyang buong

aklat ng mga Aklatang babásahin ng mga marurunong. Doon nga

mapapakinggan mong mangusap ang mga Batlaya sa pamamagitan

ng mga kasangkapan, Batlayang tulad ng Mananakop, Mahal na Ina,

Konpusyo, Rizal, Balagtas, at lahat na ng mga banal at mga bayaning

30

mga bayaning taga-ligtas sa dilim at kamangmañgan, at wikang Tagalog

ang kanilang ginagamit, mga salita’t katagang ngayon mo lamang sa

tanang búhay mo maririnig.

—GUILLERMO E. TOLENTINO

Hulyo 28, 1933.

UNIVERSITY OF SANTO TOMAS

Department of History

HUSENG SISIW ang pamagat ñg isang maliit na kasaysayan na

bago lamang katatapus sulatin ñg isa sa pinakamagiting na manunulat

ñg mga Tagalog, si G. José Maria Rivera. Sañgayon sa pangbuñgad na

dahon nito, ang kasaysayan ay isang kabuoan ñg “Biyograpya” nang

makatang Taga-Tundo na lalong nakilala sa palayaw na “Huseng Sisiw”,

at may tatak na Tundo, Maynila, Mayo, 1933 na siyang nagpapakilala

na ito ay nasulat sa gayong lugar at sa gayong petsa.

Ang pamagat na ito ay nagpapaalaala sa atin tuloy ñg isang katha

ni G. Hermenegildo Cruz na may pamagat na Kung Sino Ang Kumatha ñg Florante at Laura, na nasulat sa mga unang panahon ñg pagdating ñg

mga Amerikano dito sa ating bayan. Hindi ang ibig sabihin nito ay ang

bagong katha na katatapos lamang maisagawa ñg naturang manunulat

ay isang buñga lamang ñg pakikigaya sa naunang sumulat. Hinding-hindi ñga ito ang tinutukoy natin. Sapagkat ang dalawa ay totoong

magkaiba sa halos na lahat ñg bagay, na kanilang tinutokoy. Gayon

man sa ganang akin ay iisa lamang ang kanilang puntahin, una’y ang

ipakilala sa madlang mangbabasa na tayo, noong panahong una, ay

31

tagaligtas sa dilim at kamangmangan, at wikang Tagalog ang kanilang

ginagamit, mga salita’t katagang ngayon mo lámang sa tanang búhay

mo maririnig.

—GUILLERMO E. TOLENTINO

28 Hulyo 1933.

UNIVERSITY OF SANTO TOMAS

Department of History

Huseng Sisiw ang pamagat ng isang maliit na kasaysayan na

bago lámang katatapos sulatin ng isa sa pinakamagiting na manunulat

ng mga Tagalog, si G. José Maria Rivera. Sang-ayon sa pangbungad

na dahon nitó, ang kasaysayan ay isang kabuoan ng “Biyograpiya” ng

makatang taga-Tundo na lalong nakilála sa palayaw na “Huseng Sisiw,”

at may tatak na Tundo, Maynila, Mayo 1933 na siyang nagpapakilála

na ito ay nasulat sa gayong lugar at sa gayong petsa.

Ang pamagat na ito ay nagpapaalaala sa atin tuloy ng isang katha

ni G. Hermenegildo Cruz na may pamagat na Kung Sino Ang Kumatha ng Florante at Laura, na nasulat sa mga unang panahon ng pagdating ng

mga Amerikano dito sa ating bayan. Hindi ang ibig sabihin nitó ay ang

bagong katha na katatapos lámang maisagawa ng naturang manunulat

ay isang bunga lámang ng pakikigaya sa naunang sumulat. Hinding-

hindi nga ito ang tinutukoy natin. Sapagkat ang dalawa ay totoong

magkaiba sa halos na lahat ng bagay, na kanilang tinutukoy. Gayon

man sa ganang akin ay iisa lámang ang kanilang puntahin, una’y ang

ipakilála sa madlang mambabasa na táyo, noong panahong una, ay

32

may dalawang bantayog, dalawang dalubhasang manunlat, dalawang

maningning na tala, na pikit matang ipinakilala ang kahalagahan

ñg wikang Tagalog. Bawat isa sa dalawang ito ay naging alitaptap na

humawi sa karurukan ñg dilim na noon ay nanagano sa ating lupang

sawi. Ang mga sinulat ñg dalawang ito ay kababanaagan natin ñg di

lamang pagmamahal nila sa wikang Tagalog kundi pati ñg walang

kupas na pagmamahal sa kanilang bayan. Ang dalawang dakilang

manunulat natin noon, si Balagtas na kumatha ñg walang kamatayang

Florante at si Huseng Sisiw na naging guró ñg kumathang iyan, ay

halos walang pinagibhan sa dalawang paganong pilosopo ñg Grecia

na si Platon at si Aristoles, na ang una ay siyang guro at ang ikalawa ay

siyang discipulo. Sapagka’t tulad ni Aristoteles na discipulo ni Platon, si

Balagtas na discipulo ni Huseng Sisiw ay higit sa nakilala sa kaniyang

guro.

At ang ikalawang puntahin, sa palagay ko, ng G. Cruz at G.

Rivera, bukod sa ipakilala ang dalawang manunulat natin, ay upang

gisingin ang mga natutulog na kababayan at mapanuto sa kanilang

lakad. Alalaon baga, matapos gamiting kasangkapan ang paniniwalang

tayo ay sa ganang atin ay maysariling matatawag na Horacio at

Ciceron ng mga taong Latino, Cervantes at Lope de Vega ng mga

Kastila, Shakespeare at Milton ng mga Inglis, Longfellow at Poe ng mga

Americano; Tolstoi, Turgenev, at Dostoevsky ng mga Ruso; Moliere at

Racine ng mga Frances; Homero at Aeschylus ng mga Griego,—sila

ay hindi na magaatubili sa paghahangad na tayo ay magkaroon na ng

muling pagsilang, isang renacimiento, tulad ng pagsilang na muli ng

mga Griego matapos kamtan nila ang kalayaan na tinamo sa pakikibaka

laban sa masasamang mga Turko.

33

may dalawang bantayog, dalawang dalubhasang manunulat, dalawang

maningning na talà, na pikit-matang ipinakilála ang kahalagahan

ng wikang Tagalog. Bawat isa sa dalawang ito ay naging alitaptap na

humawi sa karurukan ng dilim na noon ay nanagano sa ating lupang

sawi. Ang mga sinulat ng dalawang ito ay kababanaagan natin ng di

lámang pagmamahal nilá sa wikang Tagalog kundi pati ng walang

kupas na pagmamahal sa kanilang bayan. Ang dalawang dakilang

manunulat natin noon, si Balagtas na kumatha ng walang kamatayang

Florante at si Huseng Sisiw na naging guro ng kumathang iyan, ay halos

walang pinag-ibhan sa dalawang paganong pilosopo ng Gresya na si

Platon at si Aristoteles, na ang una ay siyang guro at ang ikalawa ay

siyang disipulo. Sapagkat tulad ni Aristoteles na disipulo ni Platon, si

Balagtas na disipulo ni Huseng Sisiw ay higit sa nakilála sa kaniyang

guro.

At ang ikalawang puntahin, sa palagay ko, ng G. Cruz at G.

Rivera, bukod sa ipakilála ang dalawang manunulat natin ay upang

gisingin ang mga natutulog na kababayan at mapanuto sa kanilang

lakad. Alalaon bagá, matapos gamiting kasangkapan ang paniniwalang

táyo ay sa ganang atin ay may sariling matatawag na Horacio at

Ciceron ng mga táong Latino; Cervantes at Lope de Vega ng mga

Kastila; Shakespeare at Milton ng mga Ingles; Longfellow at Poe ng mga

Amerikano; Tolstoi, Turgenev, at Dostoevsky ng mga Ruso; Moliere at

Racine ng mga Franses; Homero at Aeschylus ng mga Griyego—silá ay

hindi na mag-aatubili sa paghahangad na táyo ay magkaroon na ng

muling pagsílang, isang renacimiento, tulad ng pagsílang na muli ng mga

Griyego matapos kamtan nilá ang kalayaan na tinamo sa pakikibáka

laban sa masasamâng Turko.

34

Ang kathang ito ni G. Rivera ay siyang kaunaunahang katha na

nagbibigay sa atin ng maraming ulat tungkol sa buhay ni Huseng Sisiw,

samakatuwid, sa paglabas ng kathang ito ay kasama at kakambal ang

paniniwala na siya, si Huseng Sisiw, laban sa paniniwala ng marami,

ay hindi pala isang personage ficticio, kundi isang tunay na tao na

nabuhay din tulad natin. Tahasan kong ipinagtatapat na ng sulatin ko

ang aking aklat na Tagalog Litereture—A Historico-Critical Study noong

taong 1930, kahit na ako’y nagukol ng ilang dahon tungkol sa buhay

at pagkamanulat ni Huseng Sisiw, ako ay hindi lubos na naniwala sa

buhay na pinagdaanan ng manunulat na iyan. Subalit, ngayon namang

mabasa ko na ang aklat (manuscrito) ni G. Rivera kay Huseng Sisiw, na

naglalarawan pati ng isang sipi ng partida de bautismo ng taong iyan,

lapat na lapat na aking aking paniniwala sa pagkabuhay nito.

Dito ay nakalarawan na wastong-wasto ang di lamang buhay ni

Huseng Sisiw kungdi pati ang kanyang pagkadalubhasang manunulat.

Pati ang mga comedia at kuridong mga nasulat na anonimo ó walang

tatak ng ngalan ni Huseng Sisiw ay natahó nating kay Huseng Sisiw

pala. Ito’y ang Doce Pares de Francia, Rodrigo de Villa, D. Gonzalo de Cordova, Los Dos Virreyes, Clarta, Adela, at Florante, etc., sangayon

kay G. Rivera sa dahong sampu ng kanyang aklat. Ang unang bahagi

ng aklat na ito ay binubuo ng kanyang buhay at mga ulat tungkol sa

kanyang pagkamanunulat. Ang ilan sa mga sawikaing punong-puno ng

mga ginintuang aral, gayon din ang mga ilang pagkasubok sa kanya sa

kanyang kagitingan sa pagka mangdudula ay nakalarawang wastong-wasto sa unang bahagi nito. Sa lalong pinaka maigsing talata, subali’t

mga talatang siksik ng mga makahulugang nilalaman, ang unang

bahagi nito ay nabuo.

35

Ang kathang ito ni G. Rivera ay siyang kauna-unahang katha na

nagbibigay sa atin ng maraming ulat tungkol sa búhay ni Huseng Sisiw,

samakatwid, sa paglabas ng kathang ito ay kasáma at kakambal ang

paniniwala na siya, si Huseng Sisiw, laban sa paniniwala ng marami, ay

hindi palá isang personage ficticio, kundi isang tunay na tao na nabúhay

din tulad natin. Tahasan kong ipinagtatapat na nang sulatin ko ang

aking aklat na Tagalog Litereture—A Historico-Critical Study noong

taóng 1930, kahit na ako’y nag-ukol ng ilang dahon tungkol sa búhay

at pagkamanulat ni Huseng Sisiw, ako ay hindi lubos na naniwala sa

búhay na pinagdaanan ng manunulat na iyan. Subalit, ngayon namang

mabása ko na ang aklat (manuskrito) ni G. Rivera kay Huseng Sisiw, na

naglalarawan pati ng isang sipi ng partida de bautismo ng táong iyan,

lapat na lapat na aking aking paniniwala sa pagkabúhay nitó.

Dito ay nakalarawan na wastong-wasto ang di lámang búhay ni

Huseng Sisiw kundi pati ang kaniyang pagkadalubhasang manunulat.

Pati ang mga komedya at koridong nasulat na anonimo ó walang tatak

ng ngalan ni Huseng Sisiw ay nataho nating kay Huseng Sisiw palá.

Ito’y ang Doce Pares de Francia, Rodrigo de Villa, D. Gonzalo de Cordova,

Los Dos Virreyes, Clarta, Adela, at Florante, etc., sang-ayon kay G. Rivera

sa dahong sampu ng kaniyang aklat. Ang unang bahagi ng aklat na

ito ay binubuo ng kaniyang búhay at mga ulat tungkol sa kaniyang

pagkamanunulat. Ang ilan sa mga sawikaing punông-punô ng mga

ginintuang aral, gayon din ang ilang pagkasubok sa kaniya sa kaniyang

kagitingan sa pagkamandudula ay nakalarawang wastong-wasto

sa unang bahagi nitó. Sa lalong pinakamaigsing talata, subalit mga

talatang siksik ng mga makahulugang nilalaman, ang unang bahagi

nitó ay nabuo.

36

At sa dahilang ang nais ng may katha ay lubos na masiyahan ang

kanyang mangbabasa, ang unang bahagi nito ay linakipan ng isa pa, na

siya namang naging ikalawang bahagi. Dito ay kanyang isinalin ang ilan

sa mga bahagi ng mga dula at comedya ni Huseng Sisiw, mga bahaging

lubos na nagpapatingkad sa pagka dalubhasa ng ating manunulat.

Hindi marahil ako magkakamali kung sabihin ko sa pagkatapos

nito na ang aklat na ito ay kagigiliwan ng sino mang babasa, lalong-lalo

na’y kung ang mga ito ay mahiligim sa pagbasa ng literature a realistica at ng biyograpya At sa mga mangbabasa namang ang hilig ay naandoon

sa literatur a romantica, ang aklat na iti ay magsisilbing patnubay sa

landas na iyan.

Ang mga kilatis na manunulat na tulad ni G. Rivera, na mahiligin

sa pagtuklas ng katotohanan at pagbubunyag ng katotohanang ito, ang

sa kasalukuyan ay siyang lubhang kailangan ng ating bansa. Umaasa

ako na ang dakilang manunulatna ito, na sa aking pagkaalam ay

mangdudula, kuentista, humorista, at editorialista pa, ay magpapatuloy

sa ganitong landas sa ikabubuti ng lahing Pilipino at ng wikang Tagalog.

Gayon ding aking ipinaabot sa ginoong ito ang aking taos na pagbati

at pakikidaop palad alang-alang sa wikang Tagalog at sa paglabas ng

kanyang aklat ukol kay Huseng Sisiw.

—DR. EUFRONIO M. ALIP

37

At sa dahilang ang nais ng maykatha ay lubos na masiyahan

ang kaniyang mambabasa, ang unang bahagi nitó ay linakipan ng isa

pa, na siya namang naging ikalawang bahagi. Dito ay kaniyang isinalin

ang ilan sa mga bahagi ng mga dula at komedya ni Huseng Sisiw,

mga bahaging lubos na nagpapatingkad sa pagkadalubhasa ng ating

manunulat.

Hindi marahil ako magkakamali kung sabihin ko sa pagkatapos

nitó na ang aklat na ito ay kagigiliwan ng sino mang babása, lalong-lalo

na’y kung ang mga ito ay mahiligin sa pagbása ng literatura realistica at

ng biyograpiya. At sa mga mambabasá namang ang hilig ay naandoon

sa literatura romantica, ang aklat na ito ay magsisilbing patnubay sa

landas na iyan.

Ang mga kilatis na manunulat na tulad ni G. Rivera, na mahiligin

sa pagtuklas ng katotohanan at pagbubunyag ng katotohanang ito, ang

sa kasalukuyan ay siyang lubhang kailangan ng ating bansa. Umaasa

ako na ang dakilang manunulat na ito, na sa aking pagkaalam ay

mandudula, kuwentista, humorista, at editoryalista pa, ay magpapatuloy

sa ganitong landas sa ikabubuti ng lahing Filipino at ng wikang Tagalog.

Gayon ding aking ipinaabot sa ginoong ito ang aking taos na pagbatì

at pakikidaop-palad alang-alang sa wikang Tagalog at sa paglabas ng

kaniyang aklat ukol kay Huseng Sisiw.

—DR. EUFRONIO M. ALIP

38

Ang MagguroTula ni DEOGRACIAS A. ROSARIO

I.Sa dahon ng kasaysayan ng bayan kong iniirog

Ay may tanging kabanatang hindi dapat na malimotAng Tundo ay napatulad sa Parnasong sakdal tayog

Na sambahan ng makatang sa pagtula’y walang pagod;Ang bayan ay dambanang nalilipos ng kampupot

Ng sining at kagandahang wari’y diwang nag-uutosNa lumikha ng awiting sa puso ay nagdudulot

Ng pag-asang walang maliw at ligayang di-maubos.Sa hukbo ng manunulang sa Tundo ay nakasapit,Ang Makata sa Panginay sa bayan ko’y nakiawit,Sa piling ni Hoseng Sisiw, ang kudyapi at panitik

Ay nagsaliw ng tulain na likha ng panaginip;Ang humanga sa kay Selya’y dito unang nakasilip

Ng dilag ng Paralumang naging unang iniibig

II.At kung hapong “pantay mata” ang lagay ng haring

tala’yParang aking namamalas ang larawan ng makatang

Kaakbay ni Hoseng Sisiw at payapang gumagalaSa malamig na pasigan nitong dagat ng Maynila.Sa lamlam ng dapit-hapo’y kumikita ng hiwagaNa panghiyas sa tulaing ihahandog sa diwata

At kung sila’y mapagal na ay uupong mapayapaAt ang tulang nakuro na’y bibigkasing buong gara.

Bawa’t mali ng makata na maykatha ng “Florante’y”Pinupuna ng matandang sa tulaan ay bayani,

Sa harap ng dalubhasang nagtuturo ng mabutiSi Balagtas ay payapa’t walang kibo, parang pipi.

Bawa’t turo ng matanda ay tinipon sa sarileAt sa awit na linikha ay ginawang palamuti.

39

Ang MagguroTula ni DEOGRACIAS A. ROSARIO

I.Sa dahon ng kasaysayan ng bayan kong iniirog

Ay may tanging kabanatang hindi dapat na malimotAng Tundo ay napatulad sa Parnasong sakdal tayog

Na sambahan ng makatang sa pagtula’y walang pagod;Ang bayan ay dambanang nalilipos ng kampupot

Ng sining at kagandahang wari’y diwang nag-uutosNa lumikha ng awiting sa puso ay nagdudulot

Ng pag-asang walang maliw at ligayang di-maubos.Sa hukbo ng manunulang sa Tundo ay nakasapit,Ang Makata sa Panginay sa bayan ko’y nakiawit,Sa piling ni Huseng Sisiw, ang kudyapi at panitik

Ay nagsaliw ng tulain na likha ng panaginip;Ang humanga sa kay Selya’y dito unang nakasilip

Ng dilag ng Paralumang naging unang iniibig

II. At kung hapong “pantay mata” ang lagay ng haring talà’y

Parang aking namamalas ang larawan ng makatangKaakbay ni Huseng Sisiw at payapang gumagalaSa malamig na pasigan nitóng dagat ng Maynila.Sa lamlam ng dapithapo’y kumikita ng hiwagaNa panghiyas sa tulaing ihahandog sa diwata

At kung silá’y mapagal na ay uupông mapayapaAt ang tulang nakuro na’y bibigkasing buong gara.Bawa’t mali ng makata na maykatha ng Florante’y

Pinupuna ng matandang sa tulaan ay bayani,Sa harap ng dalubhasang nagtuturo ng mabuti

Si Balagtas ay payapa’t walang kibo, parang pipi.Bawat turo ng matanda ay tinipon sa sarili

At sa awit na linikha ay ginawang palamuti.

40

III.¡Naging Hari si Balagtas! At sa Tundo naging utang

Ang matayog na pangarap at malambing na kundiman!Ang dilag ng taga rito’y siyang unang ParalumangInalayan ng tulain na putong sa kanyang ngalan

At sa langit ay sumipi ng kulay at kayumiangMay tampo ng kinakasi’t may higanti sa kalaban,¡Isang guro ang nagturo’t pinuri ng taong bayanNa sa Tundo ay humanga sa Makata sa Panginay!Sa Panginay ay sumilang ang Hari ng ating WikaNguni’t dito sa bayan ko: sa Tundo kong darakila

Naging ginto ang panulat na hantungan ng paghangaAt kahi’t na sinasabing siya’y likas na makata,

Dapwa’t dito ay may gurong nagturo sa kanyang diwa,Kaya’t ngayon: si Balagtas sa Tundo ay may DAMBANA!

—Deogracias A. ROSARIO.Abril, 1916

41

III.¡Naging Hari si Balagtas! At sa Tundo naging utang

Ang matayog na pangarap at malambing na kundiman!Ang dilag ng tagarito’y siyang unang ParalumangInalayan ng tulain na putong sa kanyang ngalan

At sa langit ay sumipi ng kulay at kayumiangMay tampo ng kinakasi’t may higanti sa kalaban,¡Isang guro ang nagturo’t pinuri ng táong bayanNa sa Tundo ay humanga sa Makata sa Panginay!Sa Panginay ay sumilang ang Hari ng ating WikaNguni’t dito sa bayan ko: sa Tundo kong darakila

Naging ginto ang panulat na hantungan ng paghangaAt kahit na sinasabing siya’y likás na makata,

Dapwat dito ay may gurong nagturo sa kanyang diwa,Kaya’t ngayon: si Balagtas sa Tundo ay may DAMBANA!

—Deogracias A. ROSARIO.Abril 1916

HANDOG

Sa Pañgulo ñg Samahang Balagtasiana, Dr. José P. Bantug, at sa lahat ñg nagsisibuo sa naturang samahan. Taglay ang paghañga at buong pusong pag-galang.

José Maria Rivera.

Tundo, Maynila,Mayo 12, 1933.

HANDOG

Sa Pangulo ng Samahang Balagtasiana, Dr. José P. Bantug, at sa lahat ng nagsisibuo sa naturang samahan. Taglay ang paghanga at buong pusong paggalang.

José Maria Rivera.

Tundo, Maynila,12 Mayo 1933.

“Balagtasiana”

(Patronizer of Philippine Literature, Art andCulture)

Founded and headed by:—

Dr. José P. Bantug Dr. José S. Navarro Prof. Nicanor Abelardo Prof. Antonio J. Molina Prof. Guillermo E. Tolentino Dr. José Ma. Rivera Mr. José N. Sevilla Mr. Deogracias A. Rosario Mr. Gui Y. Santiago-Cuino Hon. Norberto Romualdez, Adviser

(Address all communications to the President,1460 Pennsylvania, Singgalong, Manila.)

“Balagtasiana”

(Patronizer of Philippine Literature, Art andCulture)

Founded and headed by:—

Dr. José P. Bantug Dr. José S. Navarro Prof. Nicanor Abelardo Prof. Antonio J. Molina Prof. Guillermo E. Tolentino Dr. José Ma. Rivera Mr. José N. Sevilla Mr. Deogracias A. Rosario Mr. Gui Y. Santiago-Cuino Hon. Norberto Romualdez, Adviser

(Address all communications to the President,1460 Pennsylvania, Singgalong, Manila.)