Huling Paalamni: Dr. Jose P. Rizal

Ang Mi último adiós o Huling Paalam ay isang tulang likha ng pambansang bayani ng Pilipinas na si Jose Rizal. Itinuturing ito ngayon bilang likhang-guro o obra maestro ni Rizal.

Isinalin ang orihinal na nasusulat sa wikang Kastila sa mga pangunahing wika ng daigdig tulad ng Ingles, Pranses, Aleman, Italyano, Nippongo, Malayo, at marami pang iba.

Gayon din, naisalin din ito sa iba’t ibang wikain sa Pilipinas, tulad ng Tagalog, Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, Bikol, Sugbuanon, Hiligaynon, at iba pa.

Ayon sa tradisyunal na paniniwala, sinasabing isinulat ito ni Rizal sa Fort Santiago ng gabi ng bisperas ng pagbaril sa kanya, Disyembre 29, 1896. Ngunit ayon sa mga tala, si Rizal ay maraming ginawa noong mga huling araw ng kanyang buhay. Marami siyang tinanggap na bisita: ang kanyang mga kapatid, ang asawang si Josephine Bracken at ang mga prayleng humihimok sa kanya na isagawa ang pagbawi o retraksyon. Sinasabi pang isinilid ito ni Rizal sa kusinilyang dealkohol, at ibinigay niya ito sa kapatid niyang si Trinidad na dumalaw sa kanya noong hapon ng Disyembre 29. Samakatuwid ay hindi niya isinulat ang tula kinagabihan ng bisperas at mismo noong araw ng kanyang pagkakabaril.

Hindi nalagyan ni Rizal ng pamagat ang tula. Bunga ito ng kaliitan ng papel na kanyang pinagsulatan na may sukat lamang na 15-1/2 sentimetro at 9-1/2 sentimetro ayon kay Mauro Garcia. Nawalan ng sapat na espasyo ang papel kaya't ito'y hindi na nalapatan pa ng pamagat bukod sa kailangan talagang liitan ni Rizal ang pagsusulat niya sa tulang may 14 na saknong na nasusulat sa wikang Kastila.

Ang orihinal na sipi ng tula na ibinigay ni Rizal sa kapatid niyang si Trinidad ay napapunta naman kay Josephine Bracken. Dinala ni Josephine ang tula ng magpunta siya sa Hong Kong. Nang mamatay si Josephine ay nawala ang orihinal na kopya. Ito'y hinanap ng Pamahalaan ng Pilipinas at natagpuan sa isang taong tagaroon na humingi ng kaukulang bayad (1000 piso) upang ibigay niya ito sa pamahalaan. Nagbayad nga ang pamahalaan at ito ay naibalik sa Pilipinas.

Si Mariano Ponce ang kauna-unahang naglagay ng pamagat sa tula na tinawag na "Mi Ultimo Pensamiento" nang iyo'y kanyang ilathala sa Hong Kong noong Enero 1897. Sa tulong ni Jose Maria Basa ay ipinakalat ni Ponce ang tula at ipinamigay sa mga kababayan at kakilala ang mga sipi nito.

Si Padre Mariano Dacanay naman ang naglapat ng “Mi último adios” bilang pamagat ng nasabing tula noong ito'y kanyang matanggap at mabasa habang siya'y nakakulong sa Bilibid, Maynila. Ang kanyang ginawang paglalapat ay inilathala sa pahayagang "La Independencia" noong Setyembre 1898.

Naisalin ang tula sa kauna-unahang pagkakataon sa Kapampangan ni Monico Mercado noong Enero 1897 at ang sa Tagalog naman ay si Andres Bonifacio. Ilan naman sa mga tanyag na salin ng tulang ito sa wikang Tagalog ay isinagawa nina Pascual H. Poblete at Julian Balmaceda. Sa mga dayuhang wika naman, una itong nasalin sa Aleman samantalang may mahigit na 25 salin ang tulang ito sa Ingles.

Maraming nagsalin ng tula sa Tagalog, nguni’t ang pinakakaraniwang bigkasin at siyang matatagpuan sa Luneta ay ang salin ni Jose Gatmaytan na matutunghayan dito. Ang kahuli-hulihang tulang ito ni Rizal ay tigib ng kalungkutan pagka’t maiiwan na niya ang kaniyang mga minamahal sa buhay at mawawalay na siya sa kaniyang bayan. Sa harap ng kamatayan, wala siyang hiniling para sa sarili; ang lahat ay para sa kapakanan ng kaniyang mga kababayan at ng kaniyang bayan.

Noong taong 1899, habang nagaganap ang Digmaang Pilipino-Amerikano ay pinag-uusapan sa Kongreso ng Amerika kung makatwiran bang sakupin ang Pilipinas. May nagpanukalang dapat upang mabigyan ng edukasyon ang mga "barbarong" Pilipino. May isang kinatawan ang tumutol at binasa ang Huling Paalam ni Jose Rizal (salin sa wikang Ingles ni Charles Derbyshire na pinamagatang "My Last Farewell") upang patunayang hindi barbaro ang mga Pilipino (dahil sa galing ng pagkakasulat ng tula) at lalong hindi dapat sakupin ang Pilipinas.

BuodBinabanggit sa tula ang buong pusong pagpapakasakit ng mga mamamayan kung ito ang kinakailangan para sa ikabubuti ng bayan.

Sa huli, mariin ang pamamaalam sa mga mahal na magulang at kapatid, nang may pasaring ng pagkamit ng ginhawa mula sa hirap na buhay.

Sa unang bahagi ng tula, nagbigay pugay si Rizal sa mayamang kalikasan ng bayan na nagbigay sa kaniya ng ‘di maarok na tuwa at siya rin niyang pinag-alayan ng sariling buhay.

Kinilala rin niya ang iba pang mga mamamayang nag-alay ng kanilang mga buhay para sa ikabubuti ng kalagayan ng bayan.

Binabanggit ang mga imahen ng bitay, pakikibaka, pagbubuhos ng dugo kapalit ng pagsilay ng hiyas na marikit sa silangan.

Mababanaag din ang madamdaming paghahabilin sa mga maiiwan, ang pagkilala sa mga sandali ng pag-alala at pagkalimot sa hinaharap, malamyos na habilin ng pagkilala sa pamamagitan ng pag-aalay ng bulaklak at dasal.

Mariin din ang pakilala sa asawang mula sa ibang lupain at ang maluwag na pagtanggap sa kamatayan bilang ganap na katahimikan.

RepleksyonPara sa amin, itong “Huling Paalam” ay may napakagandang mensahe para sa ating lahat. Ninanais nito na maituro sa pangkalahatan na dapat, tayo ay maging mapagmahal sa ating kapwa, at sana ay tayo’y maging mapagmahal sa inang bayan (pagiging makabayan). Ito ay importante dahil bilang isang Pilipino, dapat ipakita natin ang pagmamahal natin sa bansa, kasi ito ay ang ating lupang sinilangan at wala nang iba pang bansa na pwede nating puntahan maliban sa Pilipinas. Importante rin ang pagiging makabayan dahil isa na rin itong pasasalamat hindi lamang kay Dr. Jose P. Rizal kundi narin sa iba pang mga pilipinong nag buwis ng kanilang buhay para sa inang bayan.

Makikita sa tula na palaging iniisip ni Dr. Rizal ang Pilipinas kahit na nasa bingit na siya ng kamatayan. Iniisip parin niya kung anong klase kaya ng kinabukasan ang madaratnan ng Pilipinas. Matututunan rin natin sa Huling Paalam na kung tayo ay magiging makabayan, bukod sa makagagawa na tayo ng mga bagay na makakatulong sa ating mga sarili, ay makagagawa rin tayo ng mga bagay na siyang pwede pang magpaunlad sa Pilipinas.

Paalam na, sintang lupang tinubuan,Bayang masagana sa init ng araw,Edeng maligaya sa ami’y pumanawAt perlas ng dagat sa dakong Silangan.

Inihahandog ko ng ganap na tuwaSa iyo yaring buhay na lanta na’t aba;Naging dakila ma’y iaalay rin ngaKung dahil sa iyong ikatitimawa.

Ang nanga sa digmaan dumog sa paglabanHandog din sa iyo ang kanilang buhay,Hirap ay di pansin at di gunamgunamAng pagkaparool o pagtagumpay.

Bibitaya’t madlang mabangis na sakitO pakikibakang lubhang mapanganib,Pawang titiisin kung ito ang nais Ng baya’t tahanang pinakaiibig.

Ako’y mamamatay ngayong minamalas Ang kulay ng langit na nanganganinagIbinababalang araw ay sisikatSa kabila niyang mapanglaw na ulap.

Kung dugo ang iyong kinakailanganSa ikadidilag ng iyong pagsilang,Dugo ko’y ibubo’t sa isa man lamangNang gumigiti mong sinag ay kuminang.

Ang mga nasa ko, mulang magkaisip,Magpahanggang ngayon maganap ang bait,Ang ikaw’y makitnag hiyas na marikitNg dagat Silangan na nakaliligid.

Noo mo’y maningning at sa mga mata Mapait na luha bakas ma’y wala na,Wala ka ng poot, wala ng balisa,Walang kadungua’t munti mang pangamba,

Sa sandaling buhay maalab kong naisAng kagalingan mo’t ang paiwang sulitNg kaluluwa king gayak ng aalis:Ginhawa’y kamtan mo! Anong pagkarikit!

Nang maaba’t ikaw’y mapataas lamang,Mamatay at upang mabigyan kang buihay,Malibing sa lupang puspos ng karika’tSa silong ng iyong langit ay mahimlay.

Kung sa ibang araw ikaw’y may mapansinNipot na bulaklak sa aba kong libing,Sa gitna ng mga damong masisinsin,Hagka’t ang halik mo’y itaos sa akin.

Sa samyo ng iyong pagsuyong matamis,Mataos na taghoy ng may sintang sibsib,Bayang tumaggap noo ko ng init,Na natatabunan ng lupang malamig.

Bayan mong ako’y malasin ng buwanSa liwang niyang hilano’t malamlam;Bayan ihatid sa aking liwaywayAng banaang niyang dagling napaparam.

Bayaang humalik ang simoy ng hangin;Bayaang sa huning masaya’y awitinNg darapong ibon sa kurus ng libingAng buhay payapang ikinaaaliw.

Bayaang ang araw na lubhang maningasPawiin ang ulan, gawing pawang ulap,Maging panganuring sa langit umakyat,At ang aking daing ay mapakilangkap.

Bayaang ang aking maagang pagpanw,Itangis ng isnag lubos na nagmamahal;Kung may umalala sa akin ng dasal,Ako’y iyo sanang idalangin naman.

Idalangin mo rin ang di nagkapalad,Na nangamatay na’t yaong nanganhirap sa daming pasakit, at ang lumalangap naming mga ina luhang masaklap.

Idalangin sampo ng bawa’t ulila at nangapipiit na tigib ng dusa; idalangin mo ring ikaw’y matubos na sa pagkaaping laong binata.

Kung nababalot na ang mga libingan Ng sapot na itim ng gabing mapanglaw, at wala ng tanod kundi pawing patay, huwang gambalain ang katahimikan.

Pagpitagan mo ang hiwagang lihim, at mapapakinggan ang tinig marahil, ng isang saltero: Ito nga’y ako ring inaawitanka ng aking paggiliw.

Kung ang libingan kong limot na ang madla ay wala nang kurus at bato mang tanda sa nangangabubukid ay ipaubayang bungkali’t isabog ang natipong lupa.

Ang mga abo ko’y bago pailanglang mauwi sa wala na pinaggalingan, ay makalt munag parang kapupunanng iyong alabok sa lupang tuntungan.

Sa gayo’y walaa ng anoman sa akin, na limutin mo ma’t aking lilibutin ang himpapawid mo kaparanga’t hangin at ako sa iyo’y magiging taginting.

Bango, tinig, higing, awit na masaya liwanag aat kulay na lugod ng mata’t uulit-ulitin sa tuwi-tuwina.

Ako’y yayao na sa bayang payapa, na walang alipi’t punoing mapang-aba, doo’y di nanatay ang paniniwala at ang naghahari Diyos na dakila.

Paalam anak, magulang, kapatid, bahagi ng puso’t unang nakaniig, ipagpasalamat ang aking pag-alis sa buhay na itong lagi ng ligalig.

Paalam na liyag, tanging kaulayaw, taga ibang lupang aking katuwaan, paaalam sa inyo, mga minamahal; mamatay ay ganap na katahimikan.

Huling Paalam

Adios, Patria adorada, region del sol querida,Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido eden,A darte voy alegre, la triste, mustia vida;Y fuera mas brillante, mas fresca mas florida,Tambien por ti la diera, la diera por tu bien. En campos de batalla, luchado, con delirio,Otros te dan sus vidas, sin dudas, sin pesar.El sitio nada importa: cipres, laurel o lirio,Cadalso o campo abierto combate o cruel martirio,Lo mismo es si lo piden la Patria y el hogar. Yo muero, cuando veo que el cielo se coloraY al fin anuncia el dia, tras lobrero capuz;Si grana necesitas, para tenir tu aurora,Vierte la sangre mia, derrama laen buen hora,Y dorela un reflejo de su naciente luz! Mis suenos, cuando apenas muchado adolescente,Mis suenos cuando joven, ya lleno de vigor,Fueron el verte un dia, joya del mar de Oriente,Secos los negros ojos, alta la tersa frente,Sin ceno, sin arrugas, sin manches de rubor. Ensueno de mi vida, mi ardiente vivo anhelo,Salud! te grita el alma, que pronto va a partir;Salud! ah, que es hermoso caer por darte vuelo,Morir por darte vida, morir bajo tu cielo,Y en tu encantada tierra la eternidad dormir!

Si sobre mi sepulcro vieres brotar, un dia,Entre la espesa yerba sencilla humilde flor,Acercala a tus labios y besa al alma mia,Y sienta yo en mi frente, bajo la tumba fria,De tu ternura el soplo, de tu halito el calor.

Deja a la luna verme, con luz tranquila y suave,Deja que el elba envie su resplandor fugas;Deja gemir al viento, con su murmullo grave;Y si desciende y posa sobre mi cruz un ave,Deja que el ave entone su cantico de paz.

 

Deja que el sol, ardiendo, las lluvias evapore,Y al cielo tornen puras, con mi clamor en pos;Deja que un ser amigo mi fin temprano llore;Y en las serenas tardes, cunado por mi alguien ore,Ora tambien, oh Patria, por mi descanso a Dios.

Ora por todos cuantos murieron sin ventura;Por cuantos padecieron tormentos sin igual;Por nuestras pobres madres, que gimen su amargura;Por huerfanos y viudas, por presos entortura;Y ora por ti, que veas tu redencion final.

Y cunado, en noche oscura, se envuela el cementerio,Y solos solo muertos queden velando alli,No turbes su reposo, no turbes el misterio;Tal ves acordes oigas de citara o salterio;Soy yo, querida Patria, yo que te canto a ti.

Y cuando ya mi tumba, de todas olvidada,No tenga cruz ni piedra que marquen su lugar,Deja que la are el hombre, la esparza con la azada,Y mis cenizas, antes que vuelvan a la nada,El polvo de tu alfombra que vayan a formar.

Entonces nada importa me pongas en olvido,Tu atmosfera, tu espacio, tus valles cruzare;Vibrante y limpia nota sere para tu oido;Aroma, luz, colores, rumor, canto, gemido,Constante repitiendo la esencia de mi fe.

Mi Patria idolatrada, dolor de mis dolores,Querida Filipinas, oye el postrer adois.Ahi, te dejo todo: mis padres, mis amores.Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores;Donde la fe no mata, donde el que reina es Dios.

Adios, padres y hermanos, trozos del alma mia,Amigos de la infrancia, en el perdido hogar;Dal gracias, que descanso del fatigoso dia;Adios, dulce extranjera, mi aliga, mi alegria;Adios, queridos seres. Morir es descansar.

Mi Último Adios 

Farewell, my adored Land, region of the sun caressed,Pearl of the Orient Sea, our Eden lost,With gladness I give you my Life, sad and repressed;And were it more brilliant, more fresh and at its best,I would still give it to you for your welfare at most.

On the fields of battle, in the fury of fight,Others give you their lives without pain or hesitancy,The place does not matter: cypress laurel, lily white,Scaffold, open field, conflict or martyrdom's site,It is the same if asked by home and Country.

I die as I see tints on the sky b'gin to showAnd at last announce the day, after a gloomy night;If you need a hue to dye your matutinal glow,Pour my blood and at the right moment spread it so,And gild it with a reflection of your nascent light!

My dreams, when scarcely a lad adolescent,My dreams when already a youth, full of vigor to attain,Were to see you, gem of the sea of the Orient,Your dark eyes dry, smooth brow held to a high planeWithout frown, without wrinkles and of shame without stain.

My life's fancy, my ardent, passionate desire,Hail! Cries out the soul to you, that will soon part from thee;Hail! How sweet 'tis to fall that fullness you may acquire;To die to give you life, 'neath your skies to expire,And in your mystic land to sleep through eternity!

If over my tomb some day, you would see blow,A simple humble flow'r amidst thick grasses,Bring it up to your lips and kiss my soul so,And under the cold tomb, I may feel on my brow,Warmth of your breath, a whiff of your tenderness.

Let the moon with soft, gentle light me descry,Let the dawn send forth its fleeting, brilliant light,In murmurs grave allow the wind to sigh,And should a bird descend on my cross and alight,Let the bird intone a song of peace o'er my site.

Let the burning sun the raindrops vaporizeAnd with my clamor behind return pure to the sky;Let a friend shed tears over my early demise;And on quiet afternoons when one prays for me on high,Pray too, oh, my Motherland, that in God may rest I.

Pray thee for all the hapless who have died,For all those who unequalled torments have undergone;For our poor mothers who in bitterness have cried;For orphans, widows and captives to tortures were shied,And pray too that you may see you own redemption.

And when the dark night wraps the cemet'ryAnd only the dead to vigil there are left alone,Don't disturb their repose, don't disturb the mystery:If you hear the sounds of cithern or psaltery,It is I, dear Country, who, a song t'you intone.

And when my grave by all is no more remembered,With neither cross nor stone to mark its place,Let it be plowed by man, with spade let it be scatteredAnd my ashes ere to nothingness are restored,Let them turn to dust to cover your earthly space.

Then it doesn't matter that you should forget me:Your atmosphere, your skies, your vales I'll sweep;Vibrant and clear note to your ears I shall be:Aroma, light, hues, murmur, song, moanings deep,Constantly repeating the essence of the faith I keep.

My idolized Country, for whom I most gravely pine,Dear Philippines, to my last goodbye, oh, harkenThere I leave all: my parents, loves of mine,I'll go where there are no slaves, tyrants or hangmenWhere faith does not kill and where God alone does reign.

Farewell, parents, brothers, beloved by me,Friends of my childhood, in the home distressed;Give thanks that now I rest from the wearisome day;Farewell, sweet stranger, my friend, who brightened my way;Farewell, to all I love. To die is to rest.

My Last Farewell