2

Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin

7-ci sinifləri üçün “Ümumi tarix” dərslik komplekti

Müəlliflər: Yaqub Mahmudlu

Sabir Ağayev

Babək Xubyarov

Həcər Əlişova

Leyla Hüseynova

Sevil Bəhrəmova

Bakı: Aspoliqraf, 2014.

Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq

müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər

əsasında hazırlanmış

YEKUN RƏY

3

Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:

1. Məzmunun işlənməsi baxımından

2. Dil və yazı üslubu baxımından

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi

baxımından

1. Məzmunun işlənməsi baxımından

Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslik

komplektində verilmiş materiallar “Tarixi zaman”, “Tarixi məkan”, “Dövlət”,

“Şəxsiyyət”, “Mədəniyyət” məzmun xətləri üzrə 5 əsas və 12 alt standartın

reallaşdırılmasına yönəlmişdir.

Dərslik 2 bölmə (“Feodalizm Şərqdən başladı”, “Feodalizm Avropada”), 24

paraqraf, 128 səhifədən ibarətdir. Dərslikdə “Kitabın içindəkilər”, “Məktəbli

dost!” başlığı altında giriş, şərti işarələr haqqında məlumat, mövzular üzrə lüğət,

“Açar sözlər”, “Araşdıraq”, “Düşünək”, “Xatırlayaq”, “Tapşırıq”, “Maraqlı

məlumat” rubrikaları, sonda isə “İstifadə edilmiş ədəbiyyat”, “İnternetdən

istifadə üçün” başlığı altında elektron resurslar da verilmişdir.

Dərslikdəki təlim materiallarında faktların elmiliyi, dəqiqliyi və etibarlılığı

gözlənilmişdir. Mövzularda didaktik tələblər nəzərə alınmış, materiallar

sadədən-mürəkkəbə doğru ardıcıllıq prinsipi ilə verilmişdir. Tapşırıq və çalışmalarda

yaradıcılıq, rəngarənglik və yaş səviyyəsinə uyğunluq, əsasən, gözlənilmişdir. İctimai

və milli-mənəvi dəyərlərin təbliğ olunması, müstəqil və interaktiv təlimə imkan

yaradılması amilləri, əsasən, nəzərə alınmışdır.

Paraqrafların adları ilk baxışdan maraq doğurur. Orta yüzillik dövrünün

xalqların böyük köçü ilə başlanması yeni yanaşmadır. Erkən orta əsrlərdə yaranmış

türk dövlətlərinə daha çox yer verilməsi müsbət haldır.

Dərslik komplektinin maketində reallaşdırılması nəzərdə tutulan alt standartların

say nisbəti cədvəldə öz əksini tapmışdır:

4

Alt standartlar Say

1.1.1. Mühüm tarixi faktları davametmə müddətinə görə fərqləndirir. 4

1.1.2. Müxtəlif ölkələrdə baş vermiş ayrı-ayrı tarixi faktların sinxronluğunu müəyyənləşdirir. 4

1.1.3. Tarixi faktları xronoloji qaydada sistemləşdirir. 6

2.1.1. Feodal münasibətlərinin yaranmasını və inkişafını dövlətlərin və xalqların geosiyasi

məkanında baş verən dəyişikliklərlə əlaqələndirir. 5

2.1.2. Dövlətlərin və xalqların həyatında məkan baxımından baş verən dəyişiklikləri

xəritələrdəki məlumatlar əsasında təhlil edir. 8

3.1.1. Feodal dövlətlərin (Çin, Sasanilər, Qafqaz, Ağ Hun, Qərbi Hun, Göytürk, Uyğur, Xəzər,

Avar, Bulqar, Hindistan, Ərəb Xilafəti, Frank, Bizans, Slavyan dövlətləri, Oğuz, Səlcuq,

Samani, Qaraxanlı, Qəznəvi, Xarəzmşahlar, Monqol, Osmanlı, Qızıl Ordu, Teymuri,

Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Böyük Moğol, Rusiya, İngiltərə, Fransa, İspaniya, İtaliya,

Almaniya) yaranması, idarəçilik formaları və sosial-iqtisadi, siyasi münasibətlərini şərh edir. 11

3.1.2. Feodal dövlətlərin oxşar və fərqli cəhətləri ilə bağlı cədvəl və diaqramları hazırlayır. 5

4.1.1. Dövlətlərin və mədəniyyətlərin inkişafında şəxsiyyətlərin (Atilla, Xlodviq, Bumın xaqan,

Məhəmməd peyğəmbər, Böyük Karl, Mahmud Qəznəvi, Alp Arslan, Məlik şah, Çingiz xan,

Qara Yusif, Uzun Həsən, Batı xan, II Mehmet, Əmir Teymur, Sultan Süleyman Qanuni, Əkbər

şah, Şah İsmayıl, I Təhmasib, Oranlı Vilhelm, IV İvan) rolunu izah edir. 3

4.1.2. Dövlətin və mədəniyyətin inkişafında tarixi şəxsiyyətlərin rolu ilə bağlı məlumatlar

toplayır və təqdimatlar hazırlayır. 3

5.1.1. Avropa və Şərq mədəniyyətinin inkişaf xüsusiyyətlərini izah edir. 2

5.1.2. Şərq mədəniyyətinin dünya mədəniyyətinə təsirini müəyyən edir. 2

5.1.3. Mədəniyyətlərin inkişafı ilə bağlı materiallar toplayır. 3

Qeyd etmək lazımdır ki, Təhsil Nazirliyinin rəsmi müraciətinə əsasən dərslik

komplektinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası

tərəfindən hazırlanmış rəydə göstərilən irad və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə

nəzərə alınmışdır. Lakin bəzi iradlar olduğu kimi qalmış, əlavə və dəyişikliklər

zamanı isə yeni səhvlərə yol verilmişdir.

Dərslikdəki materialların bölgüsündə xronoloji ardıcıllıq, səbəb-nəticə əlaqəsi

pozulmuşdur. Materialları erkən orta əsrlər, klassik və son orta əsrlər olmaqla

bölmək, dövlətləri yarandığı dövrdə vermək gərəkdir. Bu baxımdan 12-ci paraqrafda

“Konstantinopol İstanbul oldu” (səh.63-66), 16-cı paraqrafda Bizansın tarixindən

5

bəhs edən “Dünyanın ən uzunömürlü imperiyası” mövzularının verilməsi (səh.81-

85) doğru deyil.

Mövzuların həcmində qeyri-mütənasiblik müşahidə edilir. Belə ki, 1, 2, 3, 5, 11

və 22-ci paraqraf 6 səhifə, 8, 10, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 23 və 24-cü paraqraf 5 səhifə,

4, 6, 7, 9, 12, 15, 18, 19-cu paraqraf 4 səhifədən ibarətdir. MMV-dəki illik

planlaşdırmaya (səh.42-45) əsasən, 1, 2-ci paraqraflar 2 saat ərzində, digərləri isə 1

saat ərzində tədris olunmalıdır.

Səhifə 8-9. Qərbi Hun dövlətinin nə zaman, kim tərəfindən yaradılması

barəsində aydın məlumat verilməmişdir.

Səhifə 9. 1-ci abzasda imperatorluğun şərq sərhədinin Volqa, xəritədə (səh.8) isə

Ural çayına qədər olduğu göstərilmişdir.

3-cü abzasda “Bizans Qərbi Hun imperatorluğu ilə bağladığı barışıq

şərtlərini pozur” ifadəsi işlənsə də, barışığın nə zaman bağlandığı və hansı şərtlər

olduğu haqqında məlumat yazılmamışdır.

Səhifə 10. “Qərbi Hun dövlətinin süqutunun səbəblərindən biri də tabe etdikləri

xalqların çıxışları olmuşdur” fikrinin də 3-cü abzasa əlavə edilməsi təklif edilir.

Səhifə 12. “Ağ Hun imperatorluğu” yarımbaşlığında (1-ci abzasın son 5

cümləsində) Xarəzm haqqında verilən məlumat qeyri-müəyyənlik yaradır. Həmçinin

yarımbaşlıqda Ağ Hun dövlətinin paytaxtı da qeyd edilməmişdir.

Axırıncı abzasda Ağ hunların təsərrüfatı haqqında qısa məlumat verilmiş, lakin

Qərbi hunların təsərrüfatı haqqında yazılmamışdır.

Səhifə 13-18. Türk dövlətlərinin idarə olunmasını daha dolğun müqayisə etmək

üçün, Ağ hunlar və Qərbi hunlar haqqında da müvafiq məlumatların verilməsi

məqsədəuyğundur.

Səhifə 14. VII əsrin əvvəllərində Birinci Göytürk imperatorluğunun parçalandığı

yazılmışdır. Bir çox elmi ədəbiyyatda (məsələn, Türklər ensiklopediyası, II cild,

səh.26, 89) bu hadisənin 582-ci ildə baş verdiyi yazılır.

Səhifə 17. Oğuz dövlətinin dəqiq yaranma tarixi göstərilməmişdir.

Səhifə 19. 2-ci abzasın əvvəlindəki cümlələrdən Avar dövlətinin həm 558, həm

də 565-ci ildə yaradıldığı qənaətinə gəlmək olar. Digər tərəfdən, bu dövlətin yaranma

tarixi bir sıra elmi ədəbiyyatda gah 562, gah da 567-ci ilə aid edilir ki, bu tarixlər

arasında da dəqiqləşdirmə aparılması məqsədəuyğundur.

Səhifə 23. Volqaboyuna köç edən bulqarlar ilk əvvəl xəzərlərin hakimiyyəti

altına düşmüşdülər. Onların mari, mordvin və fin tayfalarını tabe etmələri, əlbəttə,

6

Xəzər xaqanlığının süqutundan sonra baş verə bilərdi. Bu fikirlərin mətndə verilməsi

yaxşı olar.

Səhifə 26. Tan sülaləsinin niyə süqut etdiyini əlaqələndirmək üçün Xuan Çao

üsyanının da verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 29-34. Mövzuda yalnız Cənubi Qafqaz haqqında məlumat verilib. Şimali

Qafqaz haqqında isə heç bir məlumat verilməyib.

Səhifə 33. 2-ci abzasda Azərbaycanın erkən feodal dövlətlərinin hamısının

keçmiş Albaniya dövlətinin torpaqlarında yarandığı yazılmışdır ki, bu da yanlışdır.

Səhifə 41. 1-ci abzasda X əsrdə Albaniya torpaqlarında Şəki hakimliyinin

yaranması fikri yanlışdır.

4-cü abzasda verilmiş Samanilərin süqutu təkcə Qaraxanilər deyil, həm də

Qəznəvilərin adı ilə bağlıdır.

Səhifə 42. Qəznəvi dövlətinin paytaxtının adı göstərilməmişdir.

Səhifə 49. Burada Dəndənəkan qələbəsinə görə Toğrul bəyə sultan titulunun

verilməsi göstərilmişdir. Mötərizədə isə onun sultanlığı 1038-1063-cü illərə aid

edilmişdir. Dəndənəkan döyüşü isə 1040-cı ildə olduğundan, fikir qarışıqlığı yaradır.

Kontekstə görə, Toğrulun hakimiyyət dövrünün səhifə 48-də 1-ci abzasın axırında

verilməsi məqsədəuyğundur.

3-cü abzasda “1054-cü ildə Cənubi Qafqaza hücum edərək Rəvvadiləri,

Şəddadiləri və Tiflis müsəlman əmirliyini tabe etdilər” cümləsində Rəvvadilər

dövlətinin ərazi baxımından Cənubi Qafqaza aid edilməsi düzgün deyil.

Səhifə 55. 4-cü abzasın 1-ci cümləsində XVI əsrin əvvəllərindən danışıldığı

halda, növbəti cümlədə Əmir Teymurun yürüşlərindən bəhs olunur ki, bu da xronoloji

ardıcıllığı pozur.

Səhifə 57-62. Xronoloji ardıcıllıq baxımından Qızıl Ordu dövlətinə aid

yarımbaşlıqların Hülakülər dövlətinə aid yarımbaşlıqlardan əvvəl yazılması

məqsədəuyğundur.

Səhifə 59. Monqol dövlətinin süqutu tarixi və monqol istilalarının ölkələr üçün

fəlakətli nəticələri, ciddi maddi və insan itkiləri ilə nəticələnməsi qeyd olunmalıdır.

Səhifə 61. 2-ci abzasda sonuncu cümlənin İslam dininin ölkədə rəsmi din elan

olunması fikrindən əvvələ keçirilməsi məqsədəuyğundur. Çünki Qızıl Ordunun

islamlaşması XIV əsrin əvvəllərində başa çatmışdır. Həmçinin Qızıl Ordu dövlətinin

yaranma tarixinin yazılması məqsədəuyğundur.

7

Səhifə 63. 1-ci abzasdakı məlumat səhifə 51-də axırıncı cümlədə verildiyindən,

təkrara ehtiyac yoxdur.

Səhifə 66. Axırıncı abzasın “Osmanlı ordusunun əsasını akınçı adlanan atlı

feodal qoşun təşkil edirdi” cümləsində düzəlişə ehtiyac var. Belə ki, tarixi mənbələr

və elmi ədəbiyyata görə Osmanlı dövlətində qoşunun əsasını təşkil edən atlı qoşun

sipahilər adlanırdı. Akınçılar isə düşmən sərhədlərində yerləşən kəşfiyyatçı dəstə

olmuşdu.

Axırıncı abzasın “Muzdlu qoşunlara xidmət əvəzində əvvəllər maaş verilsə

də, sonralar timar adlandırılan torpaqlar paylanırdı” cümləsində

qeyri-müəyyənlik var. Belə ki, timar adlanan torpaq mülkiyyəti muzdlu yeniçərilərə

deyil, muzdlu atlı qoşun olan sipahilərə verilirdi.

Səhifə 68. Teymurilər dövlətinin çevriliş nəticəsində yaranmasının qeyd

olunması məqsədəuyğun deyil.

Səhifə 72. Təbrizdə ali mədrəsənin yaranmasının XIV əsrin əvvəlinə aid

edilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 85. XVI əsr hadisələri haqqında bəhs olunarkən “Rusiya böyük

imperiyaya çevrildi” ifadəsinin işlənməsi doğru deyil, çünki Rusiyada imperiya

XVIII əsrdə yaranmışdır.

Səhifə 86. “Sənətin kənd təsərrüfatından ayrılması nəticəsində Avropada

şəhərlər meydana gəldi” cümləsi tunc dövrü və II böyük ictimai əmək bölgüsü ilə

ziddiyyət təşkil edir. Bu fikir orta əsr şəhərlərinin yaranmasının bazar nəzəriyyəsinə

uyğun deyil. Əslində, sənətkarlar kəndləri tərk edib bazarlara gəlir və qədim şəhərlər

orta əsr şəhərlərinə çevrilirdi.

Ərəb İspaniyasına aid olan son iki abzas paraqrafın adına (“Dənizlər kraliçası”

və digər şəhər-respublikalar”) və mətnə uyğun deyil.

Səhifə 93. Səlibçilər dördüncü dəfə Bizansa hakimiyyət uğrunda gedən

mübarizəyə müdaxilə etmək üçün yürüş etmişdilər. Lakin hakimiyyətini özünə

qaytaran imperatorun səlibçilərə vəd etdiyi pulu verə bilməməsi ölkənin işğalı ilə

nəticələndi.

Səhifə 99. Normandiyalı Vilhelmin İngiltərəyə hücumu kral hakimiyyəti

uğrunda gedən mübarizə ilə bağlı idi.

Səhifə 102. 1-ci abzasda manufakturanın tərifi verilir. Halbuki səhifə 89-da da

bu mövzu haqqında danışılmış və tərif verilmişdir.

8

Səhifə 109-114. 4-cü paraqraf 4 böyük yarımbaşlıqdan ibarətdir, mətni çox

uzundur. Bununla belə, bəzi yeni kəşflərin izahı verilməmişdir.

Səhifə 112. Vespuççi Kolumbun kəşf etdiyi torpaqların yeni qitə olduğunu sübut

etməyib, ilk dəfə olaraq təklif etmişdir.

Səhifə 121. 3-cü abzasda “1045-ci ildə Konstantinopolda Universitet açıldı”

cümləsi ilə 6-cı abzasda işlənmiş “1158-də Boloniyada ilk universitet açıldı”

cümləsi bir-birinə ziddir.

Səhifə 125-126. Dərsliyin sonunda şagirdlər üçün əlavə oxu materialı kimi

məsləhət görülən əsərlərin siyahısının verilməsi məqsədəuyğundur.

Əsas tarixi hadisələrin xronologiyasının tapşırıq kimi verilməsi və ya zaman oxu

şəklində göstərilməsi təklif edilir. Çünki bu tarixi zaman məzmun xətti üzrə bilik və

bacarıqların daha da möhkəmlənməsinə kömək edər.

Dərsliyin rus dilində olan variantında bəzi qüsurlar, yanlış tərcümələr,

Azərbaycan dilində olan dərslik komplekti ilə müqayisədə uyğunsuzluqlar

mövcuddur.

Səhifə 8. Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında işlənmiş “və bizim

xalqımızın tərkibinə daxil oldu” ifadəsi rus dilində olan variantda verilməmişdir.

Səhifə 14. “Aşina” qəbiləsinin adının “Ашины” (səh.14) kimi deyil, “Ашина”

kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

“Yeddisu” ərazi adının “Еддису” (səh.14) kimi deyil, “Семиречье” kimi

verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 18. “Təhsildar” vergiyığan məmurun adının “таксилдар” (səh.18)

kimi deyil, “тахсильдар” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 20. 4-cü abzasda “Pannoniya ərazisini” ifadəsi rus dilində olan

variantda “столицу ... - Паннонию” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

5-ci abzasda “Şimal-Qərbi Azərbaycanda” ifadəsi rus dilində olan variantda

“на северо-востоке Азербайджана” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 29. Motivasiyanın 1-ci cümləsində “əvvəllər” sözü rus dilində olan

variantda “в древности” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 33. Axırıncı abzasın 2-ci cümləsində “baş verdi” sözü rus dilində olan

variantda “начались” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 37. 1-ci abzasın 4-cü sətrində “yürüşü” sözü rus dilində olan variantda

“завоевательные походы” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

9

Səhifə 40. “Sülalənin banisi “Afşin” titullu türk əmirləri nəslindən olan

adlı-sanlı sərkərdə Əbu Sac Divdad idi” cümləsi rus dilində olan variantda

“Основоположником династии был известный под титулом “Aфшин”,

прославленный полководец Абу Садж Дивдад из рода тюркских эмиров”

kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 44. 4-cü abzasın 3-cü cümləsində “təbabət” sözü rus dilində olan

variantda “естествознание” kimi verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 47. 2-ci abzasda “Çoxlu qalalar, saraylar, məscidlər, minarələr tikilən

bu dövrün mədəniyyət nümunələri dövrümüzədək gəlib çatmışdır” cümləsinin

tərcüməsinin rus dilində olan variantda “В этот период было возведено

множество крепостей, дворцов, мечетей, минаретов, дошедших до наших

дней” kimi verilməsi tam düzgün olmadığından, düzəldilməsi təklif edilir.

Səhifə 50. 4-cü abzasın axırıncı cümləsində “Abbasi xəlifəsi Alp Arslanı”

ifadəsi rus dilində olan variantda “аббасидского халифа Алп Арслана” kimi

verilmişdir. Düzəldilməsi təklif edilir.

Dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında verilmiş bəzi söz və ifadələrin

tərcüməsi dərsliyin rus dilində olan variantında əksini tapmamışdır. Məsələn,

“indiki” (37-ci səhifə, 1-ci abzas, 1-ci sətir), “qonşu” (58-ci səhifə, 2-ci abzas, 1-ci

cümləsi), “digər bir türk imperatoru” (65-ci səhifə, 2-ci abzas, 1-ci cümlə),

“oğlanları və” (70-ci səhifə, 3-cü abzas), “həmçinin” (74-cü səhifə, 1-ci abzas, 5-ci

sətir) və s. söz və ifadələrin qarşılığı verilməmişdir.

Dərsliyin rus dilində olan variantının bəzi yerlərində isə Azərbaycan dilində olan

variantda olmayan artıq söz və ifadələr verilmişdir. Məsələn, “расцвета” (22-ci

səhifə, 5-ci abzas, 1-ci cümlə), “Административно” (29-cu səhifə, 3-cü abzas, 3-cü

cümlə), “до XI века” (33-cü səhifə, 2-ci abzas, axırıncı cümlə), “на территорию

Кавказа” (33-cü səhifə, axırıncı abzas, 2-ci cümlə), “в 622 году” (36-cı səhifə, 3-cü

abzas, 2-ci cümlə), “(правительственные учреждения по административным

и судебным делам)” (37-ci səhifə, 3-cü abzas, 2-cümlə), “самоуправством”

(42-ci səhifə, axırıncı abzas, 2-ci cümlə), “многие” (46-cı səhifə, 5-ci abzas, 2-ci

cümlə), “беспрерывные походы Белых гуннов пошатнули устои

государства Гупта” (52-ci səhifə, 1-ci abzas, 4-cü cümlə), “княжеств” (52-ci

səhifə, 2-ci abzas), “перенятыми у китайцев” (58-ci səhifə, 2-ci abzas, 6-cı

cümlə), “лишь” (59-cu səhifə, 4-cü abzas), “самого” (61-ci səhifə, 3-cü abzas, 5-ci

cümlə), “все” (64-cü səhifə, 2-ci abzas, 1-ci cümlə), “плацдарма” (69-cu səhifə, 3-

10

cü abzas, 7-ci cümlə), “в мире”, “(пагоды)” (76-cı səhifə, 4-cü və axırıncı sətirlər)

və s. söz və ifadələrin qarşılığı dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında yoxdur.

2. Dil və yazı üslubu baxımından

Dərslik komplekti dil və üslub cəhətdən şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğundur.

Verilmiş materiallarda dil qaydalarına əməl edilmiş, şagirdlərin nitq inkişafı nəzərə

alınmışdır. Yeni söz və terminlərin əksəriyyətinin izahı verilmişdir.

Bununla yanaşı, bəzi qüsurlar da var. Bunlar aşağıdakılardır:

Səhifə 10. “Aetsi” (mənbələrdə: Aetius) adının dilimizdəki qarşılığının “Eti”

şəklində verilməsi daha doğrudur. Çünki latın dilində “ae” birləşməsi “e” kimi

oxunur və əksər dillərə çevrilərkən o cür də yazılır (Caesar – Sezar, archaelogia –

arxeologiya, encyclopaedia – ensiklopediya və s.). Latın dilindəki xüsusi adlarda isə

bir qayda olaraq, “-us” sonluğu düşür (Brutus - Brut, Augustus - Avqust, Aetius – Eti

və s.).

Səhifə 13. Axırıncı cümlədə “552-ci ildə Jujan dövlətinin tabeliyində olan

Bumın xaqan” ifadəsində “xaqan” sözü ixtisar edilməlidir, çünki Bumın bu titulu

Jujan dövlətinin tabeliyinə son qoyduqdan sonra qəbul etmişdi.

Səhifə 14. Sonuncu abzasdakı “VII əsrin əvvəllərində Birinci Göytürk

imperatorluğu parçalandı” cümləsinin “Göytürk imperatorluğu VI əsrin sonlarında

parçalandı” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 17. 3-cü abzasda “Ölkənin mərkəzi” ifadəsinin “Dövlətin paytaxtı” kimi

yazılması məqsədəuyğundur.

Səhifə 29. 2-ci abzasın 1-ci cümləsindəki “əfsanəvi Sasanın varisi olan

Ərdəşir Babəkan” ifadəsində əfsanəvi bir obrazın varisinin real tarixi şəxsiyyət

olması qeyri-müəyyənlik yaradır.

Səhifə 32. 3-cü abzasın “Bizans Xəzər xaqanlığının köməyi ilə Sasani

dövlətini məğlub etdi” cümləsində “Xəzər Xaqanlığının” ifadəsinin “xəzərlərin”

kimi yazılması məqsədəuyğundur, çünki o zaman Xəzər xaqanlığı mövcud deyildi.

Səhifə 35. İslam dininin yaranması və yayılması kimi dünya tarixinin sonrakı

gedişinə təsir göstərən mühüm tarixi prosesdən bəhs edilən mövzunun adı (“6.

Xilafət - Xəlifələrin idarə etdiyi dövlət”) çox da uğurlu seçim deyil.

“Ərəblərin nicat yolu” yarımbaşlığında ərəblərin hansı vəziyyətdən qurtulmaq

üçün nicata ümid bəslədikləri bilinmir.

11

Səhifə 37. Sxemdə “xəlifəyə” sözünün altında “sülaləyə” sözünün yazılması

məqsədəuyğundur.

Səhifə 41. 1-ci abzasda “Xilafətin süqutu nəticəsində Şimali Azərbaycan

torpaqlarında (Albaniya – Arran) Tiflis əmirliyi, Şəki hakimliyi və Dərbənd

əmirliyi kimi xırda feodal dövlətləri də yarandı” cümləsində “süqutu” sözünün

əvəzinə “parçalanması” sözü yazılmalıdır. Çünki Ərəb xilafəti IX əsrdə süqut

etməmiş, parçalanmışdı.

Səhifə 51. 2-ci abzasda “Onlar Suriyanı ələ keçirərək Qüdsü aldılar”

cümləsinin “Səlibçilər Suriya və Fələstinin dəniz sahili ərazilərini tutaraq Qüdsü ələ

keçirdilər” kimi yazılması məqsədəuyğundur.

Səhifə 53. 2-ci abzasda “ölkənin çoxmillətli olması” ifadəsinin “ölkədə

müxtəlif dilli tayfaların olması” kimi yazılması məqsədəuyğundur, çünki VIII əsrdə

Hindistanda hələ millət formalaşmamışdı.

Səhifə 55. “Böyük Moğol dövlətinin yaranması” yarımbaşlığında dövlət

yaranmamışdan öncə Baburun adı qarşısında “şah” titulunun işlənməsi

mübahisəlidir.

Səhifə 58. 1-ci abzasda “Temuçin (1155-1227) böyük xan – xaqan seçildi”

ifadəsində Temuçinin adından sonra yaşadığı illərin göstərilməsi şagird tərəfindən

onun hakimiyyət illəri kimi anlaşıla bilər. Doğum tarixinin çox da vacib olmadığını

nəzərə alaraq, “1155” əvəzinə “1206” yazıb, mötərizədəki illərin “xaqan” sözündən

sonra verilməsi məsləhətdir.

Səhifə 59. “Monqol istilaları” ifadəsinin “monqol-türk tayfalarının istilaları”

kimi yazılması məqsədəuyğundur.

2-ci abzasda “Xarəzmşah şəhərlərini” ifadəsi “Xarəzm şəhərlərini” kimi

yazılmalıdır.

Səhifə 63. 2-ci abzasda “O, 1299-cu ildə gələcəkdə Osmanlı adlanacaq dövlət

yaratdı” cümləsinin “O, 1299-cu ildə Osmanlı adlanan dövlət yaratdı” kimi

yazılması məqsədəuyğundur.

Səhifə 64. 1-ci abzasın sonunda “xərac veməyə” ifadəsi “xərac verməyə” kimi

yazılmalıdır.

Səhifə 69. 1-ci abzasda “Teymur müəyyən iqtisadi məqsədlər güdürdü”

cümləsində Teymurun hansı məsələdə iqtisadi məqsəd güddüyü bilinmir.

Səhifə 70. 1-ci abzasın sonuncu cümləsində “oğlanları” əvəzinə “oğulları”

yazılmalıdır.

12

Səhifə 71. 3-cü abzasdakı cümlənin “Hakimiyyətə gələn Əbu Səid imperiyanı

bərpa etməyə çalışdı” kimi yazılması daha yaxşı olar.

Səhifə 96. 2-ci abzasın axırında “yüz il” ifadəsinin “yüz ildən artıq” ifadəsi ilə

əvəzlənməsi məqsədəuyğundur.

Səhifə 99. 3-cü abzasda “Qastinqs” sözünün “Hastinqs” kimi yazılması

dilimizin qaydalarına daha uyğundur.

Səhifə 109-114. “Müstəmləkə” və “müstəmləkəçi dövlət” ifadələrinə aydınlıq

gətirilməmişdir.

Səhifə 111. 3-cü abzasda “XV əsrdə Yerin kürə şəklində olması haqqında

qədim fikirlər gerçəkləşməkdə idi” cümləsində “gerçəkləşməkdə” sözünün “öz

təsdiqini tapmaqda” ifadəsi ilə əvəz olunması məqsədəuyğundur.

Səhifə 114. Şəkildəki Viktoriya gəmisinin adı dırnaq işarəsi daxilində

verilməlidir.

Səhifə 115. Bəzi mövzuların adı uğursuz seçilmişdir. Məsələn, Niderland burjua

inqilabını təsvir edən 23-cü paraqraf “Dəniz gözlərinin mübarizəsi” adlandırılır.

Paraqrafın adı mövzunun kiçik bir hissəsinə aid olmamalı, onu mümkün qədər

ümumiləşdirməlidir.

“Göz” sözünün ispan mənşəli olduğu yazılsa da, bu söz holland mənşəlidir.

Yalnız ispanlar deyil, var-dövlət və imtiyazlarından məhrum olmaq istəməyən kübar

hollandlar ispan ağalığına qarşı mübarizədə aşağı təbəqəni özlərindən fərqləndirmək

üçün həmin döyüşçüləri “geuzen” adlandırırdı. Həmçinin inqilabçılar ingilis və türk

dillərində olan ədəbiyyatda “geuzen”, rusdilli ədəbiyyatda “гёзы” kimi tanınır. Sözün

dilimizə uyğunlaşdırılaraq “göz” kimi verilməsi doğru deyil. Çünki holland mənşəli

“geuzen” sözünün görmə orqanı olan gözlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu, şagirdin

fikrində qarışıqlıq yarada bilər. Bu ad ya xarici dillərdə olduğu kimi, orijinalda

(“geuzen”) götürülməli, ya da tərcüməsi ilə (“dilənçi”) verilməlidir.

Səhifə 116. “Burjuaziya” anlayışının açıqlaması qənaətbəxş deyil. Şəhərli

məsələsini əlavə etmək lazımdır.

Səhifə 117. 2-ci abzasın “Dəniz gözləri Leydeni ələ keçirdilər” cümləsində

“ələ keçirdilər” ifadəsinin “azad etdilər” kimi yazılması daha doğru olar.

Dil və yazı üslubu ilə bağlı xarakterik problemlərdən biri də eyni ifadənin

müxtəlif cür işlənməsidir. Məsələn, “hindi” və “hindli” (səh.112, 114) ifadələrinin

yazılışında vahidlik prinsipinə əməl olunmamışdır.

13

Tarixi şəxsiyyətlərin bəzilərinin həyat və ya hakimiyyət illəri göstərildiyi halda,

bəzilərində göstərilməmişdir: Eltutmuş (səh.54), Babur şah (səh.55), I Sultan I Murad

(səh.63), I Bəyazid (səh.64), Xlodviq (səh.77), İgid Boleslav (səh.85) və s.

“Qurultay” (səh.57), “seysmoskop”, “spidometr” (səh.75), “patriarx”

(səh.91), “silklər”, “Baş ştatlar” (səh.95), “vəliəhd” (səh.96), “təhkimli” (səh.106)

və s. söz və ifadələrin izahının verilməsi təklif edilir.

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Dərslik dizayn və tərtibat baxımından qənaətbəxşdir. Burada vahid dizayn

üslubu, mətnə görə şəkillərin uyğun yerləşdirilməsi və həcm nisbəti əsasən

gözlənilmişdir. Üz qabığının tərtibatı dərsliyin məzmununa uyğundur.

Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlar da var. Bunlar aşağıdakılardır:

“Dərslikdə istifadə olunmuş şərti işarələr” sırasında * (ulduz) işarəsinin izahı

verilməyib.

Bəzi xəritə və şəkillərdə illər və ya rəssamın adı göstərildiyi halda, bəzilərində

göstərilməyib (səh.8, 11, 13, 18, 19, 21, 23, 27, 28, 39, 41, 49, 52, 54, 58, 60, 64, 66,

68, 83, 113).

Bəzi xəritələr şərti işarələrlə izah olunmamışdır (səh.39, 83, 94, 113).

Səhifə 8. İdil çayı ətrafındakı “Bulqarlar” sözü çıxarılmalıdır, çünki xəritənin

aid olduğu zaman kəsiyində bulqarlar İdil sahillərinə köçməmişdilər. Həmçinin

“Franklar” sözü də silinməli, əvəzinə “Qalliya” yazılmalıdır. Ural çayının “Yaik”

adı ilə verilməsi dövrə daha uyğundur. Katalaun döyüşünün yeri bir az cənub-qərb

istiqamətində verilməlidir, çünki 451-ci ildə Katalaun döyüşü baş verdiyi dövrdə

franklar hələ Qalliyada məskən salmamışdılar. Sardiniya və Korsika adalarının bitişik

şəkildə bir ada kimi verilməsi doğru deyil. Hunlardan asılı olan ərazilər içərisində

(IV-VI əsrlərdə) Azərbaycan ərazisinin verilməsi düzgün deyil.

Səhifə 13. Xəritədə ciddi düzəlişlər aparılmalıdır. Çünki İran körfəzi ilə Qara

dəniz arasındakı məsafə xeyli azaldılmış, Yaponiyanın adalarının forma və ölçüsü

təhrif edilmiş, İsfahan şəhəri aid olduğu yerdən şərqdə verilmişdir. Mətnə uyğun

olaraq, Qərbi Göytürk xaqanlığının mərkəz ərazisinin adı (“Yeddisu”)

göstərilməmişdir.

Səhifə 16. Burada verilmiş Uyğur xaqanlığının xəritəsi kimi dərslikdəki digər

xəritələrdə də dövlətlərin mövcud olduğu illər yazılsa, yaxşı olar.

14

Səhifə 21. Preslav şəhəri paytaxt kimi xüsusi fərqli işarə ilə qeyd edilməmişdir.

Səhifə 23. 1-ci xəritədə dövlətin mövcud olduğu illər göstərilməmişdir. Kiyev

knyazının hücumunu qara oxlarla vermək olardı.

2-ci xəritədə monqolların yürüşü əksini tapmamışdır. İdil Bulqar dövlətinin

mətndə yalnız bir paytaxtı – Bulqar şəhəri göstərilmişdir. Seyhun çayının mənbəyi

olan sıra dağların yeri bir az da cənub-şərqdə verilməlidir. Həmçinin Kola yarımadası

və onun ətrafındakı ərazilər dəqiq göstərilməmişdir.

Səhifə 27. Tan imperatorlarının işğalçılıq siyasəti və monqolların Çini tutması

xəritədə öz əksini tapmamışdır.

Səhifə 32. Xəritə mətnə yaramır. Burada tematik xəritə verilməli, Sasani-Bizans

müharibəsi öz əksini tapmalıdır. Sasani və Bizans imperiyalarının ərazisi eyni rənglə

verilmişdir. Həmçinin Xəzər dənizinin sahil xətlərində, Göyçə gölünün təsvirində

qeyri-dəqiqlik var.

Səhifə 33. Xəritədə Sacilər və Salarilər dövlətlərinin əraziləri düzgün

verilməmiş, Gəncə və Təbriz paytaxt şəhər kimi göstərilməmişdir. Şərti işarələrdə isə

Təbriz paytaxt kimi göstərilmişdir.

Səhifə 36-37. Xəritələrdə Məkkə və Mədinə şəhərlərinin yeri dəyişik

verilmişdir.

Səhifə 41. Samanilər və Qəznəvi dövlətinin xəritəsi verilməyib.

Səhifə 49. Xəritədə Rey və İsfahan şəhərləri daha qərbdə, Nişapur daha şimalda

verilməlidir.

Səhifə 49-51. Türkmənistanda ucaldılan Səlcuq hökmdarlarına aid heykəllərin

burada verilməsinin əsaslandırılmasına ehtiyac duyulur.

Səhifə 51. Sonuncu cümlədə verilən dövlətlər Səlcuq dövlətinin (imperiyasının)

xəritəsində qırıq xətlərlə göstərilə bilər.

Səhifə 52. Xəritədə Qupta dövlətinin paytaxtı, həmçinin Mənsurə əmirliyi öz

əksini tapmamışdır.

Səhifə 58. Şərqi Asiyadakı adaların təsvirində təhriflərə yol verilmişdir.

Səhifə 61. Sxemdəki məlumatlar mətnə uyğun gəlmir. Sxemdəki sözlərin bəzisi

(“məclis”, “əmir”, “divan”) mətndə verilməmiş, mətndə işlənmiş söz (“tarxan”) isə

sxemdə göstərilməmişdir.

Səhifə 66. Xəritədə Ural çayının yerində Don çayının adının yazılması düzgün

deyil.

15

Səhifə 72-73. 9, 22, 45, 49-51 də heykəllərin qoyulduğu ölkələr göstərildiyi

halda, səhifə 72-73-də buna əməl olunmamışdır.

Səhifə 78. Xəritədə Suasson döyüşünün şərti işarəsi qarşısında “1486” əvəzinə

“486” yazılmalıdır.

Səhifə 79. 2-ci şəklin təsviri qənaətbəxş səviyyədə olmamaqla bərabər, şəkil

haqqında məlumat da (“Burqundiyalı kraliça Klotilda Frank imperiyasını

bölüşdürür”) doğru verilməmişdir. Burqundiyalı kraliça Klotilda ilk frank kralı

Xlodviqin arvadı olmuşdur. VI əsrdə yaşamış Klotilda IX əsrdə Frank imperiyasını

bölüşdürə bilməzdi. Əslində, şəkil VI əsrdə Xlodviqin ölümündən sonra krallığın

onun oğulları arasında bölüşdürülməsinə aiddir. Başqa şəkillə əvəzlənməsi

məqsədəuyğundur.

Səhifə 90. Yuxarıdakı şəkildə bir neçə dor ağacı və yelkəni olan karavella təsvir

edilib, lakin bunun haqqında 22-ci paraqrafda məlumat verilib.

Səhifə 97. Xəritədə müharibə ilə bağlı heç nə verilməmişdir. Coğrafi xəritəni

tematik xəritə hesab etmək olmaz. Məsələn, xəritədə Kale limanı göstərilməmişdir.

Səhifə 101. “Kral üsyançıların qarşısında (qədim təsvir)” şəklində kralın

qarşısında dayananlar üsyançı kəndlilər deyil, nizami ordu təsiri bağışlayırlar.

“Azərbaycan tarixi” və “Ümumi tarix” dərsliklərindəki şəkillərin

təkrarlanmaması daha yaxşı olar. Məsələn, səhifə 67-də Əmir Teymurun və səhifə

69-da Toxtamışın şəkilləri “Azərbaycan tarixi 7” (Bakı, Təhsil: 2014) dərsliyindəki

müvafiq mətnlərdə verilmişdir.

Dərslikdə verilmiş şəkillərin nömrələnməsi məqsədəuyğundur.

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Dərslikdə verilmiş sual və tapşırıqlarda yaradıcılıq və rəngarənglik var,

əksəriyyəti anlaşıqlı, yığcam və konkretdir, biliklərin tətbiqini tələb edir, idraki

bacarıqların formalaşdırılmasına imkan verir. Həmçinin sual və tapşırıqların

verilməsində şagirdin yaş səviyyəsinə uyğunluq da gözlənmişdir.

Səhifə 12. 1-ci tapşırıqda mətndə adı çəkilən coğrafi yerlərin bəzilərinin

(Səmərqənd, Dərbənd, Krım, Azov dənizi, Rumıniya, Macarıstan, Çexiya, Slovakiya,

Avstriya, Cənubi Rusiya, Almaniya, Kiyat, Əfqanıstan, Qalliya, Türküstan,

Azərbaycan) adları xəritədə verilməmişdir.

Səhifə 56. 5 və 6-cı tapşırıqların sırasının dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur.

16

Səhifə 99. Burada “Onda bir vergisi Ərəb xilafətində necə adlanırdı?” sualı

verilmişdir. 6-cı paraqrafda bu barədə məlumat verilmədiyi üçün, şagird bu sualın

cavabını xatırlamaqda çətinlik çəkəcək.

Səhifə 116. “İnqilabın başlanması” yarımbaşlığının əvvəlində Niderlandda

1566-cı ildə xalq hərəkatının başlandığı, 1579-cu ildə isə həmin hərəkatın inqilaba

çevrildiyi yazıldığı halda, sərbəst sütunda “Nə üçün 1566-cı ilin hadisələri burjua

inqilabının başlanğıcı hesab olunur?” sualının verilməsi ziddiyyət yaradır.

Səhifə 119. Niderland burjua inqilabı ilə Avropada feodalizm quruluşunun sona

yetişdiyini bir çox tarixçilər qəbul etmədikləri halda, 5-ci tapşırıqda şagirddən bu

fikrin əsaslandırılması tələb edilir.

5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

Müəllim üçün metodik vəsaitdə “Metodik vəsait haqqında” başlıqlı giriş,

“Peşəkarlığı artırmaq üçün tövsiyə”, “Şagirdlərin öyrənməsini təminetmə”,

“VII sinif “Ümumi tarix” fənni üzrə məzmun standartları”, “Məzmun

standartlarının şərhi”, “Ümumi tarix” fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya”,

“Düzgün seçilmiş strategiya”, “Şagirdlərin qruplara bölünməsi üsulları”,

“Planlaşdırmanın aparılmasına dair tövsiyələr”, “Şagird nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsinə dair tövsiyələr”, “İllik planlaşdırma”, “Mövzuların

reallaşdırılması üçün metodik tövsiyələr”, “Dərs nümunələri”, “Tarix

dərslərində əyanilik”, “Tarix təlimində texniki vasitələrdən istifadə”, “Test

nümunələri”, “Ümumi tarix” fənni üzrə resurslar”, “İstifadə olunmuş

ədəbiyyat” verilmişdir.

Müəllim üçün metodik vəsait müəllimə iş prosesində, hər bir şagirdin fərdi

bacarığından asılı olaraq, tapşırıqları sadələşdirmək və ya mürəkkəbləşdirmək

imkanını verir. MMV-də fənn kurikulumunun tələblərinin reallaşma mexanizmləri

şərh edilmiş və əsaslandırılmışdır. Burada dərsliyin hazırlanması prinsiplərinin şərhi

də öz əksini tapmışdır. Təlim nəticələri standartlara uyğun qoyulmuş, şagirdlərin yaş

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla innovativ metodların tətbiqi səviyyəsi gözlənilmişdir.

Dərs zamanı əlavə vasitələrə (elektron resurslar, əyani vasitələr və s.)

istiqamətləndirmə verilmişdir.

17

Təlim nəticələrinin reallaşdırılması ilə bağlı daha çox diqqət yetirilməli

məsələlərin qeyd olunması, əsasən, nəzərə alınmışdır. Qiymətləndirmənin müxtəlif

növlərinə aid vasitələr verilmişdir.

Məzmun standartları, onların şərhi, inteqrasiya cədvəli, strategiyalar, qruplara

bölgü üsulu, planlaşdırmanın aparılması qaydası verilsə də, gündəlik planlaşdırma

mərhələləri verilməmişdir.

Bəzi dərs nümunələrinin sonunda verilmiş qiymətləndirmə cədvəlində

qiymətləndirmə meyarları alt standartlara uyğun xüsusiləşdirilməmiş, yalnız alt

standartların sonluğuna dair sözlər verilmişdir.