H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

ROBERT KISIEL

STRZEGOM-DOBROMIERZ 1745

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2001

OD AUTORA

W latach 1740-1763 król Prus Fryderyk II i władczyni Austrii Maria Teresa, a także sprzymierzeńcy obojga, sto­czyli trzy wojny o Śląsk, tzw. wojny śląskie. Tę zasobną i dobrze rozwiniętą krainę zdobyły i utrzymały Prusy, dzięki czemu awansowały do grona mocarstw. Niedługo potem awans ów umożliwił im zainicjowanie rozbiorów Polski, a w sto lat po wojnach śląskich — zjednoczenie Niemiec. Nastąpiło ono w duchu pruskiego militaryzmu, który stał się militaryzmem niemieckim i fatalnie zaciążył na dziejach ludzkości w wojnach światowych. Nic więc dziwnego, że zdobycie i utrzymanie Śląska przez Prusy bywa uznawane za najważniejszą aneksję terytorialną czasów nowożytnych.

W polskiej publicystyce historycznej dzieje militarne wojen śląskich nie znalazły dużego odzwierciedlenia. Choć to problematyka interesująca i ważna, także dla naszej historii, to na szerokim polskim rynku księgarskim ukazała się tylko jedna praca ściśle jej poświęcona, zresztą również w serii „Historyczne Bitwy"1. Przyczyny tej nikłej obecności mili­tariów wojen śląskich w naszej historiografii wiążą się z sytuacją czasu zaborów, zapewne niechęcią do eksponowania świetnych, często heroicznych, dokonań militarnych Prus pod wodzą monarchy „Polakożercy", a po II wojnie światowej

1 M. G. P r z e ź d z i e c k i , Ktmersdorf 1759, Warszawa 1997.

6

jeszcze kwestią Ziem Odzyskanych. W rezultacie, w powojen­nej literaturze (do 1989 r.) traktującej o historii wojskowej Śląska, wiek XVIII pomijany jest milczeniem2.

Książka ta poświęcona jest bitwie między Prusakami a austriacko-saską koalicją stoczonej w okolicach Strzegomia3, w toku II wojny śląskiej (1744-1745), w czerwcu 1745 r. Nazwa bitwy brana była przeważnie nie od Strzegomia, ale od niedalekiego miasta Dobromierz, obecnie wioski.

Bitwa była największą stoczoną na Śląsku w wojnach 1740-1763. Zdecydowała o losach Śląska i antypruskiego aliansu zawartego w 1745 r. w Warszawie, odegrała istotną rolę w rozwoju sztuki wojennej. W karierze wodzowskiej Fryderyka Wielkiego była pierwszym prawdziwie wielkim zwycięstwem, stąd określano ją niekiedy „narodzinami armii pruskiej". W jej toku miała miejsce najsłynniejsza szarża w dziejach jazdy pruskiej.

Bitwie można również przypisać dość istotne znaczenie w dziejach polskiej wojskowości. Otóż była to pierwsza bitwa z udziałem formacji, która w okresie zaborów stała się symbolem chwały naszego oręża, czyli ułanów. Jak się zdaje, okoliczności tej nie podnoszono dotąd w naszej historiografii. Warto zaznaczyć, że rekrutowane w Rzeczypospolitej formacje ułańskie służyły wtedy w armii saskiej.

Bitwa znalazła poczesne miejsce w niemieckiej literaturze historycznej z XIX i początku XX w. Pierwsze monografie napisali Damitz4 i L. Lutzów5, w 1895 r. ukazało się opracowanie niemieckiego sztabu generalnego6, ale najwar-

2 Por. J. Maron, W 250 rocznicą bitwy pod Matujowicami, „Śląski Labirynt Krajoznawczy", t. 3, 1991, s. 59.

3 Strzegom to obok Kalisza najstarsza znana z nazwy miejscowość ziem polskich; zaznaczony był jako Stragona już na mapie rzymskiej z II w. n.e.

4 D a m i t z , Die Schlacht bei Hohenfriedeberg, Glogau 1835. 5 L. Lutzów, Die Schlacht von Hohenfriedeberg oder Striegau am 4.

Juni 1745, Potsdam 1845. 6 DerZweite Schlesische Krieg 1744-1745, hrsg. vom Grosse Generalstabe,

t. 2, Berlin 1895.

7

tościowsze jest dzieło R. Keibla7, krytyczne wobec pracy sztabu generalnego8. Godne uwagi są poświęcone bitwie opracowania A. Hoffmanna9, a wyczerpujące opisy bitwy i wydarzeń z nią związanych znajdują się w historii wojny o sukcesję austriacką opracowanej z kolei przez oddział historyczny sztabu generalne­go Austro-Węgierl0, a także w dziele C. Jany "^ i w pracy A. Krella, która prezentuje saski punkt widzenia 12.

Według praktyki naszej historiografii po 1945 r. w niniejszej książce stosowane są polskie nazwy obiektów geograficznych Śląska. Nazwy niemieckie, pisane kursywą, występują, gdy nazwa polska jest nieznana (szczególnie dotyczy mniejszych obiektów — niektórych wzniesień, lasów, stawów itd.), a także w przypadku Klein-Schnellendorf, miejsca konwencji austriac-ko-pruskiej z 1741 r. Co do tej miejscowości praktyką naszej historiografii jest stosowanie nazwy niemieckiej a nie polskiej (Przydrożę Małe). Dla ułatwienia porównań z pracami niemiec­kimi w załączniku zamieszczony został polsko-niemiecki słowniczek nazw z pola bitwy i okolic 13.

Praca podzielona jest na trzy części. Pierwsza poświęcona została historycznemu tłu bitwy, czyli ówczesnej polityce,

7 R. K e i b e l , Die Schlacht bei Hohenfriedeberg, Berlin 1899. 8 Z tego powodu Keibel został dość ostro zaatakowany w „MilitSr-

Wochenblatt". Por. „Militar-Wochenblatt", 22/1900, s. 541-548; oraz: „Militar-Wochenblatt", 38/1900, s. 957-964.

' A. H o f f m a n n , Der Tag von Hohenfriedeberg, Oppeln 1903, oraz; A. H o f f m a n n , Der 4. Juni 1745, Freiburg in Schlesien 1910.

10 Ósterreichischer Erbfolgekrieg 1740-1748, Nach dem Feldacten, t. 7, Wien 1907.

11 C. J an y, Geschichte der Kóniglich Preussischen Annee bis zjim Jahre 1807, t. 2, Berlin 1929.

12 A. K r e 11, Herzog Johann Adolf II von Sachsen-Weissenfels, Greifswald 1911, s. 71-88. .

13 Obecnie występuje tendencja do używania dawnych nazw niemieckich, a polskich tylko w nawiasie, gdy obiekt pojawi się po raz pierwszy. Z kolei w pracy R. Browninga występują nazwy polskie, ale i dawne niemieckie, jeśli są zakorzenione w anglosaskiej historiografii. Stąd np. obok „Strzegom i „Świdnica" jest „Hohenfriedeberg" i „Breslau". Por. R. B r o w n i n g . The War ofthe Austrian Succession, New York 1993, s. XII.

8

wojskowości i działaniom wojennym II wojny śląskiej poprze­dzającym batalię. Część druga przedstawia przebieg bitwy, ale także jej przesłanki operacyjne, pole walki, skład wrogich armii, a poza tym jej następstwa. Autor odszedł od konwencji prac niemieckich, w których w prezentacji przebiegu bitwy strzegomsko-dobromierskiej oddzielnie przedstawiony jest bój Prusaków ze skrzydłem saskim, a oddzielnie z austriackim. Wydaje się bowiem, że układ taki nie w pełni oddaje dramaturgię, znaną czytelnikom niemieckim w XIX w. i po­czątku XX w., ale dla czytelnika polskiego doby obecnej stanowiącą pewną nowość. Trzecia część książki jest pod­sumowaniem, związanym z oceną przedstawionych działań wojennych i ogólnymi wnioskami natury historiograficznej. W pracy uwzględnione zostały wątki polskie, często w postaci analogii z naszą historią.

Można jeszcze dodać, że autor, nauczyciel historii jednego z wrocławskich liceów ogólnokształcących, pragnął nawiązać do tradycji 20-lecia międzywojennego. Wtedy to powszechne było pisanie przez nauczycieli monografii związanych z histo­rią regionu, w którym uczyli i mieszkali. Czy próba udała się zechce ocenić Czytelnik.

Część pierwsza HISTORYCZNE TŁO BITWY

KONFLIKT AUSTRII I PRUS

DZIEDZICTWO HABSBURGÓW

Austriacka dynastia Habsburgów wielką rolę w Europie odgrywała od końca XIII w. do początków naszego stulecia. W latach 1438-1806 to niemal wyłącznie jej członkom przypadał tytuł cesarski Rzeszy Niemieckiej. Jeden z najbar­dziej dramatycznych okresów w dziejach dynastii stanowiła tzw. era heroiczna (1662-1718). Był to czas ciężkich wojen z dążącą do hegemonii europejskiej Francją Ludwika XIV i z przeżywającą krótkotrwały renesans ekspansywnej potęgi Turcją. Bohaterem tego okresu był książę Eugeniusz Sabau­dzki, największy wódz w historii Austrii. Habsburgowie, dzięki współpracy z innymi państwami zagrożonymi przez obie potęgi, nie tylko wyszli z wojen obronną ręką, ale i poważnie powiększyli posiadłości. Do krajów dziedzicznych (Austria, Czechy, Morawy i Śląsk) i zachodniej części Węgier (znacznie większych niż obecne) doszła reszta Węgier z Sied­miogrodem, Banat, Serbia, zachodnia Wołoszczyzna i byłe posiadłości Hiszpanii: Niderlandy (odtąd Niderlandy Austriac­kie, czyli obecna Belgia i Luksemburg), Lombardia, Neapol i Sycylia. Imperium tym władał cesarz Karol VI (1711-1740). Schedę przejął po Józefie I (1705-1711), przyrodnim bracie.

Władztwo Karola VI stanowiło rozległy konglomerat krajów połączonych ze sobą unią personalną. Karol chciał zagwaran­tować jego niepodzielność i sukcesję dla swojego potomstwa.

10

Zagrożenie dla tych dążeń stanowiły córki Józefa I, które mogły wysunąć roszczenia z tytułu zawartego wcześniej między przyrodnimi braćmi układu dynastycznego. Aby tego uniknąć, cesarz Karol VI w 1713 r. ogłosił tzw. sankcję pragmatyczną. Ustalała ona, że ziemie Habsburgów to niepo­dzielna całość pod panowaniem jednego władcy, co oznaczało przekształcenie unii personalnej w realną. Sankcja stanowiła też, że po śmierci Karola VI wszystkie kraje Habsburgów otrzyma jego dziecko, w przypadku braku syna córka, a jeśliby cesarz nie miał dzieci, starsza bratanica. Opierając się na postanowieniach sankcji, sukcesorką Karola została najstarsza z jego trzech córek, urodzona w 1717 r., Maria Teresa.

Zagwarantowanie sankcji pragmatycznej stanowiło priorytet polityki Karola. W latach 1720-1723 sankcję uznały zgromadze­nia stanowe krajów monarchii. Córki Józefa I, zgodnie z prakty­ką dynastii, w momencie zamążpójścia zrzekły się praw do ziem habsburskich. Starsza, Maria Józefa, poślubiła w 1719 r. Fryderyka Augusta Wettyna, od 1733 r. elektora Saksonii, a niedługo potem króla Polski jako August III. Młodsza, Maria Amelia, została w 1722 r. żoną Karola Alberta Wittelsbacha, od 1726 r. elektora Bawarii, syna Kunegundy Sobieskiej, a wnuka Jana III Sobieskiego. W latach 20-tych i 30-tych sankcję uznało większość państw Europy, w tym Saksonia. Nie uznała jej Bawaria.

Ostateczną gwarancją sankcji pragmatycznej była potęga monarchii habsburskiej. Ta jednak w ostatniej dekadzie rządów Karola podupadła. Cesarz, zamiast dbać o korzystną dla sankcji i integracji państwa pokojową stabilizację między mocarstwami, sprowokował Francję próbując wydać Marię Teresę za księcia Lotaryngii Franciszka Stefana. Mariaż ów miał spowodować powiększenie władztwa Habsburgów. Fran­cuzi jednak nie zamierzali tolerować wzmocnienia Austrii bezpośrednio u swoich granic, a Lotaryngii pragnęli dla siebie. Wybuchła więc wojna. Pretekstem dla niej stały się sprawy polskie. W 1733 r. Stanisław Leszczyński, teść

11

króla Francji Ludwika XV, został wybrany na króla Polski. Zapowiadało to ścisły związek Polski z największym mo­carstwem Europy, zatem napotkało na sprzeciw sąsiadów, którzy chcieli słabej Rzeczypospolitej. Elekcji Leszczyń­skiego sprzeciwiła się Austria, a Rosja wysłała do Polski wojska dla wsparcia elektora saskiego Fryderyka Augusta (później Augusta III), konkurenta prawowicie obranego mo­narchy. Konflikt przeszedł do historii jako wojna o sukcesję polską (1733-1735), ale w istocie Francuzi walczyli o Lo­taryngię.

Francję wsparły Hiszpania i Królestwo Sardynii, a cesarza kraje niemieckie. Wojna obyła się bez Anglii i Holandii, tradycyjnych sojuszników Austrii z poprzednich wojen z Fran­cuzami. Rządy tych państw unikały ryzyka, a kardynał Fleury, szef polityki Francji, uważał, by ich nie prowokować i dlatego ograniczył rozmach francuskiej ofensywy. Bez istotnego wsparcia od Francuzów Leszczyński uległ Rosji i Sasom, a większe walki odbyły się tylko w Italii. Pokój zawarto w Wiedniu w 1738 r. Tron polski otrzymał August III, Leszczyński dostał Lotaryngię (po jego śmierci miała przypaść Francji), a jej dotychczasowy książę, Franciszek Stefan, od 1736 r. mąż Marii Teresy, objął Toskanię. Nadto cesarz zrzekł się Królestwa Neapolu i Sycylii, objętego przez Filipa, młodszego syna hiszpańskiej pary królewskiej, a Francja i Hiszpania uznały sankcję pragmatyczną.

Próbę powetowania strat we Włoszech Austria podjęła w wojnie przeciw Turcji (1737-1739) prowadzonej w soju­szu z Rosją. Skończyła się ona dla Habsburgów kom­promitującą porażką. W traktacie belgradzkim z 1739 r. utracili oni kolejne ziemie — północną Serbię i zachodnią Wołoszczyznę.

Niepowodzenia załamały Karola VI. Cesarz zmarł 20 paź­dziernika 1740 r. Zostawił Marii Teresie monarchię rozległą i ludną (574 tys. km2 i jakieś 15 min mieszkańców), ale o obniżonym prestiżu, osłabionej armii i pustym skarbie. Stan

12

państwa zachęcał do agresji, a pierwszy cios padł ze strony niewielkiego, lecz mocnego sąsiada z północy.

PODWALINY POTĘGI PRUS

W czasach Karola VI nikt nie sądził, że nie mniej znacząco niż Habsburgowie, zapisze się w annałach historii pruska dynastia Hohenzollernów. Ziemie jej królestwa rozciągały się od Renu do Niemna. Trzon państwa stanowiła Brandenburgia z Pomorzem Zachodnim i Magdeburgiem, na wschodzie znajdo­wało się Księstwo Pruskie, oddzielone od reszty posiadłości polskim Pomorzem Gdańskim, a w zachodnich Niemczech Hohenzollernowie posiadali wiele drobnych księstw i hrabstw. W momencie śmierci Karola VI państwo pruskie miało teryto­rium o powierzchni około 120 tys. km2 i było zamieszkałe przez 2,26 min mieszkańców.

Najważniejszą cechą monarchii pruskiej był militaryzm. Armia odgrywała główną rolę w państwie od czasów księcia--elektora Fryderyka Wilhelma I (1640-1688), zwanego „Wiel­kim Elektorem". Podjął on udaną próbę przekształcenia luźnego konglomeratu krajów, jaki znajdował się pod jego władaniem, w jednolite państwo z mocną władzą. Prawdziwie głęboka militaryzacja Prus nastąpiła jednak za panowania króla Fryderyka Wilhelma I (1713-1740)'. Nazywano go „królem żołnierzy", gdyż za swój naczelny cel obrał rozbudowę armii i to mimo faktu że mało znał się na sztuce wojennej, a politykę prowadził w zasadzie pokojową. Rezultaty jego działań były niezwykłe. W momencie śmierci tego władcy Prusy, dziesiąte co do powierzchni i trzynaste co do liczby ludności państwo Europy, miały czwartą pod względem liczby żołnierzy armię kontynentu2. Za Fryderyka Wilhelma ludność

1 Zbieżność numeracji wynika z tego, że jeden byt pierwszym elektorem o imieniu Fryderyk Wilhelm, a drugi pierwszym królem.

2 S. S a l m o n o w i c z , Prusy. Historia państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 206.

13

wzrosła z 1,65 min do 2,26 min, a armia z 40 tys. na stopie wojennej do 76-78 tys. w czasie pokoju. Około 3,5% miesz­kańców Prus służyło w wojsku, gdy normą wówczas był 1%, a wyjątkowo 2%. Prusy przypominały więc gigantyczny obóz wojskowy, a pod koniec panowania Fryderyka Wilhelma ironizowano, że w kraju są trzy stany — piechota, kawaleria i artyleria. Nieco później utarła się opinia, że monarchia pruska to w istocie nie państwo, które posiada armię, ale armia posiadająca państwo3.

Bardzo silna armia państwa niezbyt dużego, niezbyt ludnego i niebogatego stanowiła efekt władzy absolutnej, sprawnej biurokracji, przemyślanej polityki gospodarczej i fiskalnej oraz sojuszu władcy ze szlachtą.

Biurokracja pruska była najlepsza w Europie. W pełni podlegała monarsze. Ten płacił jej mało, ale bardzo dużo wymagał. Dla podniesienia dochodów fiskusa stosowane były zasady kameralizmu, czyli niemieckiej odmiany merkantyliz-mu. Fryderyk Wilhelm I, prostacki i brutalny autokrata, miał ogromne talenty administracyjne i był może najwybitniejszym kameralistą-praktykiem epoki.

Król popierał przemysł krajowy i eksport towarów przemys­łowych, utrudniał ich import, a ograniczał eksport żywności, by zapewnić niskie koszty siły roboczej. W trosce o wzrost populacji sprowadzani byli do Prus osadnicy, przyjmowani emigranci i wygnańcy. Ingerencja w procesy społeczno--gospodarcze służyła powiększeniu bogactwa krajowego jako pola żniw fiskusa. Techniki fiskalne kameralizmu umożliwiały państwu przejęcie dużej części dochodu społecznego. Prusy uniknęły jednak wielu ujemnych zjawisk, które trapiły fis­kalizm innych państw — rażąco nierównomiernych obciążeń prowincji, korupcji i zdzierstw urzędników oraz niszczących gospodarkę nadmiernych podatków.

Na stan skarbu dodatni wpływ miały też majątki władcy (domeny), bardzo duże (zamieszkiwało je 25-30% chłopów

3 Ibidem, s. 209.

14

monarchii) i świetnie zagospodarowane. Fryderyk Wilhelm przykładał także ogromną wagę do oszczędności — mało płacił urzędnikom i dyplomatom, radykalnie ograniczył wydatki dworu, na swoją koronację wydał może tyle co zamożny mieszczanin na ślub córki (stwierdził, że jest to ostatnia jego rozrzutność). W rezultacie takiej polityki, w latach 1713-1740, kiedy ludność państwa wzrosła o 37%, a terytorium tylko minimalnie zostało powiększone, roczne dochody skarbu podniosły się z 3,4 min talarów do 7 min4. Ponadto król zostawił synowi wielką armię i prawie 10 min talarów rezerwy.

Zasoby finansowe służyły głównie armii. W czasie pokoju pochłaniała ona aż 85% wydatków (we Francji analogiczna liczba to 60%, a w Austrii 50%). Jej rozmiary wynikały nie tylko z wielkości dochodów przeznaczanych na wojsko, ale i dbałości władcy o jak najmniejsze społeczne i fiskalne koszty utrzymania wojsk. Przejawiało się to między innymi w zasadach rekrutacji. Kiedy w 1714 r. król wprowadził obowiązek służby wojskowej wszystkich poddanych, w Pru­sach nastąpiły prawdziwe polowania na mężczyzn zdolnych do noszenia broni. Werbownicy posługiwali się siłą i pod­stępem, działali za granicą, a ich gwałty były głośne w Europie. Praktyki te zakłócały stosunki z sąsiadami, dezorganizowały gospodarkę, powodowały ucieczki mieszkańców i niechęć do osiedlania się w Prusach. Nadto werbunek był bardzo kosz­towny. Z tych względów, na początku lat dwudziestych, zmieniono zasady uzupełniania wojsk. Werbowano tylko cudzoziemców, a poddanych pruskich, głównie uboższych i mniej produktywnych, wpisywano na listy przeznaczonych do wojska. Po dwóch latach intensywnego szkolenia byli oni urlopowani, a potem powoływani tylko na ćwiczenia (2-4 miesiące w roku) i w razie mobilizacji. Pozwalało to na ulżenie doli żołnierzy, oszczędności w skarbie i ograniczenie odpływu rąk do pracy. W 1733 r. cały kraj podzielony został

4 H. Kathe, Der Soldatenkbnig, Berlin 1978, s. 52.

15

na kantony czyli okręgi, z których każdy był zapleczem rekrutacyjnym jednego regimentu. Tadeusz Rawski zauważył, że zasady uzupełniania wojsk w Prusach były w istocie wzorowane na polskich wyprawach dymowych i instytucji wybrańców, która istniała w Prusach Książęcych5.

Z myślą o gospodarce stworzony został system tzw. wolnych wartowników. Zwerbowani żołnierze-cudzoziemcy służyli co czwarty dzień, a w pozostałe mogli pracować, otrzymując połowę żołdu. W warsztatach i manufakturach stanowili oni zdyscyplinowaną i tanią siłę roboczą. Sprzyjało to gospodarce, a koniunkturę nakręcała też krajowa produkcja uzbrojenia, umundurowania i wyposażenia armii. Z kolei wojskowe magazyny zboża stabilizowały rynek i ceny pracy.

Armia odgrywała ważną rolę jako platforma sojuszu szlachty z monarchą. „Król żołnierzy" uważał służbę woj­skową za życiowe powołanie szlachty pruskiej. Aby ją przyciągnąć do szeregów, stosował naciski prawne oraz zachęty materialne i prestiżowe. Fryderyk Wilhelm I ściśle podporządkował sobie oficerów, ale też zawsze ich fa­woryzował. Korpus oficerski miał być bowiem ostoją pru­skiego patriotyzmu opartego na przywiązaniu i lojalności wobec władcy. Cechy te zastępowały lokalny patriotyzm oficerów-szlachciców utożsamiających się coraz bardziej z absolutną monarchią, a nie z lokalnymi przywilejami i instytucjami, konsekwentnie znoszonymi i osłabianymi przez króla. Korpus oficerski stał się więc spoiwem ce­mentującym monarchię.

Wyrazem poparcia państwa dla oficerów było tolerowanie tzw. gospodarki kompanijnej. Otóż dowódcy kompanii (naj­częściej kapitanowie) i oficerowie wyższych rang nie musieli rozliczać się z kwot przeznaczonych na ich oddziały, jeśli wydali mniej niż otrzymali ze skarbu. Ich dochód stanowiły też wpłaty podkomendnych za zezwolenia udzielane przez

Powstanie kościuszkowskie 1794, pod red. T. Rawskiego, Warszawa 1994, t. 1, s. 26.

dowódcę, np. na małżeństwo, zmianę zamieszkania, zwolnienie na żniwa. Żołnierze często pracowali w majątku oficera i jego rodziny lub byli wynajmowani manufakturom. Z takich praktyk dowódca kompanii uzyskiwał dochód jak z majątku ziemskiego średniej wielkości. Dla ubogiej szlachty był to zatem ważny bodziec do wybrania kariery oficerskiej, szczególnie dla nie dziedziczących majątku młodszych synów. Państwo nie in­gerowało w gospodarkę kompanijną, jeśli inspekcje wykazy­wały odpowiedni stan liczebny oddziałów, należyte umun­durowanie, uzbrojenie i wyszkolenie.

Ważny efekt militaryzacji Prus stanowiło wykształcenie świadomości społecznej opartej na quasi-wojskowej dy­scyplinie płynącej z podporządkowania szlachcica-oficera władcy-wodzowi naczelnemu, a chłopa-szeregowca szla-chcicowi-oficerowi. Pierwsza zależność umacniała abso­lutyzm, a druga feudalizm. Militaryzacja nie ominęła religii. Ideologię służby i posłuszeństwa wobec państwa propagował luterański ruch pietystów, popierany przez króla. Pietyzm odgrywał dużą rolę w budowie świadomej i dobrowolnej dyscypliny społeczeństwa oraz armii, gdzie pietyści przejęli duszpasterstwo.

Fryderyk Wilhelm I zmarł 30 maja 1740 r. Emanuel Rostworowski napisał o nim: „Fryderyk Wilhelm... uchodził w Europie za nieco groteskową postać, na której temat kursowało wiele zabawnych anegdot. Wielka armia małego i pokojowego króla mogła uchodzić za jakąś maniacką zabawę w wojsko. Żelazną pięść fryderycjańskich Prus miała Europa poznać natychmiast po zgonie króla sierżanta"6.

PIERWSZA WOJNA O ŚLĄSK

Następcą Fryderyka Wilhelma I został jego 28-letni syn Fryderyk II (1740-1786), a tron po Karolu VI objęła licząca

6 E. R o s t w o r o w s k i , Historia powszechna XVIII w., Warszawa 1977,

s. 394.

17

23 lata Maria Teresa (1740-1780). Od 1738 r. stosunki obu państw były chłodne, gdy Austria wespół z Francją, Anglią i Holandią zmusiły Fryderyka Wilhelma I do upokarzającej rezygnacji z aneksji nadreńskich księstw Jiilich i Berg. Nowy władca też przygotowywał zabór tych księstw, ale po nadejściu wiadomości o śmierci Karola VI postanowił zająć Śląsk. Kraina ta zamieszkała przez 1,5 min ludzi na ob­szarze 41 tys. km2 należała do najlepiej rozwiniętych pro­wincji habsburskich, była zurbanizowana i bogata, z pręż­nym przemysłem i handlem. Stanowiła więc dla Fryderyka bardzo łakomy kąsek. Król Prus odgrzebał dawne roszczenia Hohenzollernów do małej części Śląska i rozciągnął je na całe ziemie śląskie. W grudniu 1740 r. jego wojska prze­kroczyły granicę brandenbursko-pruską. Fryderyk propono­wał Marii Teresie, że w zamian za Śląsk pomoże jej przeciw potencjalnym wrogom. Odpowiedź młodej władczyni, obu­rzonej podstępnym najazdem, nie pozostawiała żadnych wątpliwości: „Raczej Turcy pod Wiedniem, Niderlandy dla Francji, wszelkie koncesje dla Bawarii i Saksonii niż zrze­czenie się Śląska"7. Oznaczało to początek I wojny śląskiej (1740-1742), a w ogólnoeuropejskim kontekście wojny o sukcesję austriacką (1740-1748).

Fryderyk wybrał dla swojej agresji właściwy moment. Po dwóch przegranych wojnach Austria była osłabiona, a rządy młodej władczyni, jaką była Maria Teresa, nie budziły zaufania społecznego. Z potencjalnych sojuszników Austrii, Anglia od 1739 r. była uwikłana w kolonialną wojnę z Hiszpanią, a Rosja przechodziła kryzys związany z obsadą tronu. Nadto Fryderyk słusznie zakładał, że jego działanie uaktywni innych wrogów Austrii, szczególnie Francję i Bawarię.

Najeźdźcy szybko zajęli niemal cały Śląsk. Siły austriackie wysłane dla jego odzyskania zostały pobite 10 kwietnia 1741 r. w dramatycznej batalii pod Małujowicami. Znaczenie bitwy było olbrzymie. Saksonia i Hanower (od 1714 r. w unii

/%K(śV nYfCĘ,W>. Cj, _ s 43

2 - " ^ " S %*

18

personalnej z Anglią) porzuciły plany pomocy Marii Teresie, a we Francji przewagę zyskało stronnictwo wojenne. Francuzi, chcąc rozbić Austrię i objąć hegemonię w Rzeszy, poparli elektora Bawarii Karola Alberta z dynastii Wittelsbachów, który nie uznał sankcji pragmatycznej i wysuwał pretensje do schedy po Karolu VI.

Dyplomacja francuska organizowała zatem anty habsburską koalicję. W maju 1741 r. zawarte zostało przymierze Bawa­rii i Hiszpanii w Nymphenburgu pod Monachium, w którym zakwestionowano prawa Marii Teresy do ojcowizny. Karol Albert, występując w roli sukcesora Habsburgów, za sub­sydia zrzekł się posiadłości włoskich na rzecz infanta hiszpańskiego Filipa. W czerwcu 1741 r. we Wrocławiu Francja i Prusy zawarły układ, w którym Fryderyk II w za­mian za Dolny Śląsk poparł Karola Alberta, a Francja zobowiązała się namówić Szwedów do wojny z Rosją. Miało to uniemożliwić antypruską interwencję Rosjan. Do wojny istotnie doszło, a rozpoczął ją atak Szwecji w sierp­niu 1741 r.

Francuzi i Bawarczycy podjęli kroki zbrojne w lecie. Francja, by podkreślić, że nie jest agresorem, ale obrońcą praw elektora Bawarii, aż do 1744 r. nie wypowiedziała wojny Austrii. Jej wojska walczyły jako korpusy posiłkowe Karola Alberta. W nadziei na nabytki terytorialne wystąpili też Sasi. Traktat sasko-bawarski zawarty we wrześniu we Frankfurcie nad Menem przewidywał, że Saksonia wesprze Karola Alberta w Czechach, za co otrzyma Morawy i Górny Śląsk.

Maria Teresa znalazła się w krytycznej sytuacji, ale nie pozostała sama. Pomogła jej Anglia, zaniepokojona perspek­tywą naruszenia równowagi europejskiej na korzyść Francji, jej odwiecznego wroga. Brytyjczycy jeszcze nie przystąpili do wojny, ale 300 tys. funtów subsydiów uratowało finanse habsburskie. Ponadto dyplomacja angielska pośredniczyła w zawarciu tajnej konwencji Austrii i Prus w Klein-Schnellen-

1 Q

dorf-w październiku 1741 r. Na jej mocy Fryderyk wstrzymał kroki wojenne, co umożliwiło przerzut sił habsburskich ze Śląska do Czech. W zamian król Prus uzyskał Dolny Śląsk i twierdzę w Nysie. Warto zauważyć, że jednym z powodów zawarcia konwencji przez Fryderyka była obawa, że rządząca Rosją proaustriacka ekipa Munnicha i Ostermanna pokona Szwecję i pomoże Marii Teresie. Ponadto Fryderyk nie życzył sobie dominacji Francuzów w Niemczech, bardzo praw­dopodobnej w razie zupełnej klęski Austriaków. Anglia pośredniczyła też w zbliżeniu Austrii z królem Sardynii Karolem Emanuelem III. Wsparł on zbrojnie Austrię, by nie dopuścić do przewagi Burbonów w Italii.

Nie mniej ważne niż pomoc Anglii okazało się wsparcie Marii Teresy przez Węgrów. W czerwcu 1741 r. młoda władczyni koronowana została na królową Węgier, a we wrześniu sejm węgierski uchwalił wystawienie 100 tys. wojsk regularnych, nieregularnych i pospolitego ruszenia. Choć do końca 1742 r. stanęła tylko połowa tych sił, Maria Teresa zawsze była wdzięczna Węgrom, że jej wtedy nie opuścili. Węgrzy 30 lat wcześniej pod wodzą księcia Rakoczego prowadzili ciężkie walki z Habsburgami, ale efekt przyniosła polityka Karola VI, który zagwarantował przywileje szlachcie węgierskiej. Wrogów Austrii, którzy sądzili, że nowe powstanie na Węgrzech będzie gwoździem do trumny potęgi Habsbur­gów, spotkał więc zawód.

Mimo angielskiego i węgierskiego wsparcia oraz konwencji z Prusami Austriaków nadal spotykały niepowodzenia. W lis­topadzie 1741 r. Sasi i Francuzi szturmem zdobyli Pragę. Okoliczność ta pogrzebała szanse męża Marii Teresy Francisz­ka Stefana na elekcji cesarskiej i cesarzem został Karol Albert. Jego koronacja jako Karola VII nastąpiła w końcu stycznia 1742 r., ale równocześnie Austriacy zmusili do kapitulacji francusko-bawarską załogę w Linzu, a w lutym zajęli stolicę Bawarii — Monachium. W tym czasie Prusy wróciły już na plac boju. Łamiąc konwencję z Klein-Schnellendorf Fryderyk

20

chciał zmusić "Marię Teresę do oddania Górnego Śląska i ważnego strategicznie hrabstwa kłodzkiego. Ośmielało go też obalenie w Rosji Munnicha i Ostermanna w zamachu stanu dokonanym w październiku 1741 r. z inspiracji Francji. W następstwie zamachu tron objęła Elżbieta I.

W grudniu 1741 r. Prusacy wzięli więc z zaskoczenia .morawską twierdzę Ołomuniec. Był to wstęp do prusko--saskiego uderzenia w kierunku Wiednia. Sasi chcieli zająć Morawy, a Fryderyk wymusić ustępstwa. Wyprawa ruszyła w lutym 1742 r., dotarła nad Dunaj, ale wobec zimy, powstań ludności i ataków na linie komunikacyjne, w marcu nastąpił odwrót. Sasi szli w straży tylnej i ponieśli ogromne straty, w dużej mierze przez pruską nielojalność. Na dworze w Dreź­nie zapanowała z tego powodu prawdziwa nienawiść do Prus.

Na dalsze losy I wojny śląskiej duży wpływ miały ważne zmiany, jakie w lutym 1742 r. nastąpiły w Anglii. Premier Robert Walpole, oskarżany o zbyt ustępliwą postawę wobec Francji, został zastąpiony przez lorda Cartereta. Fryderyk powiadał o nim, że „żywił dla Francji uczucia Hannibala dla Rzymu"8. Znów uchwalone zostały subsydia dla Marii Teresy, a dyplomacja brytyjska pośredniczyła między Austrią i Prusami. Anglicy chcieli pogodzić oba najważniejsze państwa niemieckie, aby całe siły naddunajskiej monarchii skierować przeciw Francji jako głównemu wrogowi Anglii. W prowadzonych od marca roz­mowach Maria Teresa odrzucała pruskie żądania. Ustąpiła, gdy Fryderyk 17 maja 1742 r. pobił jej wojska pod Chotusicami. Na mocy pokoju wrocławsko-berlińskiego z czerwca i lipca 1742 r., zawartego przez Prusy bez oglądania się na zobowiązania wobec sprzymierzeńców, dostały one prawie cały Śląsk (bez Opawy, Cieszyna i Karniowa) i ważne strategicznie hrabstwo kłodzkie, czyli ponad 37 tys. km2 z 1,3 min ludności. Na kolejną wojnę między obu państwami nie trzeba było jednak długo czekać.

8 M . S k i b i ń s k i , Europa a Polska w dobie wojny o sukcesyą austryacką w latach 1740-1745, Kraków 1913, t. 1, s. 220.

21

KU NASTĘPNEJ KONFRONTACJI

Separatystyczny pokój postawił sojuszników Prus w trudnej sytuacji. Sasi musieli wycofać się z wojny, a armia francuska została w 1742 r. wyrzucona z Czech. Bardzo ożywiła się polityka Anglii. Lord Carteret utworzył z regimentów brytyjs­kich, hanowerskich i austriackich tzw. armię pragmatyczną. W czerwcu 1743 r. pod Dettingen pobiła ona wojska francuskie. W następstwie bitwy Francuzi odeszli za Ren, Austrię i Anglię wsparła Holandia, a Austriacy znowu zajęli Bawarię. Kolejnym sukcesem Cartereta był traktat wormacki z września 1743 r. Stanowił on solidny alians Austrii, Sardynii i Anglii. Jakby w odpowiedzi, w październiku 1743 r. w Fontainebleau Francja i Hiszpania podpisały tzw. pakt familijny. Oba państwa uznały Anglię za najgroźniejszego wroga i zobowiązały się przeciw niej skierować główny wysiłek. Gdy w lutym 1744 r. odbyła się pod Tulonem nie rozstrzygnięta bitwa flot Burbonów z Anglikami, Francja wypowiedziała wojnę Anglii, a w kwietniu Austrii. Otwarta wojna mocarstw zastąpiła dotychczasowy stan, w którym Francja i Anglia występowały jakby na drugim planie — w obronie Karola VII czy sankcji pragmatycznej.

Nowy stan rzeczy był korzystny dla Marii Teresy. Walki na morzu musiały przy przewadze brytyjskiej ujemnie odbić się na handlu Francji, a więc na jej finansach. Wypowiadając wojnę Francja uderzyła na Niderlandy Austriackie, a to oznaczało, że Anglia i Holandia będą musiały twardo bronić tego tak ważnego dla ich bezpieczeństwa obszaru i tym samym w większym stopniu ponosić ciężar wojny. Austria mogła to wykorzystać i rozwinąć ekspansję w Neapolu, Lotaryngii oraz Alzacji, zawrzeć korzystny pokój z Francją i zająć się Prusami. Maria Teresa uznawała bowiem zrzeczenie się Śląska za stan tymczasowy. Uważała słusznie, że Śląsk przy Prusach to nie tylko poważna strata Austrii, ale też fundament mocarstwowości znienawidzonego wroga. Również

Fryderyk rozumiał, jak bardzo prawdopodobna jest kolejna wojna, szczególnie w świetle sukcesów, jakie Austria odniosła po pokoju wrocławsko-berlińskim. Nim jednak znów zagrały armaty, oba państwa stoczyły pojedynek w dyplomacji.

Fryderyk szukał ponownie zbliżenia z Francją, która po Dettingen też nie była temu przeciwna, choć uważała pokój wrocławsko-berliński za zdradę ze strony Prus. Z kolei Maria Teresa zawarła w grudniu 1743 r. układ z Saksonią, dla której zajęcie Śląska przez Prusy wiązało się z negatywnymi konsek­wencjami. Należało do nich dwustronne oskrzydlenie przez posiadłości pruskie, utrudnienia w prowadzeniu polityki w Rze­czypospolitej i poważne ograniczenie rozwiniętych wcześniej sasko-polskich i sasko-śląskich związków gospodarczych. Układ uzupełniła konwencja obronna z maja 1744 r. W kon­wencji zapisano, że w przypadku napadu Prus na któregoś z sygnatariuszy, Austria wyśle Sasom na pomoc 30 tys. wojsk, a Saksonia Austrii 20 tys.

W walce dyplomacji Austrii i Prus obszarem niezwykle ważnym stała się Rosja. W sierpniu 1743 r. zwycięsko zakończyła wojnę ze Szwecją (pokój w Abó), a była dość potężna, by przechylić szalę rywalizacji prusko-austriackiej. Austria i Rosja od 1726 r. miały układ sojuszniczy. W długiej perspektywie okazał się jednym z trwalszych przymierzy, ale na początku swego panowania cesarzowa Elżbieta preferowała Francję, której zawdzięczała tron. Przewaga wpływów fran­cuskich wzrosła w sierpniu 1743 r. wskutek intrygi kom­promitującej ambasadora Austrii markiza Bottę, jakoby spis­kującego przeciw carowej. Stosunki między Elżbietą a Marią Teresą bardzo się wówczas pogorszyły.

W rozgrywkach Prus wobec Rosji bardzo ważne były mariaże dynastyczne. W 1743 r. Fryderyk doprowadził do zaręczyn córki pruskiego generała Zofii Augusty Anhalt-Zerbst (późniejsza Katarzyna II) z następcą tronu Rosji Karolem Piotrem Holstein-Gottorp. Żoną brata Karola Piotra, narzuconego przez Rosję następcy tronu Szwecji, została Luiza Ulryka, siostra Fryderyka.

23

W konkurencji o przyszłego cara Zofia Augusta pokonała księżniczkę saską, ale Sasi też odnieśli sukces w polityce wschodniej. W lutym 1744 r. zawarli z Rosją układ zakładający wzajemną, choć ograniczoną, pomoc wojskową (8-12 tys. żołnierzy) w razie obcej agresji na któregoś z sygnatariuszy.

Małżeństwa, wpływy Francji, sprawa Botty i napięcie rosyjsko-brytyjskie w Skandynawii, stwarzały nadzieję na alians Francji, Prus, Rosji i Szwecji. W połowie 1744 r. wicekanclerz Aleksy Bestużew, wróg Francji i Prus, przejął jednak uwłaczające carycy depesze ambasadora Francji La Chetardie, do tego czasu ulubieńca Elżbiety. Karta się odwróciła. Zbliżeniu Rosji i Austrii przeszkadzała wpra­wdzie afera Botty, ale bardzo poprawiły się stosunki rosyjsko--angielskie.

Francja i Prusy podjęły też nieudane próby pchnięcia Turków na Austrię i zdestabilizowania Węgier przez tamtej­szych protestantów. Turków powstrzymywała wojna z Persją i obawy przed Rosją, a na Węgrzech Prusy osiągnęły tylko to, że zwerbowały wielu ludzi do swych formacji huzarskich, co było możliwe wskutek pokoju austriacko-rosyjskiego.

Działania Prus nabrały dynamiki po uzyskaniu informacji o traktacie wormackim i zbliżeniu Austrii z Saksonią. W lutym 1744 r. Fryderyk rozpoczął przygotowania wojenne i podjął ofensywę dyplomatyczną. Z jego inicjatywy w maju 1744 r. podpisano tzw. unię frankfurcką, czyli sojusz cesa­rza, Prus, Hesji-Kassel i Palatynatu Reńskiego, w obronie konstytucji Rzeszy, jakoby gwałconej przez Habsburgów. W czerwcu 1744 r. zawarto przymierze francusko-pruskie w Paryżu, a cesarz Karol VII gwarantował Prusom prawa do części ziem północnych Czech i reszty Śląska (księstw cieszyńskiego i opawskiego). Ponadto Fryderyk zajął hrab­stwo Fryzji Wschodniej, gdzie wymarł ród panujący, i uzgo­dnił z Francuzami plany współdziałania militarnego. Na potrzeby kolejnej wojny w skarbie pruskim znajdowała się rezerwa 6 min talarów.

24

Gotowy do akcji król Prus uważnie obserwował wydarzenia. W lecie 1744 r. armia austriacka księcia Karola Lotaryńskiego wdarła się do Alzacji i zagroziła Lotaryngii. Na odsiecz przybył z wojskami z Niderlandów Ludwik XV. Fryderyk uznał wtedy, że nadszedł właściwy moment. Nie chciał dopuścić do dalszych sukcesów Austrii, a jednocześnie poja­wiła się szansa współdziałania głównych sił Prus i Francji przeciw najważniejszej armii habsburskiej. Szykował się zatem cios, który mógł ostatecznie rozstrzygnąć konflikt austriacko--pruski. Królowa Węgier otrzymała wypowiedzenie wojny 8 sierpnia 1744 r. Fryderyk stroił się w piórka obrońcy praw cesarza i Rzeszy, jakoby gwałconych przez Marię Teresę. Swoje siły najezdnicze określił mianem „wojsk posiłkowych cesarza". Rozpoczęła się II wojna śląska.

UWARUNKOWANIA MILITARNE II WOJNY ŚLĄSKIEJ

WOJSKOWOŚĆ PIERWSZEJ POŁOWY XVIII W.

Pierwsza połowa XVIII w. to epoka stałych wojsk za-ciężnych, zapoczątkowana po wojnie trzydziestoletniej, a zam­knięta w czasach napoleońskich. W systemie stałej armii zaciężnej silna armia istniała nie tylko w okresie wojny, ale i w czasie pokoju. Umożliwiało to budowę absolutnych monarchii. Utrzymanie licznych stałych wojsk zaciężnych było kosztowne i możliwe dzięki rozwojowi kapitalistycznych form gospodarki i tworzeniu sprawnych systemów admi­nistracji fiskalnej. Znaczny wzrost liczebności wojsk nastąpił w II połowie XVII w., gdy Ludwik XIV narzucił ostry wyścig zbrojeń.

W I połowie XVIII w. miał miejsce wielki rozwój woj­skowości. W Europie nastąpiła wtedy standaryzacja rozwiązań militarnych w duchu wzorów zachodnioeuropejskich. Inne oryginalne systemy (ruski, staropolski i turecki), które jeszcze w poprzednim półwieczu odgrywały dużą rolę, wyraźnie straciły znaczenie. W rozwoju wojskowości przodującą rolę zaczął odgrywać Zachód, i jest tak do dziś.

W sferze techniki wojennej i taktyki w I połowie XVIII w. zaczęła dominować fuzja skałkowa z bagnetem, która do 1721 r. w pełni wyeliminowała pikę z uzbrojenia piechoty. Równocześnie było to też ostatnie pół wieku, kiedy artyleria

26

nie odgrywała na polu bitwy roli równorzędnej z piechotą i kawalerią.

Od przełomu XVII i XVIII w. można mówić o ścisłym podporządkowaniu sił zbrojnych państwu. Pełna kontrola państwa nad armiami pozwalała na zaostrzenie dyscypliny, trzymanie w ryzach skłonnych do rabunków i gwałtów żołnierzy oraz wdrożenie ich do drobiazgowego i uciążliwego szkolenia, niezbędnego w taktyce linearnej. Następował zatem spadek atrakcyjności żołnierskiego zawodu. Wzrost liczebności wojsk i mniejsza liczba ochotników spowodowały, że ochot­niczy werbunek już nie starczał do zapełnienia szeregów. Żołnierzy zdobywano więc gwałtem i podstępem, wcielano włóczęgów, jeńców wojennych, oddawano do wojska za karę. Gdy i takie środki nie wystarczały, stosowano przymusowy pobór rekruta, głównie chłopów. We Francji, Sardynii, Hisz­panii wcielano ludzi do milicji terytorialnych, które wykony­wały drugorzędne zadania bojowe i były rezerwą sił regular­nych. Istniały najemne regimenty cudzoziemskie, przede wszystkim piechoty szwajcarskiej, głównie w armii francuskiej, holenderskiej, hiszpańskiej i sardyńskiej. Występowało osad­nictwo chłopów-żołnierzy, jak Kozacy w Rosji i graniczarzy w Austrii. Powstawały, przeznaczone głównie do tzw. małej wojny, oddziały ochotnicze o złagodzonej dyscyplinie. Two­rzono je często z dezerterów wrogiej armii, aby ją osłabić, a własne siły wzmocnić.

Przymus i rygory rodziły wielką skłonność do dezercji. Powodowało to dalsze zaostrzenie dyscypliny, przybierającej bezwzględny, bezduszny charakter, opartej na kiju i drakoń­skich karach. Nic dziwnego zatem, że poczucie honoru żołnier­skiego, patriotyzm, wierność monarsze nie cechowały masy żołnierskiej, lecz jedynie oficerów i w pewnej mierze podofi­cerów. Zwykli szeregowcy rzadko utożsamiali się z celami wojny, często ich nie znali i nie rozumieli. W wielu przypad­kach bitność wojska opierała się na strachu przed przełożonym i tresurze szkoleniowej. Przede wszystkim dotyczyło to

27

piechoty. Jazdę formowano z ludzi pewnych, najczęściej ochotników, bo możność dezercji była większa, a jej skutki dotkliwsze (utrata kosztownego wierzchowca). Z zasady znajdowano dla kawalerii odpowiednią liczbę ochotników z powodu niższych potrzeb niż w piechocie, ciekawszej i lżejszej służby, mniejszego ryzyka śmierci i ran na polu bitwy.

Oficerowie armii europejskich pochodzili głównie ze szlach­ty i w niewielkim stopniu z mieszczaństwa. Normalnym zjawiskiem, i to nie tylko w oddziałach cudzoziemskich, byli oficerowie obcokrajowcy.

W rozbudowanych siłach zbrojnych następowała biuro-kratyzacja, centralizacja i unifikacja. Państwa ściśle pod­porządkowały sobie dowódców oddziałów i przejęły ap­rowizację, tworząc systemy magazynów wojskowych. Ujed­nolicono broń i umundurowanie. Opierając się na jednolitych regulaminach zunifikowano szkolenie i organizację oddziałów.

Armie składały się z regimentów, a te liczyły od kilku do kilkudziesięciu kompanii. Jednostkami podziału taktycznego były w piechocie bataliony (kilka lub kilkanaście kompanii), a w kawalerii szwadrony (2-A kompanie). Batalion liczył 400-800 piechurów, a szwadron 100-200 kawalerzy stów. Istniała numeracja regimentów, ale powszechnie identyfiko­wano je od nazwiska szefa regimentu. Był nim honorowy lub rzeczywisty dowódca. Szefami bywali członkowie generalicji, przedstawiciele arystokracji, a nawet rodziny panującej z wład­cą włącznie. W niektórych armiach, np. w rosyjskiej i hisz­pańskiej, nazwy regimentów wywodziły się od prowincji i miast. Występowały nazwy szczególne, jak: Leib-Regiment, Karabinierzy, Gensdarmes itp. Znakami oddziałów piechoty były chorągwie, a kawalerii sztandary. Jedna chorągiew przypadała przeważnie na kompanię, a sztandar na szwadron, choć nie zawsze tak było.

Piechota zwykle przekraczała 70% stanu wojsk. W małych armiach państewek niemieckich i włoskich jej udział sięgał 90% i więcej. Zasadniczą masę piechurów zwano muszkieterami lub

fizylierami. Od II połowy XVII w. tworzono doborowe oddziały grenadierów z przeznaczeniem do stosowania granatów ręcz­nych. Gdy rola granatów spadła, głównie z powodu niebez­pieczeństwa, na jakie narażali się stosujący je żołnierze, grenadierzy nadal pozostali elitą piechoty, skupiającą najroś-lejszych i najlepszych żołnierzy do wykonywania najważniej­szych zadań. Stanowili oni od kilku do kilkunastu procent składu regimentów. Początkowo przydzielano ich do poszczegól­nych kompanii, jednak około 1740 r. regułą były odrębne kompanie grenadierów w regimentach.

Piechur uzbrojony był w gładkolufowy karabin skałkowy z bagnetem, zwany flintą lub fuzją. W ładownicy znajdowało się w zasadzie 30 ładunków. Bronią pomocniczą była krótka szabla. Oficerowie mieli szpady. W broń drzewcową wyposażeni byli niżsi oficerowie i podoficerowie; w pierw­szym przypadku szpontony, w drugim partyzany. Nikłe było znaczenie broni gwintowanej, o wiele bardziej celnej i donośnej, ale o bardzo małej szybkostrzelności.

Na przełomie drugiej i trzeciej dekady XVIII w. armie Europy unifikowały uzbrojenie piechoty przyjmując standar­towy wzór fuzji; najpierw we Francji', później w innych krajach. Ówczesna fuzja miała kaliber od 17,5 mm do 20,5 mm, długość 1,5-1,6 m, masę od 4 do 5,5 kg, a z bagnetem o około 40 cm i 0,4 kg więcej. Donośność skuteczna dochodziła do 300 kroków czyli 220 m, a celność była bardzo słaba. Do przybijania prochu stosowano przeważnie stempel drewniany, który pozwalał strzelcowi oddać trzy strzały na minutę. Szybsze strzelanie (do pięciu strzałów na minutę) umożliwiał stempel żelazny, jednak był on ciężki, a do przybicia wymagał odwrócenia szerszym końcem, tzw. bijakiem. Zasadą było stosowanie ognia całych oddziałów na komendę. Wówczas szybkostrzelność była dwukrotnie mniej­sza w porównaniu ze swobodnym ogniem pojedynczego strzelca. Bagnetów używano głównie do osłony przed jazdą,

' Francuska fuzja wz. 1717 stała się wzorem dla innych konstrukcji.

29

a w walce wręcz piechoty przeciw piechocie preferowane były kolby i szable2.

W większych armiach konnica stanowiła od kilkunastu do 30% wojsk regularnych, a w siłach polowych udział ów wzrastał. W I połowie XVIII w. jazda nie była tak zróż­nicowana jak np. za Napoleona i w zasadzie składała się z jaz"dy ciężkiej, dragonów, a nadto huzarów (najmniej liczni), którzy jednak nie występowali we wszystkich armiach.

Podstawowym wyróżnikiem rodzaju jazdy był koń. Naj­większe konie przeznaczano dla jazdy ciężkiej, nieco mniejsze dla dragonii, a lekkie dla huzarów. Normy angielskie tego okresu przewidywały, że wierzchowiec jazdy ciężkiej winien mieć w łęku minimum 1,674 m, dragonii 1,649 m, a lekkiej jazdy 1,540 m3. Armie Europy sprowadzały ciężkie wierz­chowce głównie z północno-zachodnich Niemiec — Holsztynu, Hanoweru i Fryzji. Lekkie były brane z polskiej i rosyjskiej Ukrainy, Węgier i Mołdawii. Świetne wierzchowce hodowano w Anglii oraz w niektórych rejonach Włoch i Hiszpanii.

Regimenty jazdy ciężkiej nazywane były regimentami kawalerii, konnymi lub kirasjerskimi. Ich uzbrojenie składało się z prostego pałasza lub ciężkiej szpady, karabinu i dwóch pistoletów w olstrach. Karabin był krótszy (jakieś 1,3 m), lżejszy, mniejszego kalibru niż fuzja piechoty. Pistolety były długie i ciężkie (około 0,6 m i około 1,5 kg), bardzo nieporęczne. Przeważnie stosowano metalowe wkładki pod kapelusze. Kirysy nie stanowiły reguły — np. nie używała ich jazda angielska i większość regimentów francuskich.

Dragonia powstała w XVI w. jako konna piechota. W I po­łowie XVIII w. pełniła funkcje konnicy, chociaż szkolono ją także do służby pieszej, ale rzadko w ten sposób używano. Dragoni byli jazdą jakby półciężką, analogicznie jak ciężka przeznaczoną do rozstrzygnięć na polach bitew, ale tańszą.

2 Por. R. O 11 e n f e I d, O. T e u b e r, Die Ósterreichische Armee von 1700 bis 1867, Graz 1971, t. 1, s. 184.

L. i F. F u n c k e n , Historische Uniformen, Munchen 1989, s. 128.

30

Uzbrojeni podobnie jak jazda ciężka, nie mieli kirysów, a ich karabiny były dłuższe, z bagnetem i z reguły miały kaliber fuzji piechoty.

Mniej powszechny typ kawalerii stanowili huzarzy, jazda lekka o rodowodzie węgierskim, zbrojna w szable, pistolety i krótkie (0,9 m) karabinki. Około 1740 r. w zasadzie nie szkolono jej do walki w zwartych szykach, więc ich przydat­ność w bitwie nie była duża. Nadawali się oni natomiast doskonale do rozpoznania, ubezpieczeń i akcji przeciw komu­nikacjom wroga. W Saksonii zadania huzarów pełniły pułki ułanów, zaciągane w Rzeczypospolitej, a w Rosji Kozacy.

Artyleria I połowy XVIII w. najważniejszą rolę odgrywała w wojnie oblężniczej, a w bitwie polowej jej znaczenie było małe. Jeszcze w 1756 r. pruski feldmarszałek Kurt von Schwerin twierdził, że artyleria czyni wiele huku, a zadaje mało strat4. Myślało tak wielu wodzów i dopiero wojna siedmioletnia zweryfikowała takie poglądy.

Artyleria w zasadzie dzieliła się na polową, oblężniczą i forteczną. Działa oznaczano nie wedle kalibru ale wagomiaru, czyli wyrażonego w funtach (około 0,47 kg) ciężaru kuli żelaznej, jaką można było wystrzelić5. Działa oblężnicze były cięższe i większego wagomiaru niż polowe. W artylerii fortecznej więcej było sprzętu starego i odznaczał się on dużą różnorodnością.

Wśród dział dominowały armaty. Strzelały kulami i kar-taczami (pociski złożone z dużej liczby małych żelaznych kul do rażenia celów żywych na krótki dystans). Długość luf armat była kilkadziesiąt, rzadziej kilkanaście, razy większa niż ich „kaliber". Mniej niż armat było haubic. Średnice luf

4 R. Koser, Geschichte Friedrichs des Grossen, Stuttgart 1913, t. 2, s. 306. Feldmarszałek Schwerin poległ od kartaczy austriackich 6 maja 1757 r. pod Pragą, gdy zaatakował bez przygotowania artyleryjskiego.

5 Średnice luf: a) armaty 3-funtowe 73 mm, 6-funtowe 94 mm, 12-funtowe 119 mm, 24-funtowe 150 mm, b) haubice 7-funtowe 150 mm, 10-funtowe 173 mm, c) moździerze tak jak haubice, a w przypadku 50-funtowego 285 mm.

31

miały przeważnie większe niż armaty, a długość tylko kilka razy przewyższała „kaliber". Haubice miały duży kąt pod­niesienia lufy, strzelały granatami i kartaczami. Przeznacze­niem moździerzy było miotanie bomb, głównie w czasie oblężenia. Miały bardzo krótką lufę o wysokim kącie pod­niesienia i często bardzo dużej średnicy.

W artylerii polowej donośność skuteczna strzelania kulą pełnolaną do celów żywych wynosiła dla 12-funtówek 1200-1500 kroków (krok to 0,75 m), kartaczami 600 kroków, a dla lekkich 3-funtówek odpowiednio 600 i 300 kroków.

Po wojnie o sukcesję hiszpańską w wielu krajach zunifiko­wano sprzęt, ciągle jeszcze zostawiając długie, a zatem ciężkie lufy, które ograniczały mobilność artylerii. Mankament ów dotykał około 1740 r. artylerii prawie wszystkich państw.

Organizacyjnie artyleria dzieliła się na kompanie a nie baterie. Pociągi kompletowano dopiero wtedy, gdy ruszano w pole, często z cywili i chłopskich koni. Słabo związani z armią woźnice w razie klęski przeważnie porzucali działa, by ratować siebie i zwierzęta.

Kolor ówczesnych mundurów zależał od formacji. Zasadniczą barwą armii była barwa piechoty, jako najliczniejszego rodzaju wojsk. Piechota państw protestanckich często nosiła się na granatowo i czerwono, a katolickich na biało. Kolor czerwony dominował w armii brytyjskiej, hanowerskiej, a do 1734 r. także w protestanckiej armii katolickiego króla, czyli saskiej. Kolor granatowy występował w wielu armiach niemieckich, ale też w holenderskiej i szwedzkiej. Na biało ubierała się piechota francuska (liczne regimenty cudzoziemskie nosiły przeważnie mundury niebieskie i czerwone), austriacka, hiszpańska i pie-moncka6, a od 1734 r. także saska. Piechota rosyjska nosiła mundury ciemnozielone, a bawarska błękitne. Kolorystykę mundurów jazdy cechowała większa różnorodność.

6 W wojnie o sukcesję austriacką walczyły we Włoszech koalicja francusko--hiszpańska (tzw. Galispanowie) z austriacko-sardyńską (Austrosardowie). Piechota wszystkich tych czterech armii miała białe mundury.

32

Piechur nosił surdut z otwartymi klapami, połami sięgają­cymi nieco powyżej kolan i z wyraźnie zaznaczonymi man­kietami. Poły i mankiety, a często i klapy miały odrębny kolor czy wzór, oznaczający regiment. Pod surdutem była kamizelka i koszula. Spodnie sięgały nieco poniżej kolan, a do nich dochodziły kamasze (rodzaj getrów) i niskie trzewiki. Apaszka osłaniała szyję od zimna i wiatru, na głowie znajdował się charakterystyczny dla XVIII w. trójgraniasty czarny kapelusz, pod nim często peruka. Grenadierzy nosili wysokie, spiczaste czapki, a w niektórych armiach tzw. bermyce z futer nie­dźwiedzi. U schyłku I połowy XVIII w. mundury stały się obcisłe i krępujące. Wynikło to z mody i oszczędności.

Krój munduru artylerii w zasadzie nie odbiegał od munduru piechoty, podobnie było w jeździe ciężkiej i dragonii. Buty do jazdy konnej były wysokie (za kolana) i sztywne, miały chronić przed bolesnymi zderzeniami w czasie szarż w zwar­tych szykach.

Huzarzy nosili się po węgiersku. Ich kurtka z kilkunastoma rzędami sznurów na piersiach i wielką liczbą guzików zwana była dołmanem. Krótki kożuszek, również ze sznurami i gu­zikami, pięknie wyszywany i noszony przez lewe ramię lub na plecach, zakładany w razie zimna, nazywano mentykiem. Do tego dochodziły obcisłe spodnie, buty węgierskie, sięgające poniżej kolan, na głowie czapka sukienna obszyta futrem lub dość wysoka czapka filcowa, w kształcie ściętego stożka.

Konflikty zbrojne XVIII w. przeszły do historii jako tzw. wojny gabinetowe, gdyż były bardziej sprawą władców i rządów niż narodów. Mieszkańcy terenu walk przeważnie nie angażowali się w nie, choć bywało inaczej.

Tworzone za cenę wielkiego wysiłku finansowego armie służyły bezpieczeństwu kraju oraz ochronie feudalnego ustroju społecznego i absolutyzmu. Utraconych żołnierzy trudno było zastąpić, ze względu na koszty związane z werbunkiem i przygotowaniem. Dlatego też wodzowie unikali ryzyka,

33

które mogło narazić wojsko na duże straty, i działali ostrożnie. Bitwy zdarzały się rzadko, marsze były krótkie (po kilkanaście kilometrów dziennie), by nie powodować strat, pilnie strzeżono komunikacji, prawdziwej „pięty achillesowej" armii. Wodzów ograniczały drobiazgowe wytyczne i plany dworskich rad czy konferencji wojskowych. Wiele czasu zajmowało obleganie twierdz, tak ważne w ówczesnej strategii, a kampanie w zasa­dzie przerywano na zimę. Wojny zatem przeciągały się i rzadko przynosiły decydujące rozstrzygnięcia.

Fundamentalną sprawę stanowiło zaopatrzenie w żywność, utrudnione przez charakterystyczne dla tamtej sztuki wojennej działanie jedną wielką masą wojsk. Żołnierzy służących z przymusu, bez motywacji ideowej i materialnej, nie można było wysłać na rekwizycję, gdyż na pewno by zdezerterowali. Wojsko było więc często głodne, a głód, silniejszy niż strach przed karami, powodował rozsypkę armii.

Powszechnie przyjęty w Europie system zaopatrzenia wojsk działających w polu stworzył markiz Louvois, minister wojny Ludwika XIV. System opierał się na magazynach tworzonych u podstawy operacyjnej wojsk. Dowożono z nich mąkę do piekarni polowych, gdzie wypiekano chleb. System ów zapew­niał zaopatrzenie wojsk w odległości pięciu marszów dzien­nych od magazynów (w zależności od terenu od kilkudziesięciu do nieco ponad stu kilometrów). Aby nie przerywać zaopat­rzenia, armie w zasadzie nie ryzykowały oderwania się od linii komunikacyjnych łączących je z magazynami. W ogrom­nym stopniu ograniczało to swobodę operacji. Gdy należało prowadzić działania w odległości większej niż pięć marszów od magazynów, zakładano magazyny wysunięte, a to wyma­gało czasu i groziło zdemaskowaniem zamiarów. W razie potrzeby oddalenia się na 350 km od podstawy operacyjnej trzeba było trzech miesięcy na utworzenie sieci magazynów i piekarń polowych.

Uwaga strategów skupiała się zatem przede wszystkim na zabezpieczeniu linii zaopatrzeniowych i zagrożeniu komuni-

34

kacjom wroga. Ponieważ siły operacyjne działały z reguły w jednej wielkiej masie, nie tworzono charakterystycznego dla systemu dywizyjnego wachlarza wojsk osłaniającego strefę tyłów. Dla osłony tyłów zostawiano wiele oddziałów, często jako załogi twierdz, które były najlepszym miejscem dla magazynów. Taki system powodował osłabianie sił operacyjnych.

Ówczesna sztuka operacyjna określana była jako strategia manewrowa. Armie wykonywały skomplikowane manewry, aby zagrozić komunikacjom wroga, a osłonić własne, zmusić nieprzyjaciela do marszów ze stratami, zwinięcia oblężenia, czy po to, by ubezpieczyć swoje oblężenie. Szczególnie istotne było zajęcie pozycji umożliwiającej osłonę komunikacji, zagrożenie komunikacjom wroga, a do tego tak silnej, aby atak na nią wiązał się z wielkim ryzykiem. Głównym celem strategii manewrowej było zajęcie terenu przez zdobycie twierdz, chroniących ośrodki polityczne i ekonomiczne, osła­niających kraj, czy służących za podstawę operacyjną. Dlatego wielkie znaczenie przykładano do budowy i oblegania twierdz; szczególnie celowali w tym Francuzi i Holendrzy.

Bezpośrednie natarcie na twierdzę odbywało się według wprowadzonego przez Francuza de Vaubana systemu oblężenia regularnego. Opierał się on na sieci paralel, czyli okopów równoległych do obwodu fortyfikacji. Pierwszą paralelę za­kładano poza zasięgiem artylerii fortecy, po czym przykopami zbliżano się do twierdzy, by zakładać kolejne paralele i baterie, aż do podejścia na odległość szturmową. W stosowaniu tego systemu osiągnięto taką wprawę, że dość ściśle wyznaczano czas oblężenia, stąd użycie określeń „twierdza 40-dniowa" itp. Twierdze rzadko zdobywano szturmem, a przeważnie przez kapitulację oblężonych, którzy częściej uzyskiwali prawo odejścia niż szli do niewoli.

Gdy oblegano twierdzę, a w pobliżu były większe siły polowe wroga, dzielono armię na dwie części. Jedna zdobywała twierdzę, a druga ubezpieczała oblężenie.

J

35

Istotną rolę odgrywała „mała wojna", czyli działania pod­jazdowe, głównie przeciw komunikacjom wroga. Prowadziły je niewielkie oddziały lekkich wojsk, często nieregularnych. Na czele tych oddziałów stali z reguły dowódcy niższych szczebli, a specyfika działań wymagała od nich dużej inwencji, samodzielności i przedsiębiorczości. Dawało to możliwość wyróżnienia, a także kariery ludziom niskiego pochodzenia, nie mającym na nią szans w innej służbie. Bardzo intensywna „mała wojna" miała miejsce w Niemczech w 1735 r. w toku wojny o sukcesję polską. Francuzi mieli dużą przewagę, jednak ze względów politycznych ograniczali się do oblężeń, a lekkie oddziały przeciwnika działały na przedpolu i liniach komunikacyjnych. Kampanię tę nazwano „wojną huzarów".

W każdej epoce najbardziej spektakularnym wydarzeniem wojny jest bitwa. Ponieważ wojska działały w jednym ugru­powaniu, a nie grupą dywizji czy korpusów, do bitwy niełatwo było przeciwnika zmusić i przeważnie zdarzała się ona, gdy obie strony jej chciały. Dlatego bitwy staczano rzadko.

Według taktyki linearnej, armie stawały do boju w długich liniach, z reguły dwóch, odległych o kilkaset kroków, najmniej 300 (220 m). Zwykle piechota zajmowała centrum, a konnica skrzydła. Linia piechoty miała cztery szeregi, a w armii pruskiej trzy7. W kawalerii regułą były trzy szeregi, wyjątkiem dwa. Lżejsze działa stawiano wzdłuż szyków piechoty, cięższe natomiast głównie na skrzydłach albo dla osłony tyłów. Artyleria nie grała jeszcze dużej roli.

Trudny do utrzymania i nieelastyczny szyk linearny służył przede wszystkim maksymalnemu wykorzystaniu ognia pie­choty. Wymagał w zasadzie terenu płaskiego, bez poważniej­szych przeszkód naturalnych, zarośli i lasów oraz zabudowań, choć wojska obsadzały również te miejsca.

O zwycięstwie rozstrzygać miała pierwsza linia. Liczniejsza od drugiej, złożona z lepszych wojsk, stawała w szyku

Der Erste Schlesische Krieg 1740-1742, hrg. vom Grosse Generalstabe, Berlin 1890, t. 1, s. 130.

36

ciągłym z małymi odstępami (interwałami) między od­działami. Najsilniejsze było zatem pierwsze uderzenie, po­dobnie jak u Greków, podczas gdy w taktyce napoleońskiej najlepsze wojska trzymano z tyłu, podobnie jak u Rzymian. W drugiej linii często nie zachowywano ciągłości szyku lub szyk był krótszy; jej oddziały osłaniały tyły lub wspierały pierwszą linię, nie tyle przez manewr, co przez proste wzmacnianie. Podobnie pasywne było zadanie rezerwy, przeważnie niewielkiej.

W szyku piechoty niekiedy stawiano na skraju kilka batalionów, prostopadle do obu linii piechoty, co dawało efekt wielkiego czworoboku. W razie odwrotu konnicy te flankowe bataliony miały zadanie nie wpuścić jazdy wroga między obie linie lub ogniem bocznym razić pościg; oczywiście bataliony te mogły być użyte i w innym celu. Niekiedy bataliony rozwijano w linie jeden za drugim. Służyło to wzmocnieniu uderzenia, jednakże taktyka linearna ze swej natury nie sprzyjała koncentracji sił na wybranym odcinku. Atak jazdy piechota odpierała w linii rozwiniętej. Czworoboki tworzyły małe lub izolowane siły. Tyraliera była zjawiskiem marginal­nym, a stosowały ją głównie oddziały małej wojny.

Bitwę zaczynał ostrzał artylerii, przeważnie nie przysparza­jąc większych strat, po czym ruszały wojska. Jazda szybciej nawiązywała walkę i jeśli spędziła konnicę wroga, częścią sił szła w pościg, a resztą atakowała skrzydła i tyły piechoty. Sposób walki jazdy był rozmaity, od strzelania z konia po szarżę kłusem, galopem czy cwałem. Piechota poruszała się powolnym krokiem, perfekcyjnie kryjąc i równając, aby nie rozerwać szyku. Z 200 kroków zaczynała strzelać salwami szeregów lub plutonów. Najskuteczniejszą salwę z bliskiej odległości należało oddać nie za wcześnie, bo byłaby mniej skuteczna, ale i nie za późno, by nie dać się wyprzedzić wrogowi. Po wymianie ognia następowała walka na bagnety czy tylko parcie do przodu, przed którym ustępował przeciw­nik. Odwrót osłaniała druga linia. Rzadko prowadzono upor-

37

czywy pościg, najczęściej tylko zajmowano pole bitwy na znak zwycięstwa.

Bitwa taktyki linearnej była starciem równoległym, z zaan­gażowaniem w zasadzie całych sił. Wzajemne ostrzeliwanie się długich linii piechoty powodowało wielkie straty, a zwy­cięstwa często bywały pyrrusowe. Rozprzężenie wskutek morderczego boju ułatwiało dezercje, co dotykało nie tylko strony przegranej. Dużą rolę w tego typu bitwie odgrywał przypadek. W kilka godzin mogły zatem pójść na marne wieloletnie wysiłki państw i społeczeństw, związane z wy­stawieniem, szkoleniem i utrzymaniem wojsk. Z tych powodów wybitni wodzowie podkreślali, aby na bitwę decydować się tylko w bezwzględnej konieczności lub przy dużych nadziejach na znaczące zwycięstwo.

ARMIA AUSTRIACKA

W I połowie XVIII w. armia Austrii była w Europie drugą co do znaczenia po francuskiej. W tym okresie wojska austriackie walczyły w Europie na wielkim obszarze, większym niż wojska jakiegokolwiek innego państwa — w Rzeszy Niemieckiej, we Francji, Italii, na Sycylii i Korsyce, na Węgrzech, Bałkanach i Półwyspie Iberyjskim.

Wojskową instytucją kierowniczą była w Austrii Nadworna Rada Wojenna, która czuwała nad całością spraw militarnych. W kampaniach wodzowie mieli obowiązek realizować jej plany i stosować się do jej poleceń, co usztywniało działania. Słabości tego systemu nie ujawniły się za księcia Eugeniusza Sabaudzkiego, bo ten dzięki przewodniczeniu Radzie i swo­jemu autorytetowi radził sobie z ograniczeniami, ale po jego śmierci ingerencja Rady źle wpłynęła na przebieg wojny z Turcją.

W krajach monarchii istniały komendantury terytorialne odpowiedzialne za sprawy wojska na danym obszarze (Cze­chy, Śląsk, Morawy, Siedmiogród, Lombardia, Niderlandy,

39

(głównie w Rzeszy), a także przez pobór chłopskiego rekruta w krajach dziedzicznych. Od 1741 r. rekruta pobierano też na Węgrzech, ale na mniejszą skalę i za zgodą sejmu węgierskiego.

W korpusie oficerskim służyło wielu cudzoziemców, głów­nie katolików Niemców, Włochów, Irlandczyków, ale też Francuzów i Hiszpanów. Przyjmowano także luteranów, kalwinów natomiast raczej nie. Oficerami byli szlachcice i niewielu mieszczan.

W Austrii poza oddziałkami pałacowymi nie było gwardii, co wyróżniało to państwo wśród innych dużych monarchii.

W 1744 r. austriacka piechota regularna składała się z 61 regimentów: 44 niemieckich po 2300 ludzi do boju, 9 węgier­skich, 5 niderlandzkich, 2 włoskich po 3000 i szwajcarskiego z 2600 żołnierzy. Regimenty niemieckie liczyły po 3, a inne po 4 bataliony. Batalion miał 5 kompanii fizylierów (zwyk­łych); w regimencie szwajcarskim liczyły one 120, w regimen­tach niemieckich, niderlandzkich, włoskich i 3 starych węgier­skich 140, a w 6 nowych regimentach węgierskich 150 żołnierzy. Oprócz nowych regimentów węgierskich we wszys­tkich regimentach były po 2 kompanie grenadierów liczące po 100 ludzi. Na początku 1745 r. kompanie te zaczęto wprowa­dzać w nowych regimentach węgierskich, zmniejszając kom­panie fizylierów do 140 żołnierzy.

Od początku 1745 r. istniał regiment tyrolski rozwinięty z batalionu do 2 batalionów i kompanii grenadierów, w sumie 1500 ludzi. Strzegł przejść górskich, eskortował rekrutów do Włoch i obsadzał miasta tyrolskie.

Piechota austriacka była bitna, ale gorzej wyszkolona niż pruska czy saska. Mundury miała białe, grenadierzy nosili bermyce. Zasadnicze uzbrojenie stanowiła flinta wzór 1722 ze stemplem drewnianym. O wprowadzeniu flinty ze stemplem żelaznym postanawiał reskrypt z grudnia 1744 r.9, choć wiele

9 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., Wien 1896, t. 1., cz. 1, s. 382; O t t e n f e i d , T e u b e r , op. cit., t. 1, s. 122.

38

komendantura Wiednia dla krajów austro-tyrolskich oraz Węgry). Komendantury te nie miały kompetencji operacyj­nych, lecz tylko administracyjne i organizacyjne.

W generalicji austriackiej najwyższą rangą był stopień generała lejtnanta czyli generalissimusa. W danym momencie mogła go dzierżyć tylko jedna osoba i po śmierci Eugeniusza był to (od 1738 r.) mąż Marii Teresy Franciszek Stefan. Następne stopnie to feldmarszałek, feldzeugmeister i generał kawalerii (rangi równe sobie), feldmarszałek lejtnant8, czyli odpowiednik generała lejtnanta, oraz generał wachmistrz polowy jako odpowiednik generała majora. Poważny kryzys wyższego dowództwa spowodowała śmierć księcia Eugeniusza. Po wojnie z Turcją czterej wyżsi dowódcy byli sądzeni za nieudolność. Dwaj z nich służyli potem wrogom Marii Teresy.

Franciszek Stefan był złym dowódcą, ale na szczęście po jego pierwszych niepowodzeniach Maria Teresa zadbała, aby mąż nie otrzymywał dowodzenia. Wielkimi umiejętnościami nie odzna­czał się także feldmarszałek Josef Harrach, prezydent Rady Wojennej z lat 1739-1762. W działaniach polowych na pierwsze miejsce wysuwany był z racji rodzinnych paranteli książę Karol Lotaryński (urodzony w 1712 r.), rówieśnik Fryderyka II. Był to brat Franciszka Stefana, od stycznia 1744 r. mąż Marii Anny, młodszej siostry królowej Węgier. Wyróżnił się na wojnie z Turcją w bitwie pod Grocką w 1739 r. Był bardzo odważny, chociaż nie był dobrym wodzem, mimo iż umiejętnościami przewyższał brata. Wybitnymi dowódcami byli natomiast feldmarszałkowie Ludwig Andreas von Khevenhuller i Otto Ferdinand von Abensberg und Traun. Obaj unikali bitew. Khevenhuller (zmarł w styczniu 1744 r.) dowodził w jednej mało znaczącej bitwie, a Traun odniósł ważne zwycięstwo w walce z Hiszpanami pod Campo Santo w 1743 r.

Wojska regularne Austrii uzupełniano przede wszystkim przez werbunek prowadzony w monarchii, mniej za granicą

8 Przy tej randze nie jest właściwe skrótowe określenie feldmarszałek , bo burzy przejrzystość hierarchii.

40

opracowań podaje, że broń ta weszła po Chotusicach w 1742 r.1 0. Stwarza to mylne wrażenie, jakoby Austriacy już w II wojnie śląskiej mieli takie uzbrojenie. W rzeczywistości w 1742 r. w Austrii wyprodukowano tylko 10 tys. flint ze stemplem żelaznym", a skutki reskryptu z 1744 r. dały się zauważyć dopiero po wojnie o sukcesję austriacką. W toku II wojny śląskiej Austriacy nie używali więc masowo flint ze stemplem żelaznym.

Piechota austriacka walczyła w czterech szeregach choć pod Chotusicami książę Lotaryński kazał jej stawać w trzech 12. Dopiero w 1737 r. wydano ujednolicony regula­min szkolenia i służby, ale w toku wojen nie udało się go wdrożyć. W wojnie sukcesyjnej Austriacy zostali zatem przy archaicznym systemie, który zakładał, że zasady szkolenia i służby były wewnętrzną sprawą regimentu, ustalaną przez jego szefa. Maria Teresa już po zakończeniu wojny suk­cesyjnej pisała o swej piechocie: „...Kto uwierzy, że nie wprowadzono wspólnych reguł w moich wojskach. Każdy [regiment — R. K.] czyni inne manewry w marszu, na ćwiczeniach i przy alarmie; jeden prowadzi szybki ogień, drugi powolny, te same słowa i komendy oznaczają co innego w jednym i co innego w drugim..." 13. Oczywiście taki stan rzeczy obniżał, wysoką skądinąd, wartość piechoty austriackiej.

10 Zob. E b e r c h a r d t . Hauptmomente der Entwickelung der Taktik im ósterreichischen Heer, „Streffleurs Osterreichischer Militarische Zeitschrift" IV/1898; Der Zweite..., t. 1, załączniki s. 24*, Berlin 1895; J. B o r u s , Bewaffnung und taktik der Heere in Osteuropa in der zweiten Halfte der XVII! Jahrhundert, „Commission Internationale cThistoire Militaire", t. 13, 1991, s. 108.

" Na matę znaczenie tej produkcji wskazuje fakt, że fuzji z 1742 r. brak w tabeli typów broni piechoty austriackiej u Dolleczka. Por. A. D o 11 e c z e k, Monographie der k.u.k. ósterr.-ung. blanken und Handfeuer-Waffen, Graz 1970 (reprint z 1895), s. 66 i 118. Zob. też: 011 e n f e 1 d, T e u b e r, op. cit., t. 1, s. 838.

12 J a n y , op. cit., t. 2, s. 68. 13 Por. Osterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 1, cz. 1, s. 428.

41

W 1744 r. habsburska piechota miała za sobą kryzys związany z wojną turecką, gdy trudności aprowizacji na Bałkanach powodowały wielkie straty i konieczność wypeł­nienia szeregów rekrutami. W 1741 r. walczyli oni źle, jednak już pod Chotusicami piechota austriacka wykazała dużą zaciętość w boju.

Sukcesy wojskowości austriackiej I połowy XVIII w. opierały się nie tyle na piechocie, co na świetnej kawalerii. Na początku wojny sukcesyjnej była ona najlepsza w Europie, a ukształtowana została dzięki księciu Eugeniuszowi, urodzo­nemu dowódcy jazdy. W 1744 r. kawaleria ta liczyła 18 regimentów kirasjerów, 14 dragonów i 11 huzarów. Warto zauważyć, że w latach 1732-1748 liczba regimentów kiras­jerów i dragonów armii austriackiej pozostała ta sama, a huzarów powiększyła się z 3 do 11. Widać tu wzrost znaczenia lekkiej kawalerii, tendencję występującą także w innych armiach.

W 1744 r. etat regimentu kirasjerów i dragonów wynosił 1000 żołnierzy do boju w 12 kompaniach zwykłych (6 szwadronów) po 75 żołnierzy i 94 żołnierzy kompanii wyborowej — u kirasjerów karabinierów, w dragonii grena­dierów. Mundury były białe, a grenadierzy regimentów dragoń-skich mieli bermyce.

Huzarów rekrutowano na Węgrzech. Regiment miał etat 10 kompanii (5 szwadronów) po 100 ludzi, czyli 1000 jeźdźców do boju, ale od 1742 r. powiększano niektóre regimenty o 2-4 kompanie wzmocnienia (aukcji), tworzone głównie z pospolitego ruszenia14. W latach 1744-1745 re­gimenty huzarów liczyły więc od 1000 do 1400 żołnierzy etatu w sile 5-7 szwadronów. W mundurach dominowały barwy niebieska i granatowa, rzadziej zielona i czerwona. Na głowach noszone były wysokie czapki futrzano-sukienne.

14 Przestawianie pospolitego ruszenia na stopę regularną stosowano też w Polsce, w razie potrzeby szybkiego zmobilizowania armii, np. w okresie „potopu" i po wkroczeniu Napoleona na ziemie polskie w latach 1806-1807.

42

Część huzarów wyposażona była w karabinki gwintowane, ale wynikało to z inicjatywy dowódców, a nie z wymagań regulaminu: np. w regimencie Karoly w 1743 r. karabinki gwintowane miała 1/4 huzarów '5.

Kawaleria inaczej walczyła z Turkami niż z armiami Europy. Wobec Turków, szarżujących na świetnych koniach, znakomicie władających białą bronią, ale źle znoszących ogień i niezdyscyplinowanych, preferowano strzał z konia i szyk w trzy szeregi. W walce z przeciwnikiem europejskim szarżowano na białą broń w galopie i stosowano niekiedy szyk dwuszeregowy (np. pod Chotusicami l f i).

W jeździe austriackiej prym wiedli kirasjerzy. Fryderyk II nazywał ich „filarami Rzeszy" 17. Na stanowiskach oficerskich regimentów kirasjerów służyła najlepsza szlachta monarchii. W wojnie sukcesyjnej kirasjerzy często pozbywali się na-plecznika, by zwiększyć ruchliwość.

Dragonów ustawiano na flankach, co potem budziło krytykę za osłabianie flank bez zwiększenia ich ruchliwości, gdyż dragonia nie dość w tym względzie przewyższała kirasjerów 18. Być może było to pokłosie walk z Turkami. W starciach z nimi dragoni na flance bywali bardziej pożyteczni od kirasjerów, a to z racji skuteczniejszej broni palnej (dłuższa lufa karabinu) i lepszego wyszkolenia w jej użyciu. Wiemy z naszej historii, że w armii Rzeczypospolitej, w bojach przeciw Turkom i Tatarom, dragoni z reguły osłaniali skrzydła.

Wojna turecka w latach 1736-1739, prowadzona w nie­zwykle ciężkich warunkach aprowizacji, zrujnowała piechotę, a wyszlifowała kawalerię habsburską19. Jazda z natury miała większą możność zaopatrzenia, ostateczną „porcję żywnoś­ciową" pod siodłem, a w walkach ponosiła mniejsze straty. Po

15 Por. B o r u s, op. cit., s. 108. 16 J a n y , op. cit., t. 2, s. 68. 17 Osterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 1, cz. 1, s. 727. 18 K. E. W a r n ery., Uwagi nad kawaleria^ Paris 1835, s. 61. 19 Ibidem, s. 21.

43

tej wojnie pozostało więc bardzo wielu wyrobionych ka-walerzystów, podczas gdy szeregi piechoty wypełniały się rekrutami. Małujowice wykazały przepaść między wartością bojową obu formacji. Potem jednak ich poziomy wyrównały

się-Artylerzystów dla armii austriackiej rekrutowano głównie

wśród Czechów, byli bowiem ludźmi sumiennymi i praktycz­nymi, a więc predestynowanymi do tej broni2 0. Praga miała przy tym największe tradycje artyleryjskie ze wszystkich miast monarchii. W 1744 r. na czele artylerii austriackiej stanął książę Liechtenstein, później jej wybitny reformator, notabene urodzony w Pradze2 1, a korpusem artylerii polowej dowodził generał wachmistrz polowy von Feuerstein. Dane o jego liczebności pochodzą z końca 1745 r., gdy wraz z obsadą arsenału wiedeńskiego (122), minerami (123) i woź­nicami (450) liczył prawie 2000 ludzi. Istniały też 2 korpusy artylerii narodowej, w Niderlandach i Lombardii (po 200 osób), do obsady miejscowych fortyfikacji i służby polowej. Występowała tzw. artyleria domowa, na dobrą sprawę o struk­turze cechowej, złożona z puszkarzy i załóg arsenałów poszczególnych miast monarchii (razem około 800 osób). Mundury artylerii miały barwę brudnozieloną.

Do 1722 r. w Austrii zunifikowano sprzęt, ale pozostawiono aż dziesięć typów armat (1-, 2 - , 3 - d w a rodzaje, 6-, 12-, 18-, 24-, 36- i 48-funtowych), dwa haubic (12 i 16 funtów) i cztery moździerzy (10, 30, 60 i 100 funtów). Nie rozróżniano artylerii polowej i oblężniczej, choć w bitwie używano dział lżejszego wagomiaru (do 24 funtów). Działa były ciężkie (długość luf armatnich w przypadku wagomiarów „polowych" — to 27-33 „kalibry"), co obniżało możliwości marszowe wojsk, powodowało niską szybkostrzelność, a w bitwie utrud­niało manewr i często powodowało straty sprzętu w odwrocie.

20 Por. 0 1 1 e n f e 1 d, T e u b e r, op. cit., t. 1,8. 155, oraz: Osterreichischer

Erbfolgekrieg..., t. 1, cz. 1, s. 468. 21 O t t e n f e l d , Te u b e r , op. cit., t. 1, s. 156.

44

Ten zasadniczy mankament austriackiej artylerii dostrzegł książę Liechtenstein pod Chotusicami, gdy porównał działa austriackie z mobilnym sprzętem pruskim22. Już w kampanii nad Renem przeciw Francuzom w 1744 r. stosowane więc były 3-funtowe armaty regimentowe o krótszej lufie. Przy­dzielano je po 2 regimentom wyruszającym w pole. Podobne działa większych wagomiarów wprowadzono po II wojnie śląskiej.

T T 1 * 1 • •

Wojska inżynieryjne stanowiły kilkudziesięcioosobowy kor­pus oficerski. W grudniu 1743 r. powołano słynną szkołę inżynieryjną w Wiedniu. Wspomniano już o minerach, a istniał też korpus pontonierów (60 żołnierzy).

Z sił nieregularnych najważniejsze były formacje pogranicza wojskowego. Utworzono je w XVI w. dla osłony granicy z Turcją. Pogranicze obejmowało ziemie w Chorwacji (Kroacji) i w Slavonii. System opierał się na graniczarach, czyli wolnych chłopach chorwackich i serbskich uprawiających ziemię jako lenno wojskowe i w wieku od 16 do 60 lat zobowiązanych do służby. Serbowie na pograniczu pochodzili od ludności, która na przełomie 1689 i 1690 r. odeszła z Kosowa wraz z wycofującymi się wojskami cesarskimi, w obawie przed prześladowaniami tureckimi. W jej miejsce osiedlili się w Kosowie muzułmańscy Albańczycy, wskutek czego doszło do zmiany etnicznego charakteru tego obszaru, a następnie konfliktów. Tysiące rodzin serbskich zasiliło też pogranicze emigrując na północ, za Dunaj, z ziem Serbii, które Austria zdobyła w 1718 r., ale na mocy pokoju belgradzkiego z 1739 r. musiała zwrócić je Turcji.

Graniczarzy, tak jak inne formacje tego typu, np. Kozacy w Rzeczypospolitej, stanowili element niespokojny i buntow­niczy, ale monarchia konsekwentnie dążyła do ścisłego ich podporządkowania. Wiele na tym polu osiągnął książę Sach-sen-Hildburghausen, zwierzchnik pogranicza w latach 1735-1749. Zwiększył liczbę graniczarów, znacznie podniósł

22 A. D o l l e c z e k , Geschichłe der oesterreichisch Artillerie von den fruhesten zeit bis zur Gegenwart, Wien 1887, s. 321.

45

dyscyplinę oraz narzucił obowiązek służby w wojnach innych niż z Turkami23. Następstwem reform księcia było zaliczenie w 1747 r. graniczarów do wojsk regularnych.

Pogranicze wzmacniało Austrię o liczne zastępy bitnego żołnierza, nieskłonnego do dezercji i wystawianego niewielkim kosztem ze strony państwa. W 1740 r. siły pogranicza liczyły etatowo 45 585 żołnierzy (w tym 6500 lekkiej kawalerii). Organizacja tych wojsk była terytorialna i obejmowała cztery tzw. generalaty — karlstadzki, warażdyński, Sawy, banalski. Oficerami byli przeważnie Niemcy, Austriacy i Włosi, a ko­mendę stosowano niemiecką. Siły te przeznaczone były przede wszystkim do osłony ciągle niespokojnej granicy z Turcją i walk z Turkami, a liczbę żołnierzy możliwych do użycia w inny sposób określały statuty korpusów. W przybliżeniu było to jakieś 20 tys.

Uzbrojenie graniczarów było podobne jak w regularnej piechocie i u huzarów, choć formacje kawaleryjskie używały lanc. Umundurowanie odpowiadało wzorom narodowym lud­ności pogranicza. Charakterystyczne były czarne wysokie czapki (kłobuki), sztywne i szersze u góry, oraz łapcie zwane opankami. Graniczarzy świetnie sprawdzali się w rozpoznaniu, ubezpieczeniu i małej wojnie. W walce doskonale wykorzys­tywali miejscowości, nierówności terenu i lasy oraz umiejętnie stosowali szyk rozproszony.

W ramach sił pogranicza istniała też flotylla dunajska na uzbrojonych w armatki małego wagomiaru długich łodziach wiosłowo-żaglowych, zwanych czajkami. Obsługiwał je bata­lion tzw. czajkistów. Nasuwa się zatem analogia z Kozakami zaporoskimi w Rzeczypospolitej.

Wśród wojsk nieregularnych istotne uzupełnienie sił monar­chii stanowiły polowe oddziały ochotnicze używane w „małej wojnie". Były to często formacje nietrwałe, pojawiające się i rozwiązywane. Najsłynniejszą z nich był korpus pandurów

Zob. G. E. R o t h e n b e r g, The Austrian Military Border in Croatia 1522-1747, The University of Illinois Press, Urbana 1960, s. 112-123.

46

pułkownika Trencka, sformowany z opryszków pogranicza austriacko-tureckiego, w dużej mierze muzułmanów. Nie­rzadko się zdarzało, ż'e pandurzy atakowali z okrzykiem „Allah"2 4. Znamienny jest fakt, że dowódców kompanii zwano harumbaszami, czyli tak jak hersztów band ze Slavo-nii 2 5. Maria Teresa potrzebując wojsk dała pardon generalny na rabunki pandurów i w czerwcu 1741 r. przybyli oni na Śląsk w sile 1000 żołnierzy (20 kompanii pieszych). Do 1744 r. ich oddział rozrósł się do 2500 ludzi etatu, z nieliczną konnicą. Uzbrojenie pandura stanowiła długa i dalekonośna flinta, używana też w innych ochotniczych oddziałach piechoty, 2 pistolety i turecki tasak, tzw. handżar. Umun­durowanie składało się z zielonej kurtki i charakterystycz­nego czerwonego płaszcza z kapturem, co spowodowało, że pandurów nazywano niekiedy „czerwonymi kapucynami". Chrzest bojowy ta najbardziej niezwykła formacja wojen śląskich przeszła 30 lipca 1741 r. w ataku na Sobótkę, odpartym przez pruskich grenadierów26. Ostatecznie z powo­du przestępstw popełnianych przez pandurów w 1746 r. Trencka uwięziono w zamku Spielberg w Brnie. Zmarł tam w 1749 r., notabene jako mnich kapucyn, a regiment przekształcono w regularny.

W 1744 r. istniały piesze bataliony ochotnicze po 800 osób — dalmatyński i temeszwarski, w Niderlandach wystawiono 10 kompanii pieszych, etatowo po 150 ludzi, a w Italii korpus dezerterów hiszpańskich (5 kompanii). W 1744 r. najważniej­szym konnym oddziałem ochotniczym byli huzarzy Bartolot-tiego w sile 3 szwadronów (ponad 600 koni etatu).

Niewielką rolę odgrywały garnizonowe kompanie ochotnicze w miastach krajów dziedzicznych i Węgier, razem liczyły 5 tys. ludzi. Znacznie ważniejsze były milicje krajów dziedzicz­nych, w sile do 50 tys. słabo wyszkolonych i uzbrojonych

24 O. T e i c h m a n n, Pandour Trenck, London 1927, s. 122. 25 Ibidem, s. 24 i 46. 26 DerErste..., Berlin 1893, t. 2, s. 77.

47

cywilów. Były one mniej zmilitaryzowane niż milicje we Francji, Hiszpanii czy Sardynii. Powoływano je w razie bezpośredniego zagrożenia prowincji, wykorzystywano do zadań pomocniczych, szarpania komunikacji wroga i jako uzupełnienie wojsk regularnych w obronie twierdz. Najwięcej milicji znajdowało się w Czechach (18 tys.), a także na Morawach (10-12 tys.), którędy wiodła najkrótsza droga do Wiednia ze Śląska.

Specyficzną milicją było pospolite ruszenie szlachty węgier­skiej zwane insurekcją. Zwrot ów, znamienny też dla polskiej historii, pochodził z łaciny (in surgere), języka urzędowego Węgier, a oznaczał siadanie w siodło. Liczebność insurekcji sięgała do 15 tys., głównie konnych służących po huzarsku, ale około 1/4 stanowiły oddziały piesze wielmożów węgiers­kich, tzw. hajducy (20-25% sił). Insurekcja była formacją o niskiej dyscyplinie, słabą w walnej bitwie, ale zdolną do wiązania wroga i zagrożenia jego komunikacjom.

W tym momencie wypada uczynić uwagi porządkowe do dalszej części tekstu: w odniesieniu do wojsk Austrii pojęcie żołnierze nie będzie oznaczać milicji, pospolitego ruszenia, ale wojska regularne, graniczarów i oddziały ochotnicze. Dwie ostatnie formacje jako najbardziej zbliżone do regular­nych będą określane jako wojska półregularne.

Siły Austrii w 1744 r. miały zatem wedle etatu bojowego następujące stany w poszczególnych formacjach:

— piechota regularna (etat): 151,8 tys., w tym 11 tys. grenadierów (7,2%)

— jazda regularna (etat): 43^16 tys.2 7, w tym 11-14 tys. lekkiej jazdy (huzarów)

— artyleria: 2 tys. — wojska inżynieryjne: 200-300 — graniczarzy: około 46,5 tys. (w tym 6 tys. jazdy lekkiej),

z czego do użycia poza pograniczem około 20 tys.

Rozbieżności wynikają z braku dokładnych danych co do huzarskich kompanii aukcji.

48

— polowe oddziały ochotnicze: 6-8 tys., w tym ponad 1 tys. jazdy

— milicje krajowe: około 50 tys. o nikłym stopniu mili­taryzacji

— insurekcja węgierska: około 15 tys. W 1744 r. liczebność armii odbiegała od etatu. Regularne

wojska mogły liczyć w przybliżeniu 105 tys. piechoty i 30 tys. kawalerii28 do boju, w tym 7 tys. huzarów; w sumie z artylerią i inżynierami ponad 135 tys. żołnierzy, a siły półregularne poza pograniczem 20 tys., w tym 2,5 tys. jazdy.

ARMIA SAKSOŃSKA

Saksonia była krajem niewielkim, ale gęsto zaludnionym i gospodarczo rozwiniętym. Duże znaczenie miały dla niej związki ze Śląskiem. Wskutek restrykcyjnej polityki Frydery­ka II zostały one jednak osłabione, co odbiło się na saskiej ekonomice. Do tego August III i jego wszechwładny minister Heinrich Briihl byli rozrzutni i niegospodarni. Mimo to Saksonia wystawiała dużą armię. Od kwietnia 1742 r. dowodził nią jako generał feldmarszałek Jan Adolf II książę (herzog) Sachsen-Weissenfels (urodzony w 1686 r.)2 9. W latach 1733-1735 dowodził wojskami saskimi zwalczającymi w Pol­sce stronników Leszczyńskiego z konfederacji dzikowskiej. Był on ofiarnym i odważnym żołnierzem, ale z pewnością

28 Zob. O. G r o e h l e r , Die Kriege Friedrichs II, Berlin 1968, s. 47; podaje sity Austrii w chwili agresji Prus na 192 tys. żołnierzy, najpewniej za Der Zweite..., t. 1, s. 54 — jest tu mowa o etacie 219 tys. wojsk regularnych (bez artylerii) w lipcu 1744 r., co po odjęciu brakujących do etatu 24 080 piechoty i 2647 kawalerii daje 192 tys. Nie był to jednak stan bojowy, ale zaopatrzeniowy, czyli z chorymi, rannymi, odkomenderowanymi, a nawet (sic !) jeńcami w niewoli u wroga, często dużo wyższy niż stan zdolnych do służby. Por. Krel l , op. cit., s. 71, przypis 1 i 2; Der Zweite..., t. 1, mapa przelądowa 2.

29 O. S c h u s t e r, F. F r a n c k e, Geschichte der sdchsischen Armee, Leipzig 1885, t. 2, s. 20.

49

miernym strategiem. Potrafił dbać o interesy armii, często w opozycji do Briihla, a po jego śmierci saskie siły zbrojne bardzo podupadły30. Ważny organ stanowiło tajne Kolegium Rady Wojennej w Dreźnie, które w czasie pokoju pełniło wobec wojsk funkcje administracyjne.

Kraj podzielony był na 4 okręgi wojskowe tzw. generalaty z generałami broni na czele. Podlegali im generałowie lejtnanci i generałowie majorowie. Generalicja saska w stosunku do liczby wojsk była bardzo liczna, a w jej skład wchodzili trzej nieślubni synowie króla Augusta II Mocnego: Friedrich August hrabia Rutowski i Johann Georg Kawaler Saski byli szefami generalatów, a Friedrich August hrabia Cosel miał rangę generała majora. Warto zaznaczyć, że pod koniec II wojny śląskiej Rutowski objął naczelne dowództwo. Najstarszy i najwybitniejszy z bastardów Augusta II, Maurycy Saski, służył w armii francuskiej. Był to ostatni wielki wódz królewskiej Francji.

Korpus oficerski wywodził się z saskiej szlachty, przygoto­wywanej w korpusie kadetów (istniał od 1725 r.). Prezentował wysoki poziom fachowy, co w wielkim stopniu było zasługą hrabiego Rutowskiego. Dbał on bardzo o wyszkolenie i morale oficerów, szczególnie młodej kadry. Stan szeregowców uzupeł­niano przez werbunek w Saksonii, ułanów werbowano w Rze­czypospolitej, szwoleżerów w dużej mierze też.

Piechotę saską w 1744 r. tworzyło 16 regimentów (w tym 3 gwardii) po 2 bataliony. W regimencie było 12 kompanii zwykłych po 99 szeregowych i 2 kompanie grenadierów po 96 szeregowych. W sumie saski regiment piechoty liczył według etatu 1667 żołnierzy stanu bojowego.

Piechota saska była znakomicie wyszkolona. Zunifikowane regulaminy, podobnie jak w Prusach, kładły nacisk na szybkość strzelania, przy czym część regimentów używała flint ze stemplem żelaznym. Broń pochodziła z fabryki w Suhl i należała do najlepszych w Europie. Szyk był czteroszeregowy. Ogromne

30 Kre l l , op. cit., s. 157.

4 — Strzegom...

50

zasługi dla wyszkolenia piechoty, tak jak w przypadku korpusu oficerskiego, położył hrabia Rutowski.

Piechurzy sascy od 1734 r. nosili białe mundury, oprócz Przybocznej Gwardii Grenadierów ubranej na czerwono. Czapki grenadierów były podobne do pruskich czapek fizylier-skich, czyli przypominały kształtem infułę biskupią.

Saską konnicę regularną w 1744 r. stanowiły 2 regimenty gwardii (Gardes du Corps i Gwardia Karabinierów), 8 regimen­tów kirasjerów, 4 dragonów, 3 szwoleżerów, a czwarty formowano w Rzeczypospolitej, podobnie jak pozostałe, które powstały w latach 1734—1735 do walki z konfederacją dzikowską. Sasi potrzebowali wtedy jazdy równie mobilnej jak konfederacka31.

Regiment Gardes du Corps liczył 4 szwadrony, a jego stan bojowy 728 ludzi. Karabinierzy tworzyli 6 szwadronów, a stan bojowy osiągał 765 ludzi. Regimenty kirasjerskie i dragońskie miały po 2 szwadrony i 400-408 ludzi do boju, a regimenty szwoleżerskie 4 szwadrony i 740 żołnierzy stanu bojowego.

Regimenty gwardii stanowili kirasjerzy. Karabinierzy, na wzór podobnej formacji z Francji, uzbrojeni byli w karabinki gwintowane. Gardes du Corps nosiła czerwone mundury, a inne regimenty kirasjerskie koloru paille, tak jak w Prusach. Mundury dragońskie były czerwone. Uzbrojenie szwoleżerów, czyli lekkokonnych, złożone było z pałasza i karabinka gwintowanego. Mundury nosili zielone.

Kawaleria saska walczyła w szyku trzyszeregowym. Uwa­żana była za bardzo dobrą; kilkadziesiąt lat wcześniej przeszła przecież szkołę najlepszą z możliwych — walk ze świetną jazdą szwedzką Karola XII.

Szczególną formacją jazdy armii saskiej byli ułani. Rekrutowano ich w zasadzie z Tatarów litewskich i często w armii saskiej zwano właśnie Tatarami3 2. Oddziały tatarskie

31 S c h u s t e r , F r a n e k e , op. cit., Leipzig 1885, t. 1, s. 210. 32 J. Z i e k u r s c h, Sachsen und Preussen um die Mitte des achtzehnten

Jahrhunderts, Breslau 1904, s. 222.

51

pojawiły się w służbie saskiej w sile 1200 jeźdźców już w 1700 r., ale po wojnie północnej pozostały tylko 2 tzw. dworskie chorągwie tatarskie (300 kawalerzystów). Ich towa­rzyszy zwano ułanami, ale określenie takie jako nazwę formacji zastosowano po raz pierwszy w 1735 r. W roku tym regimen-tarz koronny Józef Potocki pod Zakliczynem przeszedł od „Łasa do Sasa", a jego liczne chorągwie tatarskie przyjęte zostały do armii saskiej33. W okresie pokoju ułani osłaniali drogę z Warszawy do Drezna i pełnili służbę kurierską pomiędzy stolicami Augusta III.

W 1741 r. w służbie saskiej było 15 chorągwi ułanów, a w 1744 r. już 23 chorągwie. Tworzyły one 3 pułki po 6-9 chorągwi. Największy rozwój formacji ułańskich armii saskiej nastąpił po zawarciu w styczniu 1745 r. układu w Warszawie. Układ przyznawał Sasom znaczne subsydia angielskie i holen­derskie na potrzeby wojny z Prusami. Najlepszym sposobem wykorzystania pieniędzy w celu szybkiego powiększenia wojsk (układ zawarto w toku wojny) był zaciąg jazdy w Rzeczypos­politej. Było tam dużo ubogiej szlachty, Kozaków i Tatarów, występowały liczne oddziały prywatne, a z jej terytorium można też było dokonać zaciągów na Krymie i w Mołdawii. W rezultacie, do wiosny 1745 r. było gotowych do boju 6 pułków z 45 chorągwiami, razem ponad 4200 ludzi etatu3 4, a w Polsce formowały się jeszcze 2 pułki (16 chorągwi z ponad 1700 żołnierzami etatu) 3 5 i pokrewna formacja bośniaków (6 kompanii z 671 żołnierzami etatu)3 6. Chorągwie ułanów, wzorem jazdy polskiej, składały się z towarzyszy i pocztowych, po 40 lub 50 takich i takich, a do tego 7 osób sztabu; etat wynosił zatem od 87 do 107 żołnierzy do boju. Ułani uzbrojeni byli w szablę, lancę, karabinek i pistolet,

33 J. W i e 1 h o r s k i, Lanca, w: „Studia i materiały do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego", 1974, t. VI, s. 84.

34 K e i b e l , op. cit, załączniki, s. 41*. 35 Krel l , op. cit., s. 55. 36 Ibidem.

52

a odzienie wierzchnie stanowił biały kontusz z niebieskimi wyłogami.

Ówczesne formacje ułańskie miały charakter półregularny. Nawiązywały do jazdy lekkiej Rzeczypospolitej i rosyjskich kozaków. Przeznaczone były do rozpoznania, ubezpieczeń i pościgu, a nie do rozstrzygnięć na polu bitwy. Znacznie zatem różniły się od tych ułanów, jacy utkwili w historycznej pamięci Polaków, czyli świetnych pułków Legii Nadwiślań­skiej, Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, zdolnych w boju zwyciężyć niemal każdego przeciwnika. Wydaje się, że charakter pierwszych formacji ułańskich, szczególnie tych o tatarskiej proweniencji, odda w przybliżeniu opis Aleksandra Fredry, poświęcony kozakom czasów napoleońskich: „Kozak roztropny...i trzy dni jeść nie będzie...byle niebezpieczeństwa uniknąć. ...ma niepojęty talent orientowania się; nigdy nie zapuści się tam, skąd cofnąć się nie można. Nie przetniesz mu drogi, nie wpędzisz na bagna, bo choćby pierwszy raz był w jakim kraju, znajduje ledwie nie psim swędem ścieżki i przesmyki, których trzymać się należy. Śpiącego nikt nie zaszedł. Czujny jak żuraw. Nie ma on szlachetnej odwagi, nie ma wstydu tchórzostwa. Nie uderzy na nieprzyjaciela, jak tylko trzech na jednego. Na lufkę nie natrze za nic w świecie. Za pierwszym armaty wystrzałem niknie jak kamfora"37.

Bardzo dobra była saska artyleria złożona z batalionu w sile 548 żołnierzy (4 kompanie). Nosiła mundury zielone. W 1744 r. utworzono akademię artylerii. W użyciu były armaty 3-, 6-, 12-i 24-funtowe oraz haubice. Lekkie 3-funtówki przydzielano do batalionów po 2, nazywając je działami szybkostrzelnymi. Korpus inżynierów liczył 43 osoby, głównie oficerów.

Wojska nieregularne stanowiły 4 regimenty milicji (po jednym na generalat), każdy po 3 bataliony i 2000 ludzi oraz 5 garnizonowych oddziałów ochotniczych (w sumie 852 żołnierzy) do obsady małych fortec. Milicja nosiła czerwone mundury.

37 A. F r e d r o , Trzy po trzy, Warszawa 1957, s. 161.

53

Etatowy stan bojowy sił saskich w 1744 r. był następujący: — piechota regularna: 26,7 tys., w tym 3,8 tys. grenadierów

(14,2%) nie licząc gwardii — kawaleria regularna: 10,7 tys., w tym 4,3 tys. kawalerii

lekkiej — artyleria: 550 — wojska inżynieryjne: charakter kadrowy — wojska ochotnicze garnizonowe: 850 — milicja: 8 tys., w znacznym stopniu zorganizowane na

wzór wojskowy. W 1745 r. siły saskie, regularne i nieregularne przekraczały

55 tys. ludzi etatu38. Choć do jego wypełnienia brakowało około 10 tys., to i tak przed zjednoczeniem Niemiec Saksonia nigdy nie miała tak licznych wojsk.

ARMIA PRUSKA

W państwie pruskim sprawy armii skupiały się w ręku władcy. W czasie pokoju zaopatrzenie wojsk należało do administracji państwa. Istniało odrębne dowództwo terytorialne Prus Wschodnich, nie miało jednak kompetencji operacyjnych, lecz tylko organizacyjne, inspekcyjne i szkoleniowe. Podobne dowództwo powstało na Śląsku. Reszta państwa podlegała w tym względzie bezpośrednio monarsze.

Gradacja najwyższych stopni wojskowych wyglądała na­stępująco: feldmarszałek, generał broni (piechoty lub kawale­rii), generał lejtnant, generał major.

Król Fryderyk II w 1740 r. nie miał doświadczeń w dowo­dzeniu, ale dysponował dużą wiedzą teoretyczną, wyniesioną głównie z lektur klasyków militarnych starożytności, którzy działali nań szczególnie inspirująco. W 1734 r. Fryderyk był obserwatorem przy armii księcia Eugeniusza Sabaudzkiego i przekonał się, że wojskom austriackim jest daleko do doskonałości. W kilka lat później ta praktyka ułatwiła mu

38 Krel l , op. cit., s. 56.

54

podjęcie decyzji o ataku na Śląsk. Skrajnie nieufny i bardzo pracowity układał plany wojny bez doradców i sztabu, którego właściwie nie miał. W toku pierwszych kampanii nie wykazał się wielkim talentem militarnym. Miał wiele koncepcji teore­tycznych, ale pod Małujowicami i Chotusicami nie panował w pełni nad dowodzeniem; II wojna śląska miała być więc testem jego wartości jako wodza.

Zaraz po monarsze największą rolę w wojskowości pruskiej odgrywał książę Leopold von Anhalt-Dessau. Wcześniej był on najbliższym przyjacielem i współpracownikiem „króla żołnierzy". Tak jak wielu małych książąt Rzeszy służył zatem władcy większego państwa. Wobec dyletantyzmu Fryderyka Wilhelma I w zakresie sztuki wojennej, właśnie Leopold tworzył koncepcje taktyki, szkolenia i struktur organizacyjnych armii. Fryderyk II nazwał go twórcą armii pruskiej39. Dowo­dząc piechotą pruską przyczynił się do sukcesów Eugeniusza Sabaudzkiego w wojnie o sukcesję hiszpańską, szczególnie w niezwykle ważnych bitwach pod Hóchstadt w 1704 r.40

i pod Turynem w 1706 r. W czasie wojen śląskich również wykazał duży kunszt dowódczy. Z czasem nazwano go „Starym Dessauerem". Człowiek ten jak nikt inny uosabiał bezwzględną dyscyplinę armii pruskiej, tzw. pruski dryl.

Dowódcą wysokiej klasy był feldmarszałek (od 1740 r.) Kurt von Schwerin. Cieszył się dużym zaufaniem króla i zdecydowa­nie na nie zasługiwał. Uratował dla Prus bitwę pod Małujowica­mi, gdy Fryderyk opuścił pole walki sądząc, że batalia jest przegrana. Był człowiekiem wykształconym, znał francuski, włoski i łacinę. Ceniono go w Europie ze talenty wojskowe i nawet nazywano „Małym Marlborough", nawiązując do wielkiego wodza angielskiego z początku XVIII w. Dążył do ulżenia doli żołnierzy, co wywołało spory z „Dessauerem" i powstanie na tym tle dwóch stronnictw wśród generalicji i oficerów.

39 Der Erste..., t. I, s. 24-25. 40 Z reguły jest w zestawieniach decydujących bitew w dziejach świata.

55

Feldmarszałkiem był syn „Starego Dessauera" L^poj^ Maksymilian von Anhalt-Dessau. Odegrał on wielką rcjię p o cj Chotusicami i na polu tej bitwy otrzymał buławę41.

Struktura wojsk nie była tak zróżnicowana jak w Austrii. Liczyła się tylko armia regularna, oddziały ochotnicze w za­sadzie nie istniały, a milicje miały znaczenie marginalne.

Oficerowie wywodzili się ze szlachty królestwa, przy czym w mniej prestiżowych formacjach, jak: huzarzy, artyleria czy wojska inżynieryjne, dopuszczano mieszczan. W regimentach huzarów dużą rolę odgrywali oficerowie z Węgier, głównie protestanci, napływający do Prus przede wszystkim między obu wojnami śląskimi. Szeregowych werbowano w kraju i za granicą oraz rekrutowano w systemie kantonowym42. W 1743 r. system ów wprowadzono także na Śląsku. W czerwcu 1742 r. Fryderyk wydał zarządzenie, aby 2/3 szeregowców kompanii piechoty rekrutować z cudzoziemców43. Szło o to, by gos­podarce kraju nie odbierać rąk do pracy.

Fryderyk Wilhelm I uporczywie dążył do tego, aby do jego armii trafiali ludzie jak największej postury. Skrajnym tego wyrazem była słynna „gwardia olbrzymów"; tak oszczędny w innych sprawach król wydał na nią wielkie sumy. Również konie jazdy pruskiej były bardzo duże. W latach dwudziestych książę Sabaudzki odbył wizytę w Berlinie i przyjrzał się oddziałom pruskim. Pochwalił ich wyszkolenie, ale w raporcie do Wiednia podkreślał, że w ciężkiej kampanii, przy trudnoś­ciach zaopatrzeniowych, szybciej one zmarnieją niż armia złożona z ludzi i koni mniejszych, wymagających mniej pożywienia44. Była to opinia zawołanego praktyka, a w na­szych czasach jej trafność wykazały sytuacje skrajnie złych warunków żywieniowych, np. w obozach koncentracyjnych, gdzie łatwiej było przeżyć ludziom niewielkiej postury.

41 K. P r i e s d o r f f, Soldatisches Fuhrerlum, Hamburg 1936, t. 1, s. 143. 42 Kantonów nie przewidywano dla huzarów. 43 Jany, op. cit., t. 2, s. 77. 44 A. Ar net h, Prinz Eugen von Savoyen, Wien 1858, t. 3. s. 202-203.

56

Za czasów Fryderyka Wilhelma I gwardia formalnie nie istniała. Faktycznie rolę taką odgrywał regiment piechoty szefostwa króla (nr 6), tzw. gwardia olbrzymów. Fryderyk II rozwiązał ten kosztowny regiment, a w lipcu i sierpniu 1740 r. utworzył gwardię. Składała się ona z regimentu królewskiego (nr 15; wcześniej regiment następcy tronu) w sile 3 batalionów, w praktyce grenadierskich, a także pozostałości „gwardii olbrzymów", czyli 1 batalion grenadierów gwardii jako regimentu nr 6. Istniała też Gardes du Corps (regiment konny nr 13) w sile 1 szwadronu.

Piechota pruska dzieliła się na polową i garnizonową (do obsady twierdz). W piechocie polowej były obok gwardii regimenty piesze (potocznie muszkieterskie) i fizylierskie; te ostatnie stanowiły jednostki nowo utworzone, złożone z mniejszych żołnierzy. W 1744 r. istniało 95 batalionów w 47 regimentach (w tym 14 fizylierskich), z tego 44 regimenty po 2 bataliony. Inna struktura występowała obok gwardii tylko w regimencie księcia Leopolda Anhalt-Dessau, który liczył 3 bataliony.

W 1744 r. wojska garnizonowe liczyły 8 regimentów po 2 bataliony, w tym po 3 regimenty w Prusach Wschodnich i na Śląsku, 1 w Brandenburgii i 1 Nowej Marchii, 5 samo­dzielnych batalionów na zachód od Łaby i 8 kompanii inwalidów, tzw. nowego regimentu garnizonowego, rozrzuco­nych po kraju.

Na batalion przypadało 5 kompanii muszkieterskich lub fizylierskich, lub garnizonowych i 1 grenadierska.

W ramach oddziałów piechoty znajdował się regiment pionierów45, powstały w 1742 r. w Nysie. Jego szefem był pułkownik von Walrave, najsłynniejszy inżynier Fryderyka II. Regiment miał w zasadzie liczebność dwubatalionowego regimentu pieszego, składał się z 10 kompanii pionierów i 2 minerów, potem dołączono do nich oddziałek pontonierów. Powstanie regimentu było rewolucją w pruskich wojskach

45 Nr 49 bo nr 48 „czekał" na regiment utworzony dopiero w 1756 r.

57

inżynieryjnych. W 1740 r. liczyły one tylko kilkudziesięciu ludzi, przeważnie oficerów, a po utworzeniu regimentu chyba tylko Francja i Turcja miały liczniejsze formacje inżynieryjne.

Zdecydowana większość kompanii grenadierskich była na czas wojny łączona w bataliony, najczęściej po 4 kompanie. Dotyczyło to także kompanii regimentów garnizonowych, a bataliony z ich kompaniami grenadierów używano w polu. W 1744 r. powołano 25 batalionów grenadierów, a w 1745 r. istniało ich 30.

Regiment piechoty złożony z 2 batalionów miał bez grenadierów 1322 żołnierzy do walki, w tym 1140 szeregow­ców, czyli po 114 na kompanię. Regimenty garnizonowe niewiele różniły się od polowych. Czterokompanijny batalion grenadierów miał 578 ludzi do walki, w tym 480 szeregowych. Występowali nadto nadliczbowi, dopiero szkoleni, służący bez karabinów i przeznaczeni do uzupełniania szeregów w razie strat. W zwykłej kompanii było ich 8, a u grenadierów 10.

Piechota uzbrojona była we flinty wzór 1723 ze stemplem żelaznym. Produkowano je w Poczdamie i Spandau. Po doświadczeniach bitwy małujowickiej zwiększono liczbę ła­dunków w ładownicy z 30 do 60. Od 1744 r. w kompanii grenadierów jej 6 kaprali dostało karabiny gwintowane. Mundury piechoty były granatowe, spodnie w regimentach polowych białe, a w garnizonowych granatowe. Muszkieterzy mieli kapelusze, fizylierzy czapki przypominające infułę biskupią, a grenadierzy wysokie i spiczaste czapki w kształcie głowy cukru.

Twórcą i wychowawcą piechoty pruskiej był książę Anhalt-Dessau. Piechotę wyróżniał nieosiągalny w innych armiach poziom wyszkolenia, wręcz wytresowania, żelazna dyscyplina, szyk trzyszeregowy zamiast czteroszeregowego i używanie stempla żelaznego. Od 1698 r. stemple takiego typu stosowane były w regimencie Anhalt-Dessau, a od 1718 r. w całej armii. Piechota pruska miała ujednolicone regulaminy (z 1726 i 1743 r.). Preferowały one ogień plutonami: każdy batalion,

58

4- czy 5-kompanijny, taktycznie dzielił się na 8 plutonów strzelających na przemian; najpierw plutony nieparzyste, a potem parzyste. Przy strzelaniu szereg pierwszy (najwięksi żołnierze) przyklękał na kolano, drugi (najmniejsi żołnierze) strzelał ponad pierwszym, a trzeci między żołnierzami drugiego szeregu. Regulaminy kładły nacisk na szybkie strzelanie i zdecydowany ruch do przodu. Według doktryny pruskiej zwyciężało wojsko, które nie cofało się przed ogniem nieprzyjaciela, a nie cofało się wtedy, jeśli żołnierze bardziej niż wroga bali się przełożonych — stąd dryl. Stempel żelazny zamiast drewnianego, szyk trójszeregowy zamiast czteroszeregowego (czwarty szereg nie strzelał) i wysoki poziom wyszkolenia powodowały, że stosunek wydajności ognia Prusaków do innych armii wynosił 2,5:1, a niekiedy i więcej46.

Już w czasach Fryderyka Wilhelma I piechota pruska była znakomicie przygotowana do zadań bojowych. Nie wykluczało to jednak dalszego postępu; pod Małujowicami piechota pruska stosowała tylko prosty ruch do przodu, a już rok później pod Chotusicami zademonstrowała całą gamę kunsztownych ma­newrów taktycznych.

W systemie militarnym Fryderyka Wilhelma I i księcia Leopolda na plan dalszy zeszła kawaleria. Na podstawie jednostronnych doświadczeń z wojny o sukcesję hiszpańską książę Leopold uznał, że przy wielkim natężeniu ognia nadchodzi zmierzch jazdy i tylko piechota będzie rozstrzygać bitwy. Rola konnicy miała się ograniczyć do osłony skrzydeł piechoty. W taktyce jazdy preferowane było strzelanie z konia, a nie szarże, wykonywane co najwyżej kłusem. 1/3 ćwiczeń regimentów konnych (kirasjerów) wykonywano pieszo, a w dragonii aż 2/3! Wśród ćwiczeń na koniu zbyt wiele uwagi poświęcano strzelaniu z konia, a mało jeździe. Złe założenia szkoleniowe, ciężkie konie i ciężcy ludzie powodo-

46 Por. W. Ru s t ó w , Geschichte der lnfanterie, Gotha 1858, t. 2, s. 237-239.

59

wały ociężałość tej broni. Były to istne „kolosy na sło­niach"47. Pod Małujowicami jazda ta została zmieciona przez austriacką. Po bitwie król stwierdził: „piechurów mam jak Cezar, ale kawalerzyści nie są nawet warci, żeby ich diabli wzięli"48. Fryderykowi pozostało dokonać zmian. Pierwsze ich rezultaty pojawiły się już pod Cho­tusicami, gdy jazda pruska szarżowała dość bezwładnie i przy bardzo dużych stratach, ale z zaciętością i odwagą. Postawa ta nagrodzona została licznymi odznaczeniami49.

Wielka reforma kawalerii pruskiej nastąpiła między wojnami śląskimi. Regulamin z 1743 r. nakazywał intensywne ćwiczenia konne. Na plan pierwszy zdecydowanie wysuwał szarżę, w końcowej fazie prowadzoną w cwale, przez kirasjerów i dragonów w trzech szeregach, a huzarów w dwóch. W pier­wszej linii stawali kirasjerzy, w drugiej dragoni, w trzeciej i w rezerwie huzarzy. Przyjęto zasadę maksymalnej ofensyw-ności. Oficerom kawalerii, jeśli pozwolili się zaatakować wrogowi nim sami zaatakowali, groziła degradacja. Strzelanie z długiej broni palnej dopuszczano tylko na rekonesansie i w walce pieszej. Pistoletów można było użyć dopiero po przełamaniu wroga. Była to bardzo dobra taktyka. Pewna słabość leżała w tym, że w szykach istniały tylko minimalne przerwy między szwadronami i regimentami. Dawało to dużą siłę uderzenia, ale ograniczało elastyczność.

W 1744 r. było 13 regimentów kirasjerów (do 1742 r. nazywanych konnymi), w tym 12 po 5 szwadronów i Gardes du Corps w sile 1 szwadronu. W dragonii 10 regimentów miało po 5 szwadronów, a 2 po 10 szwadronów. Do tego dochodziło 8 regimentów huzarów po 10 szwadronów. Regi­menty w sile 10 szwadronów, czyli huzarskie i 2 dragońskie, dzieliły się na 2 bataliony.

47 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 1, cz. 1, s. 550. 48 J a n y, op. cit., t. 2, s. 42. ń27-629 49 Por. Ósterreichischer Erbfolgekrieg.... Wier, 1898, t. 3, s.

679-680 i załącznik XLVII.

60

Każdy szwadron kirasjerów i dragonów liczył 132 szerego­wych. Regimenty po 5 szwadronów miały od 774 do 777, po 10 szwadronów 1550, a Gardes du Corps 164 żołnierzy do boju. Szwadron huzarów liczył 102 szeregowych, a stan bojowy regimentu 1156. W szwadronie huzarów znajdowało się 10 flankierów na najlepszych koniach i uzbrojonych w karabinki gwintowane. W szwadronie kirasjerów i dragonów było 12 nadliczbowych, a huzarzy ich nie mieli.

Kirasjerzy mieli mundury koloru paille (słomiany), a 1 re­giment żółte. Nosili tylko napierśnik, w gwardii polerowany i błyszczący, a w pozostałych regimentach czarny. Dragoni mieli białe mundury, ale w 1745 r. dla odróżnienia od Austriaków wprowadzono jasnoniebieskie. Nie wszystkie regimenty jednak otrzymały je przed końcem wojny. Różno­rodne kolory mundurów występowały u huzarów, w zależno­ści od regimentu. Mieli oni czapki filcowe w kształcie ściętego stożka.

W latach 1740-1745 bardzo wzrosła liczba huzarów, z 9 do 80 szwadronów. Wynikło to z potrzeby walki przeciw licznym i dokuczliwym lekkim wojskom Marii Teresy. Król Prus, inaczej niż inni władcy, nie ograniczył zastosowania huzarów do „małej wojny". Uczynił z nich kawalerię regularną, zdolną do skutecznego działania w zwartych szykach w walnych bataliach. Miało to przełomowe znaczenie, chociaż kierunek ten zaznaczył się wcześniej w przypadku saskich szwoleżerów. Polegał na odejściu od wąskiej specjalizacji lekkiej jazdy i stworzeniu z niej uniwersalnego narzędzia walki. Rozwiązanie to zostało potem przyjęte w innych armiach i otworzyło lekkiej kawalerii drogę do pozycji, jaką uzyskała w XIX w. W zasadzie matką tego wynalazku była potrzeba. Król Prus mając relatywnie małe środki nie mógł pozwolić, by znaczna część jego jazdy nadawała się tylko do „małej wojny".

W latach 1741-1742 istniał w Prusach regiment ułanów rekrutowany w Rzeczypospolitej. W grudniu 1741 r. Prusacy zawarli nawet umowę z Sasami o werbunku Tatarów w Rze-

61

czypospolitej5 . Fryderyk powołał regiment z racji uznania dla ułanów saskich51. Jego dowódcą i szefem był pułkownik Georg Christoph von Natzmer5 2. Pierwszy bój regiment stoczył 7 czerwca 1741 r. pod Gnojną koło Grodkowa. Został tam zaskoczony i pobity przez huzarów węgierskich, przy czym walka wykazała słabe wyszkolenie ułanów w uży­ciu lanc 5 3. W czasie wyprawy morawskiej regiment zawiódł króla, szczególnie co do dyscypliny. W liście z 1 kwietnia do „Starego Dessauera" Fryderyk pisał, że „ułani nie za­sługują na swój chleb" 5 4, a 4 czerwca 1742 r. wydał rozkaz przekształcenia ułanów w regiment huzarów. Z kolei w monografii Natzmera wskazano jako powód przekształcenia fakt, że uzbrojeni w lance, karabinki, pistolety i szable ułani byli formacją dość ciężką, a takich istniała już wy­starczająca liczba w armii pruskiej5 5 (Napoleon zaliczał lansjerów, obok dragonów, do jazdy średniej, a huzarów do lekkiej). Ułani Natzmera, wtedy już formalnie huzarzy, byli bohaterami ostatniego godnego uwagi boju I wojny śląskiej. 9 czerwca 1742 r. ich nieliczny spieszony oddział w pięciogodzinnej walce obronił Głogówek przed zagonem 1000 jazdy węgierskiej56.

Huzarzy Natzmera pozostali najbardziej polskim z re­gimentów jazdy Fryderyka II, bo ich kadra w dużej mierze

50 Jany, op. cit., s. 55. 51 W i e 1 h o r s k i, op. cit., s. 86. 52 Dowódca regimentu był bratankiem pierwszego pruskiego generała

pietysty Dubislava Gneomara von Natzmera (1654—1739), feldmarszałka od 1728 r. Por. Kathe, op. cit., s. 58; P r i e s d o r f f , op. cit., s. 67 i 366.

53 M. R i 11 a u, Geschichte des Ulanen-Regiments von Katzler (Schlesisches) Nr 2 1745-1919, Berlin 1931, s. 1-2.

54 Ibidem. G. D o r n, J. E n g e 1 m a n n, Kavallerie Regimentem Friedrich des Grossen, Friedeberg 1984, s. 128.

55 G. N a t z m e r , George Christoph von Natzmer, Chef der weissen Husaren, Hanower 1870. Autor miał dostęp do książki przed zalaniem magazynu Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu; obecnie nie umie podać strony, na której była ta informacja, a w innych bibliotekach książki nie znalazł.

56 Der Erste..., t. 3, s. 316.

62

pochodziła z Rzeczypospolitej57. Garnizony regimentu znaj­dowały się na Śląsku, blisko polskiej granicy, w Oleśnicy, Miliczu i okolicach58. W szeregach tego regimentu kształ­tował się jako oficer kawalerii Friedrich Wilhelm von Seydlitz (urodzony w 1721 r.), najwybitniejszy dowódca jazdy w dziejach Prus i najsłynniejszy kawalerzy sta Europy II połowy XVIII w. Służył on u Natzmera w latach 1743-1752, przez większą część tego okresu jako major. Fryderyk Engels, godny uwagi jako historyk wojskowości, ale hiperkrytyczny wobec jazdy Napoleona, wręcz napisał: „...nawet... Murat wyglądałby na politowania godną figurę, jeśliby go porównać z Seydlitzem"5 9.

Najbliższym druhem Seydlitza był oficer regimentu Na­tzmera z lat 1742-1757, Szwajcar Charles Emmanuel de Warnery. Między nim a Seydlitzem miała istnieć braterska przyjaźń60. Warnery po 1766 r. służył przez kilka lat jako generał major w armii polskiej61, a potem wrócił na Śląsk. Napisał wiele prac o tematyce militarnej. Max Jahns w fun­damentalnym dziele o dawnym piśmiennictwie wojskowym uznał Warnery'ego za jednego z najbardziej płodnych i błys­kotliwych autorów wojskowych oświecenia62. Mecenasem Warnery'ego był sam Adam Kazimierz Czartoryski, komendant Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Warnery pisał po francusku, a wiele jego dzieł miało pierwsze wydanie w Polsce6 3. Najważniejsze z nich, czyli praca o kawalerii, wydane zostało w Lublinie w 1781 r. M George Denison, autor znakomitej

57 D o r n, E n g e 1 m a n n, op. cit., s. 13. 58 G. G i e r a t h s, Die Kampftiandlungen der brandenburgischen-preussis-

che Armee, Berlin 1964, s. 276. 59 F. E n g e 1 s, Wybrane pisma wojskowe, Warszawa 1962, s. 507. 60 K. P r i e s d o r f f , Seydlitz, Berlin 1933, s. 21. 61 W a r n e r y , op. cit., s. 1. 62 Zob. M. J a h n s , Geschichte der Kriegswissenschaften vornemlich in

Deutschland, Mlinchen-Leipzig 1891, t. 3, s. 2085-2086. 63 K. E s t r e i c h e r, Bibliografia polska, Kraków 1938, t. 32, s. 203-205. 64 K. E. W a r n e r y , Remargues sur la Cavalerie, Lublin 1781.

63

historii kawalerii, określił tę książkę Warnery'ego jako „naj­lepszą pracę owych czasów (XVIII w. — R. K.) o organizacji i taktyce kawalerii" 6 5. Wzbudziła ona duże zainteresowanie w Europie6 6, a jej pierwsze wydanie po polsku pojawiło się w Paryżu w dobie Wielkiej Emigracji67. Warto dodać, że Warnery, którego losy tak splotły się z Polską, urodził się w 1719 r. w Morges6 8, czyli miejscowości zapisanej później w naszej historii69.

W regimencie Natzmera służył także najwybitniejszy z pol­skich kawalerzystów Fryderyka II Paweł Józef Małachowski. Do służby pruskiej wstąpił z armii saskiej w 1741 r. 7 0 Od 1746 r. był dowódcą 7 regimentu huzarów (żółci huzarzy), a w latach 1753-1775 jego szefem, osiągając rangę generała lejtnanta71. Przyjaźnił się z Seydlitzem i Warnerym.

Ciekawe, że najsłynniejszy dowódca jazdy II połowy XVIII w. i autor najwybitniejszego wówczas dzieła o kawalerii pochodzili z jednego pruskiego regimentu i to tego, który z racji dużej liczby polskiej kadry był najmocniej związany z naszym krajem. Powstaje pytanie, czy na Seydlitza i War-nery'ego wpłynęły wspaniałe tradycje jazdy Rzeczypospolitej?

W 1744 r. do przodujących w Europie należała artyleria pruska. O jej wartości decydowały rozwiązania dotyczące sprzętu. Jego ujednolicenia dokonano, tak jak w Austrii, do 1722 r., jednak działa systemu z 1722 r. były ciężkie, choć nie tak jak austriackie; lufy miały długość od 21 do 24 kalibrów. Pozostawiono armaty 3-, 6-, 12- i 24-funtowe, haubice 18-funtowe, a moździerze 50- i 75-funtowe. Przełom nastąpił w 1740 r., jeszcze za panowania Fryderyka Wilhelma I.

65 G. D e n i s o n, Geschichte der Camllerie, Berlin 1879, s. 291. 66 W a r n e r y , Uwagi..., s. 1-2 67 Ibidem. 68 E s t r e i c h e r , op. cit., Warszawa 1938, t. 32, s. 204. 69 W 1936 r. powstał tara tzw. Front Morges, z którego wyłoniło się potem

Stronnictwo Pracy, czyli partia generała Władysława Sikorskiego. 70 P r i e s d o r f f , Soldatisches..., s. 465. 71 D o r n, E n g e 1 m a n n, op. cit., s. 140.

64

Kapitan von Holtzmann skonstruował wtedy armatę 24-fun-tową o długości lufy 16 kalibrów. Konstrukcja ta sygnalizowała nową epokę dziejów artylerii, związaną z mniejszą masą sprzętu i jego większą manewrowością. Fryderyk II szybko docenił perspektywy stąd wynikające. W 1740 r. Holtzmann skonstruował jeszcze lekkie armaty 3-, 6- i 12-funtowe. Za przykładem Prus poszła Austria (regimentówki Feuersteina i reforma Liechtensteina), a za nią Francja. System artylerii francuskiej z 1765 r. stosowany przez Napoleona był stworzony przez Gribeauvala, który w latach 1758-1762 służył w artylerii austriackiej i poznał reformy Liechtensteina.

W pruskiej artylerii polowej w czasie I i II wojny śląskiej stosowano armaty Holtzmanna 3-, 12- i 24-funtowe o długości lufy 16 „kalibrów", moździerze 10-funtowe, a od 1744 r. haubice 10-funtowe. Minimalną rolę odgrywały armaty 6-funtowe, w I połowie XIX w. najpowszechniejsze przecież działo armii europejskich. Otóż w Prusach uznano je wtedy za zbyt ciężkie na regimentówki i za słabe na sprzęt ciężkich baterii.

Artyleria polowa była zasadniczo bronią wsparcia piechoty, a najważniejsze jej działa stanowiły 3-funtówki. Już w kam­panii 1742 r. przydzielano je po dwie na batalion, co potem naśladowały inne armie. Pod Chotusicami na 82 działa pruskie tylko 4 były cięższe, ale w toku II wojny śląskiej udział cięższych typów był dużo większy. W obsłudze regimentówek nielicznym artylerzystom pomagali piechurzy, a w batalionach grenadierów cieśle (pierwszy raz w bitwie pod Strzegomiem i Dobromierzem). Działo 3-funtowe było najgorszą konstrukcją Holtzmanna; zbyt krótka lufa, mała komora i stąd ładowanie 1 funtem prochu zamiast 1 i 1/2 funta, ograniczało celność i donośność72. Aby więc zwiększyć skuteczność wsparcia piechoty przez artylerię, Fryderyk w 1745 r. przydzielał regimentom armaty 12-funtowe.

Najcięższe działa polowe stanowiły armaty 24-funtowe. Strzelały one niekiedy specyficznym kartaczem w postaci

7 2 J a n y, op. c/f., t. 2, s. 255.

65

dziewięciu kul 3-funtowych73. Instrukcja z sierpnia 1744 r. zalecała stawiać ciężkie baterie na flankach. Najpierw ostrze­liwały one jazdę wroga, a po rozpoczęciu boju kawaleryjskiego piechotę74.

Artyleria pruska była zorganizowana w regimencie polowym z 2 batalionów po 6 kompanii, batalionie garnizonowym (4 kompanie) oraz kompanii twierdz śląskich. Etat wynosił ponad 2000 ludzi. Podobnie jak piechurzy, artylerzyści nosili granatowe mundury.

W artylerii za Fryderyka Wilhelma I i w pierwszych latach rządów jego syna pierwsze skrzypce grał stary generał major von Linger (urodzony w 1669 r.), ale tytuł Grand Maitre de Artillerie nosił feldmarszałek von Schmettau. Przybył on w 1741 r. ze służby austriackiej, ale bardziej niż w artylerii król wykorzystywał go w dyplomacji.

W armii pruskiej istniał korpus strzelców po 2 kompanie konne (208 żołnierzy) i piesze (205 żołnierzy), w ciemno­zielonych mundurach, uzbrojony w karabinki gwintowane. Strzelcy konni używani byli do ochrony króla i jako kurierzy, a piesi jako strzelcy wyborowi.

Marginalną rolę odgrywały milicje. Były to tzw. nowe garnizony (23 kompanie i 5244 ludzi) Berlina, Szczecina, Magdeburga i Królewca (nie mobilizowano ich w latach 1740-1745) oraz śląska milicja górska o etacie 20 kompanii i 2160 ludzi, używana jako straż graniczna. W 1745 r. pozbawiono ją broni wydanej wcześniej z arsenału we Wrocławiu.

Etatowy stan bojowy pruskich sił zbrojnych w 1744 r. (bez nadliczbowych) był następujący:

— piechota regularna: około 94 tys., w tym piechoty garnizonowej około 18,4 tys. W ramach piechoty było 17 tys. grenadierów (18,1%), nie licząc batalionu grenadierów gwardii

73 L. M a 1 i n o v s k y, R. B o n i n , Geschichte der brandenburgisch-

preussischen Artillerie, Berlin 1828, t. 3, s. 47. 74 Ibidem.

5 — Strzegom...

66

— kawaleria: około 29,5 tys., w tym około 9,2 tys. huzarów — artyleria: około 2,1 tys. — wojska inżynieryjne: około 1,6 tys. — milicje: 7,3 tys., głównie w większych miastach. Armia pruska była liczna i świetnie wyszkolona. W II

wojnie śląskiej wielu regimentom, tworzonym między woj­nami, brakowało jednak doświadczenia bojowego. Mimo to ujednolicone regulaminy i systematyczne ćwiczenia po­zwalały wypracować perfekcyjne współdziałanie oddziałów i nadzwyczajną sprawność manewrową. Stąd też Fryderyk chętniej niż inni wodzowie epoki dążył do walnych bitew, bo w nich stosunkowo najłatwiej mógł doprowadzić do rozbicia wroga. Ponadto Prusy, jeśli je porównać z innymi mocar­stwami, były stosunkowo słabe ekonomicznie. Dlatego waż­ne było dla nich szybkie rozstrzygnięcie wojny, co najłatwiej dało się osiągnąć w walnej batalii. Z racji słabości skarbu Rzeczypospolitej podobnie działali wielcy hetmani polscy XVI i XVII w. Dla nich, podobnie jak później dla króla Prus, niezwykle istotnym narzędziem szybkiego rozstrzyg­nięcia była znakomita kawaleria.

TEREN DZIAŁAŃ WOJENNYCH

Walki Austrii i Saksonii z Prusami z lat 1744-1745 toczyły się we wschodniej części teatru działań wojny o sukcesję austriacką. Obejmował on: Bawarię, arcyksięstwo Austrii, Czechy, Morawy, Śląsk, Saksonię i Brandenburgię.

Region czesko-austriacki zasługiwał na miano strategicznego centrum Europy. Stanowił platformę umożliwiającą wielo­kierunkowe działania — do Włoch, wschodnich i zachodnich Niemiec, Polski, Węgier i na Bałkany. Jego strategiczne znaczenie uświadamiał sobie już Marek Aureliusz, a Talleyrand powiedział, że „kto włada Pragą czeską, panuje nad Europą"75. Była to przesada, ale panująca w Czechach i Austrii dynastia

75 Por. L. M o c z u l s k i , Geopolityka, Warszawa 2000, s. 172-174.

67

Habsburgów utrzymała przez stulecia władzę nad posiadłoś­ciami w wielu częściach Europy.

Świetny szlak komunikacji stanowiła dolina Dunaju. Ka­mienne mosty przez Dunaj były w Wiedniu i w Linzu, a blisko granic arcyksięstwa Austrii w Bratysławie. W Bawarii ważne przeprawy znajdowały się w Ratyzbonie i w Ingolstadt, ale też w Pasawie, Vilshofen i Straubing. Najważniejszy obiekt doliny Dunaju stanowił Wiedeń, serce monarchii Habsburgów. Na owe czasy było to bardzo duże miasto (175 tys. mieszkańców), ale z powodu wielkości, trudne do obrony. Drogę do Wiednia od zachodu osłaniała twierdza w Linzu (18 tys. mieszkańców). Po stronie bawarskiej znajdował się czworobok mniejszych fortec — Pasawa (stolica suwerennego biskupstwa), Vilshofen, Scharding i Braunau.

Centralną część teatru działań stanowiły najbardziej eks­ploatowane kraje monarchii Habsburgów. Czechy były istną cytadelą między Śląskiem, Saksonią, Bawarią i Austrią z gra­nicami górskimi jako murami. Z kolei przez Morawy wiodła najkrótsza droga ze Śląska do Wiednia.

Połączenia Austrii z Czechami i Morawami zapewniały trzy tzw. drogi cesarskie. Jedna wiodła z Linzu, przez Las Czeski do Budziejowic, następnie prawym brzegiem Wełtawy przez Tabor do Pragi. Była najlepszym połączeniem doliny Dunaju z Czechami. Z Linzu można było iść na Czechy, Bawarię lub Wiedeń. Budziejowice stanowiły południową bramę Czech i tak jak Tabor miały niewielu mieszkańców (6 tys.) oraz przestarzałe fortyfikacje. Praga była miastem dużym (75 tys. mieszkańców) i najważniejszym węzłem komunikacyjnym Czech. Jej fortyfikacje znajdowały się w 1744 r. w marnym stanie, tym bardziej że po walkach z 1741 r. i 1742 r. nie naprawiono ich.

Pozostałe drogi cesarskie wychodziły z Wiednia. Jedna przez Jihlawę do Hradec Kralove, z odgałęzieniem pod Ćaslav (w pobliżu były Chotusice) przez Kolin do Pragi, druga na Morawach wiodła przez Brno do Ołomuńca. Oba miasta

68

morawskie były dość dużymi (około 10 tys. mieszkańców) i ważnymi twierdzami. Z dróg cesarskich najdłuższa była z Pragi przez Linz, ale pozwalała na najłatwiejsze współ­działanie Prusaków z wojskami francuskimi i cesarskimi nad Dunajem. Cztery drogi zdatne dla większych mas wojska wiodły do Czech z Bawarii, przechodząc przez Czeski Las i Szumawy. Trzy z nich prowadziły do Pilzna (80 km na południowy zachód od Pragi). W północnej części granicy bawarsko-czeskiej dużą rolę odgrywał Górny Palatynat. Można było stąd zagrozić lewej flance i komunikacjom wojsk idących z Bawarii na Czechy czy Wiedeń, a nadto łatwo wejść do Czech jedną z dróg na Pilzno lub przez wąską bramę między Rudawami i Czeskim Lasem kontrolowaną przez Cheb. Była to niewielka forteca i najbardziej na zachód wysunięte ważne miasto czeskie, jakby zachodnie wrota Czech.

Na północy teatru działań terytorium Saksonii zajmowało strategiczną pozycję między Brandenburgią i Śląskiem, naj­ważniejszymi prowincjami pruskimi. Łaba dzieliła Saksonię na część wschodnią i zachodnią. Na zachodnim brzegu, blisko granicy Czech, znajdowało się silnie ufortyfikowane Drezno, stolica i największe miasto (36 tys. mieszkańców) elektoratu. Ważne ośrodki w dole rzeki — to słabo ufortyfikowane Miśnia i Torgau oraz nieduża, ale dość silna forteca Witten-berga. Wszystkie te miasta były ważnymi punktami komuni­kacyjnymi, miejscami przepraw i krzyżowania się dróg. Najważniejszym węzłem komunikacyjnym Saksonii był jednak Lipsk (30 tys. mieszkańców) w północno-zachodniej części elektoratu, jego stolica gospodarcza, ale ze słabymi fortyfikac­jami. Z Saksonii łatwo było uderzyć na Berlin (80 tys. mieszkańców). Bazą takiej akcji mogła być Wittenberga. Droga na Berlin wiodła otwartą równiną, a miasto miało słabe umocnienia. W pobliżu znajdowała się nieduża, ale silna twierdza Spandau, zapewniająca schronienie załodze, waż­niejszym osobistościom i bogactwom korony. Spandau nie

69

mogło jednak ratować Berlina, nawet przy ataku niedużych sił. Oczywiście z Brandenburgii można było atakować Sak­sonię, której najważniejsze ośrodki znajdowały się na lewym brzegu Łaby. Uderzenie na nie mogło być wyprowadzone z Magdeburga lub Halle przez Lipsk na Drezno. Samodzielne czy wspierające uderzenie ze Śląska wiodło ku Miśni, czyli najbliższej Drezna, ważnej przeprawie przez Łabę.

Dla tematu książki zasadnicze znaczenie ma Śląsk, wtedy świeży nabytek Prus. Duża część z 1,3 min mieszkańców nie była zadowolona z nowej władzy. Znacznie powiększone zostały podatki, miał miejsce uciążliwy kwaterunek licznych wojsk, a od sierpnia 1743 r. obowiązek kantonalny. Najbardziej niechętna panowaniu pruskiemu była ludność polska i katolic­ka. Stanowiła ona 28% mieszkańców76. Zamieszkiwała głów­nie Górny Śląsk i prawy brzeg Odry.

Najważniejsze elementy geografii fizycznej Śląska stano­wią góry Sudety i dolina Odry. Sudety ciągną się wzdłuż granicy Śląska i Czech jako 300 km naturalny wał, od Bramy Morawskiej na wschodzie po Bramę Łużycką na zachodzie. Odra dzieli Śląsk na część prawobrzeżną i lewobrzeżną. Ze względu na dużą ilość niesionej wody rzeka ta była trudna do pokonania, szczególnie że na znacznych odcinkach jej podmokła czy wręcz bagienna dolina rozciągała się na 10-15 km szerokości. W XVIII w. rzeka była żeglowna dla większych statków rzecznych do Raciborza i mogła od­grywać rolę drogi zaopatrzeniowej armii. Warto jeszcze dodać, że jej lewobrzeżne dopływy, wypływające z Sudetów, charakteryzuje wartki nurt i duże przybory wód od maja do sierpnia.

Jak na Europę Środkową na Śląsku było dużo twierdz. W konfliktach Prus z Austrią po 1742 r. Nysa, Kłodzko i Koźle stanowiły pozycje wysunięte, a położone nad Odrą Wrocław, Brzeg i Głogów pozycje tyłowe i bazy zaopatrzenia.

I. M i t t e n z w e i , Friedrich U, Berlin 1990, s. 54. Autorka podaje ten odsetek powołując się na badania polskich historyków.

70

W kontekście II wojny śląskiej podzielić można Śląsk na pięć obszarów operacyjnych: wschodnie prawobrzeże (prawy brzeg Odry na wschód od rzeki Stobrawy), zachodnie prawo­brzeże (na zachód od Stobrawy), wschodnie lewobrzeże (na wschód od Nysy Kłodzkiej, bez Kotliny Kłodzkiej i twierdzy w Nysie), centralne lewobrzeże (tereny między górnym Bobrem i Kaczawą a Nysą Kłodzką oraz twierdza Nysa i Kotlina Kłodzka), wreszcie zachodnie lewobrzeże (na zachód od centralnego lewobrzeża).

Obszary prawobrzeża stanowiły trochę pobocza operacyjne. Z części wschodniej przeprawa na lewy brzeg Odry była stosunkowo łatwa, a z zachodniej trudna. Wschodnie prawo­brzeże obejmowało na południu płaską w zasadzie Wyżynę Śląską, a na północy Równinę Opolską. Obszary te były bardzo zalesione, a największy kompleks leśny stanowiły podmokłe Bory Stobrawskie między Małą Panwią a Stobrawą. Odra na tym obszarze płynęła wąskim korytem, a dobre przeprawy były w Raciborzu, Koźlu, Krapkowicach i Opolu. Wyżyna Śląska miała przez Bramę Morawską dobre połączenie z Morawami, a z Węgier prowadziła droga przez Przełęcz Jabłonkowską w Karpatach. Chadzało nią na Śląsk węgierskie pospolite ruszenie. Zachodnie prawobrzeże — to zasadniczo Równina Oleśnicka pod Wrocławiem (przez Odrę), ograniczo­na od północy niskimi Wzgórzami Trzebnickimi oraz leżącą nad Baryczą na północ od nich Kotliną Żmigrodzką. Tereny te były słabo zaludnione i słabo zagospodarowane. Zalesienie, szczególnie Równiny Oleśnickiej, było dużo mniejsze niż na terenach wschodniego prawobrzeża. Przeprawa na lewy brzeg Odry była niezwykle trudna, ze względu na znaczną szerokość i bagnistą dolinę Odry. Dobre miejsca przepraw były pod Wrocławiem, Oławą i Brzegiem.

Na wschodnim lewobrzeżu było dużo mniej lasów niż na wschodnim prawobrzeżu. Jedyny większy kompleks leśny stanowiły Bory Niemodlińskie między Nysą Kłodzką i Odrą. Teren ma charakter płaskowzgórza (Płaskowzgórze Głubczyc -

71

kie) lub niziny. Od południa granica obszaru była granicą państwa. Rozciągały się za nią południowe pasma Sudetów — Jesioniki i Góry Odrzańskie. Na południowym wschodzie Górnego Śląska granica biegła wzdłuż rzeki Opawy. Nad tą rzeką na Śląsku Austriackim leżały ważne dla komunikacji, obrony czy wypadu Karniów i Opawa. Jak już wspomniano, przeprawa na prawy brzeg Odry nie była trudna. Na górnośląskie prawobrzeże wiodły też drogi z Ołomuńca przez Głuchołazy lub przez Opawę. Znaczenie miały również szlaki z północno--wschodnich Czech, wokół Kotliny Kłodzkiej przez Jesioniki. Dostęp ze wschodniego prawobrzeża na centralne lewobrzeże był trudny z powodu linii Nysy Kłodzkiej, twierdzy w Nysie i Borów Niemodlińskich.

Obszarem zdecydowanie najważniejszym było centralne lewobrzeże. Dość trudno dostępne z innych obszarów, zasad­niczo umożliwiało kontrolę tych obszarów i panowanie nad Śląskiem. Teren był bardzo zróżnicowany. Obejmował Sudety, w tym należące do nich Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie, a na północ od gór Przedgórze Sudeckie, schodzące kilkuset­metrowym uskokiem falistego obszaru na wysokości 200-300 m n.p.m. Na terenie Przedgórza leżą wzgórza wyspowe, jak Wzgórza Strzegomskie, masyw Ślęzy, Wzgórza Strzelińskie. Na północ od Przedgórza znajduje się Równina Wrocławska. Lasy występowały w Sudetach i na Przedgórzu, ale o wiele mniej gęste niż na prawym brzegu Odry.

Dostęp do centralnego lewobrzeża był dość trudny od wschodu, gdzie płynęła Nysa Kłodzka, a ze względu na dolinę rzeki bardzo trudny z prawego brzegu Odry. Silna twierdza w Nysie poważnie umacniała walory obronne rzeki Nysy Kłodzkiej, ale mogła też znakomicie odgrywać rolę bazy wypadowej do ofensywy na Morawy.

Niezwykle ważną rolę odgrywała trasa z Nysy przez Ząb­kowice, Świdnicę, Strzegom do Legnicy. Ułatwiając szybkie przemieszczanie, pozwalała obrońcy skuteczniej kontrolować zejścia z gór. Stanowiła zatem jakby podgórską rokadę.

72

Z Czech najłatwiej było uderzyć w serce Śląska przez Sudety Środkowe, na północny zachód od Kotliny Kłodzkiej. Idealną bazą takiej operacji było Hradec Kralove. Wiodły stąd drogi do miejscowości podgórskich — przez Jaromef i Dvur Kralove na północny zachód do Trutnova, a przez Jaromef na północny wschód do Nachod naprzeciw Ob­niżenia Dusznickiego, a dalej przez Góry Stołowe do Brou-

77 A A

mova w Niecce Sródsudeckiej. Z Trutnova droga na Śląsk prowadziła przez Przełęcz Lubawską (516 m n.p.m.), roz­szerzającą się w Kotlinę Kamiennogórską. Była tu granica między Sudetami Środkowymi i Zachodnimi. Równolegle na wschód od Kotliny Kamiennogórskiej jest Kotlina Krzeszow-ska. Obie kotliny oddzielają Góry Krucze. Także przez Kotlinę Krzeszowską wiedzie droga do Kamiennej Góry. Stąd przez Pogórze Bolkowskie, Strzegom lub Świebodzice i Świdnicę, można było iść na Wrocław. Z kolei z Broumova szlak wiódł do Obniżenia Mieroszowskiego, następnie przez przełom Ścinawki w Górach Kamiennych i niewysokie Góry Wałbrzyskie do Kotliny Wałbrzyskiej, a stąd przez Świdnicę na Wrocław.

Jeśli idzie o niewielki obszar Kotliny Kłodzkiej, to z ope­racyjnego punktu widzenia stanowiła ona w stosunku do centralnego lewobrzeża silny bastion obronny, graniczący z jego południowo-wschodnią częścią. Góry okalające kotlinę ze wszystkich stron były jakby naturalnymi murami, a cytadelę stanowiła twierdza kłodzka. Drogi prowadzące do Kłodzka z północy wychodziły z Ząbkowic Śląskich i prowadziły przez trzy „furtki" w Górach Sowich i Górach Bardzkich: Przełęcz Srebrną (586 m n.p.m.), Przełęcz Kłodzką (483 m n.p.m.) i przełom Nysy Kłodzkiej w rejonie Barda. Były to jedne z najłatwiejszych do obrony pozycji na Śląsku78. Kotlina stanowiła również świetną bazę wypadową do ofensywy na

77 Z Nachodu prowadził też szlak do Trutnova. 78 M. M a r o n , Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku,

Wrocław 2000, s. 90.

73

Czechy, zasadniczo przez przełęcz Polskie Wrota (660 m n.p.m.) na zachodzie.

Na styku z Saksonią i Brandenburgią znajdowało się zachodnie lewobrzeże, skąd łatwo można było wedrzeć się do najważniejszego terenu strategicznego Śląska, czyli centralnego lewobrzeża. Od strony Czech zachodnie lewobrzeże osłaniały Karkonosze, najwyższy łańcuch sudecki (Śnieżka 1602 m n.p.m.), rozciągnięty na zachód od Przełęczy Lubawskiej, oczywiście nie sprzyjający ruchom większych wojsk. Kar­konoską tarczę przedłużały dość wysokie Góry Izerskie (do 1127 m n.p.m.). W rezultacie dogodne wejście z Czech do zachodniej części Śląska prowadziło przez Bramę Łużycką przy granicy saskiej. Na północ od Gór Izerskich rozciąga się Pogórze Izerskie, a następnie Bory Dolnośląskie, najpotężniej­szy kompleks leśny Śląska. Był to teren gęsto zalesiony i bagienny, z rzeką Bóbr i jej dopływami, niezwykle trudny do przebycia dla armii. Wokół borów przebiegały dwa trakty z Legnicy. Od południa przez Bolesławiec i Zgorzelec wiódł na zachód do Saksonii tzw. wysoki trakt. Od wschodu tzw. niski trakt biegł przez Lubin na północ do przepraw na Odrze w Głogowie i Krośnie. Stamtąd droga prowadziła do Branden­burgii przez zwężenie doliny Odry pod Frankfurtem. Z za­chodniego lewobrzeża ważne przeprawy na prawy brzeg Odry były w Ścinawie i w Głogowie.

WOJNA BEZ BITWY

LEKCJA SZTUKI WOJENNEJ W CZECHACH

Kiedy w lecie 1744 r. Fryderyk zdecydował się zaatakować Austrię, przewidywał, że pruskie uderzenie na Czechy zmusi Austriaków do odwrotu znad Renu. Następnie podążą za nimi Francuzi, wyzwalając Bawarię i wysyłając do Hanoweru 20-25 tys. żołnierzy. Rozstrzygnąć wojnę miał koncentryczny atak sprzymierzonych na Wiedeń w 1745 r.' Plan ów przyjęli Francuzi, ale na ich żądanie Fryderyk dokonał modyfikacji pierwotnych założeń, które przewidywały, że po zajęciu Pragi nastąpi ruch na Pilzno i Cheb, aby zająć spodziewaną podstawę operacyjną księcia Karola i przerwać połączenia między Austriakami i Sasami. Wedle zmodyfikowanej wersji, Prusacy mieli iść na Budziejowice, by wesprzeć francuskich i bawar­skich aliantów nad Dunajem.

Król rozumiał, że pełna koncentracja sił uderzeniowych na Śląsku wyeliminuje efekt zaskoczenia. Dlatego postano­wił, że wojska z Brandenburgii pójdą do Czech przez Saksonię, nie zajmując jej wszakże. Fryderyk wiedział o sojuszu sasko-austriackim, ale lekceważył Sasów. Sądził, że współdziałanie Prus i Francji zastraszy ich i wymusi neutralność.

1 Politische Correspondence Friedrich 's der Grosse, Berlin 1879, t. 3, s. 209.

75

Prusacy rozpoczęli operację na początku sierpnia, planując połączenie trzech kolumn pod Pragą. Z Brandenburgii przez Saksonię szedł sam król z 40 tys. żołnierzy, przez Łużyce książę Leopold Anhalt-Dessau (syna „Starego Dessauera") z 16 tys., a z Dolnego Śląska feldmarszałek Schwerin z 16 tys. Razem było to wedle stanu bojowego 51 tys. piechoty (79 batalionów) i 21 tys. (151 szwadronów) jazdy. Wojska te wiodły 144 3-funtowe działa regimentowe, 38 ciężkich dział polowych i 56 oblężniczych. Na Górny Śląsk król posłał 20 tys. żołnierzy generała piechoty von der Marwitza, guber­natora Wrocławia i dowódcy wojsk na Śląsku. W innych rejonach kraju, głównie w twierdzach, zostało około 34 tys. żołnierzy (w tym 4600 jazdy). Większy korpus polowy (14 tys.) stał koło Berlina pod wodzą „Starego Dessauera".

Pruska akcja dyplomatyczna, koncentracja i uderzenie wojsk przebiegły bardzo sprawnie. Zaskoczony nieprzyjaciel nie miał czasu na zorganizowanie przeciwdziałania, a Sasi nawet nie próbowali walczyć. To spowodowało, że Rosja nie uznała sytuacji za casus foederis układu z Saksonią z lutego 1744 r. Przypomnijmy, że zakładał on ograniczoną pomoc wojskową w przypadku zaatakowania któregoś z sygnatariuszy. Konsternacja zapanowała w Londynie, a Anglicy znowu przyznali zagrożonej Austrii znaczne subsydia.

W momencie pruskiego uderzenia Austriacy mieli główne ugrupowania nad Renem (około 65 tys.), w Niderlandach (ponad 20 tys.), w Italii (około 20 tys.), a korpus rezerwy (21 tys.) generała kawalerii Batthianyego w Górnym Palatynacie. Około 6 tys. żołnierzy okupowało Bawarię, 8 tys. piechoty stało w twierdzach Czech (Praga, Cheb), Moraw (Ołomuniec i Brno) i w Wiedniu. Do tego należy doliczyć około 15 tys. sił regularnych (ponad 90% piechoty), głównie w garnizonach Węgier, zapewne też we Włoszech i w krajach alpejskich monarchii.

Do szybkiej akcji w Czechach zdolny był tylko Batthiany. Wysłał on do Pragi jedynie 2 tys. żołnierzy, a większości sił

76

użył do zabezpieczenia Pilzna. Znajdowały się tam wielkie magazyny, niezbędne do działań księcia Lotaryńskiego. Ten ostatni w sile 55 tys. wojsk odchodził znad Renu na wschód. Część sił zostawił w Bawarii. Znalazło się tam 16-20 tys. żołnierzy austriackich, a na zachodzie w twierdzy Freiburg na straży przejść górskich Schwarzwaldu zostało 7 tys.

W końcu sierpnia siły Fryderyka opuściły Saksonię, a 2 września kolumny pruskie połączyły się pod Pragą. Prusacy spławili Labą artylerię oblężniczą i transporty mąki. Wielkie magazyny założyli w Litomierzycach i w Pardubicach.

Garnizon Pragi liczył 17 tys. ludzi, ale tylko 4 tys. żołnierzy. Resztę stanowiły milicje i oddziały mieszczan. Było 139 dział, ale ledwie kilkunastu należycie wyszkolonych kanonie-rów. Dowódcą był generał wachmistrz polowy Harsch. Nastroje osamotnionej załogi były marne, podobnie jak stan fortyfikacji. Postępy pruskich robót oblężniczych i intensywne bombar­dowanie szybko zmiękczyły obrońców i mieszczan. Wobec pruskich przygotowań do szturmu i braku perspektyw jego odparcia, 16 września Praga skapitulowała. Prusacy zapłacili za ten sukces stratą 200 żołnierzy. Kapitulacja wywołała duże wrażenie w Europie i wstrząs w Wiedniu.

Po wzięciu Pragi Fryderyk już 19 września ruszył na Budziejowice. Prowadził 65 tys. wojsk, a w osłonie tyłów zostawił zaledwie 5 tys. W tym czasie do Czech zdążał książę Karol. Król Prus przewidywał, że wódz austriacki pójdzie na Budziejowice, aby osłonić Wiedeń, i wtedy armia pruska przetnie mu drogę. Austriacy zatem zostaliby wzięci w dwa ognie, gdyż, zgodnie z umową, mieli iść za nimi Francuzi. Aby zrealizować te zamiary, pruska straż przednia generała lejtnanta von Nassaua (około 10 tys.) do końca września zajęła Budziejowice. Równocześnie główna masa sił pruskich osiągnęła nad Wełtawą miasto Tyn (30 km na północ od Budziejowic) i 3-4 października przeprawiła się na zachodni brzeg rzeki. Wywiad pruski donosił o marszu Austriaków na Budziejowice, ale w rzeczywistości było inaczej. Książę

77

Karol po przejściu Lasu Czeskiego ruszył na północny wschód i 2 października połączył się z Batthianym2. Nastąpiło to pod Miroticami, o 30 km na północ od stanowisk zajętych przez Prusaków. Siły austriackie liczyły 46 tys. wojsk regularnych do boju, w tym 18 tys. jazdy (w jej składzie 3 tys. huzarów) z 50 armatami regimentowymi i 36 polowymi. Do tego dochodziło 8 tys. wojsk półregularnych.

Ojcem strategii przyjętej przez Austriaków był feldmarszałek Traun (urodzony w 1677 r.), po śmierci Khevenhullera główny doradca księcia Karola. Cechowało go kunktatorstwo, w czym stanowił przeciwwagę dla sangwinicznego Lotaryńczyka. Traun wolał nie ryzykować bitwy z armią pruską, ale przez ataki na wydłużone komunikacje pragnął doprowadzić do jej dezintegracji. Zamierzeniom tym sprzyjał brak aktywności Francuzów, którzy nie poszli na wschód. Wodzowie francuscy, marszałkowie de Noailles i Belle-Isle, opowiadali się za spełnieniem zobowiązań wobec Fryderyka, ale w otoczeniu króla Francji przeważyła opinia przeciwna. Spowodowała ją ciężka choroba Ludwika XV oraz brak zaufania do króla Prus, który zawierając pokój w 1742 r. postawił armię francuską w Czechach w niezwykle trudnym położeniu. Pokazał tym samym, że nie można na nim polegać. Fryderyk zbierał więc owoce swojej nielojalności. Nadto Francuzi mieli złe do­świadczenia z ofensyw w południowych Niemczech. Dotyczyły one nie tylko 1742 r., ale i 1704 r., kiedy ponieśli druzgocącą klęskę w bitwie pod Hóchstadt, zwanej też bitwą pod Blen-heim. Główne siły Ludwika XIV (70 tys.) obiegły więc Freiburg, zdobywając twierdzę 25 listopada, po dwóch mie­siącach dzielnej obrony. Na wschód poszło tylko 32 tys. wojsk cesarza i króla Francji. W październiku odbiły one Bawarię (prócz twierdzy Ingolstadt), ale były za słabe do operacji w kierunku Czech bądź Wiednia.

Austriacy zyskali więc dużą swobodę operacyjną. Wydzielili do „małej wojny" 7 tys. wojsk półregularnych, 3 tys. kirasjerów

Pod koniec października objął on dowodzenie wojsk w Bawarii.

78

i dragonów oraz 3 tys. huzarów. Siły te zostały rozwinięte od okolic Pragi po pogranicze Czech i Austrii. Od początku października zagony austriackie zabierały wojskom pruskim transporty, niszczyły magazyny, likwidowały oddziały ap-rowizacyjne, przerywały łączność, przejmowały kurierów, utrudniały marsze i uniemożliwiały rozpoznanie. Sytuację Prusaków pogarszała wroga postawa ludności. Chłopi uciekali w lasy, chowali żywność, dostarczali informacje Austriakom i atakowali mniejsze oddziały pruskie.

Lekkie wojska coraz bardziej doskwierały Prusakom, a Fry­deryk nie miał wieści o położeniu sił głównych nieprzyjaciela. W tej sytuacji 7 października zarządził odwrót na północ. Była to istna droga przez mękę. Wojska maszerowały przez ubogie, pełne błot i moczarów tereny, mijając opustoszałe wsie. Już na początku odwrotu Austriacy zagarnęli wielki transport żywności. Prusacy atakowani byli ze wszystkich stron, a połączenia z magazynami zostały odcięte. Brak żywności i zła pogoda powodowały choroby ludzi i osłabienie koni. Masowe były dezercje, szczególnie wśród cudzoziemców. Od połowy października uciekało do Austriaków po 50-60 żołnierzy dziennie, a ostre środki zapobiegawcze przynosiły mizerny efekt. Przepadali kurierzy, wskutek czego Fryderyk przez trzy tygodnie października był właściwie odcięty od wiadomości ze świata. Posłańcy nie dotarli do załóg Budzie-jowic i Taboru, gdzie było 3 tys. żołnierzy. Nieświadomi sytuacji nie dołączyli oni do armii głównej i stali się łupem Austriaków. Budziejowice, 22 października 1744 r., po bra­wurowym nocnym szturmie zdobyli pandurzy Trencka3, a Tabor skapitulował 23 października 1744 r. po krótkim

3 Prestiż armii pruskiej został bardzo ugodzony, bo regularny regiment piechoty skapitulował wobec pandurów, postrzeganych jako banda opryszków. Pandurzy z dumą nosili czapki pruskich fizylierów, a dla upokorzenia wroga urządzali na jego oczach defilady ze zdobytymi chorągwiami. Zob. A. R o e s s 1 e r, Die Verteidigungsplane Friedrichs des Grossen in beiden ersten Schlesischen Kriegen, „Beihefte zur Militar-Wochenblatt", 1891, s. 88.

79

oblężeniu przez 2500 żołnierzy generała wachmistrza polowego Marschalla.

Do 18 października Prusacy wycofali się w rejon Benesowa (40 km na południowy wschód od Pragi) i kilkanaście kilometrów od wideł Wełtawy i Sazawy założyli umocniony obóz.

Położenie sił pruskich w Czechach pogorszyło wystąpienie Sasów. Początkowo zwlekali oni z wypełnieniem zobowiązań, ale wątpliwości rozstrzygnął sprawny przerzut armii księcia Lotaryńskiego do Czech. Wojska saskie Jana Adolfa księcia Sachsen-Weissenfels 4 października przekroczyły granicę w rejonie Chebu. Saksonia ograniczyła swój udział w wojnie tylko do 20 tys. wojsk4 przyrzeczonych Austrii w traktacie. Korpus ów miał status wojsk posiłkowych królowej Węgier (podobnie król pruski przedstawiał siły, z którymi najechał Austrię, jako wojska posiłkowe cesarza), a Saksonia jako państwo ogłosiła neutralność w konflikcie.

Siły saskie dołączyły do wojsk księcia Karola 22 paździer­nika o 20 km od obozu pruskiego w Beneszovie. Sprzymierzeni mieli około 75 tys. żołnierzy do boju, w tym 23,5 tys. kawalerii. Sasi zajęli lewe skrzydło, uznawane za mniej zaszczytne. Wodzowie spotkali się dzień przed połączeniem wojsk i natychmiast wystąpiły animozje. Książę Sachsen--Weissenfels uznawał wejście pod komendę dużo młodszego księcia Karola za dyshonor. Ustąpił, gdy uzyskał zapewnienie, że stosunki między nimi będą analogiczne jak między księciem Eugeniuszem Sabaudzkim a księciem Marlborough, kiedy Eugeniusz, formalnie podkomendny, w istocie był współ-decydentem5.

Połączenie umożliwiało sprzymierzonym rzucenie do walnej rozprawy sił przewyższających wroga o 10 tys. żołnierzy. Choć Austriacy i Sasi byli w dużo lepszej kondycji fizycznej i moralnej od dręczonych głodem i chorobami wojsk pruskich,

W Saksonii zostało 16,5 tys. wojsk regularnych. 5 Kre l l , op. cit., s. 29-30.

80

Fryderyk szukał bitwy. Król liczył na świetne wyszkolenie wojsk. Gdy 24 października sprzymierzeni zbliżyli się do obozu pruskiego, wyszedł im na spotkanie. Do bitwy nie doszło, gdyż król nie zdecydował się atakować silnej pozycji wroga. Armie stały naprzeciw siebie całą noc, a w następnym dniu Prusacy wycofali się. W obozie przeciwnym uznano ten fakt za niemal równoważny z wygraną bitwą. Młodsi genera­łowie chcieli pościgu i rzeczywistej batalii, ale napotkali skuteczne veto Trauna. Stary feldmarszałek przekonywał, by nie ryzykować, gdy właściwy efekt można osiągnąć stosując dotychczasową strategię.

Sytuacja wojsk pruskich była coraz gorsza. Większość żołnierzy od wielu dni nie jadła, szalały tyfus i czerwonka, dezercje stały się masowe. Do tego dochodziły kłótnie dwóch feldmarszałków — Schwerina i księcia Anhalt-Dessau. Fryde­ryk, tak jak cała armia, miał dość feralnej kampanii. 9 listopada odszedł za linię górnej Łaby, aby wojska przeszły na leża zimowe. Prusacy utworzyli wzdłuż rzeki kordon osłonowy z grenadierów i huzarów. Fryderyk, sądząc że przeciwnik też pójdzie na leża, rozłożył armię na długości aż 50 km między Pardubicami a Podiebradem. Były tam oraz w Hradec Kralove 62 bataliony i 138 szwadronów, a w Pradze 11 batalionów i 5 szwadronów.

Rachuby króla na zakończenie kampanii zawiodły. Armia sprzymierzonych też była zmęczona. Noclegi w namiotach i barakach, przy listopadowym zimnie, powodowały choroby i dezercje. Wodzowie zatem też myśleli o leżach zimowych, ale na pójście za ciosem i wyrzucenie wroga z Czech zdecydowanie nalegała Maria Teresa, a popierał ją saski minister Briihl6. W tej sytuacji książę Sachsen-Weissenfels przygotował koncepcję przełamania wojsk pruskich na linii Łaby przez uderzenie pod Pfelouć (15 km na zachód od Pardubic). Gdy 15 listopada próbowano ją zrealizować, okazało się, że austriacki kapitan zawiadujący pontonami pomylił

6 Ibidem, s. 33-34.

81

drogę przez co wszystko wzięło w łeb. W armii pojawiły się opinie, że to nie był przypadek, ale celowe działanie księcia Karola, który ze względów prestiżowych nie chciał, by wyparcie wroga z Czech odbyło się wedle saskiego planu7.

Do poważnych działań doszło dopiero 19 listopada. Sprzy­mierzeni po demonstracji sił lekkich pod Kolinem, Pardubicami i Hradec Kralove uderzyli w rejonie wsi Selmice i Telćice (20-25 km na zachód od Pardubic). W pierwszym rzucie atakowało prawie 50 kompanii grenadierów i 68 dział. Bronił się przeciw nim batalion grenadierów majora Wedla. Wedel, pod osłoną lasu i porannej szarugi, wsparty następnie przez batalion grenadierów Buddenbrocka, przez trzy godziny tak dzielnie walczył, że król nazwał go „pruskim Leonidasem". Ostatecznie uległ, ale wygrał czas na koncentrację armii8. W kilka dni po tych walkach książę Lotaryński wysłał do Fryderyka posłańca z zapytaniem o nazwisko oficera pruskiego, który dzielnie broniąc przepraw, zasłużył, wedle księcia, „na admirację i poklask całego świata"9. Fakt ów pokazuje jak duży pierwiastek rycerskości występował w ówczesnej wojnie.

Warto zauważyć, że bataliony Wedla i Buddenbrocka należały do najściślejszej elity piechoty pruskiejl0. Niewy­kluczone, że ich postawa uratowała armię Fryderyka, powo­dując zbyt wysoką ocenę jej wartości w dowództwie sprzy­mierzonych. Stąd mogła wyniknąć okoliczność, że po przejściu Łaby sprzymierzeni nie wykorzystali podziału wojsk pruskich na gros armii (44 bataliony i 97 szwadronów) pod Wysenowi-cami i generała Nassaua (15 batalionów i 29 szwadronów) pod

7 Ibidem, s. 34-36. 8 Wedel poniósł śmierć w bitwie pod Soor 22 września 1745 r. 9 Potsdamer Tagebiischer 1740 bis 1745, w: „Urkundliche Beitrage und

Forschungen zur Geschichte des Preussischen Heeres, hrsg. vom Grossen Generalstabe", t. 2, 1906, s. 32.

Batalion Wedla miał grenadierów gwardii i regimentu księcia Augusta Wilhelma (brat Fryderyka), a batalion Buddenbrocka kompanię wyborczą batalionu grenadierów gwardii (grenadierzy z grenadierów) i 3 kompanie regimentu Leopolda Anhalt-Dessau, najbardziej elitarnego prócz gwardii.

6 — Strzegom...

82

Kolinem. W sumie Prusacy mieli najwyżej 50 tys. żołnierzy do boju, w dużej części chorych i o obniżonym morale. Sprzymierzeni dysponowali 65 tys. żołnierzy, w tym 5 tys. półregularnych, i znajdowali się pomiędzy obu ugrupowaniami pruskimi odległymi od siebie o 30 km. Działali jednak zbyt ostrożnie i dopuścili do połączenia sił pruskich 24 listopada pod Hradec Kralove. Fryderyk tak obawiał się o wojska generała Nassaua, że po ich nadejściu natychmiast udekorował ich dowódcę najwyższym odznaczeniem pruskim — orderem Czarnego Orła ' ' .

Po utracie linii Łaby Prusacy mieli do wyboru odwrót na Śląsk lub, korzystając z małej aktywności wroga, przerzut wojsk do Pragi, aby ratować załogę, artylerię oblężniczą i przezimować korzystając z tamtejszych magazynów. Za tym ostatnim rozwią­zaniem opowiadał się książę Leopold Maksymilian. Król jednak je odrzucił, bo nie chciał pozwolić na odsłonięcie Śląska . W rezultacie pruskie siły główne w pierwszych dniach grudnia weszły na Śląsk. Schorowane i wygłodzone wojska przywitało zimno, wiatr, śnieg z deszczem i oblodzone górskie drogi. Przeciwnik ich nie ścigał, choć zdobył magazyny pruskie w Pardubicach, co ułatwiłoby pościg. Wojska rozłożyły się na leże zimowe, a jeszcze przed powrotem na Śląsk urlop wziął chory feldmarszałek Schwerin. W istocie miał on już dość kłótni z księciem Leopoldem Maksymilianem 13.

Król Prus musiał więc w upokorzeniu wycofać się z Czech. Wspomniał o tym kraju, „że łatwiej go zdobyć niż utrzymać" 14. Jak sarkastycznie zauważył, całą korzyścią jego kampanii było „uratowanie Strasburga i Metzu przed gwałtami Kroatów i pandurów" l 5. W późniejszych czasach prześmiewcy przypi-

11 J a n y , op. cit., t. 2, s. 111. 12 Militańsche..., s. 185-186. 13 Por. J a n y , op. cit., t. 2, s. 111. 14 O. H e r r m a n n, Bóhmen oder Mahren, „Jahrbuecher fur die Deutsche

Armee und Marinę", Berlin 1901, t. 121, s. 57. 15 Por. Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 258.

83

sywania Fryderykowi pobudek wynikających z niemieckiego patriotyzmu zauważyli, że przez wystąpienie w 1744 r. w ostatniej chwili uniemożliwił on powrót do Rzeszy Stras­burga i Metzu 15.

Armia wracała w fatalnym stanie. Prezydent prowincji śląskiej von Munchow był przerażony. Widział choroby i epidemie, załamanie dyscypliny oraz gwałty i rabunki zdemoralizowanego żołdactwa. Munchow pisał: „Nie mamy właściwie już armii, a to co mamy, jest niczym innym jak kupą ludzką trzymaną jeszcze razem przez nawyk i autorytet oficerów, ale i oni sami są niezadowoleni, a wielu z nich jest w rozpaczy; jeśli nie uda się utrzymać dyscypliny naszej armii w należytym stanie, wystarczy tylko drobne niepowodzenie albo kontynuacja wojny o tej porze roku, aby między żoł­nierzami doszło do buntu" n. Choć ocena Munchowa była postrzegana przez wielu jako nadmierne czarnowidztwo 18, to jednak bez wątpienia stan armii pruskiej na Śląsku był zły.

Ostatnim akordem kampanii w Czechach był dramatyczny odwrót pruskiej załogi Pragi generała lejtnanta von Einsiedela (11 batalionów i 5 szwadronów). Po przełamaniu przez Austriaków linii Łaby utraciła ona łączność z resztą armii, a była za słaba do obrony stolicy Czech. W toku przygotowań do odwrotu nastąpił chaos i demoralizacja. Przy wymarszu 26 listopada zdezerterowało 500 żołnierzy, a w bramach zaatako­wały Prusaków siły lekkie i mieszczanie. W zamieszaniu nie zniszczono fortyfikacji, dział fortecznych Pragi i pruskiej artylerii oblężniczej, z braku koni niemożliwej do zabrania. W rezultacie 54 ciężkie działa wzięli Austriacy. Z Pragi Einsiedel poszedł do granicy saskiej. Chodziło o to, aby nie wpaść na siły główne sprzymierzonych, a potem korzystając z neutralności Saksonii maszerować równolegle do jej granicy i wejść na Śląsk przez Górne Łużyce. Marsz odbywał się

16 Ibidem. " Por. G r o e h 1 e r, op. cit., s 53. 18 J a n y , op. cit., t. 2, s. 115.

84

w arcytrudnych warunkach aprowizacyjnych i pogodowych. Masowe były dezercje, przeciętnie po 250 ludzi na batalion. Z głównej armii sprzymierzonych, aby przeciąć drogę Ein-siedelowi, ruszył Jan Jerzy Kawaler Saski z 11 batalionami, 13 szwadronami i 2 pułkami ułanów. Warto zauważyć, że podjazdy ułańskie zadawały Prusakom duże straty '9. Saski dowódca dopadł wroga, ale nie zaatakował energicznie. Oddziały pruskie pod osłoną lasów przecisnęły się więc wąskim korytarzem między pozycjami wojsk Kawalera Saskiego i granicą Saksonii. Granicę obsadzały dość liczne siły saskie, które mogły łatwo doprowadzić do katastrofy korpusu pruskiego, ale miały one status wojsk neutralnych i nie wystąpiły przeciw Prusakom. Einsiedel stracił w od­wrocie całe bagaże, połowę ludzi i wiele dział. Wchodząc na Śląsk znalazł się pod „opieką" wysłanego w sukurs generała Nassaua (10 tys.). Postawiony przed sądem generał Einsiedel został uniewinniony, ale do śmierci w 1746 r. był w niełasce u króla2 0.

Walki w 1744 r. toczyły się również na pograniczu Śląska i Moraw. Austriacy obsadzili Ołomuniec (2250 regularnej piechoty i 3 tys. milicji) i Brno (1400 piechoty regularnej, 2150 milicji i 600 uzbrojonych mieszczan). Działał przeciw nim pruski korpus generała von der Marwitza w sile 15 295 piechoty (24 bataliony) i 3379 huzarów (30 szwadronów), a do tego 48 dział regimentowych i 12 oblężniczych. Marwitz miał osłonić Śląsk od strony Moraw i Węgier oraz zdobyć Ołomuniec. Jego działania poprzedziła propaganda pod adresem szlachty węgierskiej. Nie dała ona jednak większych rezultatów, bo Węgrzy posłuchali Marii Teresy, która ogłosiła insurekcję.

19 Por. Ósterreichischer Erbfolgkrieg..., t. 7., s. 254—257. 20 Przedtem Einsiedel należał do bardziej zaufanych dowódców króla;

zajmował prestiżowe stanowisko tytularnego szefa batalionu grenadierów gwardii, a tuż po rozpoczęciu kampanii w 1744 r. otrzymał najwyższe pruskie odznaczenie — Order Czarnego Orla. P r i e s d o r f f , Soldatisches..., t. 1, s. 207-208.

85

Marwitz działał bardzo ślamazarnie. Ograniczył się do zajęcia Śląska austriackiego i utworzenia długiego na 100 km kordonu osłonowego od Kotliny Kłodzkiej do Raciborza. Korpus pruski ścierał się z insurekcją węgierską i morawską milicją. Nic istotnego nie osiągnął.

Wstępnie oceniając wydarzenia w Czechach, można mówić o triumfie strategii manewrowej, z jej ideałem pobicia wroga bez bitwy. Ofiarą tej strategii stał się jeden z największych wodzów historii. Pokonał go w istocie feldmarszałek Traun, który przede wszystkim za to znalazł miejsce na wiedeńskim pomniku Marii Teresy, wśród jej czterech najwybitniejszych żołnierzy21. Traun był jednym z niewielu ludzi, o których Fryderyk wyrażał się zawsze z wielkim szacunkiem. W roz­mowie z księciem de Ligne król miał powiedzieć: „Widzę Trauna jako mojego rzeczywistego nauczyciela sztuki wojen­nej" 2 2 . Twierdził nawet, że chciałby pod wodzą starego feldmarszałka odbyć kilka wypraw, dla nauki.

Czeska lekcja kosztowała Fryderyka bardzo drogo. W lite­raturze często pada przesadzona liczba 30 tys. samych tylko dezerterów23. Ostrożniejsze szacunki mówią o 11 tys.2 4 czy 17 tys.2 5 dezerterów. W sumie straty ludzkie w zabitych, kalekach, jeńcach i dezerterach mogły wynieść 20-25 tys. żołnierzy, głównie piechoty. Nieduże były straty jazdy, ale postradała ona wiele wierzchowców. Należy pamiętać o tysią­cach chorych, często wyłączonych z szeregów na długi czas. Przepadły masy broni, w tym cała artyleria oblężnicza, wiele małych dział (dokładna liczba nieznana), wielka liczba koni zaprzęgowych i wozów. Straty materialne szły w miliony talarów. Na szczęście dla Prusaków, poza 4 batalionami

21 Z wojskowych na pomniku tym są jeszcze Khevenhiiller, Daun i Laudon. 2 C. W u r z b a c h , Biographisches Lexikon des Kaisersthums Oesterreich,

Wien 1883, t. 47, s. 10. 23 Zob. Der Zweite..., t. 2, s. 111; G r o h l e r , op. cit., s. 53. 24 Der Zweite..., t. 2, s. 111. 25 H e r r m a n n , op. cit.. s. 57.

86

wziętymi do niewoli w Taborze i Budziejowicach, nie stracili oni całych oddziałów i nie potrzebowali odbudowywać struktur jednostek od nowa. Wystarczało tylko uzupełnienie stanów, co było dużo łatwiejszym zadaniem.

Kiedy Prusacy opuścili Czechy, Fryderyk uznał, że to już koniec kampanii. Na początku drugiej dekady grudnia wyjechał więc do Berlina, aby zająć się finansami i polityką między­narodową. Dowodzenie na Śląsku zostawił „Staremu Des-sauerowi", z zadaniem przy wrócenia'porządku w wojsku.

Okazało się, że król Prus jeszcze raz się pomylił. Maria Teresa znowu nakazała swoim dowódcom działanie, a zatem wejście na Śląsk. Traun i książę Lotaryński tłumaczyli, że wojska są zmęczone, a akcja w zimie na obcym terenie jest bardzo trudna i grozi osłabieniem przed kampanią na wiosnę26. Już uderzenie nad Łabą wodzowie wykonali pod naciskiem królowej2 7. Następnej operacji nie chcieli podejmować, tym bardziej że w porównaniu ze stanem z października wojska były dużo słabsze. Znaczne siły poszły na Francuzów i cesar­skich nad granicę bawarską. W rezultacie w austriackich oddziałach polowych zostało przeciw Prusakom 37 batalionów z 61 batalionów z października, 12 regimentów kirasjerów i dragonów z 20, 4 regimenty huzarów z 6, a nadto kilka tysięcy wojsk półregularnych28. Ponieważ królowa nie dała się przekonać, w połowie grudnia rozpoczęły się operacje. Sasi nie wzięli w nich poważniejszego udziału, bo książę Sachsen-Weissenfels uznał, że traktatowe zobowiązania Sak­sonii ograniczają się do obrony austriackiego terytorium. Siły Kawalera Saskiego w Czeskich Łużycach wiązały jednak wojska generałów Nassaua i Einsiedela, a zachodnią część

26 Ósterreichischer Erbfolgkrieg..., t. 7, s. 288-289. 27 A. S c h 1 i e f f e n, Friedrich der Grosse, Berlin 1927, s. 20. 28 W końcu listopada odeszło do Palatynatu 10 tys. wojsk feldzeugmeistra

Thiingena (15 batalionów i 6 regimentów jazdy), a wiele innych oddziałów uczyniło to wcześniej.

87

granicy czesko-śląskiej chronił kordon generała lejtnanta von Birkholza. Ofensywę podjęli Austriacy pod wodzą Trauna, gdyż książę Lotaryński wyjechał do Wiednia.

Wojska austriackie generała Hohen-Emsa związały wroga na odcinku od Kotliny Kłodzkiej do Karkonoszy, a główne uderzenie poszło na Górny Śląsk. Austriacy mogli tam liczyć na poparcie katolickiej ludności, co ułatwiało aprowizację w warunkach zimowych. Traun zebrał 18 batalionów, 10 regimentów kirasjerów i dragonów, 4 regimenty huzarów i siły półregularne. Około 20 grudnia wszedł z tymi wojskami na Górny Śląsk przez Głuchołazy i Prudnik. Na wschodnim brzegu Odry atakowała insurekcja węgierska i milicja moraw­ska oraz 7 batalionów z Ołomuńca i Brna. Operacje te zagroziły odcięciem i okrążeniem głównych sił generała Marwitza (8 batalionów i 8 szwadronów). Wskutek błędnej decyzji króla zostały one pod Opawą i Karniowem. Wojska te uratował jednak brak należytej energii u Austriaków29 i rozkaz odwrotu do Brzegu przez Racibórz i Koźle, który w ostatniej chwili wydał stary książę Leopold.

Mając słabe siły, Austriacy musieli wreszcie stracić inic­jatywę. Na początku stycznia 1745 r., po zebraniu pod Nysą 48 batalionów i 110 szwadronów, zaatakował „Stary Dessauer" i zmusił Trauna do opuszczenia Śląska. W lutym generał Nassau pobił pod Raciborzem insurekcję i siły lekkie, a generał lejtnant von Lehwald wyrzucił Austriaków, po walce pod Bystrzycą Kłodzką, z Kotliny Kłodzkiej.

Początek 1745 r. pokazał zatem, że z armią pruską nie jest tak źle. Oddziały Marii Teresy, głównie insurekcja, utrzymały się tylko na prawym brzegu Odry. Zagony węgierskie docierały w zimie do bram Wrocławia, ale większe działania wygasły. Armie definitywnie zaległy na

29 Generał Marwitz, tak jak generał Einsiedel, był po kampanii 1744 r. obiektem oskarżeń Fryderyka. Brutalnie przezeń rugany, w grudniu zrezyg­nował z dowództwa i zmarł na udar serca kilka dni potem. Zob. P r i e s d o r f f , Soldatisches..., t. 1, s. 152.

88

leżach zimowych — Prusacy na Śląsku, Austriacy w Cze­chach (głównie w rejonie Hradec Kralove) i na Morawach (zdecydowana większość jazdy), a Sasi w północno-za­chodnich Czechach.

WOJNA I POLITYKA NA PRZEŁOMIE LAT 1744/1745

Mars u schyłku 1744 r. wyraźnie sprzyjał obrońcom. Austriacy wyrzucili Prusaków z Czech, Francuzi odparli próbę ataku aliantów w północno-wschodniej Francji, armia piemoncka złamała ofensywę Francuzów i Hiszpanów, a Ne-apolitańczycy zwyciężając pod Velletri storpedowali habsbur­ski atak na ich kraj. Dużo działo się w polityce. Po kom­promitacji La Chetardiego (czerwiec 1744 r.) rosyjska cesa­rzowa skłaniała się ku wrogom Francji i Prus. Nastawiał ją ku temu kanclerz Bestużew, Anglicy i dyplomacja Augusta III, bardzo dobrze widzianego przez Elżbietę. Sasi nie zdołali jednak zatrzeć pamięci afery Botty i w pełni uładzić stosunków austriacko-rosyjskich.

Europejska polityka nie ominęła Rzeczypospolitej. Próbo­wano wciągnąć ją do antypruskiej koalicji, ale próba powięk­szenia naszych słabych wojsk (16-18 tys.) na sejmie w Grodnie w październiku i listopadzie 1744 r. zawiodła. Prusy i Francja, posługując się stronnictwem Potockich, skutecznie przeciw­stawiły się tym planom. Polska straciła więc ważną okazję udziału w zniszczeniu jakże groźnej potęgi Prus.

W grudniu 1744 r. ważne zmiany zaszły w Anglii. Parlament uznał rezultaty polityki Cartereta za nieadekwatne do olb­rzymich wydatków i premier ustąpił. Jego następca, lord Harrington, sfinalizował antypruski sojusz Anglii, Austrii, Holandii i Saksonii, zawarty 8 stycznia 1745 r. w Warszawie. Saksonia miała wspierać Austrię siłą 30 tys. żołnierzy, w tym 6 tys. na austriackim żołdzie, a Anglia i Holandia przyznały Sasom 150 tys. funtów rocznego subsydium. Sprzymierzeńcy liczyli też na dołączenie do układu Rzeczypospolitej i Rosji.

89

Ledwie kilkanaście dni po układzie warszawskim zmarł cesarz Karol VII. Za najpoważniejszego kandydata do korony cesarskiej uważał się August III. Ponieważ mąż Marii Teresy był księciem spoza Rzeszy, jego prawa do udziału w elekcji były kwestionowane. Ambicje Augusta III usiłowała wygrać Francja i przeciągnąć polskiego króla na swoją stronę. Sasi porzucili miraże cesarskie, gdy zorientowali się, że nie godzą się na nie Polacy. Saska dyplomacja jednak pozorowała wobec Francji chęć objęcia cesarstwa przez Augusta, aby Francuzi powstrzymali Prusy przed inwazją na Saksonię. Z kolei wobec Marii Teresy dyplomacja ta sprawę korony cesarskiej wykorzystywała, by skłonić ją do przyznania Sasom północnych ziem Śląska po odebraniu ich Prusom.

Gra Sasów okazała się skuteczna. Maria Teresa patrzyła niechętnie na ich terytorialne zakusy, ale w obliczu generalnej rozprawy ze śmiertelnym wrogiem potrzebowała harmonijnych stosunków z sojusznikiem. W układzie w Lipsku z maja 1745 r. godziła się więc na przyznanie Saksonii pasa ziem północno-śląskich (okręgi Świebodzina, Sulechowa i Krosna). W zamian Sasi obiecali poprzeć kandytaturę cesarską Franciszka Stefana, zaangażować przeciw Prusom całość sił i wzmóc starania, aby wciągnąć do wojny Rzeczpospolitą30.

Działania wojenne kampanii 1745 r. zaczęły się w Bawarii. Generał Batthiany zaskoczył tam wroga na leżach zimowych, zwyciężając w Vilshofen (29 marca) i pod Pfaffenhofen (15 kwietnia), wobec czego Maksymilian Józef 22 kwietnia przystał w Fiissen na warunki pokoju. W Bawarii zostać miały siły austriackie, a jej władca deklarował poparcie dla Fran­ciszka Stefana na elekcji cesarskiej. Sukcesy w Bawarii pozwoliły Marii Teresie myśleć o wzięciu Frankfurtu, który był miejscem elekcji i koronacji cesarskiej. Francuzi z kolei skupili wysiłek we Flandrii. Armia Maurycego Saskiego obiegła tam Tournai, a 11 maja pod Fontenoy, w jednej z najsłynniejszych bitew tego okresu pobiła odsiecz księcia

30 Por. S k i b i ń s k i, op. cii., s. 785-786, oraz: Krel 1, op. cU., s. 49.

90

Cumberlanda. Tournai padło 19 czerwca, ale w tym czasie ważne wydarzenia zaszły na Śląsku.

PRZED INWAZJĄ NA ŚLĄSK

Po klęsce w 1744 r. i bezskutecznych sondażach w sprawie zawarcia pokoju król pruski energicznie przystąpił do od­budowy siły bojowej wojsk. Największy problem stanowiły finanse. Nimi też Fryderyk głównie się zajął, gdy od grudnia do marca przebywał w Berlinie. Potrzeby znacznie przewyż­szały zasoby skarbu i kiedy zawiodły próby pożyczki za granicą, król rozpisał przymusową pożyczkę krajową i oddał do mennicy srebra koronne. Finanse zostały podratowane, ale stanowiły one piętę achillesową wojny w 1745 r.

Prusacy powołali kantonistów i prowadzili intensywny werbunek. Król ogłosił pardon generalny dla dezerterów, obiecując wracającym do armii zwolnienie od kary i po 6 talarów na rękę. Wynajął też rekrutów od mniejszych książąt niemieckich, 2700 jeńców austriackich wcielił do wojsk garnizonowych, a 3200 wymienił na jeńców pruskich. Odtworzono dzięki temu regiment pionierów wzięty przez Austriaków do niewoli w Taborze. Odbudowana została dyscyplina, uzupełniono artylerię, wierzchowce i transport.

Planując kampanię 1745 r. Fryderyk uwzględniał współ­działanie z armią francuską. Chciał, aby jego wojska związały przeciwnika na pograniczu Śląska i Czech, działając w zależ­ności od sytuacji defensywnie lub ofensywnie. Francuzi mieli uderzać z Bawarii. Jeśliby poszli na Wiedeń, Fryderyk obiecywał atak na Morawy3 1. Kalkulacje te zostały zniweczone przez sukcesy austriackie w Bawarii i skupienie wysiłków francuskich we Flandrii. Król zdecydował się zatem na defensywę na Śląsku. Po klęsce w Czechach w 1744 r., traktacie warszawskim, śmierci Karola VII, zawodzie ze strony Francji, niepowodzeniu prób zawarcia pokoju i układzie

31 K e i b e l , op. cii., s. 6-7.

91

z Fiissen postrzegał swoje położenie jako bardzo trudne. W liście z 27 kwietnia pisał do ministra spraw zagranicznych Podewilsa: „Gdy wszystkie moje środki, wszystkie przedsięwzięcia nie dały rezultatu, kiedy...wszystkie okoliczności są przeciwko mnie, pozostaje mi postępować z honorem... i moją potęgę zachować albo polec i imię pruskie ze sobą pogrzebać"3 2.

Fryderyk przybył na Śląsk w połowie marca. W liście do ministra Podewilsa pisał: „pracuję dzień i noc, aby polepszyć nasze położenie"3 3. Pragnął, aby przed kampanią, która mogła rozstrzygnąć o losach jego państwa, wszystko było jak najlepiej przygotowane, a każdy żołnierz i oficer odzyskał wiarę w monarsze kierownictwo wojskowe, tak nadszarpniętą w roku poprzednim.

Niedługo po przybyciu Fryderyka na Śląsk jego armia zaczęła schodzić z leży zimowych, a ugrupowanie operacyjne przyjęła do końca kwietnia. Siły pruskie liczyły na Śląsku 109 batalionów i 189 szwadronów, czyli z artylerią około 85 tys. żołnierzy do boju i kilka tysięcy chorych. Poza Śląskiem znajdowało się tylko 36 batalionów i 30 szwadronów, w tym w polu korpus „Starego Dessauera" w Brandenburgii, czyli około 15 tys. żołnierzy (16 batalionów i 30 szwadronów). Z pozostałych 20 batalionów co najmniej 10 było na zachód od Łaby (głównie w twierdzach Wesel i Magdeburg), a 6 w Prusach Wschodnich.

Planując działania defensywne, król nie chciał przeszkadzać wejściu wroga na Śląsk. Kiedy zdziwiony ambasador Francji markiz de Valory spytał: „Wasza Królewska Wysokość nie zamierzasz bronić ... górskiego wału?", usłyszał w odpowiedzi: „Mój drogi, ten górski wał jest długi na 60-80 mil i prowadzi przezeń dwanaście albo dwadzieścia dróg...więc jest ciężki do obrony". Król Prus później dodał: „...kiedy trzeba złapać mysz, nie zostawia się pułapki zamkniętej, ale otwartą"3 4.

3 2 Por. S c h 1 i e f f e n, op. cit., s. 22. O. H a h n, Friedrich der Crosse und Schlesien, Kattowitz 1912, s. 39. T. C a r 1 y 1 e, Geschichte Friedrichs II von Preussen, Berlin 1866, t. 4,

s. 108-109.

92

Otwarte, ale obserwowane przejścia górskie stanowiły więc pułapkę, dzięki której król miał nadzieję doprowadzić do upragnionej walnej bitwy i w taki sposób rozstrzygnąć wojnę.

Do osłony i obserwacji głównych dróg z Czech i Moraw na Śląsk zostały utworzone 3 korpusy. Pod Świdnicą stał generał lejtnant von Truchsess (5200 piechoty i 4400 jazdy), w Kotlinie Kłodzkiej (poza twierdzą) generał lejtnant von Lehwaldt (8300 piechoty i 1000 jazdy), a pod Nysą margrabia Karol von Brandenburg-Schwedt (5300 piechoty i 3100 jazdy). W razie potrzeby korpusy te miały osłonić marsz flankowy sił głównych lub być ich strażą przednią. Same siły główne (24 700 piechoty i 11 tys. jazdy) stanęły pod Ząbkowicami Śląskimi. Mogły stąd działać w różnych kierunkach — do Kotliny Kłodzkiej, Nysy lub poruszać się po drodze Nysa-Legnica równolegle do wału Sudetów, aby spaść na wroga po jego zejściu z gór. Kwatera króla znajdowała się w klasztorze w Kamieńcu Ząbkowickim, główne magazyny w Nysie, mniejsze w Kłodzku i Świdnicy. Na wypadek działań na Górnym Śląsku, Morawach czy Łużycach zorganizowano obsadzone przez piechotę wysunięte magazyny w Legnicy (2 bataliony — 1 tys. piechoty) i w Karniowie (4 bataliony — 2500 piechoty). W twierdzach stały 24 bataliony (13 800 piechoty), a generał lejtnant von Hautcharmoy (3700 piechoty i 1700 jazdy) osłaniał prawy brzeg Odry i walczył z insurekcją.

Wielką troską Fryderyka było określenie miejsca i czasu uderzenia głównych sił wroga. Król wysłał szpiegów do miast mogących stanowić podstawę operacyjną sprzymierzonych; Ołomuńca przy uderzeniu na Górny Śląsk, Hradec Kralove w razie ataku na Dolny Śląsk i Mlada Boleslav przy ofensywie z Górnych Łużyc. W końcu kwietnia nadeszły wieści sugeru­jące uderzenie z Górnych Łużyc, w tym częściowo z Saksonii, a na początku maja wywiad wskazywał, że Sasi zaatakują z Górnych Łużyc, a Austriacy przez Góry Wałbrzyskie. Kiedy więc doniesiono, że książę Karol Lotaryński przybył do Hradec Kralove Fryderyk sądził, że już ruszy inwazja i w razie

93

ataku z Łużyc rozkazał księciu Anhalt-Dessau iść z Branden­burgii do Saksonii. Szybko okazało się, że alarm ów jest przedwczesny.

Fryderyk na początku maja wiedział więc na pewno, że główne uderzenie nie nastąpi z Moraw i postanowił ewakuować do Nysy zapasy z Karniowa. Okazało się, że lekkie siły nieprzyjaciela będą w tym przeszkadzać i nie obejdzie się bez walki. Król wysłał więc do Karniowa cały korpus margrabiego Brandenburg-Schwedta, który dotarł na miejsce 15 maja.

Jeśli Fryderyk II przed kampanią 1745 r. miał wiele obaw, to w Wiedniu panował optymizm. Po kampanii 1744 r. prze­ciwnik był lekceważony. Sądzono powszechnie, że w 1745 r. siły austriacko-saskie na pewno zdobędą Śląsk35. Książę Karol, który nadal miał dowodzić przeciw Prusakom, od grudnia do kwietnia włącznie przebywał w Wiedniu i niewiele uwagi poświęcił armii3 6. Do wojsk dotarł dopiero na początku maja. Stanowiło to jaskrawy kontrast w porównaniu z królem Prus. Fryderyk choć miał na głowie całość spraw państwa,

s

przybył do armii na Śląsku już w połowie marca. Dopiero w końcu maja przybył do sił saskich w Czechach książę Sachsen-Weissenfels, ale dlatego, że musiał przygotować obronę Saksonii na wypadek ataku księcia Anhalt-Dessau z Brandenburgii.

Wśród sprzymierzonych istniały spory co do planu działań. Sasi odrzucali ideę uderzenia sił głównych z Moraw na Górny Śląsk, bo oznaczało to oddalenie ich wojsk od kraju. Książę Sachsen-Weissenfels proponował, aby 60 tys. wojsk uderzyło na Śląsk z Górnych Łużyc, a 30 tys. żołnierzy na Dolnych Łużycach miało osłaniać tę operację od strony Brandenburgii. Saski dowódca liczył też na wsparcie Rosjan i Polaków, ale okazało się to nierealne. Propozycja saska dawała możność

35 A. A r n e t h , Maria Theresias erste Regierungsjahre, Wien 1865, t. 3, s. 72.

36 K r e l l , op. cit., s. 60.

94

odcięcia Śląska od Brandenburgii i znalezienia się w środku między masami sił wroga we wspomnianych prowincjach. Mogła też prowadzić do bitwy, którą Prusacy musieli toczyć z „odwróconym frontem", co w razie porażki groziło katastrofą. Fryderyk wyznał później, że takiej operacji wroga obawiał się najbardziej37. Propozycję saską odrzucili jednak Austriacy. Kierowały nimi obawy wystawienia Czech na atak pruski i motywy polityczne — uderzenie przez zachodnie rubieże Śląska byłoby korzystne dla saskich dążeń uzyskania połącze­nia terytorialnego Saksonii z Polską. W momencie tworzenia planów wojennych Maria Teresa nie chciała dać Sasom żadnych ziem Śląska, a zdecydowała się na to dopiero w maju, we wspomnianym układzie w Lipsku.

Ostatecznie sprzymierzeni przyjęli plan zaproponowany w lutym 1745 r. przez księcia Lotaryńskiego. Nie było już przy nim feldmarszałka Trauna, który otrzymał komendę nad armią mającą zdobywać Frankfurt. W marcu zaakceptowano plan w Dreźnie, a w początkach maja, po przybyciu księcia Karola do wojsk, dopracowano szczegóły. Plan zakładał uderzenie z rejonu Hradec Kralove przez Kamienną Górę na Wrocław, tak aby odciąć połączenia Śląska z Brandenburgią. Na Górnym Śląsku i na prawym brzegu Odry miała działać insurekcja węgierska wsparta przez słabe siły regularne i półregularne, a do Kotliny Jeleniogórskiej wejść mieli ułani sascy. Zadaniem insurekcji i ułanów było odciągnięcie jak największych sił wroga od kierunku głównego uderzenia.

Zgodnie z planem insurekcja feldmarszałka Esterhazyego z 11 tys. ludzi, w tym 3 tys. wojsk regularnych (3 bataliony i 2 regimenty huzarów), uderzyła pod koniec marca. Do połowy maja Prusacy szacowali jej siły na 18 tys. ludzi. Fryderyk chciał zadać insurgentom decydujący cios, nim dojdzie do operacji sił głównych. Działania toczyły się ze zmiennym szczęściem, a Węgrzy docierali na prawobrzeżne obszary Dolnego Śląska. W walce z nimi szczególnie wyróżnił

37 Ibidem, s. 52.

95

się 3 regiment huzarów Polaka Hiacynta Małachowskiego. Został on śmiertelnie ranny w kwietniu pod Strzelcami Opolskimi38. Fryderyk nie doprowadził do klęski insurekcji, ale i ta nie zdołała zmusić króla do wysłania przeciw niej poważniejszych sił.

Sprzymierzeni, szykując się do wielkich operacji, do końca kwietnia przeprowadzili wstępne koncentracje. Miały one zdezorientować wroga co do miejsca koncentracji zasadniczej. Na granicy Śląska z Czechami rozwinięty był kordon osłonowy w sile 8800 piechoty i 3100 jazdy, a koło Hradec Kralove zebrane zostało 18 tys. piechoty i 7 tys. jazdy. Na Morawach 6300 piechoty i 4450 jazdy St. Ignona pozorowało gotowość do ataku na Górny Śląsk, a 14 tys. piechoty i 5600 jazdy saskiej pod Mlada Boleslav zagrażało uderzeniem z Łużyc. Łączność miedzy siłami w Czechach i na Morawach miał zapewnić generał von Berlichingen z 2800 piechoty i 2 tys. jazdy w rejonie miasta Moravska Tfebova.

Koncentracja pod Hradec Kralove skończyła się na początku trzeciej dekady maja, ale jeszcze pod koniec miesiąca przyby­wały oddziały saskie, w tym trzy pułki ułanów z Polski. Wojska stanęły od Dvur Kralove po Nove Mesto (niedaleko Nachodu), o 40 km od planowanych miejsc przejścia granicy, Austriacy na prawym, a Sasi na lewym skrzydle.

W celu zdezorientowania Prusaków wojska z kordonu w Czechach uaktywniały się na różnych kierunkach, a korpus St. Ignona przed odejściem z rejonu Ołomuńca wykonał demonstrację na Karniów. St. Ignon ruszył do Czech 16 maja, a więc dzień po wejściu korpusu margrabiego Brandenburg--Schwedta do Karniowa. Na Morawach zostało 3 tys. wojsk generała wachmistrza polowego Kheula. Miały one osłaniać Ołomuniec i wraz z przeprawioną na lewy brzeg Odry insurekcją Esterhazyego absorbować, a w miarę możności odciąć i izolować korpus margrabiego, tak aby nie wziął on udziału w zasadniczej rozgrywce na Dolnym Śląsku.

38 D o r n, E n g e 1 m a n n, op. cit., s. 124-126.

96

Austriackie siły główne liczyły 46 tys. żołnierzy do boju (z artylerią), w tym 12 tys. jazdy oraz 24 działa ciężkie i 47 regimentowych; należący do nich korpus Nadasdyego (6 tys. wojsk, głównie lekkich39, a także 2 działa) od końca kwietnia rozpoznawał w rejonie Kamiennej Góry i Chełmska Śląskiego. Z kolei Sasi przywiedli około 21 500 (z artylerią), w tym 4500 jazdy regularnej, 3000 ułanów (36 chorągwi) oraz 16 dział ciężkich i 36 regimentowych. Na kierunku głównego uderzenia sprzymierzeni zebrali więc 68 tys. żołnierzy i 123 działa. Ponadto 2 tys. Austriaków i kilka tys. milicji osłaniało bazę operacyjną i linie zaopatrzeniowe od strony Kotliny Kłodzkiej, na Górnym Śląsku działało 6,5-8 tys. insurekcji i 3 tys. żołnierzy, a w osłonie Moraw około 3 tys. wojsk (głównie pandurów) i kilka tysięcy milicji.

Austriacy zaangażowali więc do operacji na Śląsku 55 tys. żołnierzy, ale równocześnie 35^-0 tys. poszło na Frankfurt, 5 tys. żołnierzy było w Bawarii, 12-14 tys. w Niderlandach (głównie w twierdzach), 20-25 tys. we Włoszech, a kilka tysięcy na Węgrzech, nie licząc graniczarów40. Dużo mniej niż ponad 28 tys. wojsk do boju obiecanych w traktacie warszawskim wysłali Sasi. Wynikło to z braków etatowych i zostawienia w kraju 4 batalionów z kompaniami grenadierów i 4 szwadronów z sił przewidzianych do wsparcia Austrii. Razem w Saksonii zostało ponad 14 tys. wojsk (14 batalionów, 18 szwadronów, 9 chorągwi ułanów i artyleria) i milicje. Sasi obiecali jednak, że w późniejszym czasie użyją na Śląsku 3,5 tys. jazdy formowanej w Rzeczypospolitej.

39 „Ciężkie" były 2 bataliony węgierskiego regimentu Hallera na czele ze śląskim arystokratą w służbie Austrii pułkownikiem Schaffgotschem (Hoff­mann, Unter Friedrichs..., s. 19.). To charakterystyczne, gdyż siły Nadas­dyego tworzyły forpocztę sprzymierzonych.

40 Podział sił austriackich w 1745 r. zasadniczo na podstawie: Ósterreichis-cher Erbfolgekrieg..., t. 6-9.

Cesarz Karol VI

Król Fryderyk Wilhelm

Maria Teresa

August III Sas

Fryderyk na początku panowania

Książę Leopold von An-halt-Dessau

Oddziały pruskie obsadzają miasto na Śląsku

Piechurzy pruscy z potowy XVIII w.

Kirasjer pruski z potowy XVIII

iiiSR1 E W i e l k i ksi^że T o s k a n i i

Franciszek Stefan, mąz l||P "''. '" Marii Teresy, cesarz od

'• , -ij " ; -• ' . ' r'l 1745 r.

Książę Karol Lotaryński, brat Franciszka Stefana i wódz austriacki

Kawalerzyści armii saskiej z połowy XVIII w. Z lewej ułan

Kirasjerzy sascy z połowy XVIII w.

-.^B3»:CS; "?*;{;-

KRÓLEWSKO PRUSKI

MANDAT, Żeby te

Białogłowy, c o b y żołnierza d 0 zbie-

-gania zwiodły albo zwieść chciały bez

wfzclkiego ProceHu y bec wlżclk^y Tatki na fiubicnitę obiriiC.

z Berlina & i. Jul. E. 17+3.

w Wrocławiu

U JANA JAKUBA KORNA 8BUOPOLE.

Jeden z pruskich sposo­bów przeciwdziałania de­zercji. Obwieszczenie na Śląsku z 1743 r.

GENERALNY-

P A R D O N , 00 woyska

KRÓLA JEGOMOŚCI PRUSKIEGO

ZBIEGLOYCH DESERTORGW,

y NA WOYSKO ZAPISANYCH

Kiedy

Rydllcy niż fcec miesięcy minie dobro**™ *'S ™ «*• wia, y że powraauacy Ddertor °* l c W8

Talerow wezmą.

D. d z Berlina d 31 Decen*1'-1744.

W WROCŁAWIU U JANA JA«UD A KORNA,

BlB^lOPOfcŁ

Pardon generalny dla de­zerterów wydany przez Fryderyka II po klęsce w Czechach w 1744_r. Ob­wieszczenie na Śląsku z 1744 r.

Część druga BITWA

KU WALNEJ BATALII

PRZESŁANKI OPERACYJNE BITWY

19 maja do kwatery Fryderyka II w Kamieńcu Ząbkowickim dotarły wieści o gotowości Austriaków do wymarszu z Hradec Kralove i podchodzeniu Sasów do pobliskiego Dvur Kralove. Były to pewne informacje. Król stwierdził zatem, że „w 14 dni wszystko będzie rozstrzygnięte" ' i natychmiast nakazał koncentrację na 27 maja pod Ząbkowicami. Ściągał tam korpusy generała Lehwaldta z Kotliny Kłodzkiej i margrabiego Karola z Karniowa, a generała von Truchsessa zostawił w osłonie kierunku na Wrocław.

Prócz marszu sprzymierzonych w głąb Śląska król uwzględ­niał możliwość uderzenia na Kłodzko. Wojska wroga mogły przecież oblec twierdzę i wykorzystać warunki naturalne Kotliny Kłodzkiej, aby zająć silną pozycję uniemożliwiającą odsiecz. Dlatego też do czasu wyjaśnienia kierunku uderzenia Fryderyk pozostał pod Ząbkowicami, skąd był w stanie przeszkodzić oblężeniu Kłodzka. Gdyby sprzymierzeni ma­szerowali w głąb Śląska, król Prus chciał wydać im bitwę po zejściu z gór. U podnóża terenów górskich przeciwnikowi trudno byłoby uniknąć starcia, a w przypadku porażki — nie­bezpiecznego odwrotu przez ciaśniny górskie. W odwrocie

1 C. G r u n h a g e n , Schlesien unter Friedrich dem Grossen, Breslau 1890,

t. 1, s. 275.

7 — Strzegom...

98

takim łatwo było bowiem o zatory, które przy energicznym pościgu groziły katastrofą. Wyjście na czas naprzeciw prze­kraczającego góry nieprzyjaciela ułatwić miała podsudecka rokada, jaką była droga Nysa-Legnica.

Początek wielkich operacji sygnalizował bój pod Kamienną Górą. Walczyły tam wysłane do rozpoznania siły lekkie feldmarszałka lejtnanta Nadasdyego (6 tys.) z wojskami pułkownika Winterfeldta z korpusu Truchsessa (wedle źródeł pruskich 2400 żołnierzy2, co jest liczbą chyba zaniżoną). Prusacy umiejętnie się bronili, a o ich zwycięstwie przesądziło nadejście posiłków. W boju wyróżnił się rotmistrz Seydlitz3, a Winterfeldt awansował do stopnia generała majora. Prusacy stracili 180 żołnierzy, Austriacy 366.

Do ważnej walki doszło też w związku z odcięciem korpusu margrabiego Brandenburg-Schwedta przez insurekcję Ester-hazyego i wojska generała Kheula. Austriacy przechwytywali kurierów. Rozkazy o koncentracji nie docierały więc do Kamiowa, dlatego Fryderyk wysłał tam 5 szwadronów huzarów regimentu Ziethena, z nim samym na czele. Wyruszył on 19 maja wieczorem. W przedarciu się przez oddziały austriackie pomogło mu nie tylko sprawne dowodzenie i brawura, ale i nowe letnie mundury huzarów, podobne do austriackich, co niekiedy pozwalało zmylić nieprzyjaciela4. Straciwszy 26 ludzi Ziethen zrobił w 22 godziny 75 km, wypełniając zadanie. Akcja ta przeszła do pruskiej tradycji wojskowej jako „przejaż­dżka Ziethena".

Po otrzymaniu rozkazów margrabia Karol załadował na wozy resztkę zapasów i 22 maja ruszył do Nysy z 8-9 tys.

2 Liczbę tą podał w raporcie Winterfeldt. Zob. Beitrage zur Geschichte des Zweiten Schlesischen Krieg, „Kriegsgeschichtlische Einzelnschriften", 1885, t. 1,8. 96 (pismo z 22 maja 1745 r.).

3 W raporcie Winterfeldt napisał o Seydlitzu, że to oficer absolutnie doskonały. Por. ibidem, s. 99 (pismo z 24 maja 1745 r.).

4 Meyer, op. cit., s. 164—165. W 1813 r. polscy krakusi mieli mundury podobne do kozackich, co pomagało w rozpoznaniu, podjazdach i służbie kurierskiej.

99

żołnierzy5. Pod Braciszowem, 5 km na północ od Karniowa, drogę zagrodzili mu Esterhazy i Kheul z 11 tys. ludzi, w tym 6500 pospolitego ruszenia. Prusacy szli pod krzyżowym ogniem kilkunastu armat strzelających z okolicznych wzgórz. Musieli zostawić wozy z zapasami i bagaże, ale przedarli się. Świetnie spisała się kwaleria pruska, szczególnie dragoni Ludwika Wirtemberskiego, z generałem majorem von Schwe-rinem na czele „wyrąbali" oni drogę wśród austriackiej piechoty, a ich białe mundury zostały „ufarbowane od krwi"6. Jazda pruska pokazała więc, że jest skuteczna w bitwie, co przed planowaną walną batalią dodało otuchy jej samej oraz Fryderykowi. Zawiodło węgierskie pospolite ruszenie, po­twierdzając opinie o słabej przydatności w otwartym starciu. Obie strony straciły po około 300 ludzi.

Wojska margrabiego Karola dotarły do Ząbkowic 27 maja przed południem. Wraz z nimi pruskie siły główne i korpus świdnicki liczyły około 62 tys. żołnierzy, w tym 20 tys. jazdy. Ponadto na Śląsku było jeszcze ze 20 tys. żołnierzy załóg twierdz i korpusu Hautcharmoya (około 5 tys.), który osłaniał nie tylko prawy brzeg Odry, ale i linię Nysy Kłodzkiej.

Wieści o Kamiennej Górze, Braciszowie i Fontenoy (około 20 maja wiadomość o bitwie dotarła na Śląsk) nie wpłynęły na postawę sprzymierzonych. Fryderyk żywił nadzieję, że przeciwnik zawaha się przed wejściem na Śląsk i da Prusakom więcej czasu na zebranie sił. Nic takiego nie nastąpiło. Armia austriacko-saska ruszyła do granicy 24 maja, jeszcze przed przybyciem księcia Sachsen-Weissenfelsa.

Książę Lotaryński żywił przekonanie, że ma dużą przewagę i dlatego nie obawiał się bitwy. Zbyt wysoko szacował straty pruskie z 1744 r. i nie docenił wysiłków Fryderyka na rzecz

Margrabia liczył swoje siły na 6 tys., co wydaje się szacunkiem zaniżonym. Por. G. E i c k e m e y e r , Die Zuverldssigkeit der kriegsgeschich-tlischen Darstellung des Zweiten Schlesischen Krieges in der Histoire du mon Temps Friedrichs des Grossen, GOttingen 1910, s. 49-50.

6 Jany, op. cit., t. 2, s. 123.

100

przywrócenia wojskom zdolności bojowej. Po wygraniu poten­cjalnej batalii zamierzał zdobywać twierdze, a jego plany zakładały odcięcie Fryderyka od połączeń z Brandenburgią przez ruch w kierunku Wrocławia po trasie Kamienna Góra, Bolków i Strzegom.

Główne siły inwazyjne poprzedzały straże przednie — au­striacka feldmarszałka lejtnanta Wallisa (2 tys. piechoty i 1 tys. jazdy) i saska generała majora Schlichtinga (3500 jazdy). Po dwóch dniach marszu wojska stanęły u podnóża gór, koło Trutnova, czekając na wyniki rozpoznania prowadzonego na Śląsku przez straże przednie i Nadasdyego. W tym czasie przybył książę Sachsen-Weissenfels. Do spotkania obu wodzów doszło 27 maja w Trutnovie. W imię zgody między nimi Maria Teresa zażądała, aby każdy z wodzów jako równorzędny współdowodzący otrzymał komendę nad połową armii7, a decyzje były uzgadniane wspólnie. Oznaczało to oddanie 10 tys. Austriaków pod dowództwo księcia Sachsen-Weissenfelsa, a co ważniejsze — niekorzystną dla dowodzenia dwoistość.

Choć rozpoznanie nie dało rezultatów, sprzymierzeni 28 maja ruszyli na Kamienną Górę. Szli po obu stronach Gór Kruczych — Sasi przez Przełęcz Lubawską, a Austriacy przez Kotlinę Krzeszowską. Z powodu trudów marszu w górach ciężkie bagaże odesłano do Jaromef i Dvur Kralove8. Połącze­nie wojsk nastąpiło 29 maja pod Kamienną Górą. Ogłoszony też został manifest Marii Teresy. Królowa zapowiadała powrót Śląska pod jej rządy, karanie występujących przeciw wojskom austriacko-saskim i gwarantowała swobody wyznaniowe pro­testantom.

Trudności w zaopatrzeniu i prośby Sasów, narzekających na zmęczenie, spowodowały zarządzenie odpoczynku na 30 i 31 maja. Siły główne ubezpieczała straż przednia Wallisa w Bolkowie (15 km na północ od Kamiennej Góry) i Nadas­dyego w Świebodzicach (20 km na północny wschód od

7 Kre l l , op. cit., s. 62. 8 Ibidem, s. 63.

101

Kamiennej Góry). Sasi wysłali 14 chorągwi ułanów do Jeleniej Góry i Kowar, które miały ubezpieczać od zachodu. Zasadniczy ciężar rozpoznania spadł na korpus Nadasdyego9. Jego wojska baczyły na drogę z Nysy i Ząbkowic, po której nadejść mogła armia Fryderyka. 31 maja Nadasdy doniósł o jej obecności w Dzierżoniowie. Książę Karol pragnął ruszać, by Prusacy nie zablokowali zejść z gór. Książę Sachsen-Weissenfels chciał jednak dalszego odpoczynku dla swoich wojsk, szczególnie że ostatnie oddziały saskie, w tym ciężka artyleria, dotarły do Kamiennej Góry 31 maja wieczorem. Wobec tego 1 czerwca pomaszerowali tylko Austriacy, a Sasi wyruszyli w dniu następnym. Działania przebiegały więc bardzo powoli. Hamo­wał je książę Sachsen-Weissenfels, a książę Karol jako równorzędny wódz nie mógł po prostu wydać mu rozkazu. Mściła się zatem dwoistość dowodzenia, ale wśród sprzymie­rzonych panował optymizm.

Za dobry znak uznane zostały wieści z Górnego Śląska. W nocnym szturmie z 25 na 26 maja, podobnym do szturmu na Budziejowice w 1744 r., pandurzy zdobyli Koźle. O ich powodzeniu zadecydowała zdrada chorążego dezertera z załogi pruskiej. Doniósł on o zamieszaniu po śmierci dowódcy Koźla, a w czasie szturmu wskazywał luki w nieukończonych jeszcze fortyfikacjach (twierdzę zaczęto budować w 1744 r.). Prusacy stracili 100 zabitych i rannych, 600 jeńców i 27 dział fortecznych, a zdobywcy tylko kilkudziesięciu ludzi.

Fryderyk nie przejął się zanadto upadkiem Koźla. Zakładał, że losy kampanii rozstrzygnie walna bitwa i nie wysłał na Górny Śląsk żadnej odsieczy, a nawet ściągnął od Hautchar-moya regiment dragonów. Przed batalią starał się zatem skoncentrować maksimum sił.

Główne siły sprzymierzonych obserwował korpus świdnicki. Na stanowisku dowodzącego korpusem nie dość energicznego Truchsessa zastąpił generał lejtnant du Moulin. Na wieść o marszu sprzymierzonych opuścił on w nocy z 25 na 26 maja

9 Sam Nadasdy kwaterował w Książu, zamku hrabiego Hochberga.

102

Kamienną Górę, 29 maja był już w Świdnicy, oczekując armii króla, który dostał wieści o rozpoczęciu operacji przez sprzymierzonych i 30 maja przesunął wojska do Dzierżoniowa. Prusacy uzyskali od austriackiego dezertera dość precyzyjne informacje, że wróg ma 70 tys. żołnierzy.

Teren działań przybierał kształt nieregularnego czworokąta między Kamienną Górą na południowym zachodzie, Bol-kowem na północnym zachodzie, Strzegomiem na północnym wschodzie i Świdnicą na południowym wschodzie. Z Kamien­nej Góry do Świdnicy było 33 km, a do Bolkowa 16 km; ze Świdnicy do Strzegomia 17 km, a z Bolkowa do Strzegomia 18 km. Na terenie tym znajdowało się swego rodzaju „między­rzecze" między Strzegomką na wschodzie i Nysą Szaloną na zachodzie. Kończyło się ono szeroką na 8 km linią między Strzegomiem a wioską Dzierżków nad Nysą Szaloną. Od tych miejscowości rzeki się mocno od siebie oddalają.

Najszersze miejsce „międzyrzecza" między Bolkowem a wsią Stare Bogaczowice wynosiło 11 km, a najwęższe między wioską Kłaczyna (nad Nysą Szaloną o 6 km od Bolkowa) a Dobromierzem (o 7 km od Starych Bogaczowic i 9 km od Strzegomia) 5 km. Właśnie w tym najwęższym miejscu Pogórze Bolkowskie opadało progiem w Obniżenie Podsudeckie jako część Przedgórza Sudeckiego. Z Dob-romierza i z Bogaczowic do innego zejścia z gór, w Świebo­dzicach (już za Strzegomką), było 9 km. Świebodzice ze Świdnicą i Strzegomiem stanowiły wierzchołki trójkąta rów-noramiennego. Do Świdnicy i Strzegomia było ze Świebodzic po 12 km, ale wygodne połączenie wiodło tylko do Świdnicy.

1 czerwca na ów obszar weszły główne siły pruskie. Stanęły w obozie na drodze ze Świdnicy do Strzegomia — gros (60 batalionów i 76 szwadronów) na odcinku Swid-nica-Stary Jaworów (6 km), 2 bataliony w Świdnicy, a między Strzegomiem a Stanowicami (3 km) straż przednia du Moulina (7 i 1/2 batalionu i 38 szwadronów). Łączność sił głównych z du Moulinem zapewniał w Pasiecznej (6 km od Strzegomia)

103

generał Nassau z 4 batalionami grenadierów i 25 szwa­dronami. Zajął on także las Nonnebusch, na południe od Pasiecznej. Pozycje pruskie miały charakter tzw. obozu ofensywnego10. Charakteryzował je brak poważniejszych przeszkód naturalnych przed frontem, co ułatwiało przejście do ataku, szczególnie na Świebodzice. Możliwy był też przerzut sił na teren „międzyrzecza" przez Strzegom i okolice. Lewą flankę osłaniała Świdnica i rzeka Bystrzyca, a prawą Strzegomką. Na flankach zajęły miejsce stosunkowo nieduże oddziały, aby nie rozpraszać sił potrzebnych do szybkiego ataku. Las Nonnebusch i wojska generała Nassaua przed frontem utrudniały rozpoznanie liczby wojsk pruskich i czę­ściowo zasłaniały ich ruchy.

Warto zauważyć, że w miejscu, gdzie Fryderyk rozłożył swój namiot powstała następnie miejscowość, która otrzymała nazwę Kónigszelt, czyli Królewski Namiot. Obecnie jest to Jaworzyna Śląska.

Zajęcie przez Prusaków nowych pozycji nie uszło uwadze Nadasdyego. Nie miał on jednak danych o sile wroga, bo jazda i grenadierzy generała Nassaua skutecznie utrudniali dostęp w pobliże obozu, a huzarzy węgierscy działali mało ofensyw­n i e " . W tej sytuacji wodzowie sprzymierzonych w dalszym ciągu sądzili, że mają dużą przewagę. Ich wojska przesunęły się do przodu i 2 czerwca założyły obóz między Chwaliszowem nad Strzegomką a Wolbromkiem nad Nysą Szaloną.

Po południu 2 czerwca książę Lotaryński i książę Sachsen-Weissenfels wraz z generalicją odbyli naradę na wzgórzu Wieżyca (395 m) koło Dobromierza '2. Oglądano teren, na

10 Por. Militarische..., s. 28. " K e i b e l , op. cit, s. 56 i 99. 12 To właśnie wzgórze otrzymało potem nazwę „Siegeshohe" (Góra

Zwycięstwa), a nie Góra Szeroka jak podaje M. H e n n i n g, Strzegom. Historia i współczesność, Warszawa 1992, s. 48^9; mylna jest też informacja, że Fryderyk dowodził z Siegeshohe, bo nie dowodził ani z Góry Szerokiej, ani z Wieżycy. Por. M. B a t t e k , J. S z c z e p a n k i e w i c z , Słownik nazewnictwa krajoznawczego Śląska i Ziemi Lubuskiej, Wrocław 1994, s. 206.

104

który miała zejść armia. Obserwacja pozycji pruskich nie­wiele dała bo zasłaniał je las Nonnebusch. Nadasdy doniósł, że Prusacy wciąż są w obozie na północ od Świdnicy. Rozwiało to obawy o wejście Fryderyka na teren „między­rzecza" i zablokowanie przezeń zejść z gór oraz utwierdziło dowódców sprzymierzonych w przekonaniu o słabości Prusa­ków. Kluczową rolę odegrał tu wywiad pruski. Podwójny szpieg, Włoch z Kowar13, dostarczył Austriakom wieści, jakoby Fryderyk, skonfundowany inwazją i rzekomym zaję­ciem Ząbkowic przez insurekcję, szykował się do odwrotu do Wrocławia i dlatego kazał naprawiać drogi prowadzące do stolicy Śląska. Wodzowie sprzymierzonych stali się więc jeszcze bardziej zadufani we własne siły. Obecność armii wroga między Świdnicą i Strzegomiem traktowali jako demonstrację przed odwrotem. Gdyby jednak król pruski nie wycofał się, mieli zamiar atakować jego stanowiska 4 lub 5 czerwca.

3 czerwca rano doszło znowu do narady na Wieżycy. Panowało przekonanie o rychłym odwrocie Prusaków. Jedynie książę Ludwik Ernest Brunszwicki sądził, że król Prus niebawem stanie do walki14. Po naradzie wojska dostały rozkaz zejścia z gór. Uczyniły to między Dobromierzem a Kłaczyną, w ośmiu kolumnach, z piechotą w centrum i kawalerią na skrzydłach. Zejście rozpoczęło się około południa i trwało do 16.00, przy czym Sasi znów zostali w tyle. Na powitanie śląskich równin oddziały szły z roz­winiętymi sztandarami i muzyką. W pięknej okolicy, przy znakomitej pogodzie, było to wspaniałe, jedyne w swoim rodzaju widowisko. Wodzowie podziwiali je z Wieżycy. Nie myśleli, że na terenie, na który wchodziła ich armia, odbędzie się wielka bitwa.

13 Por. Militarische..., s. 39. 14 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 459.

105

POLE BITWY

Teren pod Strzegomiem zajęty 3 czerwca przez sprzymie­rzonych miał wyraźne granice naturalne — na południowym zachodzie próg Pogórza Bolkowskiego, długi na 5 km między Dobromierzem (nad Strzegomką) a Kłaczyną (nad Nysą Szaloną), na północnym zachodzie 7 km nurtu Nysy Szalonej od zejścia z gór pod Kłaczyną do Dzierżkowa, na południowym wschodzie 10 km nurtu Strzegomki od zejścia z gór pod Dobromierzem do Strzegomia, a na północnym wschodzie i północy stoki południowego pasma Wzgórz Strzegomskich, ciągnące się łukiem od Strzegomia po Dzierżkow nad Nysą Szaloną (10 km).

Na terenie pola bitwy łatwo było wyróżnić część północną i południową. Północna była dużo mniejsza, ale miała o wiele bardziej zróżnicowany teren. Linia podziału biegła wzdłuż południowych stoków wzgórz koło Strzegomia oraz połu­dniowej krawędzi położonych na zachód od wzgórz mokradeł zwanych Gule, które ciągnęły się w pobliże Nysy Szalonej. Linia ta, oparta na południowych stokach wzgórz i mokradłach, stanowić mogła silną pozycję obronną. Z północy na południe wygodnie było przekroczyć mokradła Gule podmurowaną groblą, stanowiącą część drogi łączącej ważne dla pola bitwy wioski — Żółkiewkę na północy i Godzieszówek na południu. Istotne znaczenie dla komunikacji między północną a połu­dniową częścią pola bitwy mógł też mieć przesmyk (szeroki na 500-600 m stok wzgórza) pomiędzy zachodnim skrajem Gule a wioską Kostrza, położoną wśród zarośniętych krzakami wzgórz blisko Nysy Szalonej.

Najbardziej wysuniętym na wschód punktem pola bitwy był Strzegom (prawa miejskie w 1242 r. I 5). W 1745 r. miasto liczyło około 2 tys. mieszkańców l6. Od owalnego centrum

15 W 1992 r. miały miejsce uroczyste obchody 750-lecia miasta. 16 Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, pod red. K. M a t w i j o w -

s k i e g o, Wrocław-Strzegom 1998, s. 134.

106

otoczonego średniowiecznymi murami (ich fragmenty za­chowały się po dzień dzisiejszy), które w XVIII w. nadawały się tylko dla doraźnej obrony, rozchodziły się przedmieścia. W tym niewielkim mieście po dziś dzień znajduje się jeden z najpiękniejszych gotyckich kościołów Śląska. Prócz Strze­gomia jedynym miastem na polu bitwy był dużo mniejszy Dobromierz (prawa miejskie od 1409 do 1945 r.); w czasach bitwy liczył kilkuset mieszkańców i miał drewnianą zabudowę o słomianych strzechach.

W Strzegomiu i w przylegającej doń od południa wiosce Graby (teraz osiedle miasta) znajdowały się najlepsze w rejo­nie pola bitwy przeprawy mostowe przez Strzegomkę. Od zachodu i północy miasto było okolone wzgórzami. Ich stoki (dość strome i tylko od zachodu łagodniejsze) kończyły się na południu od 1,5 km (na wschodzie) do 3 km (na zachodzie) od murów, a na północy ograniczała je dolina rzeki Wierzbak. Wtedy była ona podmokła i zarośnięta krzewami, szeroka na 200-400 m, długa na 2 km, a położona o 2,5-3 km od murów miasta. Źródła rzeki znajdowały się u wschodnich opłotków wioski Żółkiewka (3 km na północny zachód od murów), ciągnącej się na 800 m w kierunku południowo-zachodnim.

Ze wzgórz pod Strzegomiem, najbliżej miasta, bo prawie u północno-zachodnich jego opłotków, leżało wzgórze Miihl-berg (320 m). O 1500 m na północny zachód od murów wyrastał kompleks trzech granitowych wzgórz z bazaltowymi kulminacjami, bardzo charakterystyczny dla Strzegomia, któ­rego nazwa mogła być wzięta od słowiańskiego „trzi gore" 17. Wspomniane wzgórza to kolejno od północy Krzyżowa Góra (352 m) 1 8 , Góra Sw. Jerzego (352 m) i najdalej na południe Szeroka Góra (340 m). Po wschodnim stoku kompleksu trzech wzgórz prowadziła droga ze Strzegomia do Jawora przez Wieśnicę (wieś na północnym brzegu Wierzbaka). Rozwidlała

17 W czasach niemieckich zwano Strzegom „miastem trzech wzgórz". 18 W 1850 r. na pamiątkę bitwy ustawiono tam 3-metrowy krzyż żeliwny.

107

się ona na zachód wzdłuż bardzo stromego północnego stoku i wiodła do wioski Żółkiewka. Kilkaset metrów na południowy zachód od Góry Szerokiej znajdowało się szerokie i długie płakowzgórze Hóhe-Hóhe lub Topasberg (290 m — około 1300 m od murów), a opadające w kierunku Żółkiewki. Między obu wzgórzami wiodła droga na Żółkiewkę zwana Niederweg. O 500 m przez dolinkę na południe od Hóhe-Hóhe wyrastało wzgórze Striegauer-Fuchsberg (265 m), a o 1 km na zachód od niego Grabener-Fuchsberg (275 m).

Na północ od Wierzbaka oraz wiosek Żółkiewka i Żelazów (o 600 m od Żółkiewki prosto na zachód), oddzielonych od siebie Żelazowską Górą (266 m) jest zadrzewione wzgórze Jedlice (350 m) w odległości 500-1000 m od rzeki i obu wsi. Ponad 1 km na zachód od Żelazowa zaczynała się wieś Kostrza, położona w kotlince otoczonej przez zadrzewione wzgórza. Południowe stoki tych wzgórz opadały ku Nysie Szalonej koło wiosek Borów i Dzierżków. Warto dodać, że o ponad 1 km na północ od Kostrzy znajdował się w czasie II wojny światowej obóz koncentracyjny Gross-Rosen. Obecnie w tym miejscu jest muzeum.

Bezpośrednio na południe od Żółkiewki i Żelazowa znaj­dowała się równina, szeroka na wschodzie na 1 km, docierająca do wsi Kostrza i zwężająca się w tym rejonie do 500 m. Na południe od niej był szeroki na 400-600 m podmokły teren Gule 19. Ciągnął się wzdłuż strumienia Parowa na liczącym ponad 2 km odcinku między Grdbener Fuchs-Berge a wschod­nimi stokami wzgórz wokół Kostrzy. Strumień Parowa miał 6 km i wpadał do Nysy Szalonej pod wioską Dzierżków. Na terenie Gule było wiele stawów, szczególnie w zachodniej części. Ruchy wojsk ułatwiały groble i nasypy. Na wschodnim skraju Gule były dwie olszynki — na północy Nord-Busch, na południu Sud-Busch.

19 W rocznicę bitwy 4 czerwca 1910 r. w Gule odsłonięto obelisk ku czci poległych żołnierzy saskich i austriackich. Hoffmann, Unter Friedrichs..., s. 53.

108

W południowej części pola bitwy istotna przeprawa przez Strzegomkę, w postaci drewnianego mostku, znajdowała się w małej wiosce Stawiska. Leżała ona na wschodnim brzegu rzeki, prawie 2,5 km na południe od murów miasta. Jakieś 250 m w dół Strzegomki znajdował się bród. Przejścia przez rzekę były też pod wioską Granica, leżącą 1 km na południowy zachód od Stawisk, równolegle do rzeki, niemal nad samą Strzegomką, a także w Dobromierzu. Koło Stawisk, na wschodnim brzegu, znajdują się 2 wierzchołki Płaskiego Wzgórza (265 m). Z kolei równolegle do Granicy, 1,5 km na północny zachód od niej, była wieś Tomkowice (rozciągnięta na 1,4 km). Teren między obu wioskami, szczególnie blisko Granicy, był częściowo podmokły. Ponad 1,7 km na północny zachód od Tomkowie znajdowała się wioska Godzieszówek (długa na 1 km), położona równolegle do środkowego odcinka Gule, w odległości 800-900 m od niego.

Od zachodnich krańców Godzieszówka było prawie 2,5 km do Nysy Szalonej. Wzdłuż rzeki (na długości 3 km) ciągnęła się wioska Roztoka, skąd wiodło 5 km drogi do Dobromierza i Serwinowa, miejscowości jakby przedłużającej Dobromierz w dół Strzegomki. Wspomniana droga przechodziła na odcinku 2,5 km wzdłuż Jugowej, wioski o 1,5-2 km za Godzieszów-kiem i Tomkowicami, prawie równoległej do linii zejść z gór i odległej od nich o 3-5 km. Na północ i wschód od Jugowej znajdowały się podmokłe łąki i stawy.

NOCNY MARSZ

Po zejściu z gór sprzymierzeni zatrzymali się na odpoczynek, ale po 17.00 znów ruszyli do przodu. Obóz rozłożyli wieczo­rem. Austriacy stali na wschód od Jugowej oparci na prawej flance o Strzegomkę koło Dobromierza i Serwinowa, a o Go­dzieszówek na lewej. Skrzydło saskie rozłożyło się na północ od Godzieszówka aż do Żółkiewki i Żelazowej z piechotą z przodu, kawalerią z tyłu, ubezpieczone przez straż przednią

109

koło Strzegomia. Wojska obozowały pod gołym niebem, gdyż wozy namiotowe i bagaże zostały pod Sadami. Oddziały dopuszczały się rabunków, między innymi ułani splądrowali Kostrzę20. Książę Lotaryński stanął we dworze w Jugowej, a książę Sachsen-Weissenfels w pałacu hrabiego Hochberga w Roztoce21.

Wodzowie sprzymierzonych obliczali główne siły pruskie na 40 tys. żołnierzy22, gdy sami mieli 65 tys. Na 4 i 5 czerwca planowali działania ofensywne. Ich wojska obozowały w szyku bojowym. Lewe skrzydło znalazło się 3 czerwca znacznie bliżej wroga niż prawe, a nie było właściwie ubezpieczone, bo Sasi nie zajęli Strzegomia (planowali to na 4 czerwca) i słabo obsadzili wzgórza koło miasta23. Między lewym a prawym skrzydłem istniała ponadkilometrowa luka, a wsie przed obozem piechoty austriackiej (Godzieszówek i Tomkowice) nie zostały obsadzone. Ugrupowanie armii wskazywało na brak gotowości do obrony, gdyż jej wodzowie nie przypusz­czali, że wróg odważy się atakować.

Król pruski, po informacjach o ruchach sprzymierzonych z 2 czerwca, spodziewał się bitwy następnego dnia, dlatego już od rana 3 czerwca obserwował okolicę z Płaskiego Wzgórza niedaleko Stawisk. Oglądając zejście wojsk austriac-ko-saskich z gór miał powiedzieć: „Teraz są tam, gdzie ich chcieliśmy"24. Ponieważ manewr przejścia na równiny sprzy­mierzeni rozpoczęli dość późno, nie zbliżyli się odpowiednio do pozycji pruskich. W tej sytuacji generał Nassau proponował, aby wyruszać z obozu i atakować25. Król nie zgodził się na to. W jego głowie wykluła się bowiem koncepcja nocnego przesunięcia armii i zaskakującego uderzenia o świcie.

20 H o f f m a n n , Der 4. Juni..., s. II. 21 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 460. 22 G r ii n h a g e n, op. c/f., t. 1., s. 275. 23 Wedle Krella stało się tak dlatego, ponieważ wojska saskie miały w tym

dniu zbyt długą i ciężką drogę do przebycia. Kre l 1, op. cit., s. 69. 24 Ibidem, s. 70. 25 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 461.

110

Fryderyk przebywał na Płaskim Wzgórzu do godziny 17.00, a następnie zajął się przygotowaniem wojsk do marszu i bitwy. Nie dostrzegł więc późniejszych ruchów przeciwnika2 6, a po jego odjeździe generałowie straży przedniej tylko krótko prowadzili obserwację, bo musieli przygotować wstępne działania pod Strzegomiem27. Król sądził więc, że sprzymierzeni obozują między Dobromierzem a Godzieszówkiem. W rzeczywistości ich obozy dochodziły aż do Żółkiewki2 8.

Około godziny 18.00 Fryderyk nakazał, aby do 20.00 wojska były gotowe do marszu. Du Moulin miał po zmroku zająć wzgórza pod Strzegomiem. Tabory w osłonie batalionu grenadierów wysłano do Świdnicy, obsadzonej wcześniej przez 2 bataliony grenadierów. Fryderyk chciał uniknąć sytuacji spod Chotusic, gdy wiele jego oddziałów słabiej walczyło niepokojąc się o tabory zagrożone przez wroga.

Wojska ruszyły po zapadnięciu ciemności, około 21.00. Noc była przejrzysta i jasna. Dla zmylenia wroga w obozie nie zwinięto namiotów i pozostawiono ogniska. Artyleria poszła drogą, a piechota i kawaleria po bokach. W rejonie lasu Nonnenbusch marsz osłaniało 20 szwadronów dołą­czonych potem do lewego skrzydła. Oddziały szły w ciszy i ciemności, zabroniono używania ognia. Przy przekraczaniu Pełcznicy (dopływ Strzegomki) piechota brodziła po kolana. Obserwatorzy podkreślali świetną dyscyplinę i mistrzowską organizację nocnego ruchu wojsk. Duch w armii był bardzo dobry, według pruskiego przekazu nikt tej nocy nie zde­zerterował 2 9.

W czasie marszu sił głównych straż przednia przeszła na lewy brzeg Strzegomki i po zmroku zajęła Striegauer Fuchs-Berge i Grdbener Fuchs-Berge. Nie zajęła Góry Szerokiej, bo

26 K e i b e l , op. cit., s. 73-74. 27 Ibidem. 28 Ibidem, s. 98-99. 29 Der Zweite..., t. 2, s. 226.

111

tam była piechota saska. Czekając na siły główne du Moulin obsadził grenadierami Strzegom i Graby, a kawalerię ustawił na skrzydłach. W nocy potykała się ona z ułanami.

O północy czołówki pruskie dotarły pod Graby. Rozpo­czął się piątek 4 czerwca 1745 r., dwa dni przed niedzielą Zielonych Świąt30. Wojska dostały dwie godziny odpoczyn­ku, w ciszy, bez ognia i pod bronią, kawalerzyści z cuglami w dłoniach. O 2.30 odbyła się odprawa dowódców, najpraw­dopodobniej obok Płaskiego Wzgórza. Król wydał dyspozy­cje, aby wojska przekraczały Strzegomkę w Strzegomiu, w Grabach, pod Grabami i w Stawiskach, a następnie maszerowały równolegle do nieprzyjaciela, frontem ku gó­rom. Atak miał być wykonany w kierunku ogni obozowych wroga, które jednak widoczne były tylko do Jugowej, gdyż Sasi nie rozpalili ognisk3 1. Podtrzymywało to króla w błęd­nym mniemaniu, że lewe skrzydło sprzymierzonych do­chodzi tylko do Gule. Król nakazał, by jazda prawego skrzydła poszła w rejon Żółkiewki, a piechota w kierunku Gule. Straż przednia miała zająć pozycje na skraju prawego skrzydła, a kawaleria skrzydła lewego, po przeprawieniu się w Stawiskach, osłoniłaby flankowy marsz piechoty tego skrzydła. Król nakazał, by z tyłu stała rezerwa jazdy (30 szwadronów), w tym po 10 szwadronów huzarów w trzeciej linii obu skrzydeł do osłony flank i pościgu. Kawaleria miała atakować w galopie na białą broń bez dawania pardonu, aby nie hamować ataku braniem jeńców. Po pobiciu jazdy wroga jej zadaniem było uderzać na skrzydło i tyły piechoty. Swej piechocie król nakazał szybko masze­rować, dążyć do walki na bagnety, a ogień otwierać naj­wcześniej ze 150 kroków.

Według Rudolfa Keibla, autora najważniejszej monografii poświęconej bitwie pod Strzegomiem i Dobromierzem, Fry­deryk planował, by armia, rozwinięta między Stawiskami

30 J. Fi 11 a, Chronik der Stadt Striegau, Striegau 1889, s. 246. 31 Ke i b e 1, op. cit., s. 67-68.

112

a Żółkiewką, uchwyciła lewe skrzydło sprzymierzonych w re­jonie Godzieszówek-Gw/e i atakując prawym skrzydłem, wzmocnionym przez straż przednią, zwinęła szyk wroga aż do Dobromierza32. Przy uderzeniu prawego skrzydła lewe miało się początkowo trzymać z dala od nieprzyjaciela. Keibel dostrzegł tu szyk skośny33, rozumiany w definicji Otto Hermanna jako atak silniejszym wzmocnionym skrzydłem, gdy słabsze zostaje w tyle, wiążąc wroga, i przystępuje do bezpośredniej walki z opóźnieniem34. Wedle Keibla i Her­manna, Fryderyk stosował szyk skośny już w bitwach w I i II wojnie śląskiej35. Pogląd taki budził opór wielu historyków i na przełomie XIX i XX w. spowodował żywą dyskusję w kręgach historycznowojskowych Niemiec36, ale z czasem znalazł akceptację37.

Król wydał też rozkaz, aby nie dawać pardonu Sasom38. Fryderyk ukuł tezę o zdradzie Sasów i „ciosie w plecy" jako głównej przyczynie klęski i gehenny wojsk pruskich w 1744 r. Argument o „ciosie w plecy" stosowany był zatem do usprawiedliwienia klęski nie tylko w XX w. Fryderyk jednak jakby zapomniał, że ze swoimi wojskami wtargnął do Saksonii jako nieproszony gość. Wydając ów rozkaz najprawdopodob­niej liczył na szybkie załamanie się Sasów. Ponieważ w armii pruskiej służyło wielu oficerów i żołnierzy pochodzących

32 Ibidem, s. 190-191. 33 Ibidem, s. 454 i następne. 34 O. H e r r m a n n, Die schiefe Schlachtordnung in der Schlacht bei

Mollwitz, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte", 1892, t. V, s. 459-470.

35 Por. O. H e r r m a n n , Von Mollwitz bis Chotusic. Ein Beitrag zur Taktik Friedrichs des Grossen, w: „Forschungen zur Brandeburegische und Preus-sische Geschichte", 1894, t. VII, s. 311-360; oraz: R. K e i b e l , Die schrage Schlachtordnung in den beiden ersten Kriegen Friedrichs des Grossen, w: „Forschungen zur Brandeburgische und Preussische Geschichte", 1901, t. XIV, s. 95-139.

36 Omówienie tej dyskusji: zob. K e i b e l , Die schrage..., s. 95-139. 37 Por. K o s e r, op. cit., s. 302, a także J a n y, op. cit., t. 2, s. 46. 38 Ke ibe l , Die Schlacht..., s. 193.

113

z Saksonii, spowodowało to wedle austriackich relacji sytuację, że w bitwie niekiedy walczył przyjaciel z przyjacielem czy wręcz brat z bratem39. Okoliczność ta jeszcze pogłębiała drastyczność królewskiego rozkazu.

W obliczu nadciągającej armii pruskiej sprzymierzeni po prostu... spali. W wieczornym meldunku Nadasdy donosił, że nieprzyjaciel jest w obozie; namioty stoją, ogniska się palą. Około godziny 23.00 książę Karol znów dostał informację Nadasdyego, tym razem o marszu armii Fryderyka do Strze­gomia. Lotaryńczyk, przekonany o słabości wroga, nie uwierzył w to. Nie nakazał alarmu, a potyczki saskich ułanów z pruskimi huzarami pod Strzegomiem ocenił jako zamieszanie czynione przez odosobniony oddział jazdy wroga. Na wszelki wypadek zawiadomił księcia Sachsen-Weissenfelsa o „rzekomym" zbliżaniu się nieprzyjaciela. Wódz saski odpowiedział na to, że koło Strzegomia nic podejrzanego się nie dzieje, a jeśli to się zmieni, książę Karol zostanie poinformowany40.

STAN I POZYCJE WOJSK41

Po zostawieniu 3 batalionu grenadierów w Świdnicy oraz 1 i 1/2 batalionu w Strzegomiu i w Grabach armia pruska „stanęła na placu" w sile 69 batalionów (w tym 18 grenadie­rów), 149 szwadronów (w tym 48 huzarów) i 192 dział (w tym 54 ciężkich). Było to 38 600 piechoty (w tym 9400 grenadie­rów) i 19 900 kawalerii (w tym 4200 huzarów), w sumie 58 500 piechoty i jazdy do boju. Warto obliczyć przeciętną liczebność podstawowych oddziałów, choć w poszczególnych przypadkach z pewnością istniały odchylenia od tych obliczeń.

39 Gestandnisse eine Oesterreichischen Veterans, Breslau 1798, t. 2, s. 133. 40 Por. Ósterreichischer Erbfolgekriege..., t. 7, s. 461. 41 Por. Keibe l , Die Schlacht..., s. 109-154. Obliczenia Keibla przyjęto

w historiografii w miejsce wcześniejszych danych, które zawyżały liczbę wojsk, szczególnie sprzymierzonych. Por. ibidem, s. 150-151; K r e l l , op. cit., s. 71; Koser, op. cit., t. 2, s. 494-495; G r o e h l e r , op. cit, s. 59.

8 — Strzegom...

114

Otóż przeciętna liczebność pruskiego batalionu muszkieterów i fizylierów wynosiła 571, batalionu grenadierów 524, szwad­ronu kirasjerów i dragonów 156, a szwadronu huzarów 86 żołnierzy. Stany piechoty i huzarów były poniżej etatu, a w przypadku kirasjerów i dragonów Fryderyk zadbał o jak największy dopływ uzupełnień. Świadczy to o roli, jaką król przypisywał w bitwie ciężkiej konnicy. Prusacy mieli 138 armat 3-funtowych (po 2 na batalion), a z dział ciężkich 8 armat 24-funtowych, 27 armat 12-funtowych, 15 haubic 10-funtowych i 4 moździerze 10-funtowe.

Awangardą pruską dowodził generał lejtnant du Moulin. Liczyła ona w 7 batalionach 3150 grenadierów i 2400 huzarów42 w 28 szwadronach, a chwilowo 10 szwadronów dragonów Móllendorfa (około 1600); z rozpoczęciem bitwy mieli oni dołączyć do jazdy prawego skrzydła. Warto zauważyć, że regiment Móllendorfa zwano porcelanowym, bo w 1717 r. król Prus Fryderyk Wilhelm I nabył go (wtedy 600 żołnierzy) od Augusta II Mocnego w zamian za wspaniały chiński serwis. W 1745 r. kadra regimentu zasadniczo nadal była saska.

Pierwsza linia piechoty pruskiej liczyła 24 bataliony muszkieterów i fizylierów43, a nadto 6 batalionów grenadie­rów na prawej i 5 batalionów grenadierów na lewej flance. Prawym skrzydłem tej linii (17 batalionów — około 9450 piechoty w tym 3150 grenadierów) w sile dwóch brygad dowodził feldmarszałek Leopold Maksymilian von Anhalt-

42 Wedle Der Zweite..., t. 2, s. 213, a za nim: Ósterreichischer Erbfolgek-rieg..., t. 7, s. 457 było 3400 huzarów straży przedniej, a grenadierów 2400; jest to zapewne skutek przestawienia liczb — winno być zatem 3400 grenadierów i 2400 huzarów, co wprost zasugerował G. Vorberg. Por. G. V o r b e r g, Die Sachsische Grenadiere in der Schlacht bei Hohenfriedeberg am 4. Juni 1745, Dresden 1900, przypis 214 s. 67-68; pośrednio wnioskować to można z danych Keibla. Por. Keibe l , Die Schlacht..., s. 151, 301 i 337.

43 Bataliony zwykłe to bataliony stałe (w tym gwardyjskie, włącznie z grenadierami gwardii), nie tworzone tak jak grenadierskie tylko na czas wojny.

115

Dessau. Lewym skrzydłem pierwszej linii dowodzili generał piechoty von Jeetze i generał lejtnant margrabia von Bran-denburg-Schwedt. Liczyło ono 4 brygady i 18 batalionów (10 tys. piechoty w tym 2600 grenadierów). Drugą linią piechoty z 28 batalionami (16 tys. piechoty, bez grenadie­rów), w 6 brygadach, zawiadywał generał piechoty von Kalckstein. Ponieważ bezpośrednie decyzje dotyczące walk spadały na dowódców „frontowej" pierwszej linii, Kalckstein nie był od nich ważniejszy, choć miał więcej wojsk. Dowód­ca drugiej linii w zasadzie pilnował właściwego zasilania oddziałów pierwszej linii przez drugą, bezpośrednio kiero­wał walką swoich oddziałów, a w razie potrzeby mógł zastąpić któregoś z dowódców pierwszej linii. Prawą flanką drugiej linii dowodził generał lejtnant von Truchsess, cent­rum August Wilhelm książę Pruski, a lewą flanką generał lejtnant de la Motte.

Na prawym skrzydle armii znajdowało się 46 szwadronów jazdy — 7200 ludzi feldmarszałka von Buddenbrocka, po śmierci generała von Marwitza, gubernatora Wrocławia i do­wódcy wojsk na Śląsku. W pierwszej linii tej jazdy generał lejtnant von Rothenburg (w imieniu Fryderyka podpisał sojusz z Francją w maju 1744 r.) miał 26 szwadronów kirasjerów w 2 brygadach, a w drugiej linii generał lejtnant von Posadowski 3 jednoregimentowe brygady z 20 szwadronami dragonów, wliczając w to regiment Móllendorfa. Jazdą lewego skrzydła w sile 45 szwadronów i 7 tys. ludzi dowodził bezpośrednio dowódca pierwszej linii generał lejtnant von Nassau. Linia ta miała 25 szwadronów w 2 brygadach kirasjerów, a druga linia generała lejtnanta von Gesslera 20 szwadronów dragonów w 1 brygadzie.

Rezerwę jazdy prawego skrzydła tworzyła brygada Polaka generała majora Bronikowskiego z 10 szwadronami huzarów i 5 szwadronami dragonów, a lewego skrzydła brygada generała majora von Ziethena o analogicznym składzie. Było to razem 3250 jazdy, w tym 1700 huzarów. Artylerią polową

116

dowodził pułkownik de Beauvrye. Aż 24 armaty 12-funtowe przydzielono batalionom muszkieterów pierwszej linii, po jednej na batalion.

Wojska austriackie (bez Nadasdyego) liczyły 45 bata­lionów, 32 kompanie grenadierów, 90 szwadronów kirasjerów i dragonów, 15 kompanii wyborczych jazdy i 69 dział, w tym 24 ciężkie (co do ich specyfikacji brak danych). Było to 27 600 piechoty (w tym 2600 grenadierów) i 11 900 kawalerii, czyli 39 500 żołnierzy do boju. Batalion piechoty liczył przeciętnie od 500 na prawym do 560 żołnierzy na lewym skrzydle44, kompania grenadierów 81 żołnierzy, szwadron kirasjerów i dragonów 120, a kompania wyborcza jazdy 73. Każdy batalion dysponował jedną armatą 3-funtową (w sumie 45 sztuk).

Nadasdy miał jakieś 5 tys. ludzi, w tym 2 bataliony regularne (800 żołnierzy), 3 bataliony i 2 szwadrony pół-regularne (do 2 tys. żołnierzy), 21 szwadronów huzarów (2000-2500 żołnierzy) i 2 działa 3-funtowe.

Siły Sasów liczyły 18 batalionów, 18 kompanii grenadierów, 20 szwadronów ciężkich, 4 szwadrony szwoleżerów, 22 chorąg­wie ułanów i 52 działa, w tym 16 ciężkich (4 armaty 24-funtowe, 4 armaty 12-funtowe i 8 armat 6-funtowych). Liczba piechoty wynosiła 12 800 (w tym 1900 grenadierów), jazdy 6400 (w tym 600 szwoleżerów i 1900 ułanów), razem 19 200 żołnierzy do boju. Batalion liczył przeciętnie 606 żołnierzy, kompania grenadierów 106, szwadron karabinierów 170, kirasjerów i dra­gonów 201, szwoleżerów 150, chorągiew ułanów 86. Saskie bataliony miały po dwa działa 3-funtowe (razem 36 sztuk).

Armia sprzymierzonych podzielona była na dwa skrzydła. Prawe, księcia Karola Lotaryńskiego, złożone było z wojsk

44 Wszystkie bataliony austriackie wydzieliły 1 tys. ludzi do straży przedniej, a 33 bataliony prawego skrzydła oddały 850 żołnierzy do pikiet regimen­towych; nie uczyniło tego 12 batalionów lewego skrzydła i stąd różnica. Ponadto na lewym skrzydle większość stanowiły bataliony węgierskie, które miały większy etat.

117

austriackich. Strażą przednią dowodził feldmarszałek lejtnant Wallis; jego piechota pod wodzą generała wachmistrza polo­wego Marschalla składała się z 13 kompanii grenadierów (1050 żołnierzy) oraz 1 tys. fizylierów wybranych z regimen­tów i stała pod Dobromierzem. Znajdowały się przy niej pikiety piechoty (850) generała wachmistrza polowego Baden--Durlacha i 24 działa ciężkie generała wachmistrza polowego Feuersteina. Jazda straży przedniej, czyli 15 kompanii wybor­czych (1100 żołnierzy) generała wachmistrza polowego Kalc-kreutha, stanęła wzdłuż Strzegomki od Dobromierza i Ser-winowa do wsi Granica. W lesie koło Dobromierza, na wschodnim brzegu Strzegomki, znajdowała się rezerwa feld­marszałka lejtnanta St. Ignona, czyli 3 regimenty dragonów (18 szwadronów, 2200 żołnierzy). W Świebodzicach (9 km od Dobromierza) stacjonował korpus feldmarszałka lejtnanta Nadasdyego z 5 tys. żołnierzy, w połowie huzarów, w połowie piechoty, głównie półregularnej. Wojska Nadasdyego, Wallisa, Baden-Durlacha i St. Ignona solidnie ubezpieczały główne siły księcia Lotaryńskiego, obozujące między Serwinowem a Godzieszówkiem, równolegle do Jugowej. Prawą flankę zajmowało 8 regimentów jazdy z 48 szwadronami (5750 żołnierzy), bez dowódcy całości; pierwszą linią (4 regimenty) w sile 3 brygad dowodził generał kawalerii Hohen-Ems, a drugą (4 regimenty) w sile 2 brygad generał kawalerii von Berlichingen. Na lewo od jazdy stała piechota feldzugmeistra Thungena; nie było tu dowódców linii, tylko dowódcy brygad. W pierwszej linii stały 3 brygady z 20 batalionami fizylierów i 9 kompaniami grenadierów (10 700, w tym 700 grenadierów), a w drugiej dwie z 13 batalionami fizylierów i 5 kompaniami grenadierów (6900, w tym 400 grenadierów). Bez Nadasdyego prawe skrzydło sprzymierzonych liczyło 20 500 piechoty, 9 tys. konnicy do boju i 57 dział.

Lewym skrzydłem, w sile 19 200 Sasów i 10 tys. Austria­ków, dowodził książę Sachsen-Weissenfels. Jego zastępcą był Kawaler Saski, nieślubny syn Augusta Mocnego, od

118

1763 r. ostatni generał feldmarszałek w dziejach armii saskiej. Pod Strzegomiem stała straż przednia — jazda generała majora von Schlichtinga z 4 szwadronami szwoleżerów (600) i 22 chorągwiami ułanów (1900) oraz grenadierzy pułkownika Schonberga w sile 18 saskich kompanii (1900) i 5 austriackich (400). Kompanie grenadierów zebrano doraźnie w bataliony — 1 zajął Górę Szeroką, a 4 inne stanęły u jej podnóża. Grenadierzy mieli 8 dział, zabranych po jednej armacie batalionom drugiej linii saskiej. Skrzydło saskie, choć znaj­dowało się blisko Prusaków, miało więc znacznie słabsze ubezpieczenie niż austriackie. Główna masa wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa stała między Żółkiewką a Godzieszów-kiem, frontem na wschód, piechota z przodu, a jazda z tyłu, Sasi na północ od Gule, a Austriacy na południe. Według ordre de bataille skrzydła księcia Sachsen-Weissenfelsa prawą flankę zająć miały 2 brygady piechoty austriackiej (12 batalionów z 6700 fizylierów), a na lewo od nich piechota saska. W jej pierwszej linii było 10 batalionów z 6050 żołnierzami generała lejtnanta Renarda. Miał on polski indygenat i w planach aukcji wojsk z 1744 r. typowany był na dowódcę armii koronnej. Drugą linię obsadzało 8 batalionów (4850 żołnierzy) generała lejtnanta von Jasmunda. Na lewo od piechoty miała stać jazda (w dwóch liniach), najpierw 2 brygady austriackie feldmarszałka lejtnanta Bernesa (24 szwadrony, 2900 żołnierzy), a następnie 3 saskie (20 szwad­ronów, 3900 żołnierzy). Do lewego skrzydła należała saska artyleria ciężka generała majora von Wilstera (16 dział). Skrzydło saskie liczyło więc 19 900 piechoty i 9300 jazdy do boju z 64 działami.

Liczebność wrogich armii była w zasadzie równa. Sprzy­mierzeni mogli osiągnąć nieznaczną przewagę w razie na-dejścia Nadasdyego ze Świebodzic. Bez niego przeważali w piechocie (o 4%), a Prusacy w kawalerii (o 9%). W artylerii przewaga pruska wynosiła 60%, w tym w artylerii ciężkiej 35%, w regimentowej aż 70%. Prusacy (nie licząc gwardii)

119

mieli dwa razy więcej grenadierów. Jeszcze większa była przewaga pruskiej lekkiej jazdy bo 2,2:1, przy czym ułani sascy byli formacją półregularną. Sprzymierzeni z kolei mieli 10 300 kirasjerów wobec 8 tys. czyli o 30% więcej. Najpraw­dopodobniej nigdy potem w żadnej bitwie formacje kirasjerskie nie wystąpiły już w tak dużej liczbie4 5.

45 Bardzo zbliżona liczba kirasjerów, zapewne minimalnie mniejsza, mogła uczestniczyć w bitwie pod Dreznem w 1813 r. W „bitwie narodów" pod Lipskiem brało udział ponad 11 tys. kirasjerów koalicji i około 5 tys. napoleońskich. Co do bitew wojsk królewskiej Francji w XVIII w. po 1745 r. pamiętajmy, że wśród regimentów ciężkiej jazdy większość francuskich nie było kirasjerskimi, podobnie jak wszystkie brytyjskie.

PRZEBIEG BITWY

DZIAŁANIA WSTĘPNE (3.30-4.30)

Około godziny 3.30' główne siły pruskie rozpoczęły prze­prawę przez Strzegomkę. Panowały jeszcze ciemności, ale zbliżał się dzień. Wschód słońca przypadał na 4.15, a o 4.00 było już jasno. Pierwsza linia przeprawiała się koło młyna pod Grabami, a druga w Grabach. Najpierw miała przejść konnica prawego skrzydła, a za nią cała piechota z artylerią przy regimentach. Na końcu kolumny podążała jazda lewego skrzydła, kierując się ku przeprawom w Stawiskach. Z kolei ciężkie 24-funtówki wysłano na kamienny most w Strzegomiu. Straż przednia już wieczorem 3 czerwca przeszła na zachodni brzeg Strzegomki. Teraz wyruszyła ku wzgórzom z zadaniem osłony prawej flanki armii i przepraw.

Jak pamiętamy, Górę Szeroką zajmowała piechota saska. Stał na niej batalion grenadierów podpułkownika Pahlena, który należał do korpusu pułkownika Schonberga. Batalion liczył ponad 500 żołnierzy i miał 2 armaty 3-funtowe. U stóp wzgórza zajęły pozycje pozostałe bataliony: Schonberga — jego osobisty, Friesena, Gersdorffa i batalion austriacki2. Było przy nich 6 dział regimentowych.

' Chronologia bitwy według: Ke i b e 1, Die Schlacht..., załączniki, s. 59*, oraz; Hof fmann, Unter Friedrichs..., s. 35-40.

2 Batalion składał się głównie z kompanii austriackich, a dowodził nim nieznany z nazwiska austriacki kapitan.

121

Pahlen zostawił następującą relację: „objąłem posterunek całkiem blisko nieprzyjaciela, tak korzystny, że mógłbym powstrzymać atak więcej jak 12 tys. ludzi. To była stroma góra w otoczeniu skał i kamieni.... Pozostawałem tam całą noc bez ognia, bez wody i bez chleba. W nocy słyszałem hałasy czynione przez poruszenia Prusaków"3. „Pół godziny przed świtem powziąłem podejrzenia, że dzieje się coś złego, jakby wróg następował. Zameldowałem o tym (pułkownikowi Schon-bergowi — R. K.) i dostałem rozkaz otwarcia ognia z armat (w razie potwierdzenia zagrożenia — R. &)... Kiedy się przejaśniło, zobaczyłem całą wrogą armię idącą na nas w czterech kolumnach i dla ostrzeżenia naszych otworzyłem ogień ciągły..."4

Strzały z Góry Szerokiej rozległy się jeszcze przed 4.00. Właśnie ten moment uznawany jest za początek bitwy, choć większe walki rozpoczęły się za godzinę. Ogień Pahlena nie przysporzył Prusakom istotnych strat, ale zaalarmował obóz saski, gdzie natychmiast nastąpiła pospieszna krzątanina. Na krótko zapanowało przekonanie, że ułani i szwoleżerowie, wspierani przez armaty straży przedniej, potykają się z pruskimi huzarami. Kiedy jednak ogień coraz bardziej się nasilał (Prusacy odpowiadali własnym ogniem), wszyscy myśleli, że pułkownik Schónberg samowolnie uderzył na Strzegom. Książę Sachsen--Weissenfels nie ukrywał irytacji i nawet do głowy mu nie przyszło, że to atak wroga. Dopiero meldunek Schonberga, który dotarł do saskiego wodza o 4.00, wyjaśnił, co się w istocie dzieje. Książę Jan Adolf rozkazał więc generałowi Renardowi szykować piechotę do boju na terenie Gule, a sam przygotowywał kawalerię między Żółkiewką a Gule. Wysłał też informację do księcia Lotaryńskiego. W jego obozie też słyszano strzały, ale i tam sądzono, że to Sasi atakują Strzegom. Książę Karol nie podjął więc odpowiednich kroków, a informację księcia Jana Adolfa o pruskim uderzeniu uznał za przesadzoną.

3 Hof fmann, Der Tag..., s. 8-9. 4 Hof fmann, Der 4,Juni..., s. 13.

122

Wojska sprzymierzonych zostały więc zaskoczone, ale nie tylko one. Kiedy około 3.45 generał du Moulin wjechał na Hóhe-Hohe, by obejrzeć pozycje wroga, zauważył, że lewe skrzydło sprzymierzonych jest o wiele bliżej, niż Fryderyk sądził po obserwacjach z dnia poprzedniego5. Król dostał meldunek du Moulina o 4.00 i natychmiast kazał przyspieszyć przeprawę. Chciał szybko mieć na lewym brzegu siły wystar­czające do odparcia potencjalnego ataku Sasów. Informacja o grenadierach saskich na wzgórzach pod Strzegomiem skłoniła go do wysłania posiłków du Moulinowi, aby lepiej osłonić prawą flankę i rejon przepraw. Pierwsze oddziały piechoty, które przekroczyły rzekę pod Grabami, zostały więc wysłane na północ. Były to 4 bataliony regimentów Holsteina i la Motte'a czyli połowa brygady generała majora von Bonina z drugiej linii piechoty. Poprzedzało ją na przeprawie tylko 10 szwadronów6, gdy pierwszą linię aż 26. Posiłki do du Moulina wiódł sam generał Kalckstein, dowódca drugiej linii piechoty. Wskazuje to na wagę, jaką Fryderyk przywiązywał do za­grożenia z tej strony.

Szybko okazało się jednak, że zaskoczeni Sasi nie myśleli o ataku. W tej sytuacji bliskość pozycji saskich była korzystna dla Fryderyka, bo stwarzała możliwość skupienia maksimum sił i pobicia księcia Sachsen-Weissenfelsa nim książę Lotaryń-ski wejdzie do walki. Keibel zasugerował, że dla wzmocnienia ataku na skrzydle saskim król postanowił zaangażować także drugą linię piechoty lewego skrzydła, gdy przeciw księciu Karolowi starczyć miała pierwsza linia piechoty i jazda tego skrzydła — w walce z księciem Sachsen-Weissenfelsem miałoby więc uczestniczyć aż 51 batalionów i 89 szwadronów (w tym 38 huzarów), a z księciem Lotaryńskim tylko 18 batalionów i 60 szwadronów (w tym 10 huzarów)7. Szyk

5 Keibe l , Die Schlacht..., s. 197. 6 Regiment Mollendorfa (10 szwadronów) należał przejściowo do straży

przedniej du Moulina i już od 3 czerwca byt na zachodnim brzegu Strzegomki. 7 Por. Keibe l , Die Schlacht..., s. 455.

123

skośny armii stał się tym bardziej wyrazisty, gdyż przewaga pruska na prawym skrzydle wzrastała, a ze względu na bliskość Sasów zaistniałaby większa różnica czasu między rozpoczęciem przez Prusaków walki z poszczególnymi skrzyd­łami sprzymierzonych. Co więcej, skrzydło saskie miało za plecami Nysę Szaloną. Choć nie stanowiła ona bardzo trudnej przeszkody, ale odwrót przez jej koryto, z Prusakami na karku, z pewnością spotęgowałby straty.

By zadać klęskę Sasom, należało przeprawić odpowiednio duże siły, a to wymagało czasu. Na razie Fryderyk mógł użyć straży przedniej du Moulina. Jej dowódca zostawił w Strzego­miu i w Grabach batalion grenadierów Finckensteina i 2 kom­panie strzelców8, a z resztą sił ruszył, aby wyrzucić Sasów z terenu wzgórz pod Strzegomiem. Ku Górze Szerokiej du Moulin prowadził osobiście 6 batalionów grenadierów (Kleista, Geista, Jeetzego, Tauentziena, Lucka, Lepela), artylerię i re­giment huzarów Natzmera (10 szwadronów), z powodu białych mentyków zwany „białymi huzarami". Ów ruch od czoła był wsparty przez manewr obejścia trzech wzgórz pod Strzego­miem. Wykonywało go od północy 18 szwadronów huzarów — regiment Ruescha (10 szwadronów), w czarnych mundurach i w czapkach z trupią czaszką i skrzyżowanymi piszczelami oraz 8 szwadronów huzarów Soldana9, od brązowej barwy mundurów nazywanych niekiedy „kapucynami". Najpraw­dopodobniej na ich czele stał generał Winterfeldt. W rejonie Striegauer Fuchs-Berge i Grcibener Fuchs-Berge zajęli pozycje dragoni Mollendorfa (10 szwadronów), przydzieleni teraz konnicy Buddenbrocka i osłaniający jej przeprawę oraz rozwinięcie.

Pierwsze walki, jakie się odbyły, stoczyła kawaleria pruskiej straży przedniej wsparta przez dragonów Mollendorfa z jazdą

8 Oddziały w Strzegomiu i w Grabach nie są wliczane do sił pruskich biorących udział w bitwie.

9 Regiment stracił 2 szwadrony w walce z insurekcją węgierską w kwietniu 1745 r.

124

saskiej awangardy10. Zatem to właśnie 3 pułki ułanów (Wilczewskiego, Borysławskiego i Ułana) pod wodzą puł­kownika Wilczewskiego, w sile 22 chorągwi, jako pierwsze z całej armii sprzymierzonych bezpośrednio starły się z wro­giem. Walka miała charakter drobnych utarczek kawale­ryjskich, toczonych na rozległym terenie wzgórz pod Strze­gomiem. Ułani jako formacja „małej wojny", nie prze­znaczona do walki w otwartej bitwie", zostali szybko odepchnięci. Na korzyść Prusaków działało też zaskoczenie i przewaga liczebna. Po obu stronach obyło się bez wię­kszych strat.

Większe znaczenie niż odrzucenie ułanów miało zejście około 4.30 grenadierów z Góry Szerokiej. Moment ów można uznać za koniec wstępnej fazy bitwy. Jak pamiętamy, podpuł­kownik Pahlen bardzo doceniał obronność Góry Szerokiej. Nie on pierwszy zresztą, bo już około 500 lat p.n.e. ludzie kultury łużyckej założyli tam warowną osadę l2. Pahlen chciał się bronić i prosił Schonberga o wysłanie jeszcze 4 kompanii grenadierów i 6 armat na wzgórze. Zamiast posiłków dostał rozkaz opuszczenia pozycji. Według Pahlena, polecenie ewa­kuacji Góry Szerokiej wydał Schonbergowi bliżej nie określony generał. Sasi zatem porzucili pozycję, która poważnie mogła utrudnić uderzenie pruskie na lewe skrzydło sprzymierzonych. Grenadierzy na Górze Szerokiej zapewne zostaliby odcięci, ale byliby bolesnym cierniem dla wroga. Trzymanie wzgórza pozwoliłoby opóźnić działania pruskiej straży przedniej i ostrzeliwać z armat tyły pruskie w rejonie Żółkiewki. Zdobycie wzgórza byłoby trudne, ale twierdzenie Pahlena o możliwości obrony Góry Szerokiej przez małe siły przeciw 12 tys. wojsk wydaje się przesadzone.

Kontakt bojowy między kawalerią obu awangard miał miejsce już od wieczora 3 czerwca

" Por. Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 468. Jest tu mowa o wyłącznym przeznaczeniu ułanów do małej wojny.

12 H e n n i n g, op. cit., s. 9.

125

Między 3.30 a 4.30 wyłaniały się więc podstawowe kom­ponenty wojennego dramatu, jaki 4 czerwca 1745 r. rozegrał się pod Strzegomiem i Dobromierzem. Pierwszy stanowiła walka wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa z Prusakami, drugi nadchodzenie sił księcia Lotaryńskiego na pomoc Sasom (musiało nastąpić, choć jeszcze się nie rozpoczęło), a trzeci przeprawa armii pruskiej przez Strzegomkę. Wynik bitwy w wielkiej mierze zależał od tego, jak długo zaskoczone wojska skrzydła saskiego wytrzymają napór pruski, jak prędko nadejdzie im na pomoc książę Lotaryński i wreszcie, na ile sprawnie przebiegać będzie przeprawa wojsk Fryderyka. Zaczęła się więc walka o czas. Prusacy na razie ją wygrywali, gdyż dzięki zaskoczeniu uzyskali istotne korzyści — książę Lotaryński był nieświadomy sytuacji pod Strzegomiem, a Sasi opuścili ważną pozycję na Górze Szerokiej. Fryderyk zbierał więc owoce wcześniej przeprowadzonej gry dezinformacyjnej, ale bitwa przecież dopiero się zaczęła.

GŁÓWNE WALKI NA SKRZYDLE SASKIM (4.30-6.00)

Bój kawalerii

Po zejściu Pahlena z Góry Szerokiej cały korpus puł­kownika Schonberga ruszył do Żółkiewki. W ślad za Sasami poszły główne siły du Moulina, szybko następując. Ułani nie byli w stanie stawić im oporu, zatem saski generał Durfeld pośpiesznie zebrał 2 szwadrony gwardii karabinierów i zaatakował wzdłuż drogi Niederweg, po której podążała główna masa wojsk du Moulina. Durfeld chciał opóźnić ruch wroga i zyskać czas na odejście grenadierów oraz uszykowanie głównych sił konnicy. Krótka linia gwardzistów saskich (360 żołnierzy) ruszyła więc do gwałtownej szarży, ale została przywitana ogniem baterii du Moulina. Strzelały 3 armaty 12-funtowe i 12 dział regimentowych z gre-nadierskich batalionów straży przedniej. Bateria ta zajęła

126

pozycje na zachodnich stokach Góry Szerokiej, z prawej strony drogi Niederweg, i osłaniała rozwinięcie pruskiej straży przedniej. W silnym ogniu szyki karabinierów przerzedziły się i zmieszały, po czym odrzucili ich huzarzy Natzmera. Karabinierzy ponieśli straty, ale nieco opóźnili ruch pruskiej awangardy.

W tym czasie stanowiska zajęły główne siły jazdy księcia Sachsen-Weissenfelsa. Szykowały się „w... pośpiechu i ... w jednej linii", w sile tylko 3900 kirasjerów i dragonów saskich, bo przydzielone do lewego skrzydła austriackie regimenty generała Bernesa zajmowały oddalone obozy i dla­tego spóźniały się 13. Przyjęty przez księcia szyk jednej linii miał uniemożliwić oskrzydlenie. Wódz saski zakładał, że jego konnica wytrzyma do nadejścia Austriaków Bernesa i zajęcia przez nich drugiej linii. Sasi szykowali się nieco na wschód od Żółkiewki. Z prawej ich szyk opierał się na strumieniu Parowie. Z lewej ubezpieczali go grenadierzy Schonberga w Żółkiewce, a być może także ułani (prawdopodobnie część) i szwoleżerowie Schlichtinga.

Ku Sasom podążało 7200 kirasjerów i dragonów 72-letniego feldmarszałka Buddenbrocka, bohatera bitwy pod Chotusicami. Na prawej flance jazdę Buddenbrocka ubezpieczali huzarzy du Moulina (2400), asekurowani z tyłu przez grenadierów straży przedniej. Z lewej flanki, od strony piechoty saskiej w Nord-Busch, osłaniać ją miały bataliony grenadierów Kleista '4, Jagera i Langenaua. Nadto do Strzegomia wchodziła brygada rezerwy generała majora Bronikowskiego z dragonami Nassaua (5 szwadronów), huzarami Bronikowskiego (5 szwad­ronów) i Hallasza (5 szwadronów), razem 1600 jazdy 15.

Fryderyk obserwował ruchy wojsk ze stanowiska dowodze­nia. Zajął je na wzgórzu Grdbener Fuchs-Berge. Zapewniało

13 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 214-215. 14 Byt to oczywiście inny batalion niż ten ze straży przedniej. 15 Druga część obu regimentów huzarów była w twierdzach — Nysie

i Kłodzku.

127

dobry wgląd na prawe i lewe skrzydło, a znajdowało się blisko przewidywanej linii walk. W otoczeniu króla prócz eskorty (88 żołnierzy), adiutantów, kwatermistrza ge­nerała lejtnanta von Schmettaua (brat feldmarszałka) znaj­dowali się Francuzi — ambasador markiz de Valory i puł­kownik de la Tour, poseł Ludwika XV, zwiastun wieści o bitwie pod Fontenoy. Wśród adiutantów był też 18-letni brat króla książę Henryk, później wybitny wódz w dobie wojny siedmioletniej (1756-1763). Na Grdbener Fuchs-Berge stanęło też 6 armat 24-funtowych l 6, szybko przerzuconych przez Strzegomkęn. Stanowiły one najcięższy artyleryjski sprzęt polowy armii pruskiej. Jako działa dalekonośne mogły z pozycji na wzgórzu panować nad okolicą. Ich ogień skierowany został na prawą flankę jazdy saskiej, odległą o ponad 700 m od Grdbener Fuchs-Berge. Być może ar-tylerzyści pruscy zastosowali tzw. kartacze Klemma, czyli 9 kul 3-funtowych wystrzeliwanych naraz z armaty 24-funtowej. Strzelały też działa du Moulina. Miały one jazdę saską bardziej na wprost, ale w odległości około 1000 m. Była to odległość zbyt duża dla 3-funtówek, a bardziej odpowiadała możliwościom armat 12-funtowych. Niewyklu­czone, że Prusacy podciągnęli lekki sprzęt bliżej Sasów.

Na polu bitwy słychać więc było potężne dudnienie 24-funtówek, ujadanie regimentówek i ogień armat 12-funtowych. Kule, choć zabijały łudzi i konie, to jednak wystrzeliwane z dużej odległości przeważnie przechodziły nad głowami. Ostrzał zatem nie wyrządził kawalerii saskiej większych szkód. Było rzeczą zwykłą w tamtych czasach, że nawet wielogodzinne kanonady dużej liczby dział, ale prowadzone na znaczną odległość, nie powodowały istotnych strat. Praw­dziwie morderczy był natomiast efekt działania kartaczy.

16 Nie wiadomo, co się działo z pozostałymi dwiema 24-funtówkami. 17 Istnieje też teza, że zanim 24-funtówki zajęły pozycje na Grdbener

Fuchs-Berge ustawiono je na Hohe-Hohe, aby ostrzelać Sasów na Górze Szerokiej. Hof fmann, Der Tag..., s. 14.

128

Artyleria nie strzelała długo. Armaty rychło zamilkły, bo ku Sasom szybko zbliżyła się jazda Buddenbrocka. Po przejściu rzeki ruszyła niecką oddzielającą Striegauer Fuchs-Berge od Grabener Fuchs-Berge i rozwinęła się między tymże wzgó­rzem a Hóhe-Hóhe. Ku pozycjom wyjściowym do ataku posuwała się powoli, aby w nierównym terenie nie złamać szyku. Ruch tysięcy kirasjerów i dragonów przedstawiał wspaniały widok. Jak pisał kornet Schónfels z saskiego regimentu kirasjerów Bestenbostela, „cała pruska kawaleria nadciągała krok w krok, w najpiękniejszym porządku" 18.

Na Prusaków czekała kawaleria saska. Z lewej stała jazda generała lejtnanta von Birkholza, a z prawej generała lejtnanta von Polentza. Birkholz komenderował 12 szwadronami regi­mentów karabinierów, kirasjerów królewicza, Maffeya, Bes­tenbostela i dragonów Schlichtinga, a Polentz wiódł 8 szwad­ronów regimentów kirasjerskich Gersdorffa, 0'Byrna, Haud-ringa i dragonów Sonderhausena. Nie zdążyli nadejść Austriacy. W pruskiej linii kirasjerów generała lejtnanta Rothenburga, po prawej stronie szła do boju brygada generała majora von Bredowa, złożona z 11 szwadronów elitarnych regimentów Gardes du Corps, Gensdarmes i Buddenbrocka, a po lewej brygada generała majora von der Goltza (15 szwadronów) z regimentami księcia Pruskiego, leib-karabinie-rów i Kyaua. Dragoni generała Posadowskiego w drugiej linii tworzyli 3 jednoregimentowe brygady. Generał major von Stille prowadził regiment Móllendorfa (10 szwadronów), generał major von Bonin regiment Posadowskiego (5 szwad­ronów), a do tego dochodzili bohaterowie walki pod Braciszo-wem, czyli generał major von Schwerin z dragonami Ludwika Wirtemberskiego (5 szwadronów). Pruskie i saskie regimenty kirasjerów miały mundury koloru paille, czyli słomianego. W tej sytuacji ubrane na czerwono regimenty saskich dragonów stanowiły istotne urozmaicenie, podobnie jak kirasjerzy Księcia Pruskiego, jedyny pruski regiment kirasjerów umundurowany

18 Ke i b e I, Die Schlacht..., s. 211.

129

na żółto. Wyróżniał się też regiment Gardes du Corps, w pancerzach polerowanych, a nie czarnych, jak inne regimen­ty obu armii. Dragoni pruscy nosili mundury białe, a być może niektóre regimenty miały już nowe mundury w kolorze niebieskim.

Po zbliżeniu obie kawaleryjskie linie poszły do szarży. Na polu bitwy rozległ się tętent tysięcy kopyt końskich. Wedle relacji Schonfelsa, „zaatakowaliśmy się wzajemnie z wielką furią, ze szpadami, w cwale; doszło ... do mocnego i bardzo gwałtownego starcia" '9. Nastąpiło potężne zderzenie, kwik koni, krzyżowały się szpady, niekiedy błyskały ogniki wystrzałów pistoletowych. Bój obywał się bez okrzyku, bo walka formacji kawaleryjskich wymagała błyskawicznych manewrów i dlatego należało nasłuchiwać sygnałów tręba­czy20. Atuty były po stronie pruskiej — duża przewaga liczebna, przygotowanie artyleryjskie, oddziałujący ciągle efekt zaskoczenia, pewien spadek terenu, który pozwalał Prusakom atakować z góry, a do tego lepsza asekuracja przez własną piechotę21. Mimo niekorzystnego położenia jazda saska nie oddała pola. Biła się znakomicie, potwier­dzając świetną opinię, jaką cieszyła się wśród specjalistów wojskowych.

W walce na odcinku południowym, bliżej Gule, żadna ze stron nie ustąpiła. Bardziej dramatyczny był bój na północy, bliżej Żółkiewki. Sascy kirasjerzy Bestenbostela i część doborowego regimentu karabinierów z furią i odwagą natarła na kirasjerów Buddenbrocka. Ci bronili się zawzięcie, płacąc za to największymi stratami z pruskich regimentów jazdy (139 zabitych i rannych) w tej bitwie. Sasi jednak uzyskali przełamanie, po czym poszli zdecydowanie ku linii dragonów wroga. Ci nie czekali na saską konnicę, ale ruszyli przeciw niej. Prusacy dysponowali ogromną przewagą — generał

19 Por. Hof fmann, Der 4 Juni..., s. 19; E i c k e m e y er, op. cit., s. 66. 20 W a r n e r y , Uwagi..., s. 52-53. 21 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 226-227.

9 — Strzegom...

130

major von Stille poprowadził przeciw 2-3 szwadronom karabinierów regiment Mollendorfa (10 szwadronów), w dużej mierze złożony z Sasów, a na kirasjerów Bestenbostela uderzyli dragoni Posadowskiego. Ponadto z lewej flanki atakowali huzarzy Natzmera. Walka toczyła się na śmierć i życie, gdyż Prusacy, zgodnie z zaleceniem Fryderyka, nie dawali pardonu. Kirasjerzy Bestenbostela byli bliscy przebicia się przez szyki prawie dwukrotnie liczniejszych dragonów Posadowskiego, ale zaatakował ich generał Schwerin na czele dragonów księcia Ludwika Wirtemberskiego. Kazał on oddać salwę pistoletową w twarze przebijających się kirasjerów. Wedle Schónfelsa, salwa „wprowadziła nieporządek wśród naszych ludzi" 2 2 i kirasjerzy Bestenbostela wycofali się. Choć król bezwzględnie zalecał, by jazda nie strzelała, lecz szarżowała na białą broń, trzeba uznać słuszność kroku Schwerina. Przecież asekurował on brygadę kirasjerów von der Goltza. Jeśliby więc związał swój regiment w walce na białą broń, to nie wiadomo, czy zdołałby kontratakować w razie przełamania szyku asekurowanych kirasjerów. Przypadek ów pokazuje, że nawet najwłaściwsze założenia taktyczne należy traktować elastycznie, według wymagań sytuacji.

Do odwrotu zmuszeni zostali również karabinierzy. Atako­wali ich od czoła dragoni Mollendorfa, a z flanki część huzarów Natzmera. To oni właśnie zabrali karabinierom srebrne kotły2 3. Równocześnie druga część huzarów Natzmera przeszła obok grenadierów Schonberga w Żółkiewce i uderzyła na dragonów Schlichtinga na lewej flance saskiej konnicy. W boju znów wyróżnił się Seydlitz, a obok niego Warnery 2 4. W tym czasie piechota du Moulina przesunęła się ku Żółkiew-

22 Hof fmann, Der4. Juni..., s. 19. 23 Pr ie sdor f f , Soldatisches..., t. 1, s. 366. 24 W rozległym (ponad 220 stron) opisie bitwy Rudolfa Keibla Seydlitz

i Warnery to prócz autorów relacji bodaj jedyne nazwiska oficerów niżej majora (obaj rotmistrzowie), jakie się pojawiły. Zob. K e i b e 1, Die Schlacht..., s. 231.

131

ce. Kawaleria saska naciskana z wielu stron przez prze­ważające siły, nie mając na czas wsparcia przydzielonych do niej regimentów austriackich, musiała wycofać się. Nastąpiło to około 5.30. Pierwsza faza boju konnicy trwała więc jakieś 30 minut.

Po skończonym boju Sasi i Prusacy porządkowali szyki, przygotowując się do dalszej walki. W tym czasie nadeszła wreszcie jazda austriacka feldmarszałka lejtnanta Bernesa, w sumie 2900 żołnierzy w regimentach kirasjerów Bir-kenfelda, Czernina, Karola Palffyego i dragonów Lucches-siego. Bój rozgorzał na nowo. Podobnie jak w poprzedniej fazie był bardzo zacięty, wedle relacji wręcz morderczy. Jego szczegóły nie są dokładnie znane; wiadomo, że 60-letni książę Sachsen-Weissenfels, chcąc własnym przykładem zmobilizować ludzi do maksymalnego wysiłku, osobiście poprowadził szarżę2 5.

W tej fazie walki miało miejsce następujące zdarzenie: paukier (kawalerzysta dzierżący kotły regimentowe) saskich karabinierów gwardii, wzięty do niewoli, ale słabo pilnowany, uwolnił się, a następnie korzystając z podobieństwa munduru wywołał zamieszanie w kilku pruskich szwadronach, podając fałszywe informacje. Rozpoznany i ujęty, uniknął sądu polo­wego, gdyż eskortujący jeńców kirasjer pruski (może Sas), najwyraźniej doceniając kawaleryjską fantazję, oddał rannego paukiera do pruskiego szpitala polowego. Stamtąd tenże uciekł i został nagrodzony przez króla intratnym stanowiskiem dzierżawcy podatku akcyzowego26.

W drugim starciu kawalerii zawiodła jazda austriacka. Nie przejawiała ona determinacji, energii i umiejętności Sasów czy Prusaków27. We wszystkich relacjach saskich dominuje utyskiwanie na jej powolność i brak energii2 8. Po dość

25 Krell, op. cit., s. 75. 26 Hof fmann, Der 4. Juni..., s. 43. 27 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 237. 28 Kre l l , op. cit., s. 73.

132

krótkiej walce 4 regimenty austriackie przeszły do odwrotu w kierunku Kostrzy. W dalszym ciągu dzielnie walczyła konnica saska, ale pruska przewaga liczebna znów okazała się decydująca. Prusacy krok po kroku spychali Sasów, aż wycofali się oni w ślad za Austriakami.

Koniec starcia konnicy na skrzydle saskim nastąpił po 60 minutach boju, tj. około 6.00. Na polu walki leżały setki zabitych i rannych. Sprzymierzeni stracili29 (nie licząc strat ułanów, bo brak danych) 791 Sasów (20%) i około 300 Austriaków (10%), a Prusacy (też brak danych o stratach huzarów) jakieś 500 żołnierzy z 7200 jazdy Buddenbrocka (7%)30. Odsetek globalnych strat saskich był niezwykle wysoki, jak na bardzo dobrą kawalerię, i świadczył o wielkiej ofiarności w boju. Regiment karabinierów stracił 187 ludzi (28%), Schlichtinga 129 (32%), Bestenbostela 112 (28%) i Gersdorffa 121 żołnierzy (30%). Trzech spośród czterech rotmistrzów karabinierów zginęło. Życie stracili pułkownicy Bestenbostel i Gersdorff, a dowódca regimentu królewicza, pułkownik Aurich, ciężko ranny, zmarł kilka dni po bitwie. Połowę strat austriackich poniósł regiment Birkenfelda — jakieś 150 żołnierzy (21%), a największe straty pruskie wynikły z przer­wania frontu przez Sasów: regiment Buddenbrocka stracił 139 (18%), a Posadowskiego 99 żołnierzy (13%).

Co zatem w czasie boju kawalerii działo się z ułanami? Otóż trudno w tej kwestii o jakiś pewnik. Rudolf Keibel twierdzi, że po starciach straży przednich mogli oni w całości lub w części opuścić pole walki31. Istnieje wszelako duże prawdopodobieństwo, że zajęli pozycję za rzeczką Wierzbak. Na ówczesnym saskim planie bitwy widnieją na tych właśnie stanowiskach32. Spełnialiby tam ważne zadanie osłonowe,

29 Dane o stratach sprzymierzonych pochodzą zasadniczo z Ósterreichischer Erbfolgkrieg..., t. 7, załączniki XL i XL/2.

30 Dane o stratach pruskich z Der Zweite..., t. 2, załączniki, s. 19* i 20*. 31 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 301. 32 Por. Hof fmann, Der 4. Juni..., reprodukcja planu.

133

gdyż po sforsowaniu dolinki rzeki huzarzy pruscy straży przedniej mogli zagrozić tyłom sił saskich — grenadierów w Żółkiewce i jazdy księcia Sachsen-Weissenfelsa. Z kolei i ułani znad Wierzbaka byli w stanie wyjść na tyły prawego skrzydła wroga oraz w rejon przepraw, zakłócając ich płynność, co było szalenie groźne dla Prusaków. Wydaje się więc, że obie strony zostawiły osłonę nad Wierzbakiem, a ponieważ dolinka rzeki była bagnista, dość trudna do sforsowania, stanowiła raczej odcinek pasywny. Stąd też mógł wyniknąć brak informacji o działaniach ułanów i ana­logiczny brak informacji o pruskich regimentach huzarów Ruescha33 i Soldana (razem 18 szwadronów) ze straży przedniej. Może więc ułani i te 18 szwadronów huzarów stało naprzeciw siebie po obu stronach Wierzbaka. Warto zauważyć, że plan bitwy w ważnej pracy Hoena umiejscawia ułanów za Wierzbakiem, naprzeciw regimentów Soldana i Ruescha34, choć o ułanach Hoen nie pisał.

Występuje też teza, że przed starciem ciężkich kawalerii, ułani (może ich część) zajmowali stanowisko przed Żółkiewką i próbowali oskrzydlić prawą flankę kirasjerów pruskich (brygada von Bredowa)35. Celem takiej akcji byłoby zmiesza­nie ciężkiej jazdy wroga, aby opóźnić jej atak i dać więcej czasu na nadejście regimentów kawalerii austriackiej przy­dzielonej księciu Sachsen-Weissenfelsowi. Nic z tego jednak nie wyszło, bo ułanów odrzucili huzarzy du Moulina, którzy asekurowali jazdę Buddenbrocka. Niewykluczone jest też, że część ułanów poszła za Wierzbak, a część stanęła pod Żółkiewką i po nieudanym manewrze na flankę ciężkiej jazdy dołączyła do stojących za Wierzbakiem. Co do szwoleżerów,

33 Ten sam, który jako oficer Marii Teresy w 1741 r. pod Gnojną pobił ułanów Natzmera, ale między wojnami śląskimi wstąpił na służbę pruską.

34 M. Hoen, Die Kriege Friedrich des Grossen 1740-1763, Miin-chen-Wien 1907, t. 1, plan 4. Na planie huzarzy pruscy są na północnym brzegu Wierzbaka.

35 Zob. Yorberg, op. cit„ s. 59-60, oraz: Der Zweite..., t. 2, s. 228.

134

to stanęli oni za Żółkiewką36. W wielkim boju jazdy nie uczestniczyli, a po jego zakończeniu ofiarnie osłaniali odwrót.

Walka o olszynki

Kiedy trwała pierwsza faza boju jazdy do walki szykowała się piechota obu stron. Pierwsza linia saska generała lejtnanta Renarda (10 batalionów — 6050 żołnierzy) obsadziła skraj olszynek we wschodniej części Gule. Jej szyk przypominał literę „W", a to z powodu „zatoczki" — bezdrzewnego terenu między obu laskami37. Północną i wschodnią krawędź Nord-Busch (300 m) zajmowały 3 bataliony regimentów Królowej i pierwszego gwardii, krawędź „zatoczkową" (500 m) 4 bata­liony regimentów Brtihla, Cosela i Sachsen-Weissenfelsa. W Siid-Busch 3 bataliony regimentów drugiego gwardii i księcia Ksawerego obsadziły tylko krawędź „zatoczkową" (250 m), gdy resztę lasku zająć miała austriacka brygada feldmarszałka lejtnanta Mercy z 6 batalionami (3300 żołnierzy) regimentów Vettesa (węgierski) i Botty. Brygada ta obozowała jednak dalej od pola walki niż Sasi, więc nie zdążyła na początek boju. Wskutek tego Siid-Busch przez pewien czas nie był należycie obsadzony. Druga linia piechoty (8 tys.), oddzielona od pierwszej podmokłym terenem o szerokości 500 do 900 m 3 8 , stała wzdłuż podmurowanej grobli, stanowią­cej jednocześnie drogę Żółkiewka-Godzieszówek

Pozycja w olszynkach Gule była bardzo silna, położona w terenie zadrzewionym i podmokłym, poprzecinanym głębo­kimi rowami. Przed frontem Nord-Busch przepływał też strumień Parowa. Niedogodna była jednak duża odległość

36 Zob. Krel l , op. ci'?., s. 79; K e i b e l , Die Schlacht..., s. 213 i 269. Szwoleżerowie mogli tu odgrywać rolę miejscowego odwodu do wsparcia ułanów za Wierzbakiem, grenadierów w Żółkiewce, czy jazdy ciężkiej.

37 Krel l , op. cit., s. 76. 38 Duże i zróżnicowane odległości między obu liniami wynikały z warun­

ków naturalnych •— krawędzi lasków i przebiegu grobli.

135

między obu liniami, przy czym między nimi znajdowały się tereny podmokłe. Okoliczności te bardzo utrudniały wsparcie pierwszej linii przez drugą w walce o olszynki. Ponadto warunki terenowe Gule i wynikający z zaskoczenia brak czasu, przeszkodził w zajęciu stanowisk przez ciężką artylerię (16 dział). Odesłano ją na tyły 3 9 do Bogaczowic. Piechota saska została zatem tylko z regimentówkami — bataliony pierwszej linii miały po 2 armaty, a drugiej linii po 1, bo oddały połowę dział grenadierom Schónberga.

W kierunku Gule zdążało 14 tys. piechoty pruskiej (25 batalionów, w tym 6 grenadierów) feldmarszałka Leopolda Maksymiliana von Anhalt-Dessau i jego brata generała lej­tnanta księcia Dietricha jako zastępcy. Anhalcki „klan" na prawym skrzydle uzupełniał najmłodszy z braci generał major książę Maurycy von Anhalt-Dessau, dowódca brygady. Piechota przechodziła Strzegomkę w ślad za jazdą, pierwsza linia pod Grabami, druga w Grabach. Przeprawa przebiegała sprawnie, ale po przejściu rzeki nie utrzymano równego tempa marszu obu linii. Wynikło to z faktu, że pierwsza linia musiała forsować jeszcze 2-3 strumienie i iść po bezdrożach, w dolince strumienia płynącego u południowego podnóża Grdbener Fuchs-Berge, prowadząc 12-funtówki40. Z kolei druga od razu wchodziła na polną drogę, a nie miała ciężkich dział 4 1. Nie została w tyle elitarna brygada księcia Maurycego (9 batalionów); przeprawiła się jako pierwsza, natomiast wskutek opóźnienia brygady generała majora Blankensee (8 batalionów) powstała luka, którą wy­pełniły wojska drugiej linii generała lejtnanta von Truchsessa (8 batalionów)42. Najpierw szła zatem brygada księcia Mau­rycego, na lewo od niej, ale z tyłu, maszerowały 2 brygady generała Truchsessa, a w trzeciej i czwartej linii regimenty

39 Kre l l , op. cit., s. 80. 40 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 241-242. 41 Ponadto pierwszą linię poprzedzała dużo liczniej jazda. 42 Ibidem, s. 259-260.

136

generała Blankensse. Takie urzutowanie eszelonów brygado­wych w czterech liniach nie było typowe dla tamtej epoki.

Walka piechoty na lewym skrzydle sprzymierzonych zaczęła się około 5.30, a zatem w momencie zakończenia pierwszej fazy boju kawalerii. Z odległości 1 km Sasów ostrzeliwała bateria z Grdbener Fuchs-Berg. Pod osłoną jej ognia książę Leopold Maksymilian rozwinął do uderzenia na Nord-Busch brygadę swojego brata, księcia Maurycego. Prusacy atakowali w jednej linii. Książę Maurycy osobiście wiódł grenadierów Langenaua, Jagera i Kleista przeciw lewej flance Sasów. Książę Dietrich prowadził grenadierów Wedla, Buddenbrocka i Sydowa do uderzenia czołowego na lasek. Na lewo od niego książę Leopold Maksymilian z „ojcowskim" regimentem Anhalt-Dessau (3 bataliony) kierował się ku „zatoczce" między olszynkami. Zadaniem tego regimentu, najbardziej elitarnego poza gwardią w armii pruskiej, było wiązanie przeciwnika i zapewnienie łączności taktycznej między atakującymi Nord--Busch grenadierami a zostającymi w tyle regimentami, które miały brać Siid-Busch.

Doborowe oddziały, kwiat piechoty pruskiej, „wybijając grenadierskiego marsza, przy dźwiękach muzyki i z powiewa­jącymi chorągwiami maszerowały na nieprzyjaciela" 4 3, który „zajmował pozycję ... mocno osłoniętą przez głębokie rowy, mokradła i drzewa"4 4. Z 400 kroków Sasi „powitali" wroga kartaczami, a z 200 kroków rozpoczęli ogień z fuzji. Celności ognia Sasów nie sprzyjał fakt, że słońce świeciło im w oczy, a wschodni wiatr zwiewał na nich dymy prochowe. Zabici i ranni znaczyli szlak atakujących, ale to nie powstrzymało ataku. Tuż przed pozycjami Sasów Prusacy przekroczyli jeszcze Parowe, brodząc w strumieniu „po pas, ostrzeliwani mocno przez saskie armaty szybkostrzelne"45. Dwa bataliony pruskie (Langenau i Jaeger) związały walką ogniową saski

43 H o f f m a n n , Der Tag..., s. 17. 44 Hof fmann, Unter Friedrichs..., s. 28 45 Ibidem, s. 28. Por. Keibe l , Die Schlacht..., s. 256.

137

regiment gwardii (2 bataliony), który tworzył front na północny wschód i był atakowany z boku przez batalion Kleista. Na 2 inne bataliony saskie — Królowej (frontem na wschód) i Sachsen-Weissenfelsa (na skraju „zatoczki") uderzyły naj­lepsze bataliony grenadierów pruskich — Buddenbrocka, Wedla i Sydowa. Wiódł je książę Dietrich. Uderzenie było bardzo zdecydowane, a poszło głównie przeciw wysuniętemu na wschód batalionowi regimentu Królowej. Wedle pruskiej relacji, „...nieprzyjaciel zajmował bardzo korzystną pozycję w lesie, mając przed sobą kilka rowów. ...maszerowaliśmy prosto na niego, bez strzelania, z bronią na ramieniu, nie bacząc na silny ogień jego armat i muszkietów. Kiedy wróg zmiarkował, że chcemy uderzyć na bagnety, ... uszedł w las, zostawiwszy ... swoje armaty"4 6.

Jak więc często bywało przy atakach na bagnety, do bezpośredniego starcia nie doszło, gdyż zdecydowane parcie jednej strony powodowało ucieczkę drugiej. Sasi zostali odrzuceni z pozycji na skraju lasu. Nie podjęli próby ich odbicia przez uderzenie trzech świeżych batalionów z regimentów Cosela i Briihla. Obsadzały one Nord-Busch od strony „zatoczki", ale wiązały je 3 bataliony regimentu pruskiego Anhalt-Dessau. Jedna z relacji opowiada, jak „generał feldmarszałek książę Leopold von Anhalt z re­gimentem Alt-Anhalt bez strzelania i z bronią na ramieniu... wyrzucił Sasów z zarośli"4 7. W rzeczywistości jednak regiment prawie nie był w ogniu, a stracił mniej niż 2% stanu osobowego48.

W pościgu za Sasami weszli do Nord-Busch grenadierzy Kleista, Buddenbrocka, Wedla i Sydowa. Bataliony Langenaua i Jaegera ubezpieczały prawą flankę przed możliwym kontr­atakiem Sasów z drugiej linii i zagrażały obejściem saskiej prawej flanki. Z kolei regiment Anhalt-Dessau wkroczył do

4 6 E i c k e m e y e r, op. cit., s. 77. 47 Ibidem, s. 75. 48 Por. Keibe l , Die Schlacht..., s. 257.

138

„zatoczki". Z lewej, od strony trzech saskich batalionów w Sud-Busch, ubezpieczenie zapewniał regiment księcia Maurycego (2 bataliony), który nie należał do brygady swego szefa, ale przybył jako pierwszy z sił generała Truchsessa. W sumie 6 tys. piechoty pruskiej działało przeciw 6 tys. piechoty saskiej.

Po wyparciu ze skraju lasku Sasi uporządkowali szyki i zajęli stanowiska w głębi Nord-Busch. Pruscy grenadierzy ponownie uderzyli na bagnety, ale przeciwnik znów nie stawił im czoła. Wpływało na to zagrożenie z lewej flanki, ze strony batalionów Langenaua i Jaegera. Saska piechota cofała się więc krok za krokiem, intensywnie ostrzeliwując wroga. Jej obronę ułatwiały rowy przecinające las. Prusacy, nie mogąc sięgnąć Sasów bagnetami, odpowiadali ogniem. Nord-Busch rozbrzmiewał więc gęstą palbą wystrzałów. Mimo osłony drzew padali liczni zabici i ranni.

W tym czasie odbyła się walka o Sud-Busch, gdzie dotarła austriacka brygada feldmarszałka lejtnanta Mercyego (6 bata­lionów). Dostrzegł on, że lewa flanka 5 batalionów pruskich regimentów Anhalt-Dessau i księcia Maurycego, z powodu opóźnienia wojsk podążających za brygadą księcia Mauryce­go 4 9, jest odkryta. Generał Mercy postanowił skorzystać z okazji i zwinąć ugrupowanie wroga. Przygotowywał szyki jednak dość dług o i dlatego jego uderzenie sparowały po­śpiesznie nadchodzące wojska Truchsessa50. Bój trwał krótko, a na karkach cofających się Austriaków do Sud-Busch wkro­czyli Prusacy szybko zajmując tę olszynkę.

Niedługo potem stoczony został ostatni bój w Nord-Busch. Sasi po raz trzeci stanęli na pozycjach, tym razem koło stawu Stoppel Teich5i, blisko zachodniego skraju lasku. Chcieli osłonić odwrót przez mokradła ku drugiej linii. Walka była

49 Jedynym regimentem, który szybko wsparł brygadę księcia Maurycego, byl właśnie regiment księcia Maurycego, nominalnie należący do drugiej linii.

50 Krel l , op. c/f., s. 77-78. 51 Ibidem, s. 78.

139

twarda i zacięta. I tym razem górę wzięli Prusacy, a pierwszy regiment gwardii saskiej został rozbity, tracąc artylerię.

Bój pierwszej linii piechoty saskiego skrzydła trwał jakieś 30 minut i skończył się równolegle z końcem walki kawalerii, czyli około 6.00. O olszynki Gule biło się 17 batalionów pruskich (9400 żołnierzy, w tym 3100 grenadierów), przeciw 16 batalionom (do 9400 żołnierzy) sasko-austriackim. Prusacy mieli przewagę artylerii, bo obok 34 dział regimentowych wspierało ich 6 dział 24-funtowych z Grdbener Fuchs-Bergu i 3 armaty 12-funtowe regimentu Anhalt-Dessau. Sasi i Au­striacy mieli 26 regimentówek lepszych od pruskich, ale byli bez dział ciężkich. Jak już wspomniano, walki były bardzo krwawe, szczególnie w Nord-Busch. Na kilku hektarach leżały tam setki zabitych i rannych. Sasi stracili 8 dział regimen­towych, a Austriacy mogli stracić 5 dział.

PRZESILENIE (6.00-7.15)

Pierwsze odwroty

Mimo porażki jazdy i piechoty pierwszej linii książę Sachsen-Weissenfels dążył do podtrzymania boju. Zakładał, że wiążąc wroga ułatwi uderzenie wojsk księcia Karola, które zapewni zwycięstwo sprzymierzonym. Wódz saski mógł kontynuować walkę przy pomocy drugiej linii piechoty. Obsadzała ona podmurowaną groblę przecinającą Gule. Dobre warunki do dalszego oporu stwarzał teren, gdyż ze względu na mokradła Gule wojskom na grobli nie zagrażało bezpośred­nie uderzenie zwycięskiej jazdy pruskiej.

Druga linia piechoty księcia Sachsen-Weissenfelsa stała zatem gotowa do walki. Równocześnie cofała się pobita jazda i pierwsza linia piechoty. Piechota odchodziła prawdopodobnie po suchym terenie wzdłuż Gule — Austriacy i może część piechoty saskiej z południowej, a główna masa Sasów z pół­nocnej strony. Część sił saskich zapewne cofała się przez

140

mokradła. Większość kawalerii wykonała odwrót równiną na północ od Gule, a część przeszła przez Żółkiewkę i okrążała od północy Górę Żelazowską. Jeśli trafna jest hipoteza, że ułani zajmowali pozycje za Wierzbakiem, to droga ich odwrotu też prawdopodobnie przebiegała na północ od Góry Żelazo­wskiej. Musieli też odejść grenadierzy z Żółkiewki, gdyż z powodu porażki jazdy groziło im odcięcie. Nie mając szans na przedarcie się przez jazdę pruską do własnej piechoty na terenie Gule odchodzili wzdłuż stoków Góry Żelazowskiej w kierunku Kostrzy.

Cofając się kawaleria saska prawdopodobnie powstrzymywała nacisk jazdy wroga, aby ułatwić odskok grenadierów do Kostrzy i dać czas pierwszej linii piechoty na wycofanie. Ta ostatnia najprawdopodobniej odchodziła na przesmyk między zachodnim skrajem mokradeł Gule a zalesieniem okalającym Kostrzę. Tędy właśnie jazda pruska prawego skrzydła mogła szybko dostać się na południową stronę mokradeł Gule i okrążyć jej obrońców, ścigać pobitą piechotę wroga, czy też wyjść na głębokie tyły sprzymierzonych. Przesmyk ten, jako stok osłonięty dolinką strumienia, był dobrą pozycją obronną, a jego obsadzenie przez piechotę, nawet pobitą, zakorkowywało to ważne przejście.

Kawaleria cofała się równiną na północ od Gule, w dość dobrym porządku. Cechy ucieczki miał jedynie odwrót szwad­ronów, które przeszły przez Żółkiewkę. Zdezorganizowały one i porwały ze sobą z centrum wsi 5-6 kompanii grenadie­rów, głównie austriackich. Prócz około 1 tys. jeźdźców, którzy poszli do Kostrzy, odwrót kawalerii kierował się ku przesmykowi między Kostrzą a Gule. Obsadziła go wycofująca się piechota saska pierwszej linii. Piechota austriacka być może też poszła na przesmyk, może stanęła na południe od Gule, aby osłaniać potencjalną drogę odwrotu wzdłuż Nysy Szalonej. Niewykluczone, że niektóre bataliony austriackie zajęły Godzieszówek, wieś na południe od Gule.

Bardzo dramatyczny był odwrót grenadierów z Żółkiewki. Po odrzuceniu jazdy saskiej do ataku na wieś rozwinęło się 10

141

batalionów pruskich du Moulina i Kalcksteina. Miały one prawie trzykrotną przewagę nad grenadierami saskimi. Do walki nie doszło, bo Sasi podjęli odwrót. Wcześniej ucieczka jazdy przez Żółkiewkę spowodowała rozbicie korpusu Schón-berga na dwie części. Grenadierzy wycofywali się zatem dwiema drogami. Oddział podpułkowników Pahlena i Frie-sena (13 kompanii i 4 działa) poszedł wzdłuż południowych stoków Żelazowskiej Góry. Pociągnął on za sobą 4 bataliony pruskie generała Kalcksteina. Z kolei oddział pułkownika Schonberga i podpułkownika Gersdorffa (4 kompanie i 4 dzia­ł a ) 5 2 odszedł wzdłuż stoków północnych. Podążyło za nim aż 6 batalionów grenadierów du Moulina. Wydaje się to błędem, gdyż duże siły pruskie oddalały się w ten sposób od głównej masy piechoty księcia Sachsen-We-issenfelsa, która znajdowała się na terenie Gule. Sasi oderwali się od pruskiej piechoty, ale atakowała ich konnica. Na szczęście dla nich stoki wzgórz nie sprzyjały kawalerii. Ponadto grenadierów osłaniali szwoleżerowie. W głównym boju kawalerii nie brali oni udziału (stali za Żółkiewką), ale teraz walczyli z dużą ofiarnością53. Z powodu silnego ostrzału piechoty ponieśli straty 81 żołnierzy, czyli 13% stanu. Został ranny i wzięty do niewoli generał Schlichting 5\ prawdopodobnie przez Seydlitza.

Dzięki sprzyjającemu terenowi dojście do Żelazowej nie było trudne. Sztuką nie lada stawało się natomiast przejście po otwartym i płaskim terenie 1000 m do Kostrzy. Dla jazdy pruskiej jedyny godny uwagi cel stanowili grenadierzy, tym bardziej, że nie mogli już liczyć na pomoc własnej konnicy, odrzuconej przez wroga. Do Żelazowej pierwszy doszedł

52 W wielu pracach podawana jest błędnie liczba 5 kompanii oddziału Schonberga. Por. V o r b e r g , op. cit., s. 64; Kre l l , op. cit., s. 79.

53 Zob. H o f f m a n n, Der 4. Juni..., s. 43. 54 Wzięcie do niewoli Schlichtinga przypisywane bywa niekiedy dowódcy

brygady kirasjerów generałowi von der Goltzowi. Por. P r i e s s d o r f , Soldatisches..., t. 1, s. 438; Keibe l , Die Schlacht..., s. 270; Der Zweite..., t. 2, s. 229.

142

Pahlen, ale wobec zbliżania się piechoty pruskiej nie czekał na Schonberga. Po wyjściu ze wsi jego oddział został zaatakowany przez kirasjerów księcia Henryka Pruskiego i Gardes du Corps. Sasi utworzyli czworobok i w tym szyku przebijali się do Kostrzy, odpierając jazdę kartaczami, salwami broni ręcznej i bagnetami. Ogień załamywał pruskie ataki, przewracały się ranne i zabite konie, mniej liczne ofiary były wśród jeźdźców. Prusacy zadali Pahlenowi pewne straty, ale dotarł on do Kostrzy. Wśród zabudowań tej wioski oraz okalających ją porośniętych krzewami wzgórz nie musiał obawiać się jazdy pruskiej.

Inaczej potoczyły się losy oddziału pułkownika Schonberga. Został on otoczony przez silną jazdę wroga, głównie dragonów Nassaua55 pod wodzą pułkownika Langermanna i część huzarów Natzmera. Dochodziła 7.00. Mimo beznadziejnego położenia Schónberg odrzucił żądanie kapitulacji. Gdy nastąpiła szarża dragonów, piechurzy oddali salwę. Obaliła ona kilkudziesięciu kawalerzystów, głównie wskutek ranienia koni. W gorączce bitwy, wbrew rozkazom, grenadierzy wystrzelili naraz ze wszystkich luf56, a powinni strzelać szeregami lub plutonami, aby długa chwila bez ognia nie umożliwiła wdarcia się konnicy. Prusacy wykorzystali ten błąd i dopadli grenadierów. Bagnety nie wystarczyły do skutecznej obrony przed pałaszami dragonów i szablami huzarów. Nastąpiła rzeź saskich piechurów. Jak w żadnej innej walce dnia zostało wprowadzone w czyn hasło „Nie ma pardonu dla Sasów". Jeden z oficerów regimentu Natzmera pisał wręcz o „demonicznej żądzy krwi"57, która ogarnęła kawalerzystów58. Zginęło 350-400 żołnierzy, w tym pułkownik Schónberg i podpułkownik Gersdorff, a tylko kilkudziesięciu dostało się do niewoli.

55 Z brygady rezerwy Bronikowskiego; w boju kawalerii nie walczyli. 56 Vorberg , op. cit., s. 81. 37 J. A. L o g a n - L o g e j u s , Meine Erlebnisse ais Reiteroffizier unter

dem Grossen Konig in den Jahren 1741-1759, Breslau 1934, s. 93. >8 Według relacji austriackiej w regimencie Nassaua miało służyć szcze­

gólnie wielu Sasów. Gestandnisse..., t. 2, s. 133-134.

143

Bohaterstwo pułkownika Schonberga znalazło potem wyraz w literaturze. Swego rodzaju hołd oddał mu wybitny niemiecki dramaturg Ernst von Wildenbruch (1845-1909), który umieścił postać Schonberga w poemacie Gewitternacht59. Warto dodać, że Wildenbruch zasadniczą część swojego życia spędził na Śląsku, ale urodził się w Bejrucie, ochrzczony został w wodach Jordanu, a jego rodzicami chrzestnymi byli książę Adam Jerzy Czartoryski i księżna Leontyna Radziwiłłowa.

Szturm na groblę

Po 6.00 punkt ciężkości bitwy coraz bardziej przesuwał się ku południowej części pola bitwy. Książę Lotaryński około 5.30 wydał wreszcie rozkaz ataku na pruską flankę. Austriacy wyszli z obozów około 6.00. W tym samym czasie lewe skrzydło pruskie, przeznaczone do walki z siłami księcia Karola, dopiero zaczęło przeprawę przez Strzegomkę.

Oczekując nadejścia wojsk księcia Lotaryńskiego książę Sachsen-Weissenfels podtrzymywał walkę przy pomocy pie­choty drugiej linii. Liczyła ona 8 batalionów saskich (4850 żołnierzy) generała lejtnanta von Jasmunda i 6 batalionów austriackich feldmarszałka lejtnanta Kolowrata (3400 żoł­nierzy). Ich zasadniczą pozycję stanowiła podmurowana grobla przecinająca Gule. Obsadzały ją z prawej strony austriackie regimenty Gyulai (węgierski — 4 bataliony) i Browne (2 bataliony), a z lewej 4 bataliony saskie regimentów Nikolausa Pircha, Niesemeuschela i Sachsen-Gotha60, czyli razem 5800 piechoty. Stanowisko to było osłonięte od czoła mokradłami i najeżone około 20 armatami 3-funtowymi, w tym działami regimentowymi zostawionymi przez pobitą pierwszą linię piechoty. Wzdłuż północnej krawędzi Gule, prostopadle do

59 E. W i 1 d e n b r u c h, Gesammelte Werke, Berlin 1920,111, Ł 455^t73. 60 Rozłożenie drugiej linii wedle tez Keibla, który przekonywająco

polemizuje z pracą sztabu generalnego. Por. K e i b e 1, Die Schlacht..., s. 284, oraz: Der Zweite..., t. 2, plan 6a.

144

grobli, stanęły 4 bataliony saskie regimentów Schonberga, Franza Pircha i Allnpecka, czyli 2400 piechurów. Miały one zapewnić osłonę od północy, gdzie znajdowały się masy jazdy pruskiej. Dzięki podmokłemu terenowi zadanie to nie było zbyt trudne, ale mogło się skomplikować w razie uderzenia pruskiej piechoty.

Do ataku na pozycję na grobli szykowały się siły pruskie, które pobiły pierwszą linię sprzymierzonych. Na południową (prawą) flankę uderzyć mieli generał Truchsess i książę August Pruski (brat króla) — w pierwszej linii brygada generała von Bonina (4 bataliony) z regimentami Następcy Tronu Hessen-Darmstadt i księcia Maurycego, a w drugiej brygada generała von Beverna (4 bataliony), czyli regimenty Polenza i Hautcharmoya. Z kolei do ataku od strony Nord Busch wyznaczeni zostali grenadierzy księcia Dietricha i księcia Maurycego, czyli 6 batalionów. Razem groblę atakować miało 14 batalionów w sile ponad 7 tys. ludzi. Ponadto 4 bataliony regimentów Truchsessa i margrabiego Karola (połowa brygady generała Blankensee) około 6.15 stanęły naprzeciw Godzieszówka jako osłona wobec skrzydła austriackiego. W Godzieszówku i w pobliżu były już pewne oddziały księcia Lotaryńskiego.

Jakie zadania przewidziano dla pozostałych 7 batalionów (4 tys.) księcia Leopolda Maksymiliana, czyli regimentów Anhalt--Dessau, Kalcksteina i Lehwaldta, nie bardzo wiadomo. Być może były one w rezerwie, w rejonie południowej olszynki, gotowe wesprzeć wojska atakujące groblę lub zwrócić się przeciw siłom księcia Lotaryńskiego. Mogły też zostać wysłane na północ od Gule w celu uderzenia na saską piechotę, stojącą na mokradłach równolegle do grobli lub na przesmyku między nimi a wzgórzami wokół Kostrzy; przydałyby się tam, gdy piechota du Moulina i Kalcksteina zaangażowana była przeciw saskim grenadierom. Tak czy inaczej sprawa użycia tych 7 batalionów jest bardzo ważna dla całościowej oceny bitwy, a szczególnie dowodzenia króla Prus. Wrócimy jeszcze do niej.

145

Prusacy poszli do ataku prawdopodobnie około 6.15, po dziesięciominutowym przygotowaniu artyleryjskim. Mokradła uniemożliwiały łączność taktyczną obu atakujących ugrupo­wań6 1. Musiały one więc nacierać bez wytchnienia, by nie pozwolić obrońcy na przerzut sił między lewą a prawą flanką i zadanie dużych strat jednej z kolumn, gdyby druga nie zdołała wystarczająco zaabsorbować wroga.

Brygada generała Bonina, atakująca w pierwszej linii z połu­dniowej strony Gule, została dotkliwie ostrzelana przez artylerię. Jedna z kul armatnich raniła śmiertelnie generała von Truchsessa. Atakujący zatrzymali się, ale Bonin przesunął wojska w lewo, by wyprowadzić je spod ognia dział i uderzyć z tyłu. Pod silnym ogniem armat oddziały szły przez podmokłe łąki oraz szerokie i głębokie rowy z wodą. Po podejściu do grobli doszło do wymiany ognia z piechotą węgierską. Pojedynek ogniowy przeciągał się. Prusacy byli bez dział regimentowych, które z powodu trudnego terenu zostały z tyłu. Wielu żołnierzom pruskim zaczynało brakować ładunków, a północnej części grobli równie twardo jak Węgrzy bronili Sasi.

Uwikłanie oddziałów pruskich w przedłużającą się walkę wśród mokradeł stwarzało duże zagrożenie dla sił uderzających z południowej strony Gule. Przecież nadchodził książę Lotaryń-ski z 27 tys. żołnierzy, piechotą z lewej i jazdą z prawej strony. Osłona naprzeciw Godzieszówka była bardzo słaba. Księcia Karola powstrzymać miały wojska lewego skrzydła pruskiego, ale jeszcze nie przeszły .one w wystarczającej sile na zachodni brzeg Strzegomki. Około 6.15 skończyła przeprawę dopiero brygada piechoty księcia Ferdynanda Brunszwickiego (5 batalio­nów). Rzeki nie sforsowały żadne oddziały jazdy. Fryderyk wysłał więc swojego brata księcia Henryka, aby przyspieszył przeprawę i polecił księciu Brunszwickiemu jak najszybciej dołączyć ze swą brygadą do 4 batalionów pod Godzieszówkiem.

61 Położenie wojsk na grobli przypominało pozycje Kościuszki pod Maciejowicami, przy czym mokradła, które zmuszały napastnika do rozdziału sił, można porównać do podmokłego lasu przed frontem korpusu polskiego.

10 — Strzegom...

146

Na wykonanie rozkazów króla potrzeba było czasu, a sytuacja oddziałów pruskich atakujących groblę od południa była trudna. Wielkie straty ponosił regiment fizylierów Hessen-Darmstadt, najmłodszy z pruskich regimentów pieszych (nr 47). Jego dowódca podpułkownik von Munchow zginął, a żołnierzom kończyły się ładunki. Węgrzy mogli jeszcze długo się bronić, a książę Lotaryński był coraz bliżej. W tym krytycznym momencie przy oddziałach pojawił się 23-letni August Wilhelm książę Pruski, królewski brat. Zostawił on brygadę Beverna i dołączył do pierwszej linii. Młody Hohenzollern poderwał żołnierzy regimentu Hessen-Darmstadt do brawurowego ataku na bagnety. Za tym przykładem poszły inne oddziały, a brygada generała Beverna na czas wsparła uderzenie przez manewr na tyły obrońców. Według relacji pruskich, „nieprzyjaciel... bardzo nas ostrzeliwał z armat i fuzji; ale Jego Królewska Wysokość polecił wytrwale atakować", po czym „regiment Następcy Tronu Hessen-Darmstadt bardzo się dystyngował..., kiedy bez wsparcia dział złamał nieprzyjaciela uderzeniem na bagnety, biorąc 7 armat i chorągiew"62.

Sukces Prusaków nastąpił nim oddziały księcia Karola stworzyły bezpośrednie zagrożenie. Austriacy maszerowali powoli, a ich dowódca nie przyspieszał ruchu, przeszkadzały im występujące tu i ówdzie nieduże mokradła.

Po drugiej stronie Gule książęta anhaltcy atakowali lewą flankę (saską) pozycji na grobli. Znajdowała się ona „za krzakami i miała przed sobą podmokłe łąki oraz wał (chodzi o groblę — R. K.)"63. Doszło do zaciętej walki, w której

62 Ey c k e m e y er, op. cit., s. 78. Książę August Wilhelm jako syn króla miał prawo do tytułu „Jego Królewskiej Wysokości". Może stąd wynikło twierdzenie, że Fryderyk II poprowadził w bitwie bohaterski atak na umocnione baterie austriackie. Taki błąd zaistniał w klasycznym dziele Kuglera, z ilustracjami wrocławianina A. Menzla; jedna z nich przedstawia rzeczoną sytuację, podobnie obraz F. Schulza. Zob. F. K u g 1 e r, Geschichte Friedrichs des Grossen, Leipzig 1895, s. 152. Por. S. S a l m o n o w i c z , Fryderyk U, Wrocław 1985, s. 67.

63 Ey c ke mey er, op. cit., s. 71.

147

dowódca saskiej drugiej linii generał Jasmund stracił dwa konie. Podobnie jak w starciu o Nord-Busch atakowały 4 bataliony pruskie, a 2 bataliony w praktyce tylko wiązały nieprzyjaciela. Po stronie saskiej ciężar walki spadł za­sadniczo na 2 bataliony regimentu Sachsen-Gotha. Według pruskiej relacji, „nieprzyjacielski ogień trwał długi czas, ale kiedy dwie kompanie grenadierów batalionu Kleista, na rozkaz księcia Maurycego, wdarły się na wał i reszta następowała za nimi ... lewa flanka nieprzyjacielskiej drugiej linii ...została zmuszona do ustąpienia" M.

Piechota księcia Sachsen-Weissenfelsa znów więc zaznała goryczy porażki. Musiała się cofnąć, a teren Gule, który dawał świetną osłonę przed jazdą, miał ten mankament, że trudno było wyprowadzić zeń artylerię, nawet lekką. Według szere­gowca z regimentu Schónberga, „w bagnistych rowach, błotach i stawach... armaty grzęzły, choć prócz obsługi pracowało przy nich więcej niż po 20 ludzi" 6 5. Razem Prusacy wzięli oddziałom saskim walczącym w Gule 23 z 28 użytych tam armat 3-funtowych66, a austriackim 7 z 12 takich dział. Ponadto w następstwie masakry batalionu Schónberga Prusacy zabrali kolejne 4 armaty.

Z wojsk walczących na terenie Gule Sasi stracili jakieś 1500 (14%), a Austriacy 800 żołnierzy (13%). Można przy tym szacować, że około 1300 żołnierzy stracono w boju o olszynki Gule, 700-800 w walkach drugiej linii, a około 300 w później­szym odwrocie. Według oficjalnych wykazów straty saskich grenadierów osiągnęły liczbę 547 żołnierzy, w tym tylko 58 rannych, a resztę zabitych, jeńców i dezerterów; są też szacunki wskazujące na stratę 800 saskich grenadierów67. Co do grenadie­rów austriackich to ubyło z ich szeregów około 100 żołnierzy.

64 Ibidem, s. 71. 65 Ibidem, s. 81. 66 Artyleria ciężka została wcześniej odesłana w kierunku gór, a strata

jednej haubicy wynikła może z awarii układu jezdnego. 67 Yorberg, op. cit., s. 86.

148

Z 21 batalionów pruskich ubyło 1409 żołnierzy (12%); z tego 4 bataliony grenadierów straciły 696 ludzi (33%), w tym batalion Buddenbrocka 277 (53%), a 8 batalionów Bonina i Beverna 631 żołnierzy (14%), w tym regiment Hessen-Darmstadt 248 (22%). Pozostałe 9 batalionów straciło 81 żołnierzy (2%). Co do Sasów i Austriaków precyzyjne obliczenia są trudne68. Można jednak założyć, że regiment austriacki Botty stracił ponad 400 ludzi (ponad 25%), a u Sasów pierwszy regiment gwardii ponad 400 ludzi (33%), regiment Królowej około 250 (40%), drugi gwardii 140 (20%), ale regiment księcia Ksawerego 30 (3%), a Nikolausa Pircha 37 żołnierzy (6%).

Ostateczny odwrót księcia Sachsen-Weissenfelsa i nadejście księcia Lotaryńskiego

Oddziały piechoty księcia Sachsen-Weissenfelsa w rejonie Gule liczyły jeszcze do 15 tys. żołnierzy, gdy cała piechota księcia Leopolda Maksymiliana (21 batalionów) tylko ponad 10 tys. Wódz saski zdecydował się jednak na generalny odwrót. Nakazał go około 7.00. Prócz dotychczasowych porażek decyzja ta mogła wynikać z zagrożenia oskrzydleniem od północy przez 10 batalionów du Moulina i Kalcksteina lub tylko 4 bataliony Kalcksteina. Generalnie jednak nie ma pewności, że Prusacy wykonywali taki manewr69. Na polu bitwy nie było już w zasadzie jazdy lewego skrzydła sprzy­mierzonych. Jak pamiętamy, rozpoczęła ona odwrót po 6.00, a odeszła przez Roztokę i Kłaczynę w kierunku Bolkowa.

Przed odwrotem saska piechota zbierała się na mocnej pozycji na przesmyku między Gule a Kostrzą. Stanęło tam ponad 9 tys. żołnierzy w szyku z zagiętymi obronnie flankami.

68 Dostępne są zestawienia strat poszczególnych regimentów, ale ich kompanie grenadierów poniosły straty też w innych walkach niż na terenie Gule.

69 Por. E y c k e m e y e r, op. cit., s. 70 i 83-84; Ke i b e 1, Die Schlacht..., s. 299; Jany, op. cit., t. 2, s. 132.

149

W Kostrzy byli grenadierzy Pahlena i resztki jazdy. Piechota księcia Leopolda Maksymiliana w całości poszła za Sasami, ale nie próbowała ich atakować. Z kolei grenadierzy straży przedniej z oddziałem Kalcksteina stanęli naprzeciw Kostrzy. Książę Sachsen-Weissenfels wysłał do Godzieszówka, do osłony lewej flanki księcia Lotaryńskiego 1-2 bataliony austriackie regimentu Gyulai, a nadto wydaje się logiczne, że część piechoty austriackiej lewego skrzydła stanęła na południe od Gule osłaniając drogi odwrotu wzdłuż Nysy Szalonej.

Kiedy rozpoczął się ostateczny odwrót księcia Sachsen-Weissenfelsa, trudno określić70. Wojska odchodziły na Bolków — główne siły wzdłuż prawego brzegu Nysy Szalonej przez Roztokę i Kłaczynę, a oddział z Kostrzy, po sforsowaniu wspomnianej rzeki pod Dzierżkowem, przez Wiadrów. Istnieją przekazy, że całe popołudnie pruscy huzarzy ścierali się z „lekką kawalerią saską"71, a zatem ze szwoleżerami i uła­nami, którzy pewnie powrócili i osłaniali odwrót. Piechota saska odchodziła w bardzo dobrym porządku. Według pruskiej relacji, Sasi „czynili wszystko, czego wymagać należało od ofiarnych ludzi"72, przy czym opinia ta odnosiła się też do postawy wojsk saskich w całej bitwie. Pościg jazdy pruskiej zadał więc odchodzącym wojskom małe straty, choć właśnie wtedy doszło do jedynego przypadku utraty chorągwi przez piechotę lewego skrzydła sprzymierzonych, konkretnie w sas­kim regimencie Cosel73.

Pobicie saskiego skrzydła nie przesądzało losów bitwy. Straty wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa nie były wielkie,

70 Według planu z pracy niemieckiego sztabu generalnego, piechota księcia Sachsen-Weissenfelsa była w Kostrzy i jej okolicy do półtorej godziny od rozstrzygnięcia walki na saskim skrzydle, co jest wątpliwe. Por. Der Zweite..., t. 2, plan 6b.

71 Por. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 298-299, oraz; Krel l , op. cit., s. 79. 72 Ósterreichischer Erbfolgkrieg..., t. 7, s. 471. 73 Zob. Jany, op. cit., t. 2, s. 134; jest tu mowa o 2 chorągwiach, ale

wykazy strat wskazują tylko na 1 straconą chorągiew saską. Por. Ósterreichis­cher Erbfolgkrieg..., t. 7, s. 849 i załącznik XL.

150

a nim jego wojska przeszły do generalnego odwrotu, wiązały jeszcze przeciwnika. Szczególnie obsadzenie przesmyku mię­dzy Gule a Kostrzą poważnie ograniczało swobodę ruchu jazdy Buddenbrocka i straży przedniej du Moulina.

Do pierwszego istotnego kontaktu bojowego wojsk pruskich z siłami prawego skrzydła sprzymierzonych doszło jeszcze w toku walk na saskim skrzydle. Około 6.45 zapewne kończył się szturm na groblę i właśnie o tej porze prawie 18 tys. piechurów habsburskich zajęło pozycje między Godzieszów-kiem a południowym skrajem Tomkowie. Wtedy też na­przeciwko nich stanęła brygada księcia Brunszwickiego. Złożona była z elitarnych oddziałów — 2 batalionów regimentu gwardii, 1 batalionu grenadierów gwardii i regimentu nr 1 (2 bataliony), najstarszego w armii, o tradycjach sięgających 1615 r. Według relacji jej dowódcy, dystans od przepraw do Godzieszówka pokonała „z niewiarygodną szybkością"74, wykonując w praktyce marsz flankowy wobec nadchodzących Austriaków. Następnie dołączyła z lewej do 4 batalionów regimentów margrabiego Karola i Truchsessa pod Godzieszów-kiem. Mimo nadejścia księcia Ferdynanda Austriacy mieli dużą przewagę nad 9 batalionami (5200 żołnierzy) wroga. Inne oddziały pruskie dopiero nadchodziły — brygada Miin-chowa (4 bataliony) przeszła rzekę po 6:30, a brygada Bredowa (4 bataliony) przeprawiała się za nią. Znacznie spóźniona była druga linia pruska75, co jest dość zastanawiające, bo poprze­dzały ją na przeprawach dużo mniejsze siły prawego skrzydła niż pierwszą linię7 6.

74 H o f f m a n n , Der Tag..., s. 18. 75 Por. Der Zweite..., t. 2, plan 6 b. 76 Pierwsza linia prawego skrzydła pruskiego, która przeprawiała się pod

Grabami, liczyła 17 batalionów i 26 szwdronów, a przeprawiająca się w Grabach druga linia tylko 12 batalionów i 10 szwdronów (dragoni Mollendorfa byli na lewym brzegu już wieczorem 3 czerwca). Druga linia winna więc szybciej się przeprawić i rozwinąć, chyba że wystąpiły kłopoty z organizacją przeprawy lub mostkiem, albo dla przyspieszenia przeprawy pierwszej linii, druga ustąpiła własne przeprawy.

151

Lewa flanka pruska była zupełnie odkryta. Austriakom, którzy mieli tu „otwarty teren"7 7, pozostawało energicznie atakować od wschodu 9 batalionów wroga pod Godzieszówkiem, a także oskrzydlić je od wschodu i oddzielić od nadchodzących wojsk. Potrzebne było szybkie i zdecydowane działanie. Dowódca piechoty austriackiej feldzugmeister Thungen zachował się jednak po rutyniarsku i rozkazał poprzedzić atak ogniem dział. Powodowało to stratę cennego czasu. Książę Brunszwicki dostrzegł w opieszałości Thungena nie tyle brak „generalskiego oka", co przypisał ją świetnej postawie własnych oddziałów — „skoro tylko on (nieprzyjaciel — R. K.) ujrzał naszą dobrą postawę... ograniczył się do ostrzeliwania nas. Wytrzymywaliś­my straszliwy ogień armatni. Wprawdzie śmierć niosła zgubę nie tylko od frontu ale i z flanki, jednak nasza linia się nie zachwiała, ale stała nieruchomo jak mur z żelaza" 7 8.

Warto przy tej okazji wrócić do kwestii 7 batalionów z wojsk księcia Leopolda Maksymiliana. Ich pozycję trudno jednoznacz­nie określić, w czasie kiedy toczył się bój o groblę oraz pierwsze walki koło Godzieszówka. Otóż wydaje się, że jeżeli bataliony te znajdowałyby się koło olszynek Gule, to najprawdopodobniej przyszłyby na pomoc brygadzie księcia Ferdynanda, ciężko przecież walczącej z przeważającymi siłami austriackimi. Skoro nie wsparły jej, to jest bardzo prawdopodobne, że wysłano je wcześniej na północ od Gule.

Austriacy ruszyli do natarcia około 7.15, ale wtedy do księcia Brunszwickiego dołączyły brygady MLinchowa i Bre­dowa, zajmując miejsce z lewej strony. Znakomita okazja została więc zmarnowana. Błędu Thungena nie naprawił książę Lotaryński, bo nie czuwał nad całą bitwą, tylko przygotował jazdę do boju z konnicą pruską.

Około 6.45 nie tylko rozpoczęła się walka piechoty na prawym skrzydle sprzymierzonych, ale też pojawiły się na zachodnim brzegu Strzegomki pierwsze szwadrony jazdy

77 H o f f m a n n , Der Tag..., s. 21. 78 Ibidem, s. 21

152

pruskiego lewego skrzydła. Była to brygada kirasjerów generała Kyaua (10 szwadronów). Przeszła ona rzekę w Sta­wiskach. Już na samym początku przeprawy następnej brygady drewniany mostek załamał się. Kyau tego nie dostrzegł i śmiało ruszył naprzód.

Naprzeciw następowała jazda księcia Karola. W dniu poprzed­nim nie rozpoznała należycie podmokłego terenu przed frontem swoich obozów i „musiała forsować rowy i mokradła. Dlatego wiele szwadronów grzęzło..., inne musiały się rozczłonkować"79. Do spotkania doszło około 7.00 między Tomkowicami a Grani­cą. Austriacy mieli niepowtarzalną szansę rozbicia osamotnionej pruskiej brygady, uniemożliwienia czy opóźnienia przeprawy reszty jazdy pruskiej i wespół z własną piechotą zadania klęski piechocie lewego skrzydła Fryderyka.

Brygadę generała Kyaua atakowała pierwsza linia jazdy generała kawalerii Hohen-Emsa. Uderzały regimenty lewej flanki (kirasjerzy Bernesa i Diemara), gdy regimentom prawej flanki (kirasjerzy Johanna Palffyego i dragoni Althanna) przeszkadzał bagnisty strumień. Linie pancernej jazdy zderzyły się ze sobą i prawdopodobnie żadna nie oddała pola80. Równocześnie druga linia generała kawalerii Berlichingena obchodziła mokradła, by uderzyć z boku i z tyłu.

Mimo powolnego marszu armia księcia Karola mogła więc wskutek zerwania mostku pod Stawiskami odnieść wielkie korzyści. Prusacy próbowali gorączkowo ratować położenie. Generał major von Ziethen, dowódca brygady rezerwy przy kawalerii lewego skrzydła generała lejtnanta von Nassaua, wysłał patrole huzarów do szukania zastępczej przeprawy. Znaleźli oni bród między Stawiskami a Grabami, o 250 m od zerwanego mostku. Ziethen powiadomił o tym generała Nassaua i nie czekając rozkazu rzucił brygadę

Gestandnisse..., t. 2, s. 132. 80 Według Ósterreichischer Erbfolgkrieg..., t. 7, s. 473, Prusacy stali

w miejscu strzelając z pistoletów i zostali odrzuceni; dzieła pruskie nie potwierdzają tego.

153

przez bród, aby możliwie szybko wspomóc kirasjerów. Rzekę przeszedł najpierw własny regiment huzarów Ziet-hena (10 szwdronów), a za nim dragoni księżnej Wirtem-berskiej (5 szwadronów).

Niebezpieczeństwo grożące jeździe generała Kyaua już się materializowało. Brygada generała Sachsen-Gotha (kirasjerzy Hohen-Emsa i dragoni Liechtensteina) z drugiej linii austriac­kiej obchodziła mokradła koło Granicy, by uderzyć na lewą flankę i tyły wroga. Równocześnie jednak wystawiała swoją flankę na atak przeprawiających się huzarów. Ziethen błys­kawicznie ocenił sytuację. Szwadrony, które pierwsze sfor­sowały rzekę, skoczyły szybko do przodu. Pędząc w czer­wonych dolmanach i granatowych mentykach huzarzy wy­glądali bardzo malowniczo. Regiment Ziethena, tak zasłużony w akcji dostarczenia rozkazów korpusowi margrabiego Bran-denburg-Schwedta, tym razem też nie zawiódł. Huzarzy dopadli dragonów Liechtensteina, siekąc ich szablami, wyko­rzystując swoją zwrotność i położenie na flance. Rychło wsparli ich dragoni księżnej Wirtemberskiej. Około 7.15 położenie kawalerii pruskiej zostało więc uratowane, a reszta sił generała Nassaua przeprawiła się spiesznie w ślad za brygadą Ziethena.

ROZSTRZYGNIĘCIE (7.15-8.00)

Bój ogniowy piechoty pruskiej i austriackiej

Austriacy nie wykorzystali zatem świetnych okazji, jakie zaistniały po 6.45, ale pół godziny później były nieaktualne. Po pokonaniu saskiego skrzydła, nadejściu własnej piechoty między Godzieszówek i Tomkowice, a także przezwyciężeniu kryzysu pod Stawiskami Fryderyk był pewien zwycięstwa. Około 7.15 król miał powiedzieć na Grdbener Fuchs-Bergu do pułkownika de la Tour: „Bitwa została wygrana"81.

81 Por. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 321.

154

Około 7.15 Fryderyk być może nakazał także zwrot w lewo oddziałów prawego skrzydła przeciw wojskom księcia Lotaryń-skiego. Jest to jeden z bardziej niejasnych wątków bitwy. Nawet jeśli ów rozkaz był wydany, to nie wpłynął na bieg bitwy, gdyż w istocie nie było oddziałów pruskich, które zaangażowane zostałyby przeciw skrzydłu księcia Sachsen-Weissenfelsa, a następnie walczyły ze skrzydłem księcia Lotaryńskiego. W literaturze przedmiotu występują przekonu­jące sugestie, że zwrot ten dotyczył tylko oddziałów piechoty drugiej linii lewego skrzydła82. Było to 16 batalionów brygad księcia Pruskiego, Kalsowa, la Motte'a i Herzberga. Po odejściu generała Kalcksteina z posiłkami na północ ogólne dowodzenie nad nimi objął margrabia Brandenburg-Schwedt. Przypomnijmy, że prawdopodobnie na początku bitwy król chciał je skierować przeciw księciu Sachsen-Weissenfelsowi. Teraz jednak, wobec odwrotu skrzydła saskiego, postanowił obrócić je przeciw skrzydłu austriackiemu. Przy czym nie zamierzał przy ich pomocy po prostu asekurować wojsk pierwszej linii, ale wykonać manewr na Godzieszówek i ude­rzyć zmasowanymi siłami w lewą flankę piechoty księcia Karola, posuwając się w kierunku Dobromierza, zrolować ją. Na efekty takiego manewru trzeba było jednak poczekać, tym bardziej że druga linia została z tyłu. Tymczasem ciężar walk musiał spaść na pierwszą linię, która miała przed sobą przeważające siły przeciwnika.

Król pruski widział się już zwycięzcą, ale książę Lotaryń-ski wcale nie uważał się za pokonanego. Przecież między Godzieszówkiem a Tomkowicami dysponował 17 tys. pie­choty 8 3 z najlepszych, wypróbowanych regimentów habs­burskich. W pierwszej linii było 20 batalionów (10 tys.),

82 Por. ibidem, s. 458, oraz: E y c k e m e y e r, op. cif., s. 86-87. 83 Keibel podał liczbę piechoty austriackiej między Godzieszówkiem

a Tomkowicami na 19 500 żołnierzy, ale wyraźnie zapomniał o odjęciu pikiet i fizylierów detaszowych do straży przedniej, choć wcześniej dość szeroko o nich wspomniał. Por. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 141 i 345-346.

155

w drugiej 13 batalionów (6500); z 14 kompanii grenadierów (1100) 9 było przy obu liniach, a 5 kompanii wraz z 1-2 batalionami z wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa znaj­dowało się w Godzieszówku. W sumie wioskę tę mogło zajmować do 1500 żołnierzy 8 4. Na prawo od Tomkowie było 9 tys. renomowanej kawalerii, na której od czasów księcia Sabaudzkiego Austria zwykła niezawodnie polegać. Pod Dobromierzem, 5 km od linii walk, stało 2900 wybo­rowej piechoty straży przedniej generała Wallisa i pikiet generała Baden-Durlacha z całą austriacką artylerią ciężką (24 działa). Nadto od Świebodzic nadchodził generał Nadasdy z 5 tys. wojsk.

Piechota austriacka nie miała dowódców poszczególnych linii, a tylko dowódców brygad, feldmarszałków lejtnantów i ich zastępców, generałów wachmistrzów polowych. Szyk, pierwszej linii nie przebiegał po prostej, bo częściowo wzdłuż rowu Schwenz Grdben, na południe od Godzieszowka. Za Schwenz Grdben stała brygada feldmarszałka lejtnanta Ludwika Ernesta księcia Brunszwickiego, rodzonego brata Ferdynanda Brunszwickiego. Licząc od prawej tworzyły ją regimenty Griinna (3 bataliony), Marschalla (2 bataliony) i Baden-Badena (3 bataliony). W środku pierwszej linii zajmowała miejsce brygada feldmarszałka lejtnanta Konigsegga (młodszego) z regimentami Max Hessena i Thiingena (po 3 bataliony), a na prawej flance brygada feldmarszałka lejtnanta Wallisa, który tak jak jego zastępca generał wachmistrz polowy Marschall był ze strażą przednią. Trudno więc określić, kto prowadził tę brygadę; miała ona 2 regimenty (Franciszka Lotaryńskiego i Alt-Konigsegga) po 3 bataliony. Z prawej szyk prawie dochodził do południowo-zachodnich opłotków Tomkowie, ale wioska nie była obsadzona. Druga linia stała już w linii prostej o 250-350 m od pierwszej — z prawej brygada feldmarszałka lejtnanta Leopolda Dauna, później słynnego wodza wojny siedmioletniej, z regimentami (od prawej) Karola

84 Por. ibidem, s. 291 i 305.

156

Lotaryńskiego (3 bataliony), Harscha (2 bataliony) i Neipperga (2 bataliony), a z lewej brygada feldmarszałka lejtnanta Griinne czyli regimenty Leopolda Dauna i Kolowrata (po 3 bataliony).

Prusacy przeciwstawili przeciwnikowi tylko pierwszą linię. Jej położenie, prócz znacznej przewagi przeciwnika, kom­plikowały jeszcze dwie okoliczności. Należąca do składu pierwszej linii pruskiej brygada grenadierów generała Polenza (5 batalionów) dostała rozkaz współdziałania z jazdą lewego skrzydła przeciwko konnicy austriackiej, a zatem nie wspierała kolegów w walce z przeważającymi siłami piechoty nie­przyjaciela. Z kolei regiment Blankensee, z brygady generała Munchowa, przez pomyłkę nie zajął miejsca w szyku, ale dołączył do wojsk drugiej linii wysyłanych na Godzieszówek. W efekcie w pierwszej linii pruskiej była luka o szerokości frontu 2 batalionów.

W sumie Prusacy mieli wobec głównej masy piechoty księcia Karola 15 batalionów z 8600 żołnierzami. Naprzeciw Godzieszówka zajęło pozycje 3400 żołnierzy pruskich — prócz 4 batalionów regimentów Truchsessa i margrabiego Karola, jeszcze drugi i trzeci batalion gwardii od księcia Ferdynanda. Między Godzieszówkiem a Tomkowicami rozwinęło się tylko 5200 żołnierzy — licząc od prawej batalion grenadierów gwardii i 2 bataliony regimentu Hackego z brygady księcia Ferdynanda; następnie znajdowała się luka po regimencie Blankenseego, na lewo od niej regiment Beverna (2 bataliony) z brygady Munchowa, a dalej brygada generała majora von Bredowa z 4 batalionami Schlichtinga i Schwerina.

W ugrupowaniu pruskiej piechoty wyraźnie więc widać wzmocnienia skrzydeł kosztem centrum — jazdę mieli wes­przeć grenadierzy, a druga linia zdążała na Godzieszówek. Równocześnie 5200 Prusaków między Godzieszówkiem a Tom­kowicami musiało wytrzymać napór 17 tys. Austriaków. W tej sytuacji może dziwić usytuowanie aż 3400 żołnierzy naprzeciw słabo obsadzonego Godzieszówka, ale krok ów uzasadniała

157

potrzeba osłony przed potencjalnym oskrzydleniem przez austriacką drugą linię. Ponadto znaczne siły naprzeciw Go­dzieszówka mogły skuteczniej przygotować manewr i uderze­nie drugiej linii pruskiej.

Mając między Godzieszówkiem a Tomkowicami dużą przewagę liczebną, Austriacy dążyli do przerwania linii pruskiej. Linia ta była pojedyncza i dziurawa, ale także krótka i przez to możliwa do oskrzydlenia z lewej flanki w rejonie Tomkowie. Około 7.15 piechota austriacka poszła do ataku. Z największą ofiarnością wiedli ją generałowie i oficerowie. Austriacy osiem razy ruszali do przodu na nieprzyjaciela. Według relacji pruskiej, „nasi żołnierze znosili to z podziwu godną wytrwałością i mimo wszystkich nieprzyjacielskich wysiłków nie ustąpili ani kroku"85. Bataliony austriackie nie zmusiły wroga do odwrotu i nie dopadły jego szyków, bo przy każdej próbie powstrzymywał je rzęsisty ogień. Przy tym feldzeugmeister Thiingen nie użył drugiej linii do manewru na flankę wroga przez Godzieszówek czy Tomkowice, ale zgodnie z taktyczną rutyną trzymał ją w asekuracji pierwszej linii. W rezultacie Prusacy walczyli bezpośrednio tylko przeciw 10 500 żołnierzom. Oznaczało to i tak przewagę 2:1, a do tego dłuższą linię. Okoliczności te nie zostały jednak wykorzystane do oskrzydlenia wroga od strony Tomkowie, bo regimenty Franciszka Lotaryńskiego i Kónigsegga, zajmujące najbardziej zaszczytną pozycję na prawym skrzydle, wyraźnie zawiodły i, jak przekazały relacje, „nie spełniły swej powinności"86. Może zaważyła tu nieobecność dowódców brygady, czyli feldmarszałka lejtnanta Wallisa i jego zastępcy generała wachmistrza polowego Marschalla przydzielonych do straży przedniej, która stała pod Dobromierzem. Również możliwości, jakie Austriakom dawała luka w szyku pruskim, zostały ograniczone, kiedy około 7.30 zaczął ją asekurować regiment dragonów Bayreutha (10 szwadronów), a nadto ściągnięty

85 Hof fmann, Der4. Juni..., s. 38. 86 K e i b e l , Die Schlacht..., s. 349.

158

został maszerujący na końcu drugiej linii pruskiej regiment Anhalt-Zerbsta (ojca przyszłej cesarzowej Rosji), który w sile 2 batalionów stanął między 7.30 a 7.45 za regimentem Hackego, znajdującym się na prawo od luki.

Walka przybrała zatem charakter czysto ogniowy. Było to najbardziej klasyczne starcie piechoty w duchu taktyki XVIII w. W otwartym terenie linie wroga przez godzinę wystrzeli­wały się wzajemnie. Prusacy strzelali ogniem plutonowym, a piechota austriacka stosowała różne metody walki ogniowej, ponieważ poszczególne regimenty miały odrębne regulaminy, niejednokrotnie nie przywiązujące większej wagi do szybkości strzelania. Natężenie ognia było większe niż w poprzednich bitwach wojen śląskich. Według relacji, flinty i armaty „czyniły straszliwy hałas... i choć ogień pod Małujowicami trwał wprawdzie dłużej, to jednak wiele mu brakowało do grzmotów spod Dobromierza"87. Śmierć zbierała obfite żniwo, co chwila padali ludzie, zasypywani przez pociski z flint, koszeni przez kartacze, rozdzierani przez kule armatnie. Żołnierze zdolni do walki ładowali i strzelali na przemian, wszystko na komendę, stojąc wśród martwych, rannych i konających towarzyszy broni. Jęki ofiar zagłuszała potężna palba wystrzałów.

Starcie na swój sposób bratobójcze odbyło się koło Godzie-szówka, gdzie brygada księcia Ludwika Ernesta Brunszwic-kiego walczyła bezpośrednio z pruską brygadą jego rodzonego brata księcia Ferdynanda Brunszwickiego, a właściwie z 3 jej batalionami. Jak wielu mniejszych książąt niemieckich obaj bracia szukali służby w armiach większych władców, a każdy z nich wybrał inną. Książę Ferdynand, który w 1745 r. miał 23 lata, dał się później poznać jako jeden z największych wodzów tego okresu. Historiografia okrzyknęła go wręcz najwybitniejszym uczniem Fryderyka II. Również jego brat miał dużo żołnierskiego rozsądku, którym wykazał się w czasie narady 3 czerwca na Wieżycy, kiedy jako jedyny twierdził, że Fryderyk nie cofnie się, ale wyda bitwę. W toku walki pod

87 Por. ibidem, s. 348.

159

księciem Ludwikiem Ernestem ubito trzy konie, a on sam został ranny.

Wraz z walką między Godzieszówkiem a Tomkowicami toczył się bój o sam Godzieszówek. Wieś zajmowało około 1,5 tys. piechurów austriackich. Zaatakowało ich 6 ba­talionów pruskich (około 3400 żołnierzy), rozwiniętych w jednej linii, wśród nich 2 bataliony gwardii. Austriacy bronili się za murkami wiejskich zabudowań, ale Prusacy korzystali z przewagi własnej artylerii, przede wszystkim z 6 armat 12-funtowych przy batalionach. Skutecznie roz­bijały one murki i umożliwiły wyparcie obrońców. Wieś została zdobyta około 8.00. W walkach wyróżniła się gwardia, a dowódca jej trzeciego batalionu pułkownik Bogislav von Schwerin poległ.

Aby wyjaśnić jak w boju między Godzieszówkiem a To­mkowicami 9 batalionów pruskich (5200 żołnierzy) dotrzy­mało placu 17 tys. piechoty austriackiej, warto podać kilka liczb. Otóż Austriacy walczyli w praktyce tylko oddziałami pierwszej linii, czyli 20 batalionami fizylierów i 6 kom­paniami grenadierów (10 500 żołnierzy). Oznaczało to prze­wagę o 102%. Ponieważ w oddziałach pruskich był większy odsetek żołnierzy prowadzących ogień, czyli szeregowców, to po uczynieniu odpowiednich obliczeń88 można przyjąć, że po stronie pruskiej strzelało 4450 ludzi, a po austriackiej 8100 czyli o 82% więcej. Broń ze stemplem żelaznym, a nie drewnianym, szyk trzyszeregowy zamiast czterosze-regowego oraz lepsze wyszkolenie powodowało, że dana liczba szeregowców pruskich mogła oddać przy ogniu sa-lwowym (taki prowadzono) 2,5 raza więcej strzałów niż

88 Por. etaty piechoty: ibidem, s. 109, 122; Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 1, cz. 1, s. 373. W pruskim batalionie było etatowo 86% szeregowców, w austriackim przeciętnie 78% (w kompanii grenadierów 87%), a 77% po oddaniu przez 33 bataliony księcia Karola po 25 szeregowych i oficera do pikiet generała Baden-Durlacha, które były na tyłach. Co do pikiet zob. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 141.

160

ta sama liczba szeregowców austriackich 89. Znacznie słabsza linia pruska była więc w stanie posłać w danym czasie w kierunku wroga o 38% więcej pocisków niż austriacka. Na każdego z 5200 Prusaków przypadało więc o 47% więcej kul z fuzji wystrzelonych do niego niż na każdego z 10 500 Austriaków. Relację tę modyfikował na korzyść strony pruskiej fakt, że 1-2 bataliony austriackie naprzeciw luki i 3 bataliony najbliżej Tomkowie (regiment Franciszka Lotaryńskiego) miały ograniczone możliwości skutecznego dosięgnięcia wroga ogniem z fuzji. Ponadto Austriacy mieli w pierwszej linii 20 armat 3-funtowych (z tyłu w drugiej linii 13), ale byli bez dział ciężkich zostawionych pod Dobromierzem. Prusacy z kolei dysponowali 18 armatami 3-funtowymi i 9 armatami 12-funtowymi. Te ostatnie strzelając kartaczami na bliski dystans z pewnością siały wielkie spustoszenie. Być może strona pruska użyła jeszcze haubic; źródła nie wskazują na sposób ich zastosowania, a Prusacy mieli ich aż 15. Można zatem przyjąć, że na każdego piechura pruskiej pierwszej linii między Godzie-szówkiem a Tomkowicami w zasadzie przypadała nie większa ilość ołowiu i żelaza wystrzeliwanego w jego kierunku niż na każdego piechura pierwszej linii austriackiej.

Straty 9 batalionów pruskich w walce między Godzieszów-kiem a Tomkowicami wyniosły 1839 ludzi (35%)90, a 6 bata­lionów, które zdobyły Godzieszówek tylko 156. Szczególnie krwawiły regimenty z obu stron luki — regiment Hackego, najstarszy w armii, o tradycjach jeszcze z 1615 r., stracił 648, a regiment Beverna 516 żołnierzy. Dowódcy obu regimentów postradali życie — w pierwszym przypadku pułkownik von Massów, a w drugim pułkownik von Hobeck. Z batalionu grenadierów gwardii ubyło 191 żołnierzy, z regimentu Schwe-rina 278, a Schlichtinga 206. Tylko 46 ludzi stracił regiment Anhalt-Zerbsta w drugiej linii. Straty austriackie w wymianie

89 Por. Riistow, op. cii, s. 238-239. 90 Te i poniższe dane na temat strat pruskich to obliczenia autora na

podstawie Der Erste..., t. 2, załącznik 11, s. 19*-20*.

Rejon Świdnicy, Strzegomia i Bolkowa (fragment mapy z XVIII w.)

Strzegom na tle wzgórz pod miastem. Od lewej Góra Szeroka, Góra Św. Jerzego, Krzyżowa Góra i kościół św. Piotra i Pawła

"

Fryderyk II na czele grenadierów zdobywa baterie wroga; jeden z ele­mentów mitologii bitwy — w rzeczywistości zdarzenie takie nie miało miejsca

Szarża dragonów Bayreuth

Dragoni Bayreuth prezentują Fryderykowi II zdobyte chorągwie. W środ­ku na wyniosłości król pruski, naprzeciw niego generał Gessier składa meldunek, a z lewej pułkownik Schwerin prowadzi regiment

Pałac w Roztoce na początku XX w. Książę Sachsen-Weissenfels przebywał tam przed bitwą, a Fryderyk II po bitwie

Portret Fryderyka II ofiarowany hrabiemu Hochbergowi za gościnę udzieloną w pałacu w Roztoce po bitwie

Katafalk Jana Adolfa II ks. Sachsen-Weissenfels, który zmarł w 1746 r.

Wieża z XIX w. zbudowana dla upamiętnienia bitwy (stan obecny). Fot. E. Hałdaś

Pomnik koło Godzieszówka wystawiony ku czci zabitych Austriaków i Sasów (obecnie w ruinie)

161

ognia z piechotą pruską są trudne do określenia, ponieważ później zaszły wydarzenia, które bardzo je powiększyły.

Walka kawaleryjska koło Tomkowie

W walkach na lewym skrzydle król pruski osłabił centrum po to, aby uzyskać sukces na flankach, w tym także w boju jazdy. Na kawalerię liczył też wódz austriacki, który sam stanął na jej czele. Zakładał, że jego znakomita jazda pobije konnicę wroga i wyjdzie na tyły piechoty pruskiej. Książę Karol, urodzony kawalerzysta, prawdopodobnie miał nadzieję na powtórzenie sytuacji z 1739 r., z bitwy z Turkami pod Grocką, kiedy prowadząc szarżę jazdy rozstrzygnął batalię.

Według ordre de bataille kawaleria austriacka na prawym skrzydle (8 regimentów — 5750 żołnierzy), miała być po­dzielona na dwie linie. Z tyłu znajdowała się jazda straży przedniej i rezerwy (3300 żołnierzy). Pierwszą linią (3 brygady) dowodził generał kawalerii Hohen-Ems, a 2 jego brygady wiódł feldmarszałek lejtnant Ballayra — jedną z prawej z generałem wachmistrzem polowym Kalckreuthem (nieobecny bo przy straży przedniej) z dragonami Althanna i kirasjerami Johanna Palffyego (12 szwadronów), a drugą w centrum z generałem wachmistrzem polowym Kuefsteinem (kirasjerzy Diemara — 6 szwadronów). Trzecią brygadę (kirasjerzy Bernesa — 6 szwadronów) miał pod komendą feldmarszałek lejtnant Karl St. Ignon. Dowódcą drugiej linii był generał kawalerii von Berlichingen, z prawej z brygadą feldmarszałka lejtnanta Sachsen-Gotha (dragoni Lichtensteina i kirasjerzy Hohen-Emsa — 12 szwadronów), a z lewej z brygadą feldmarszałka lejtnanta Philiberta (kirasjerzy Karla St. Ignona i Franza St. Ignona — 12 szwadronów). Na czele jazdy straży przedniej, czyli 1100 żołnierzy z 15 wyborczych kompanii karabinierskich i grenadierów konnych, stał wspomniany generał wachmistrz polowy Kalckreuth. W rezerwie feldmar­szałka lejtnanta Franza St. Ignona były 3 regimenty dragonów

11 — Strzegom...

162

(Preysinga, Philiberta i Wirtemberski — 18 szwadronów) w sile 2200 żołnierzy. W sumie Austriacy mieli 9 tys. kawalerii.

Po stronie pruskiej generał von Nassau prowadził 7 tys. jazdy. Jej kirasjerzy to brygada generała lejtnanta von Kyaua (10 szwadronów) z regimentami Bomstedta i Rochowa oraz brygada generała lejtnanta von Rochowa (15 szwadronów) z regimentami Bredowa, Gesslera i księcia Fryderyka. Dragonami nominalnie dowodził generał lejtnant von Gessler, ale wraz z regimentem Bayreuth był on przy piechocie. W składzie jazdy generała Nassaua zostały więc regimenty dragonów Bonina i Rothenburga czyli 10 szwadronów brygady generała majora von Bornstedta. Do tego dochodziła brygada generała majora von Ziethena czyli 10 szwadronów huzarów jego regimentu i 5 szwadronów dragonów księżnej Wirtemberskiej, a nadto brygada grenadierów generała majora von Polenza (5 batalionów — Grumbkowa, Schóninga, Kahlbutza, Trencka, Hertzberga).

Bój kawaleryjski odbył się między Tomkowicami a Granicą. Znajdowały się tam dość rozległe tereny podmokłe. W istotny sposób ograniczały one możliwości działania jazdy. Szyki obu stron odbiegały więc od założeń ordre de bataille. Nie jest jednak sprawą do końca wyjaśnioną, jak wyglądały. Gdy idzie o Austriaków, to prawdopodobnie z lewej strony, bliżej Tomkowie, stanęła jazda księcia Hohen-Emsa, regimenty Berlichingena z prawej, a jazda straży przedniej i rezerwa z tyłu. Co do jazdy pruskiej, to raczej należy odrzucić twierdzenie Keibla, że generał Nassau zmasował w pierwszej linii 31-32 szwadrony kirasjerów i dragonów, a w drugiej zostawił tylko 8-9 szwadronów dragońskich i 10 szwadronów huzarów Ziethena, tworząc tym samym istną falangę kawale­ryjską w szyku en muraille. Bardzo ściśnięta, z minimalnymi przerwami, niezbyt byłaby zdolna do manewru, ale dys­ponowałaby wielką siłą czołowego uderzenia91. Taki szyk jazdy, preferowany przez króla, byłby w tym momencie

91 Ke ibe l , Die Schlacht..., s. 333-335.

163

korzystny, bo skrzydła jazdy pruskiej zabezpieczała Strzegom-ka i piechota w Tomkowicach (o tym niżej), gdyby nie rozległe (700 na 150-300 m9 2) tereny podmokłe. Obrońcy opracowania sztabu generalnego, mocno krytykowanego przez Keibla, wyciągnęli ten wątek jako jeden z koronnych dowodów na to, że autor najobszerniejszej monografii bitwy nie ma praktycznych doświadczeń w dziedzinie taktyki, co odbija się ujemnie na wartości jego dzieła93. W sprawie tezy Keibla o szyku en muraille padły nawet ironiczne stwierdzenia o „bitwie morskiej"94 czy „samobójstwie jazdy pruskiej"95. Zastrzeżenia te wydają się trafne. Należy zatem przyjąć pogląd o ustawieniu jazdy pruskiej w trzy linie między mokradłami a Tomkowicami — w pierwszej linii brygada Kyaua, w drugiej brygada Rochowa, w trzeciej dragoni Bornstedta, a z lewej huzarzy Ziethena95.

Mechanizmy boju między Tomkowicami a Granicą są znane, ale niewiele wiadomo o szczegółach. Walka rozpoczęła się o 7.30. Wtedy to jazda generała Nassaua poszła przeciw 5,8 tys. konnicy księcia Hohen-Emsa i generała Berlichingena, a 5 batalionów grenadierów pruskich generała Polenza weszło do Tomkowie. Nieopatrznie nie były one obsadzone przez Austriaków, a przecież mogło to uczynić część batalionów drugiej linii Thungena, które dość bezproduktywnie stały z tyłu. Pruscy piechurzy zatem łatwo posuwali się w głąb wioski, skąd wspierali swoją jazdę.

Walka różniła się od starcia kawalerii na skrzydle saskim. Wynikało to z faktu, że w terenie pociętym mokradłami, kiedy trudno było atakować jednocześnie zwartą linią na całej długości frontu, większe znaczenie uzyskiwała samodzielna inicjatywa dowódców regimentów lub nawet szwadronów97.

92 „Militar-Wochenblatt", 38/1900, s. 960. 93 Ibidem, s. 964. 94 Ibidem, 22/1900, s. 546. 95 Ibidem, 38/1900, s. 961. 96 Der Zweite..., t. 2, plan 6 B.

164

Była to sytuacja korzystna dla Prusaków. Ich regulaminy przewidywały nakaz ataku przy każdej okazji, pod sankcją degradacji oficera, jeśli pozwoli wyprzedzić się przeciwnikowi. Owa jedność i jednoznaczność doktryny pozwalała oficerom pruskim na samodzielność i szybkość w podejmowaniu decyzji, podczas gdy oficerowie austriaccy często czekali na rozkazy98. Prusacy atakowali zgodnie z instrukcjami króla, bez strzelania, w cwale, na białą broń, z wyciągniętymi do przodu pałaszami, aby łatwiej dosięgnąć wroga. Gdy Fryderyk wydawał te instrukcje, odezwały się głosy, że pałasze austriackie są o dwa cale dłuższe niż pruskie, stąd przeciwnik ma przewagę. Król dowiedziawszy się o tym ogłosił humorystyczny rozkaz, aby Prusacy podjeżdżali do Austriaków o dwa cale bliżej niż tamci do nich. Rozkaz ów świetnie ilustruje ducha, jakiego król pruski chciał zaszczepić swojej jeździe.

Dynamiczne i natarczywe, ale uporządkowane ataki pruskie zaskoczyły Austriaków. W walce uczestniczyło wiele regimen­tów Marii Teresy pamiętających o tym, że pod Małujowicami jazda pruska stała w miejscu i została formalnie zmieciona z pola, a pod Chotusicami dynamicznie atakowała, ale bez porządku w szeregach, na „modłę turecką czy huzarską", ponosząc ogromne straty". Teraz było zupełnie inaczej. Austria­cy znaleźli się więc w podobnej sytuacji jak polska jazda w walce ze Szwedami w 1627 r. pod Tczewem. W bitwie tej Szwedzi zamiast bawić się karakolem, co wcześniej zawsze czynili, ruszyli „po polsku", w pełnym pędzie na białą broń. Nasi zostali zaskoczeni i ponieśli porażkę 1(X).

Wielką rolę odegrali grenadierzy Polentza. Pod osłoną zabudowań swobodnie ostrzeliwali flanki i częściowo tyły 3 regimentów kirasjerów księcia Hohen-Emsa. Pruskie pociski

97 Ibidem, t. 2, s. 234. 98 Por. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 337. 99 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 2, s. 627.

100 L. P o d h o r o d e c k i , Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, War­szawa 1978, s. 218.

165

armatnie, wystrzeliwane ze stosunkowo bliskiej odległości, czesały szeregi austriackie, od czoła naciskali kirasjerzy Kyaua i Rochowa, a równocześnie Ziethen i dragoni wiązali Berlichingena. W takich warunkach Austriacy dość szybko zaczęli ustępować, choć podobnie jak w walce piechoty wielką ofiarność wykazali generałowie i oficerowie, płacąc za to życiem i ranami. Nie zmieniło sytuacji wprowadzenie kompanii wyborczych straży przedniej (1 tys. jazdy) generała Kalckreutha.

Po I wojnie śląskiej Fryderyk z nieskrywanym podziwem nazwał austriackich kirasjerów „filarami Rzeszy" i marzył pewnie, aby jego jazda kiedyś tak walczyła. Minęły tylko 4 lata i „filary Rzeszy" wyraźnie nie wytrzymywały naporu pruskiej kawalerii, która biła się wyśmienicie 101.

Widząc narastającą przewagę pruską książę Lotaryński postanowił użyć 3 regimentów dragonów generała Franza St. Ignona. Była to doniosła decyzja, gdyż w praktyce oznaczała rzucenie do boju ostatniej rezerwy. Wprawdzie pozostała jeszcze piechota straży przedniej (2,9 tys.), ale znajdowała się ona w rejonie Dobromierza, a nadchodzący korpus Nadasdyego był jeszcze dalej. Wódz austriacki najprawdopodobniej sądził, że uderzeniem St. Ignona przechyli szalę walki, jego jazda pogna pruską i wyjdzie na tyły wrogiej piechoty między Godzieszówkiem a Tomkowicami.

Książę Karol osobiście poprowadził nowe siły do walki. Z powodu podmokłych terenów natarcie odbyło się w nie­najlepszym porządku. Już na samym początku ranny został St. Ignon (potem dostał się do niewoli i zmarł), a wkrótce potem huzarzy Ziethena wzięli do niewoli generała Be­rlichingena. Książę Karol z wielką odwagą i poświęceniem robił, co mógł, by poderwać wojska do największych wy­siłków. Ostatecznie jednak rezerwa austriacka też została

101 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 473^t74. Jest tu informacja, że jazda austriacka odrzucała pruską, ale boczny ogień piechoty i regimen-tówek uniemożliwiał wykorzystanie powodzenia.

166

pobita, a książę Lotaryński uniknął niewoli tylko dzięki ofiarności hrabiego Barzizy, dowódcy szwadronu z regimentu kirasjerów Karola St. Ignona. Bez szans na zwycięstwo, nie chcąc mnożyć strat, książę około 8.00 zarządził generalny odwrót.

Jazda księcia Lotaryńskiego straciła około 1 tys. ka-walerzystów (11% stanu), w tym aż 450 żołnierzy przypadło na 3 regimenty kirasjerów generała Hohen-Emsa, walczące na drodze głównego ataku wroga i ostrzeliwane z Tomkowie. Straty jazdy pruskiej wyniosły jakieś 500 ludzi, czyli tak jak w walkach na skrzydle saskim 7% stanu. Największe ubytki zanotowano w obu regimentach kirasjerów generała Kyaua, bo w sumie 200 żołnierzy. Około 50 ludzi stracili grenadierzy Polenza.

Tak oto słynna kawaleria austriacka, opromieniona sławą zwycięstw księcia Eugeniusza, uznawana za najlepszą w Euro­pie, została pobita przez jazdę pruską, o której w 1741 r. sam król Prus powiadał, „że nie jest warta nawet tego, żeby ją diabli wzięli". Fryderyk mógł być dumny z poziomu, na jaki w ciągu zaledwie kilku lat postawił swą konnicę. Jego wysiłki procentowały, a przegrana jazdy księcia Karola rozstrzygnęła o wyniku bitwy. Myliłby się jednak ten, kto sądzi, że w batalii już nic ważnego się nie zdarzyło.

MOCNY AKORD NA KONIEC (8.00-8.30)

Książę Lotaryński zarządziwszy odwrót musiał się liczyć z dalszymi stratami, szczególnie wśród piechoty. Jej prawą flankę, mimo osłony własnej kawalerii, dopaść mogła lada chwila zwycięska konnica generała Nassaua. Z kolei z lewej szykowała się do uderzenia przez Godzieszówek masa 22 batalionów pruskich. Wydawało się, że najmniejsze niebezpie­czeństwo grozi z centrum, gdzie stała skrwawiona i zmęczona linia piechoty pruskiej i jeden jedyny regiment jazdy — dragoni Bayreuth.

167

Manewr odwrotowy piechoty habsburskiej rozpoczął się od brygad prawej flanki, zagrożonych przez jazdę wroga. Z pier­wszej linii odchodziła brygada Wallisa 102, z drugiej brygada Dauna, ale sam generał Daun został przy utrzymujących front wojskach. Po odejściu obu brygad na placu boju stało jeszcze 20 batalionów austriackich. W pierwszej linii brygady generała Kónigsegga i księcia Ludwika Ernesta Brunszwickiego, a w drugiej brygada generała Griinnea. Mocno wstrząśnięte długotrwałą wymianą ognia i świadomością przegranej bitwy, oddziały te czekały na sygnał do odwrotu. Z kolei Prusacy rozumieli, że jeśli mają zadać nieprzyjacielowi dodatkowe straty, muszą działać szybko. Uderzenia ze skrzydeł wymagały czasu, a piechoty pruskiej między Godzieszówkiem i Tom-kowicami nie było stać po morderczej wymianie ognia na mocny atak.

W tym stanie rzeczy otwierało się pole do popisu dla regimentu dragonów Bayreuth. Z 1,6 tys. jeźdźców w 10 szwadronach był to jeden z dwóch najsilniejszych regimentów kawalerii pruskiej103. Warto zaznaczyć, że np. pod Waterloo nie było niegwardyjskiej dywizji kawalerii napoleońskiej z taką liczbą kawalerzystów w szeregach. Regiment rekrutowany był na Pomorzu. W toku wojen lat 1740-1763 mieszkańcy tej prowincji okazali się najwierniejszymi poddanymi i najlep­szymi żołnierzami Fryderyka II 1 0 4 . Król mawiał o nich: „moi kochani Pomorzanie". Regimentem dowodził pułkownik Otto

102 Trudno stwierdzić kto nią rzeczywiście wtedy dowodził, gdyż obaj jej generałowie, Wallis i Marschall, byli przy straży przedniej.

103 Podobnie jak dragoni Móllendorfa, liczył 10 szwadronów, czyli tyle, co regimenty huzarów, ale te przecież były lekką jazdą i miały mniej liczne szwadrony.

104 Po szarży kawalerii polskiej pod Krojantami 1 września 1939 r. dowódca hitlerowskiej 2 dywizji piechoty zmotoryzowanej ze Szczecina myślał o odwrocie. Wtedy generał Guderian zapytał go, czy słyszano kiedykolwiek, by pomorscy grenadierzy uciekali przed kawalerią. Było to wyraźne nawiązanie do dawnej pruskiej tradycji. H. G u d e r i a n , Wspo­mnienia żołnierza, Warszawa 1991, s. 61.

168

von Schwerin, kuzyn generała majora von Schwerina, tego samego, który na czele dragonów Ludwika Wirtemberskiego tak chwalebnie rozstrzygnął potyczkę pod Braciszowem. Schwerin, dowódca dragonów Bayreuth był następcą śmiertel­nie rannego pod Chotusicami pułkownika Augusta Fryderyka von Bismarcka, przodka „żelaznego kanclerza" Otto von Bismarcka 105.

Regiment Bayreuth stanął w ubezpieczeniu luki w szyku piechoty, na czele z generałem lej tnantern von Gesslerem, dowódcą linii dragońskiej jazdy generała Nassaua. Do niej też wedle ordre de bataille należał. Warto zaznaczyć, że właśnie generał Gessler na początku I wojny śląskiej dostał rozkaz utworzenia regimentu ułanów i wydelegował do tego zadania podpułkownika Natzmera 105.

Regiment Bayreuth znalazł się na swoim stanowisku przypad­kowo. Poprzedniej nocy dragoni osłaniali przemarsz armii w rejonie Nonnenbusch. Około 5.30 ruszyli od Stanowic, by dołączyć do wojsk generała Nassaua, ale przejeżdżające kolumny amunicyjne, a potem długie linie piechoty uniemożliwiły przejście. W rezultacie przeprawili się dopiero za drugą linią piechoty, mostem w Grabach l 0 7, i byli jedną z ostatnich, a może ostatnią jednostką armii pruskiej, która znalazła się na zachodnim brzegu Strzegomki. Ponieważ brygada jazdy Ziethena wsparła konnicę generała Nassaua, regiment Bayreuth zastąpił ją w roli rezerwy lewego skrzydła. Gdy Gessler zauważył lukę w szyku piechoty, ustawił dragonów około 400 m za linią piechoty, tak by byli za zasięgiem austriackich regimentówek i fuzji. Regiment stanął w dwie linie, w każdej batalion po 5 szwadronów.

W toku toczonej przez piechotę, przeciągającej się i mor­derczej walki ogniowej wśród dragonów narastała świadomość,

11)5 Vermischte Mitteilungen, „Zeitschrift des Vereins Geschichte und Altertums Schlesiens", t. 29, 1895, s. 335.

106 J a n y , op. cit., t. 2, s. 25-26. 107 Por. Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 475, oraz: K e i b e l , Die

Schlacht..., s. 365-366.

169

że przez przypadek (powstanie luki w linii piechoty pruskiej i spóźnienie ich regimentu) wytworzyła się wymarzona sytuacja dla ich regimentu. Mogła przecież nadejść chwila, że zmęczona i wykrwawiona linia wroga zachwieje się, a wtedy stanie się podatna na druzgocące uderzenie jazdy.

Oczekiwany moment nastąpił około godz. 8.15. Kula 3-funtowej armaty raniła wtedy śmiertelnie dowódcę piechoty austriackiej feldzeugmeistra Thtingena, a równocześnie ranny został generał Daun. Według relacji austriackiej, „jak długo obaj Panowie Generałowie byli obecni, ... nasze sprawy stały całkiem dobrze i bezpiecznie" l 0 8 . Wyeliminowanie w jednej chwili dwóch ważnych dowódców zdeprymowało oddziały. Załamał się regiment Thtingena (3 bataliony) z brygady Konigsegga. Piechurzy zaczęli uciekać, najpierw grupkami potem większą liczbą, aż wreszcie mimo starań oficerów regiment złamał szyk. Choć reszta piechoty została na stano­wiskach, ugrupowanie austriackie straciło spoistość.

Ucieczki piechurów dragoni nie widzieli. Stali przecież z tyłu, a walczące wojska otulała chmura dymów prochowych. O rozwoju sytuacji powiadomił dopiero oficer łącznikowy oddelegowany od dragonów do księcia Brunszwickiego. Był nim major Chasot, Francuz z Normandii, inteligentny, rzutki i odważny, osobisty przyjaciel króla, jeszcze z czasów pierwszych praktyk wojennych Fryderyka w 1734 r. Chasot przeszedł wtedy do służby pruskiej, a pod Małujowicami uratował króla Prus z opresji grożącej śmiercią lub niewolą1 0 9.

Oddajmy głos Chasotowi. Według jego relacji, książę Brunszwicki, który „z miną Marsa ... z wypiętą piersią i szpadą w ręku stał przed swoją piechotą", zobaczywszy wyłamanie się z szyku austriackiego regimentu natychmiast zwrócił się do Francuza — „Chasot, zobacz Pan ze swoimi dragonami. Znajduje się przed tobą dogodna luka, która

1 0 8 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 477. 1 0 9 E. J e e p , Ein Jugendfreund Friedrichs des Grossen, „Sonntagsbeilage

zur Yossische Zeitung", nr 50-51/1893.

170

pokazuje szlak do sławy i wawrzynów""0. Chasot bez straty czasu popędził do dragonów. Błyskawicznie zostały wydane komendy. Żołnierze wyciągnęli pałasze. Generał Gessler miał wskazać na grenadierów austriackich (było ich relatywnie mało, ale wysokie futrzane bermyce zwracały uwagę) mówiąc: „Naprzód dzieci, uwolnijmy tych dzielnych grenadierów... od ich wielkich czarnych czapek, które są zbyt gorące na tę porę roku" ' " .

Szarża była trzecim w bitwie poważniejszym uderzeniem jazdy na piechotę. Wcześniej jednak atakowane były niewielkie oddziały (1,3 tys. grenadierów Pahlena i 400 grenadierów Schonberga), a teraz 20 batalionów, co po uwzględnieniu strat z walki ogniowej oznaczało ponad 8 tys. żołnierzy.

Szarżę prowadził generał Gessler, pułkownik Schwerin oraz majorowie Chasot i Jiirgass. Wbrew późniejszemu komunika­towi wydanemu przez króla, na czele szarżujących obok generała Gesslera nie było generała von Schmettaua, general­nego kwatermistrza armii i brata feldmarszałka " 2 .

Regiment poszedł w trzech grupach. Z prawej 3 szwadrony Chasota uderzały w szyku rozwiniętym wprost przez lukę w ugrupowaniu pruskiej piechoty na regiment Griinnego (3 bataliony). Reszta dragonów atakowała w szyku kolumn szwadronowych, kierując się w lukę w szyku austriackim, na prawo od regimentu Griinnego (patrząc z pruskiej strony). Kolumny 3 szwadronów zaatakowały z flanki regiment Hes-sena (3 bataliony) na lewo od luki, a 4 szwadrony w centrum rzuciły się na regimenty Dauna i Kolowrata (po 3 bataliony) z drugiej linii. Przytoczmy znów relację Chasota: „Skoro tylko regiment się uszykował, generał (von Gessler) dał mi

1 , 0 H o f f m a n n , Der4. Juni..., s. 31. "' Ibidem. 112 Generał Gessler z oficerami regimentu Bayreuth złożyli później oficjalny

protest przeciw przypisywaniu generałowi von Schmettau udziału w szarży. E y c k e m e y e r , op. cit., s. 94. W związku z tym przychodzi na myśl Samosierra, gdy Francuzi ogłosili, niezgodnie z prawdą, że szarżę prowadził generał Montbrun.

171

umówiony znak.... uruchomiłem szwadrony prawego skrzy­dła, najpierw w stępa. Potem przeszliśmy w szyku linii przez kilka rowów, przy czym tak prowadziłem, że kiedy pierwszy szereg był już z drugiej strony, musiał się zatrzymać, aby dołączyły dwa pozostałe szeregi; postępowaliśmy już kłusem, a w końcu w pełnym galopie, ku austriackim grenadierom, którzy nadspodziewanie dzielnie się trzymali i z odległości 20 kroków dali salwę, ale w większej części zostali odrzuceni i unicestwieni" " 3 .

Powyższy opis przedstawia tylko niewielki fragment szarży. Prowadząca ją jazda wyłoniła się zaskakująco, z zasłaniających widok dymów prochowych. Na niektórych odcinkach piechota wystrzeliła z bliska, ale bez większych rezultatów. Nie powiodły się próby formowania czworoboków. Linie i kolumny dragonów wpadły na piechotę. Konie tratowały żołnierzy, a ciężkie pałasze spadały im na karki. Austriaccy piechurzy padali zabici i ranni, uciekali w popłochu lub oddawali się do niewoli. Wiele batalionów jazda rozbiła, inne ogarnęła panika. Pod wpływem skutecznego ataku nowe siły wstąpiły w pie­chotę pruską, która także dopadła nieprzyjaciela. Nastąpiła ucieczka Austriaków w stronę gór, a placu dotrzymywały tylko regimenty Grunna, Marschalla i Dauna. Osłaniając kolegów poniosły one ogromne straty. Dragoni dokonali wśród nich prawdziwej rzezi.

Do tragedii piechoty austriackiej wielce przyczynił się fakt, że nie znalazła się jazda, która przyszłaby jej z pomocą'14. Rezerwy już nie było. Książę Karol użył ją przeciw konnicy pruskiej, a w asekuracji piechoty nie zostawił nawet jednego konnego regimentu. Przyszło za to bardzo drogo zapłacić.

Szarża dragonów Bayreuth, najsłynniejsza w dziejach jazdy pruskiej, trwała 15-20 minut i była ostatnim znaczącym wydarzeniem bitwy. Regiment w sile 10 szwadronów rozbił

1 , 3 H o f f m a n n , Der 4. Juni..., s. 24. ' 1 4 Na brak jazdy asekurującej piechotę pod Strzegomiem i Dobromierzem

zwracał uwagę Warnery. Zob. W a r n e r y , Uwagi..., s. 52-54.

172

20 batalionów fizylierów i 14 kompanii grenadierów, wziął 2,5 tys. jeńców i zdobył 5 dział. Nieco jeńców z rozbitych oddziałów przyprowadziła piechota pruska. Łupem dragonów Bayreuth padło 67 chorągwi piechoty austriackiej, podczas gdy inne regimenty pruskie zdobyły w bitwie 9 chorągwi i sztandarów " 5 . Za świetny sukces regiment zapłacił stratą 94 żołnierzy, w tym 28 zabitych. Jego dowódca usłyszał po bitwie od Fryderyka, że nie każda stronica historii Rzymu zawiera opis takiego czynu, jakiego on dokonał. W ustach króla była to wielka pochwała.

Pozostając jeszcze przy szarży warto zauważyć, że hi­storycy dociekali, w jakich mundurach szarżował regiment Bayreuth. Czy w białych starego typu, czy w nowych niebieskich? W 1744 r. Fryderyk zaczął wprowadzać nie­bieską barwę, aby odróżnić swoich dragonów od austriackich, ale wiele regimentów dostało nowe umundurowanie dopiero na Boże Narodzenie 1745 r. Na ikonografii przedstawiającej szarżę dragoni występują przeważnie w białych mundurach, ale są co do tego wątpliwości. Istnieje nawet teza, że regiment Bayreuth jako jedyny w bitwie miał niebieskie mundury, które założył dosłownie dzień przed batalią, zaskakując tym króla. Również Jany przyjmuje, że mundury były najprawdopodobniej niebieskie116.

Po osiągnięciu bariery pogórza wojska księcia Karola były bezpieczniejsze, ale nadal zdezorganizowane, a jazda mieszała się z piechotą. Przed zupełną katastrofą uratowało Austriaków 8 tys. żołnierzy, którzy z racji zaskoczenia uzyskanego przez Fryderyka, nie zdążyli wcześniej na plac boju. Była to piechota straży przedniej, pikiety i przybyły ze Świebodzic

115 Dragoni mieli zdobycz bez precedensu, bo w wojnach śląskich żaden regiment nie wziął tylu znaków wroga, a w bitwach, tylko pod Pragą w maju 1757 r. armia pruska jako całość zdobyła podobną liczbę (71 chorągwi i sztandarów). Por. G. B o d a r t , Militdr-historisches Kriegs-Lexikon 1618-1905, Wien und Leipzig 1908, s. 202 i 216.

116 Jany, op. cit., t. 2, s. 290.

173

korpus Nadasdyego " 7 . Siły te skutecznie osłaniały odwrót na stanowiskach pod Dobromierzem i Bronowem. Prusacy nie atakowali ich pozycji, obyło się więc bez pobitewnego pościgu, a doszło jedynie do dość intensywnej wymiany ognia artylerii. Trwała ona prawie do 11.00.

Wydaje się więc zasadne, by 8 tys. żołnierzy osłaniających odwrót wliczać do sił biorących udział w bitwie, gdyż oddziały te w istotny sposób wpłynęły na jej rezultat. Przecież tylko z racji ich obecności Prusacy nie wykonali bezpośredniego pościgu, który poważnie zwiększyłby straty austriackie.

I tak zresztą wśród piechoty księcia Lotaryńskiego były one ogromne. Sięgały liczby 8 tys. żołnierzy, przy czym na 13 batalionów, które wcześniej rozpoczęły odwrót, przypadło tylko 1404 zabitych, rannych, jeńców i dezerterów, a reszta na 20 batalionów rozbitych przez szarżę dragonów Bayreuth. Szczególnie ucierpiało 8 batalionów regimentów Dauna, Griinna i Marschalla. Straciły one 3151 żołnierzy, z tego aż 917 zabitych, co oznaczało liczbę większą niż połowa zabitych w wojskach habsburskich (licząc z oddziałami przydzielonymi do skrzydła saskiego), więcej niż utracili Prusacy i być może tyle, co stracili Sasi. Największe straty poniósł regiment Leopolda Dauna, bo aż 1215 żoł­nierzy, w tym 341 zabitych (w bitwie były to największe straty jednego regimentu), a nadto wszystkie 15 chorągwi " 8 . Biorąc pod uwagę, że i pod Chotusicami regiment ów stracił najwięcej żołnierzy wśród wojsk austriackich (805) " 9 , generał Daun miał z Fryderykiem konkretne rachunki do wyrównania, co też czynił w wojnie siedmioletniej, zadając królowi klęski pod Kolinem w 1757 r. i pod Hochkirch

117 Por. T e u b e r, 011 e n f e 1 d t, op. cit., s. 150; jest tu mylna informacja, że Kroaci Nadasdyego zdobyli kasę wojskową w obozie pruskim. W istocie przypadek taki miał miejsce kilka miesięcy później w bitwie pod Soor.

118 Wszystkie 15 chorągwi stracił też regiment Griinna, a regiment Marshalla wszystkie chorągwie obecnych w bitwie 10 kompanii fizylierów.

Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 3, s. 664.

174

w 1758 r. Dość dziwne były straty regimentu Kolowrata — według statystyk wyniosły one 733 żołnierzy, w tym tylko (sic!) 1 był zabity, a 174 rannych.

Wycofujący się Austriacy zbierali się pod Bogaczowiczami, a Sasi pod Bolkowem. Co do króla Prus, to po uczynieniu bardzo znaczącego kroku ku przydomkowi „Wielki", wypo­czywał on w pałacu w Roztoce, jeszcze kilka godzin wcześniej zajmowanym przez księcia Sachsen-Weissenfelsa. Fryderyk zostawił tam pamiątkę w postaci własnego portretu przysłanego potem hrabiemu Hochbergowi w podzięce za gościnę.

PO BITWIE

Pod Strzegomiem i Dobromierzem zwycięzcy stracili ponad 4700 żołnierzy, (z tego 183 oficerów), w tym około 900 zabitych, prawie 3800 rannych i kilkudziesięciu zaginionych (jeńcy i dezerterzy). Straty objęły około 3600 piechurów, a reszta przypadła na jazdę i kilkudziesięciu artylerzystów. Nie jest to pełna lista, bo brak danych o stratach huzarów, które prawdopodobnie wyniosły 100-200 żołnierzy '. Zabity został generał Truchsess, a ranni generałowie Bornstedt i Stille. Prusacy nie utracili chorągwi, sztandarów czy dział.

Straty Austriaków wyniosły 10 332 żołnierzy (z tego 279 oficerów), w tym 1800 zabitych, ponad 2800 rannych, prawie 5700 wziętych do niewoli i dezerterów (25% z 5700). Wśród strat na piechotę przypadło ponad 8900, na kawalerię ponad 1300, a na artylerię około 100 żołnierzy. Stracono ponad 1300 koni, w tym ponad 100 artyleryjskich. Z 13 generałów jazdy wojsk księcia Karola życie stracili Karl St. Ignon, Konitz i Kuefstein2, a do niewoli dostali się Ber-lichingen, Franz St. Ignon i Forgach, a z 8 generałów piechoty (po odliczeniu będących przy straży przedniej, która stojąc z tyłu praktycznie nie walczyła) zginęli Thlingen

1 Huzarzy Ziethena stracili 47 żołnierzy. K e i b e 1, Die Schlacht..., s. 424. Podobne straty ponieść mógł regiment Natzmera.

2 Zginął też adiutant generała Kuefsteina, młody książę Salm Salm, który służył jako wolontariusz.

176

i Hohenau, a ranni byli Daun i książę Ludwik Ernest Brunszwicki. Wśród 8 generałów austriackich przy skrzydle saskim nie zanotowano żadnych strat. Austriacy utracili też 68 chorągwi piechoty, 3 sztandary jazdy i 26-29 regimen­towych 3-funtówek. Można też spotkać się z informacją o utracie 13 z 24 dział ciężkich (8 armat i 5 haubic)3, ale wydaje się to wątpliwe, bo ciężka artyleria austriacka nie brała udziału w rozstrzygających walkach, a jedynie osłaniała odwrót, który odbywał się bez nacisku Prusaków.

Co do strat saskich, jedna wersja podaje około 3400 żołnierzy (w tym 150 oficerów), z czego 1300 zabitych, 900 rannych, 900 jeńców i 300 dezerterów4. W tych liczbach straty jazdy to 900 żołnierzy. W późniejszym okresie podawana była liczba 2900, z uzasadnieniem, że 3400 to dane sprzed przybycia do obozu, kilka dni po bitwie, jeszcze kilkuset żołnierzy, rozproszonych i takich, którym udała się ucieczka z niewoli5. W każdym przypadku jednak nieproporcjonalnie wielu było zabitych, co wynikło z rozkazu Fryderyka, by nie dawać pardonu Sasom. Warto dodać, że straty ułanów są nieznane, ale raczej były niewielkie, do 100 ludzi. Sasi stracili także 800 koni. Ranni zostali wszyscy generałowie z kawalerii — Birkholz, Polenz, książę Sonderhausen, Schlichting (dostał się też do niewoli), a generał Durfeld zmarł po bitwie. Z generałów piechoty raniony został generał Renard. Piechota saska straciła 1 chorągiew, a jazda 4 sztandary i 3 kotły regimentowe. Przepadła prawie cała artyleria regimentowa (27-29 dział) i haubica.

Żołnierze zabici w bitwie (3500-4000) pochowani zostali w masowych grobach, większość z nich (2053) na polach wokół Godzieszówka6, gdyż między tą miejscowością a Tom-

3 K e i b e 1, Die Schlacht..., s. 428. 4 Der Zweite..., cz. 2, s. 239, K e i b e 1, Die Schlacht..., s. 431^32. 5 Koser, op. cit., s. 499; Jany, op. cit., t. 2, s. 138; Krel l , op. cit., s.

81-82. Późniejsze opracowania podają też 13 700 strat sprzymierzonych co pośrednio oznacza 3400 strat saskich: G r o e h l e r , op. cit., s. 60; B r o w ­ning, op. cii., s. 217.

6 H o f m a n n, Der 4. Juni..., s. 47.

177

kowicami i na pobliskich terenach Gule miały miejsce najbardziej krwawe boje — walki piechoty i szarża dragonów Bayreuth. Koło Tomkowie pochowano 396 żołnierzy, a 350 grenadierów Schónberga spoczęło pod północno-zachodnim murem parku dworskiego Żelazowa; w innych mogiłach pochowano znacznie mniej ciał7.

Generałowie i wyżsi oficerowie chowani byli przy kościo­łach i zborach Strzegomia i Świdnicy, szczególnie przy słynnym Kościele Pokoju w Świdnicy — spoczął tam np. generał Truchsess i kilku pruskich pułkowników8. Ranny i wzięty do niewoli generał austriacki Franz St. Ignon, który następnie zmarł, został 19 czerwca pochowany z honorami w Strzegomiu. Obok spoczął dowódca regimentu kirasjerów szefostwa Franza St. Ignona, pułkownik Sonau, którego losy potyczyły się tak samo jak szefa jego regimentu — rana, niewola i śmierć. W Strzegomiu znalazł również pochówek bohaterski pułkownik Schónberg, natomiast najwyższy rangą wśród ofiar bitwy feldzeugmeister Thungen pochowany został przez swoich przy kościele katolickim w Kamiennej Górze.

Wieść o wspaniałym triumfie króla Prus szybko obiegła Śląsk, choć nie dla wszystkich mieszkańców była powodem do radości. Szczególnie hucznie zwycięstwo Fryderyka ob­chodzono we Wrocławiu, gdzie w dwa dni po bitwie w nie­dzielę Zielonych Świąt bito w dzwony we wszystkich kościo­łach i oddawano salwy armatnie z wałów twierdzy.

Fryderyk II był bardzo dumy ze zwycięstwa. Bezsprzecznie stanowiło ono najwspanialszy sukces oręża pruskiego w do­tychczasowych bojach z Austrią. Wodzowską zasługę król całkowicie mógł przypisać sobie, podczas gdy w przypadku Małujowic i Chotusic tak nie było. Zlikwidowane zostało bezpośrednie zagrożenie Śląska, a pozycja Prus wobec

7 Por. ibidem. 8 W 1742 r. po bitwie pod Chotusicami pochowano tam pułkownika von

Bismarcka. Vermischte Mitteilungen, „Zeitschrift des Vereins Geschichte und Altertums Schlesiens", t. 29, 1895, s. 335.

12 — Strzegom...

178

przeciwników i francuskiego sojusznika bardzo się umocniła. Fryderyk stwierdził: „Wykupiłem pod Dobromierzem wy­stawiony na moje imię pod Fontenoy weksel. Bitwa pod Fontenoy i zdobycie Tournai są to chlubne wydarzenia dla Francji, ale dla Prus bitwa wygrana nad brzegami Skamadru lub wzięcie Pekinu miałoby podobne znaczenie"9. Roz­czarowany do Francji Fryderyk napisał, że „najlepsi sprzymie­rzeńcy, jakich posiadamy, to nasze własne wojska" l0. W pełni doceniając ich postawę z entuzjazmem dodawał — „Świat nie opiera się pewniej na ramionach Atlasa niż Prusy na takiej armii"". Bardzo zadowoliła go kawaleria, która wreszcie wykazała, że wartością bojową nie ustępuje piechocie — „Bit­wa pod Dobromierzem była pierwszym momentem, w którym moja kawaleria pokazała, że jest tym, czym być powinna i czym jest teraz" 12. Był to szczególnie wielki powód do osobistej satysfakcji; król przecież przez kilka lat wytrwale pracował nad tym rodzajem broni, wydobywając jazdę ze stanu nicości, w jakim ją zastał w momencie intronizacji.

Na armię pruską spadł deszcz odznaczeń, nagród, awansów. Regiment Bayreuth otrzymał specjalny dyplom, a na jego cześć Fryderyk skomponował Hohenfriedeberger Marsch, który na długo się ostał w repertuarze muzyki wojskowej Prus. Dowódca regimentu pułkownik Schwerin awansował do stopnia generała majora, a łask doznali również inni oficerowie. Prowadzący szarżę generał Gessler został hrabią, z herbem, na którym znajdował się pruski orzeł i dwie tarcze; na jednej inskrypcja „20 B" co oznaczało 20 pobitych batalionów, a na drugiej „67" czyli liczba zdobytych chorą­gwi 13. Wyróżnione zostały też oddziały piesze gwardii oraz

9 Geschichte meiner Zeit, w : Werke Friedrichs des Grossen, Berlin 1913, t. 2, s. 215-216.

10 Politische Correspondenz..., Berlin 1880, t. 4, s. 187. " Geschichte..., s. 221. 12 W. E 1 ze, Friedrich der Grosse, Berlin 1936, s. 151. 13 Jan y, op. cii., t. 2, s. 138.

179

regimenty Hackego i Beverna, a w kawalerii kirasjerzy Buddenbrocka, Rochowa i Bornstedta. Ordery Czarnego Orła otrzymali du Moulin i Posadowski.

Zupełnie inaczej było w Wiedniu. Po 1744 r. Maria Teresa była przekonana, że kampania na Śląsku przyniesie pełne powodzenie. Wieść o klęsce spadła zatem jak grom z jasnego nieba, powodując zaskoczenie, rozgoryczenie i poczucie upokorzenia l4. Perspektywa odzyskania Śląska i pokonania znienawidzonego i podstępnego wroga bardzo się oddalała. Z tych względów bitwa może być uznana za jedną z ważniej­szych klęsk w dziejach wojskowości habsburskiej.

Niektóre kręgi dworskie Austrii przypomniały, że książę Karol w 1744 r. nie stanął do bitwy, a teraz pobito go na głowę l5. Kryła się za tym sugestia, podsuwająca wątpliwość, czy szwagier królowej nadaje się do dowodzenia najważniejszą armią monarchii. On sam nie przyznawał się do błędów, wychwalał własne męstwo i oskarżał wojska, które w jego opinii zawiodły 16. Z dużą pewnością siebie stwierdził, że w następnej bitwie zwycięży, ale najpierw musi zrobić porządek w armii. Oskarżenia Lotaryńczyka nie ominęły Sasów, obwinianych o hamowanie operacji i o to, że dali się zaskoczyć pod Strzegomiem. Z kolei książę Sachsen-Weis-senfels, przybity klęską, napisał do ministra Briihla: „Jeśli miałbym dla armii sprzymierzonych wygrać lepszy los przez ofiarę mojej krwi, nie wahałbym się"17. Obaj wodzowie zostali na stanowiskach, ale stosunki między nimi bardzo się oziębiły I8.

Mimo klęski Maria Teresa odrzuciła pokojowe propozycje Fryderyka i tak jak August III z nadzieją zerkała na Peters­burg. Kazała wysłać do armii księcia Karola 10 batalionów

14 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 483. 15 Ibidem, s. 484-485. 16 K. T s c h u p p i k, Maria Teresa, Warszawa 1948, s. 92. 17 Kre l l , op. cit., s. 88. 18 Ósterreichischer Erbfolgekrieg..., t. 7, s. 484-485.

180

z wymiany jeńców z Francuzami19 i dała szwagrowi do pomocy feldmarszałków Aremberga i Lobkowitza.

Po bitwie Prusacy bynajmniej nie wysilali się w pościgu. Z powodu zmęczenia wojsk i braku żywności 5 czerwca odpoczywali w obozie pod Roztoką. Aby być bliżej „frontu", król przeniósł się w tym dniu do Dobromierza i przebywał tam kilka dni. W tradycji tego miasteczka istniało przekonanie, że przez wdzięczność za udzieloną wtedy gościnę Fryderyk nazwał swoje pierwsze wielkie zwycięstwo bitwą pod Dob­romierzem. Pościg pruski na czele z du Moulinem ruszył 6 czerwca, ale padał ulewny deszcz i wojska przeszły niewielki dystans, a sprzymierzeni byli już po drugiej stronie granicy. Do 8 czerwca odległość między obu armiami wzrosła do 45 km. Prusacy stracili więc okazję, aby pogłębić klęskę moralnie wstrząśniętej armii wroga.

Do 20 czerwca sprzymierzeni podeszli pod Hradec Kralove i zajęli tam silną pozycję. W 10 dni później nadszedł król Prus, ale po wysłaniu części sił na Górny Śląsk, do Brandenburgii (dla księcia Leopolda przed ewentualną akcją przeciw Saksonii) i do osłony linii komunikacyjnych, był za słaby na dużą akcję. Wolne tempo działań króla wynikło zasadniczo z obawy przed oddaleniem od maga­zynów i zagrożenia linii komunikacyjnych ze strony lekkich wojsk austriackich. Pomny doświadczeń z 1744 r., Fryderyk postawił tym razem na bezpieczeństwo, a nie rozmach działań.

Bardzo istotne były międzynarodowe następstwa bitwy. Otóż to ona w znacznej mierze spowodowała, że Anglia i Prusy zawarły w sierpniu 1745 r. tzw. konwencję hanowerską. W istocie przekreślała ona układ warszawski ze stycznia 1745 r. Anglicy obiecali w niej prowadzić działania na rzecz pokoju między Austrią i Prusami. Uznali, że po 4 czerwca Maria Teresa nie ma szans na odzyskanie Śląska, dlatego też należy ją skłonić do pełnego zaangażowania przeciw Francji i zabez-

19 Głównie bataliony wzięte po kapitulacji Freiburga. K r e 11, op. cit., s. 104.

181

pieczyć Hanower przed Prusami, tym bardziej że we Flandrii sprawy nie układały się dobrze, a w Szkocji szykowało się powstanie na rzecz Karola Stuarta (prawnuk Jana III Sobies­kiego), pretendenta do tronu Anglii.

W lipcu 1745 r. Traun i Batthiany zajęli Frankfurt. Fran­ciszek Stefan wygrał elekcję i w październiku objął tron cesarski jako Franciszek I. Jego brat próbował uczcić ten sukces przez zwycięstwo militarne, ale Fryderyk zadał mu kolejną klęskę, tym razem pod Soor. Kiedy Anglia nie zdołała skłonić Marii Teresy do pokoju, król Prus posłał wojska na Saksonię. Wcześniej wstrzymywała go Francja, która liczyła na Augusta III w elekcji cesarskiej, a ponadto Fryderyk obawiał się Rosji. Teraz Francuzi już się nie sprzeciwiali, a polityka rosyjska okazała się chwiejna i niezdecydowana. W październiku książę Leopold von Anhalt-Dessau wkroczył do Saksonii, a w grudniu pobił Sasów koło Drezna pod Kesselsdorfem. Po bitwie szybko zawarty został w stolicy Saksonii traktat pokojowy, który zakończył II wojnę śląską. Kiedy w 1748 r. skończyła się również wojna o sukcesję austriacką, w Europie zapanował pokój, ale była to cisza przed burzą wojny siedmioletniej.

Część trzecia PRÓBA PODSUMOWANIA

OCENA DZIAŁAŃ WOJENNYCH

KAMPANIA 1744 R.

W 1744 r. Fryderyk poszedł na Czechy z armią stanowiącą najskuteczniejsze narzędzie walnej bitwy w Europie, wręcz w przypadku każdej formacji. Armię tę prowadził wódz o dużym talencie. Jako monarcha absolutny miał dużo większą swobodę działań niż dowódcy strony przeciwnej, a dodatkową przewagę dawał mu fakt, że walczył z koalicją. Jego przeciw­nicy nie mieli przewagi liczebnej, bo Austria utrzymywała wojska na kilku frontach, a Saksonia użyła tylko 20 tys. żołnierzy przewidzianych w traktacie sasko-austriackim. Mimo tak korzystnych uwarunkowań król Prus poniósł klęskę.

Fryderyk tak napisał o 1744 r. — „Żaden generał nie popełnił w tej kampanii więcej błędów niż król" '. Przyznawał się do lekkomyślnego potraktowania zaopatrzenia, niedoce-nienia Saksonii (mimo wiedzy o traktacie sasko-austriackim), braku energicznych działań przeciw Batthianyemu w toku oblężenia Pragi. Po wzięciu stolicy Czech wielkim błędem było pójście całą siłą na Budziejowice; mądry po szkodzie, uznał, że winien część wojsk posłać na Pilzno, aby zlik­widować bazę operacyjną księcia Karola, zapewnić osłonę komunikacji pruskich i uniemożliwić połączenie Sasów z Au­striakami. Wydaje się wszakże, że potraktował siebie zbyt

1 Geschichte..., s. 189.

183

surowo. Przecież opierał plany kampanii na francuskich obietnicach bezpośredniego współdziałania, co nie zostało dotrzymane. Płacił więc także za brak zaufania, na jaki sobie zasłużył wskutek nielojalności wobec Francuzów w 1742 r.

Postawa Francji i błędy Fryderyka miały olbrzymi wpływ na bieg kampanii, ale nie mniej ważną przyczyną niepowo­dzenia Prus była umiejętna strategia defensywna przeciwnika. Austriacy szybko i sprawnie przerzucili wojska znad Renu do Czech. Były to w jakiejś mierze owoce doświadczenia w prowadzeniu kampanii na wielu teatrach działań wojennych Europy. Doświadczenie procentowało również w wojnie manewrowej w Czechach, gdy Fryderyk w pierwszej w dzie­jach wojskowości pruskiej samodzielnej operacji na wielką skalę zapłacił przysłowiowe „frycowe", wręcz dosłownie.

Siły główne sprzymierzonych obierały trudne do zaatako­wania pozycje. Trzymały się wroga na tyle blisko, że stwarzały mu nadzieję na upragnioną bitwę lub zagrażały atakiem. Utrudniało to Fryderykowi wydzielenie oddziałów niezbędnych do skutecznej osłony linii komunikacyjnych, atakowanych przez wojska „małej wojny", które paraliżowały zaopatrzenie i rozpoznanie pruskie. Szybko okazało się, że w „małej wojnie" jazda austriacka znacznie przewyższała pruską2; Fryderyk nie mógł przecież w krótkim czasie ulepszyć jazdy pod każdym względem, więc postawił na jej przygotowanie do bitwy. W jego koncepcji było to nie tylko ważniejsze, ale i łatwiejsze, bo wymagało jedynie intensywnych ćwiczeń, a nie wieloletnich doświadczeń. Bardzo istotne znaczenie miała wroga wobec najeźdźcy postawa ludności i dość duża jak na sztukę wojenną tego okresu głębokość operacyjna kraju. Mniej ważne w defensywnej strategii dowództwa habsburskiego były fortyfikacje, nieliczne i w marnym stanie.

Doniosłą rolę odegrały typowe siły nieregularne, jak milicja i węgierskie pospolite ruszenie. W obronie Moraw, przy wsparciu ledwie 3500 piechoty, związały one korpus pruski

2 D e n i s o n, op. cii., s. 302.

184

Marwitza (19 tys.) na ważnym kierunku wiedeńskim. Był to świetny przykład skutecznej obrony terytorialnej. Nasuwa się tu analogia z osłoną północnego Mazowsza w powstaniu kościuszkowskim, kiedy po stronie polskiej zadania osłonowe przeciw Prusakom skutecznie wykonały milicje i pospolite ruszenie. Wypada jednak dodać, że w jednym i w drugim przypadku Prusacy nie byli zbyt aktywni. Z kolei trudno winić milicje za szybki upadek Pragi. W stolicy Czech było za mało wojsk regularnych, niezbędnych by utworzyć podstawę obrony dużego miasta przed pruskimi siłami głównymi; do tego dochodził zły stan fortyfikacji i zaskoczenie.

Sprzymierzeni dobrze sprawdzili się zatem w działaniach obronnych, ale nie potrafili wykorzystać okazji, które wy­magały od nich działań ofensywnych. Książę Karol i feld­marszałek Traun nie dobili osłabionego wroga, choć istniały ku temu możliwości. Spotkała ich za to krytyka ze strony niektórych kół dworskich i wojskowych3. W działaniach austriackich dało więc znać o sobie świetne opanowanie arkanów strategii manewrowej oraz charakterystyczna dla wojny XVIII w. niechęć do ryzyka, potęgowana może przez podeszły wiek Trauna. Wydaje się, że sprzymierzeni po przejściu Łaby pod Selmicami mogli poważną porażkę Fryderyka zamienić w ciężką klęskę. Zmarnowali wielką szansę, gdyż nie wykorzystali splotu takich czynników, jak: znaczna przewaga liczebna, zaskoczenie, zły stan mo­ralny i fizyczny armii wroga, jej podział na dwie części i położenie środkowe swojej armii. Nie podejmując ryzyka zostawiano Prusakom czas na odbudowę dyscypliny i morale, uzupełnienie strat i, co bardzo ważne, choć mniej rzuca się w oczy, na wyzdrowienie licznych chorych. Słony rachunek został za to zapłacony w 1745 r.

Ważne błędy sprzymierzonych to również wysłanie zbyt małych sił przeciw pruskiej załodze Pragi, wskutek czego wymknęła się ona z Czech, ponosząc co prawda duże straty,

3 Ósterreichischer Erbfolgkrieg,.., t. 7, s. 488.

185

ale zachowując struktury i kadry oddziałów, które następnie można było uzupełnić rekrutami. Także wejście na Górny Śląsk było mało efektywne, nie zniszczono sił głównych korpusu Marwitza w rejonie Karniowa i Opawy. W tej kwestii efekt dały rozbieżności między Marią Teresą a jej wodzami, co do potrzeby akcji na Śląsku. Podjęto ją zatem zbyt małymi siłami, bez udziału Sasów, którzy w zasadzie przeszli na leża zimowe. Mimo to operacja śląska mogła dać ograniczony sukces, ale Austriacy działali mało energicznie.

Analizując postawę Austriaków, wypada jeszcze podjąć sprawę żelaznego stempla. Wiele opracowań informuje o jego przyjęciu w armii austriackiej w 1742 r. W istocie jednak decyzja zapadła w grudniu 1744 r., a oddziały piechoty w zasadzie nie otrzymały w toku II wojny śląskiej fuzji z żelaznym stemplem. Rodzi się pytanie, czy i na ile brak tej broni skłaniał wodzów austriackich do ostrożności? Możliwe, że lepiej uzbrojeni Austriacy działaliby śmielej i w 1744 r. doszłoby do katastrofy Prus.

PRZYGOTOWANIE I POCZĄTKI KAMPANII 1745 ROKU

Plan operacyjny sprzymierzonych przygotowany dla potrzeb działań na Śląsku w 1745 r. można uznać za dobry. Podział wojsk wzdłuż granicy i koncentracja w ostatniej chwili mogły zdezorientować wroga. Sił nie rozpraszano, kierunek głównego uderzenia sprzyjał przecięciu połączeń Śląska z Brandenburgią, a akcja insurekcji na Górnym Śląsku mogła spowodować oderwanie od głównej armii pruskiej istotnych sił. Decydując się na ów dobry plan odrzucono jednak saski pomysł ataku z Górnych Łużyc, co byłoby lepszym rozwiązaniem. Fryderyk uznawał je za najbardziej niebezpieczne, bo trudno byłoby mu zapobiec odcięciu Śląska od Brandenburgii i bitwie z od­wróconym frontem. Propozycję saską Austriacy jednak z po­wodów politycznych odrzucili, a gdy Maria Teresa zdecydo­wała się zapewnić sprzymierzeńcowi prawa do północnych

186

ziem Śląska, było za późno na realizację planu. Przez niekonsekwencję polityczną Austrii zmarnowano więc roz­wiązanie bardziej sensowne od urzeczywistnionego.

Jeśli idzie o plany pruskie, to decyzja zostawienia ogromnej większości wojsk na Śląsku i osłony Brandenburgii tylko słabym korpusem oznaczała świetne rozumienie zasady eko­nomii sił. W kontekście tej zasady właściwym krokiem była również rezygnacja z obrony przejść górskich i ograniczenie się do obserwacji głównych kierunków przez korpusy wy­dzielone z pozostawieniem w odwodzie sił głównych. Z po­wodu ich położenia pod Ząbkowicami punkt ciężkości ugru­powania pruskiego był mocno przesunięty na południe, co oddalało od najważniejszego kierunku na Wrocław, ale po­zwalało na asekurację twierdz w Nysie i Kłodzku. Przesunięcie to było niebezpiecznie pogłębione wskutek założenia magazy­nów w Karniowie. Absorbowały one uwagę i wysiłek na mało istotnych dla obrony Śląska obrzeżach. Krok ów mógł się zemścić, gdy król zlecił margrabiemu Brandenburg-Schwed-towi (8-9 tys.) ewakuację magazynów. Wysyłając nieduży i izolowany korpus do Karniowa Fryderyk popełnił podobny błąd jak w 1744 r. zostawiwszy tam generała Marwitza. Przecież Austriacy St. Ignona mieli w pobliżu 10,5 tys. żołnierzy, a Esterhazy nadchodził z 3 tys. żołnierzy i ponad 6 tys. węgierskiej insurekcji. Jednak tak jak w 1744 r. w przypadku korpusu Marwitza i załogi Pragi Einsiedela, szansa na znaczący sukces cząstkowy nie została wykorzystana. St. Ignon niemal równocześnie z wejściem margrabiego do Karniowa rozpoczął marsz z Moraw do Czech, aby wziąć udział w głównym uderzeniu, które właśnie miało się rozpo­cząć. Z kolei insurekcja i oddziały generała Kheula były za słabe, by skutecznie związać korpus pruski i uniemożliwić mu dołączenie do armii króla.

Operacje głównych sił sprzymierzonych przebiegały bardzo powoli. Na przejście 80 km od pozycji wyjściowych na linii Dvur Kralove, Jaromef, Nove Mesto do rejonu Strzegomia

187

potrzebowano aż 11 dni, więc Fryderyk miał czas na koncen­trację i przesunięcie wojsk. Król wszystkie siły zbierał do bitwy (szczególnie kawalerię), a zostawienie licznych batalio­nów w twierdzach Śląska było uzasadnione. Mimo opanowania prawie całego Górnego Śląska przez Austriaków, król nie wysłał tam odsieczy, co znowu znamionowało właściwe rozumienie zasady ekonomii sił.

Powody fiaska planu sprzymierzonych, nie mniej ważne niż powolność ich działań, czy dobre dowodzenie operacyjne po stronie pruskiej, leżały także w sferze decyzji strategicznych podjętych w Austrii. Oparte one były na zbyt wielkim optymizmie, jaki zapanował po sukcesie odniesionym w 1744 r. Możliwości obronne Prus oceniano nisko, a książę Lotaryń-ski nie raczył nawet poświęcić należytej uwagi przygotowaniu wojsk do kampanii. To zlekceważenie przeciwnika do pew­nego stopnia można zrozumieć. Przecież od końca I wojny śląskiej Austria odnosiła sukcesy polityczne i wojskowe, podczas gdy wojska pruskie do czasu bitwy pod Strzegomiem i Dobromierzem nie pokazały w pełni swoich walorów jako najlepszej siły zbrojnej Europy, a kampania 1744 r. była blamażem Fryderyka. Nie doceniając możliwości wroga, sprzymierzeni wystawili do operacji na Śląsku 90 tys. ludzi, w tym 55 tys. żołnierzy austriackich i 21 tys. saskich. Wśród nich znajdowało się 10 tys. wojsk „małej wojny" (huzarzy4, ułani, oddziały ochotnicze i graniczarzy) mniej przydatnych w walnej bitwie. Do tego dochodziło kilkanaście tysięcy insurekcji i milicji, jeszcze mniej w niej przydatnych. Wojska te stanęły do konfrontacji z armią liczącą około 85 tys. żołnierzy, w pełni regularną, o większej sile ognia (lepsza broń i taktyka piechoty oraz więcej dział), lepszym wy­szkoleniu i wyższej dyscyplinie, walczącą na swoim terenie, jednolitą w sensie politycznym i dowodzenia, o morale odbudowanym po porażce z 1744 r.

4 Huzarzy austriaccy w przeciwieństwie do pruskich nie byli należycie szkoleni do bitew.

188

Czy sprzymierzeni mogli rzucić do operacji na Śląsku więcej wojsk? Nie było zbyt realne ściągnięcie wojsk austriac­kich z Włoch i z Niderlandów, ze względu na stosunkowo małe siły, jakie się na tych terenach znajdowały. Co do Sasów, to użyli oni tylko 21 tys. zamiast 28 tys. żołnierzy do boju obiecanych w traktacie warszawskim. Niższa liczba wynikała z braków etatowych w oddziałach, ale i z zostawienia w kraju części sił przeznaczonych do pomocy Austrii (3500 żołnierzy). Jednak na obniżenie możliwości przeprowadzenia operacji na Śląsku odpowiednio wielkimi siłami najbardziej wpłynął fakt, że po zajęciu wczesną wiosną Bawarii Austriacy wysłali do ofensywy na Frankfurt 35^40 tys. żołnierzy (oprócz tego 5 tys. miało zostać w Bawarii)5.

Równoczesne prowadzenie dwóch dużych ofensyw zagrażało powodzeniu każdej z nich. Frankfurt był miejscem elekcji i koronacji cesarskiej, a wyparcie Francuzów za Ren ograniczy­łoby zagrożenie Niemiec i umożliwiało ich osłonę siłami mniejszymi niż dotąd. Mimo to Frankfurt stanowił mniej znaczący cel niż Śląsk. Przy rezygnacji z uderzenia na Frankfurt można było dodatkowo użyć na Śląsku 15 tys. Austriaków, gdyż część sił należało zostawić dla osłony Rzeszy, w tym Bawarii, a 8-9 tys. żołnierzy habsburskich z armii pragmatycznej w północno-zachodnich Niemczech trudno byłoby przerzucić.

Aby działać przeciw Prusom przy pomocy większych sił, możliwy był też inny wariant: najpierw atak na Frankfurt, rozwinięty energicznie i szybko po pobiciu Bawarii, następnie zostawienie armii pragmatycznej nad Renem, przerzut części sił na wschód i uderzenie na Fryderyka. Zastosowanie takiego planu pozwalałoby działać w każdej ofensywie (bawarskiej, frankfurckiej i śląskiej) większymi siłami6.

5 W ofensywie na Frankfurt uczestniczyły także oddziały sprzymierzeńców holenderskich i hanowerskich z armii pragmatycznej.

6 W marcu 1745 r. Austriacy ruszyli na Bawarię, a równocześnie odesłali 6 tys. wojsk znad granicy bawarskiej na północ na potrzeby przygotowywanej ofensywy na Śląsku. Keibe l , Die Schlacht..., s. 13, dodatki s. 15*.

189

Ofensywa na Śląsku odwlekłaby się zapewne do września. Należy jednak wątpić, aby po doświadczeniach z 1742 r. i 1744 r. Prusacy mocniej uderzyli na Czechy czy Morawy. Gdyby jednak tak uczynili, to bez współdziałania z Francuzami mogli się narazić na kolejne poważne perypetie związane z przerwaniem linii zaopatrzeniowych. Z kolei Saksonię chroniłby układ z Rosją. Poza tym Sasi łudzili Francuzów zainteresowaniem koroną cesarską, wskutek czego dyplomacja francuska powstrzymywała Prusy przed atakiem na elektorat. Do pośpiechu nie zmuszały sprzymierzonych finanse. Mieli oni angielskie i holenderskie złoto, podczas gdy Fryderyk, po wielkich kosztach uzupełnienia strat z 1744 r., miał duże kłopoty finansowe. Francja, jego sprzymierzeniec i potencjalny subsydariusz, sama musiała utrzymać potężną armię, a jej handel paraliżowała morska dominacja Anglii.

Odsunięcie w czasie walki o Śląsk nie skomplikowałoby zanadto sytuacji na innych frontach — przecież w 1744 r. Sardynia skutecznie się obroniła, a w 1745 r. miałaby dużo większą pomoc Austriaków niż w poprzednim roku, gdy ci próbowali zdobyć Neapol. Niderlandy Austriackie miały dużo fortec i szybkie ich zajęcie nie było realne, a w razie sukcesów Francuzów na tym terenie, wzrosłoby zaangażowanie Holandii, na razie dość nikłe jak na ów bogaty kraj.

Wraz z odsunięciem generalnej ofensywy przeciw Prusom sprzymierzeni byli w stanie znacząco wzmocnić siły. Sasi mieliby czas na zagospodarowanie subsydiów przyznanych im w styczniu 1745 r. w układzie warszawskim, aby uzupełnić oddziały do stanów bliższych etatu i doprowadzić do gotowości bojowej korpus jazdy (3500 żołnierzy) formowany w Polsce. Austriacy mogliby użyć 8200 żołnierzy z finalizowanej w lipcu wymiany jeńców z Francją7. Wzmocniłoby to też Francuzów, ale przecież głównym wrogiem Austrii były Prusy. Wreszcie byłby czas na porozumienie z Anglią i Bawarią o użyciu za angielskie pieniądze 12 tys. wojsk bawarskich, co elektor

7 Byli to głównie jeńcy z Freiburga. Zob. Kre l l , op. cit., s. 104.

190

Maksymilian Józef był gotów uczynić8. Odkładając ofensywę sprzymierzeni mogli zamiast około 90 tys. zaangażować w akcji antypruskiej siły nawet o połowę większe.

Zanim doszłoby do zasadniczych operacji przeciw Pru­som, siły sprzymierzonych w Czechach i na Morawach, w niebagatelnej liczbie co najmniej 75 tys. żołnierzy, były przecież w stanie prowadzić ograniczone akcje. W grę wchodziła „mała wojna", do której sprzymierzeni mieli znakomite środki, może podjęcie oblężenia Kłodzka, działa­nia poważniejszymi siłami na Górnym Śląsku, co dawałoby szansę lepszego wykorzystania faktu, że Fryderyk rozciągnął swoje ugrupowanie aż pod Karniów. Kiedy już doszłoby do rozstrzygającej operacji, należałoby prowadzić ją z Saksonii, gdzie poszłaby też znaczna część wojsk z Czech9 i posiłki bawarskie. Plusy takiego rozwiązania, to możliwie szybkie rozpoczęcie akcji (to do Saksonii najszybciej dałoby się przerzucić siły spod Frankfurtu), wykorzystanie centralnego położenia elektoratu pomiędzy dwoma zasadniczymi prus­kimi ugrupowaniami polowymi, czyli armią króla i kor­pusem księcia Anhalt-Dessau w Brandenburgii, wreszcie zaangażowanie przeciw Prusakom całości sił bardzo dobrej armii saskiej10.

Możliwości powyższe nie zostały jednak wykorzystane. Skoro pokonanie Prus było takie pewne, to po co było je odkładać na potem. Tak oto sukces z 1744 r. stał się poniekąd fundamentem klęski w roku 1745.

8 Po bitwie pod Strzegomiem i Dobromierzem Sasi nie uzyskali już od Anglików pieniędzy na ten cel. Por. Kre l 1, op. cit., s. 104-105.

9 Na obszarze czesko-śląskim, aby wiązać sity Fryderyka na Śląsku, powinno pozostać szczególnie dużo wojsk lekkich.

10 Idea podobnej operacji, połączenia w Saksonii wojsk saskich oraz austriackich przychodzących z Czech i z zachodu, została wcielona w życie pod koniec II wojny śląskiej. Podjęto ją jednak przy użyciu dużo mniejszych sil i po przegraniu dwóch bitew — pod Strzegomiem i Dobromierzem oraz pod Soor.

191

BITWA POD STRZEGOMIEM I DOBROMIERZEM

Fryderyk Wielki stoczył trzynaście walnych batalii: w 1741 r. Małujowice, w 1742 r. Chotusice, w 1745 r. Strzegom i Dobromierz oraz Soor, w 1757 r. Praga, Kolin, Rossbach oraz Lutynia, w 1758 r. Sarbinowo oraz Hochkirch, w 1759 r. Kunowice, w 1760 r. Legnica oraz Torgau". Bitwa pod Strzegomiem i Dobromierzem zajęła wśród nich poczesne miejsce. Była pierwszym wielkim zwycięstwem króla, okreś­lanym niekiedy jako „narodziny armii pruskiej"12. Co do liczby walczących żołnierzy ustępowała Pradze i być może Kunowicom 13, a tylko pod Pragą król wiódł do bitwy większe siły. W żadnej innej bitwie armia dowodzona przez Fryderyka nie zdobyła tak licznych chorągwi i sztandarów jak pod Strzegomiem i Dobromierzem. W walnych bataliach Fryderyka straty pruskie sięgały przeciętnie 8600 żołnierzy (26%), a przeciwników 10 800 (22%), zatem w relacji 1,25:1; w przypadku Strzegomia i Dobromierza straty sprzymierzonych wyniosły 13 200 (21%), a pruskie (wliczając szacunkowe straty huzarów) 4900 żołnierzy (8%) czyli w relacji 2,7:1. Lepsza dla Prusaków relacja strat była tylko pod Rossbach (19:1) i Lutynią (3,4:1), a mniejszy odsetek strat pod Rossbach (3%). Nie dziwi zatem, że Reinhold Koser, autor bodaj najlepszej monografii Fryderyka Wielkiego, uznał Strzegom i Dobromierz za najznakomitszą po Lutyni victorię króla14.

Jest jednak druga strona medalu. Otóż można śmiało stwierdzić, że w żadnej bitwie Fryderyk nie miał tak korzyst­nych warunków do odniesienia sukcesu. Przeciętnie w walnych bitwach króla walczyło 35 tys. żołnierzy pruskich z 50 tys.

Ponadto były jeszcze dwie bitwy, które trudno uznać za walne rozprawy — Lovosice w 1756 r. oraz Burkatów i Lutomia w 1762 r.

12 Hoff man n. Der 4. Juni..., s. 34. Dane o liczbie wojsk rosyjskich pod Kunowicami wydają się niepewne. R. Koser, Friedrich der Grossen und der Zweite Schlesische Krieg,

„Historische Zeitschrift", 1880, t. 43, s. 274.

192

nieprzyjacielskich. Oznaczało to przewagę nieprzyjaciela o ponad 40%, a pod Strzegomiem i Dobromierzem istniała względna równowaga sił. Wystąpiło to jeszcze tylko pod Chotusicami i pod Pragą. Pod Soor, Rossbach, Lutynią, Hochkirch, Kunowicami oraz Legnicą przeciwnicy Prus mieli przewagę liczebną od 75 do około 90%, pod Kolinem o ponad 50%, a pod Sarbinowem i Torgau o około 20%. Pod Małujo-wicami król Prus miał przewagę 20-30%, ale był to jego debiut dowódczy, jazdy miał mało i słabo wyszkoloną. Ponadto pod Pragą, Kolinem, Kunowicami i Torgau jego przeciwnicy zajmowali bardzo silne pozycje. Co niezwykle ważne, w II wojnie śląskiej armia pruska miała przewagę jakościową, jakiej nie osiągnęła ani przedtem, ani potem. Tak jak w I woj­nie śląskiej Austriacy nie używali wtedy broni ze stemplem żelaznym i nie stosowali szyku trzyszeregowego, posługiwali się niejednolitymi regulaminami i mieli wyraźnie gorszą artylerię; z kolei w porównaniu z poprzednią wojną Fryderyk bardzo podniósł wartość swojej jazdy. Pod Strzegomiem i Dobromierzem brakowało jedności dowodzenia u przeciw­nika, a nadto był to ostatni moment, kiedy ktokolwiek rozsądny mógł Fryderyka lekceważyć jako dowódcę i z tego powodu pozwolić sobie na poważne zaniedbania i lekkomyślność.

Mając powyższe na względzie bardzo zastanowić mogą słowa, jakie po bitwie Fryderyk napisał w liście do swojej przyjaciółki hrabiny Camas: „...mieliśmy więcej szczęścia niż rozumu..., a dobry Bóg najwyraźniej nas osłaniał. Opatrzności i wielu ... dzielnym oficerom zawdzięczam moje szczęś­cie..." 15. Prowokują one do gruntownej analizy dowodzenia króla Prus. Rzecz jest tym bardziej frapująca, że Fryderyk nie wyjaśniał, na czym polegało to „więcej szczęścia niż rozumu".

Król Prus bardzo dobrze przygotował bitwę, chociaż 3 czer­wca opuściwszy Płaskie Wzgórze nie zadbał o kontynuację obserwacji ruchów nieprzyjaciela, wskutek czego źle określono położenie skrzydła saskiego. Fryderyk skutecznie wytworzył

15 Ósterreichischer Erbfolgekriege..., t. 7, s. 482-483.

193

u sprzymierzonych przekonanie o słabości sił pruskich i włas­nej obawie przed bitwą. Osiągnął tu podobny efekt jak Napoleon przed bitwą pod Austerlitz. Czujność sprzymierzo­nych została uśpiona, tym łatwiej że po 1744 r. lekceważyli wroga. Sprzymierzeni zostali więc zaskoczeni, w efekcie czego nie obsadzili wielu ważnych pozycji, nie reagowali odpowiednio szybko na ruchy wojsk pruskich oraz nie użyli w rozstrzygających walkach 8 tys. wojsk straży przedniej, pikiet i Nadasdyego oraz ciężkiej artylerii.

Fryderyk zaangażował większe siły przeciw skrzydłu sas­kiemu (lewemu). Na północ od Gule działała straż przednia du Moulina z posiłkami Kalcksteina czyli 10 batalionów (5450) i 28 szwadronów huzarów (2400) oraz jazda Budden-brocka w sile 46 szwadronów (7200), wsparte przez rezerwę Bronikowskiego 15 szwadronów (1650); z kolei w Gule atakowało 21 batalionów (11 800) księcia Leopolda Ma­ksymiliana Anhalt-Dessau. Było to 28 600 żołnierzy przeciw 29 200 wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa.

Mniejsze siły pruskie walczyły ze skrzydłem austriackim (prawym). Między Godzieszówkiem a Tomkowicami było to 17 batalionów (9600) i 10 szwadronów dragonów (1560), z kolei generał Nassau 5 batalionami (2600) i 45 szwadronami (7 tys.) działał przeciw kawalerii księcia Karola. Te dwa ugrupowania, w sumie 20 800 żołnierzy, miały naprzeciw siebie 27 700 1 6 żołnierzy księcia Lotaryńskiego, którym zdążało na pomoc jeszcze 8 tys. wojsk straży przedniej, pikiet i Nadasdyego.

W toku bitwy jakby trzecim, odrębnym ugrupowaniem pruskim stały się wojska margrabiego Brandenburg-Schwedta (16 batalionów, z 9200 żołnierzy), czyli piechota drugiej linii lewego skrzydła. Wojska te w praktyce nie walczyły i straciły tylko kilkudziesięciu żołnierzy od zbłąkanych pocisków. Po stwierdzeniu bliskości Sasów król najprawdopodobniej prze-

Razem z 1 tys. piechurów austriackich, którzy przeszli z lewego skrzydła sprzymierzonych.

13 — Strzegom...

194

znaczył piechotę margrabiego do walki z nimi. Kiedy jednak książę Sachsen-Weissenfels przeszedł do odwrotu, siły mar­grabiego skierowane zostały do manewru na Godzieszówek. Zwykło się przyjmować, że manewr ów miał służyć flan­kowemu uderzeniu na piechotę księcia Lotaryńskiego lub zmuszeniu jej do ustąpienia przez groźbę takiego uderzenia. Równocześnie przemarsz tych wojsk za plecami ciężko walczącej pierwszej linii piechoty dawał jej asekurację, możliwość wsparcia w krytycznej sytuacji. Wreszcie pod Godzieszówkiem siły te mogły być użyte przeciw księciu Sachsen-Weissenfelsowi, gdyby przestał się cofać i stanął na lewo od wojsk księcia Lotaryńskiego, mogły też próbować odciąć drogę odwrotu lewego skrzydła sprzymierzonych przebiegającą wzdłuż Nysy Szalonej ku górom.

Ugrupowanie margrabiego stało się więc czymś w rodzaju silnego odwodu manewrowego, zjawiska rzadko spotykanego w ówczesnej sztuce wojennej. Świadczy to bardzo pozytywnie o dowodzeniu króla Prus, podobnie jak sposób wprowadzenia piechoty do ataku na olszynki Gule. Fryderyk naruszał tu ówczesny system, polegający na uszykowaniu wojska w dwu-liniowe zamknięte ugrupowanie bojowe, a dopiero potem przejście do ataku. Król Prus uczynił inaczej, gdyż zastosował głęboko urzutowane eszelony brygadowe, w czterech liniach. W ten sposób jego piechota wchodziła do boju z marszu, podobnie jak kilkadziesiąt lat później dywizje i korpusy napoleońskie. Pozwalało to zyskać na czasie (szybsze zaata­kowanie zaskoczonego nieprzyjaciela), a nadto działać bardziej elastycznie. Takie rozwiązanie taktyczne Fryderyk zastosował po raz pierwszy właśnie pod Strzegomiem i Dobromierzem, a w 1757 r. w bitwie pod Pragą.

Fryderyk skierował większe siły przeciw lewemu skrzydłu wroga i dał rozkaz niedawania Sasom pardonu. Nastawiał się na to, aby przede wszystkim pobić wojska saskie. Było to bardzo logiczne, bo poważne straty mogły skłonić niedużą Saksonię do pokoju, a po wycofaniu się sojusznika pokój

195

zapewne zawarłaby Austria. Sasi stracili jednak tylko niecałe 3 tys. żołnierzy, a straty ponad 10 tys. ludzi ponieśli Austriacy. Dla nich nie był to jednak tak dotkliwy ubytek. Król Prus nie zadał zatem ciężkiej klęski Sasom. Musiał więc nadal toczyć wojnę, mając przy tym do dyspozycji nikłe środki finansowe. Aby uzupełnić finanse l7 i wymusić pokój, pozostawało mu najechać Saksonię. To jednak narażało go na konflikt z potężną Rosją, która miała układ obronny z Saksonią.

W bitwie główną rolę miało odegrać silniejsze, prawe skrzydło pruskie. Jednak mimo czynnika zaskoczenia, który najmocniej oddziaływał na początku bitwy, nie odniosło ono wielkiego sukcesu. Za cenę 2100 własnych żołnierzy zadało nieprzyjacielowi straty 4100 żołnierzy.

Dużo większy sukces odniosło słabsze, lewe skrzydło pruskie. W walce z tym skrzydłem Austriacy stracili 9100 ludzi (w tym 1 tys. kawalerii), a Prusacy 2700 (w tym 600 jazdy licząc z huzarami). Był to przede wszystkim efekt szarży dragonów Bayreuth. Wbrew obiegowym opiniom, nie rozstrzygnęła ona bitwy, lecz tylko pogłębiła klęskę sprzymie­rzonych. Można liczyć, że bez tej szarży straty austro-saskie byłyby niższe o 4-5 tys. żołnierzy. Zauważmy, że była ona możliwa dzięki szczęśliwemu trafowi. Przez przypadek w szy­ku pruskim powstała luka, regiment Bayreuth przez przypadek spóźnił się na plac boju i stanął w asekuracji luki, co później doprowadziło do szarży. Przychodzi więc na myśl opinia Lwa Tołstoja o decydującej roli przypadku na wojnie, a przykład ów pokazuje wielkie znaczenie szczęścia wojennego.

Brak tak potrzebnego sukcesu w walkach z Sasami oraz fakt, że wielkość zwycięstwa wynikła w zasadzie z przypadku, rzuca cień na dowodzenie Fryderyka. Jednak okoliczności te nie tłumaczą w pełni słów napisanych do hrabiny Camas,

Na początku II wojny śląskiej w pruskim skarbcu byto 6 m!n talarów, a 28 października 1745 r. tylko 2300 talarów. Dopiero najazd na Saksonię i zabieranie tam kontrybucji polepszyło stan finansów. Por. Der Siebenjahrige Krieg 1756-1763, hrsg. vom Grosse Generalstabe, Berlin 1899, t. 1, s. 156.

196

o większym szczęściu niż rozumie. Zwrot taki przecież z reguły kojarzy się ze szczęśliwym uniknięciem poważnego zagroże­nia, zaistniałego z własnej winy. Czy coś takiego w bitwie zaistniało? Wydaje się, że tak.

Jak wiemy, siły pruskie przeprawiały się przez rzekę Strzegomkę i korzystając z bliskości księcia Sachsen-Weis-senfelsa, a oddalenia księcia Lotaryńskiego, uderzały na tego pierwszego. Przeprawa całej armii pruskiej oczywiście wyma­gała czasu. W pierwszych godzinach bitwy przeprawionych wojsk było na tyle dużo, by skutecznie atakować skrzydło saskie. Z czasem jednak, wobec zbliżania się księcia Lotaryń­skiego, stosunek sił stawał się dla Prusaków zdecydowanie mniej korzystny. W tej sytuacji południowa krawędź wzgórz pod Strzegomiem winna stanowić dla piechoty pruskiej ważną pozycję obronną przeciw prawemu skrzydłu sprzymierzonych, dopóki nie przeprawi się reszta własnych wojsk.

Stało się inaczej. Aby rzecz wyjaśnić, przypomnijmy, że po pobiciu w olszynkach Gule pierwszej linii piechoty księcia Sachsen-Weissenfelsa oddziały pruskie księcia Leopolda Ma­ksymiliana zaatakowały drugą linię, która stała na grobli przecinającej Gule. Od północy uderzało 6 batalionów, od południa 8 batalionów, osłanianych wobec zbliżania się księcia Lotaryńskiego przez 4 bataliony pod Godzieszówkiem; nie wiadomo natomiast, gdzie było pozostałe 7 batalionów pie­choty księcia Leopolda Maksymiliana.

Atakując groblę od południa, należało przedłużyć z lewej linię 4 batalionami osłony pod Godzieszówkiem. Stąd też piechota lewego pruskiego skrzydła, zamiast zająć pozycje na południowych stokach wzgórz pod Strzegomiem, musiała stawać w otwartym terenie między Godzieszówkiem a Tom-kowicami. Pojedyncze brygady pruskie wykonywały zatem w pośpiechu marsz flankowy wzdłuż frontu nadchodzących, a znacznie przeważających sił austriackich. Było to bardzo ryzykowne, szczególnie że mogły wystąpić kłopoty na prze­prawach. W istocie też wystąpiły, bo przy przeprawie jazdy

197

doszło do zerwania mostku w Stawiskach. Zaistniała więc groźba, że nieduże i rozrzucone w marszu siły pruskiej piechoty lewego skrzydła, praktycznie bez wsparcia własnej jazdy (przeprawiła się jedynie 1 brygada, a reszcie groziło poważne opóźnienie), zostaną wystawione na atak przeważa­jących mas piechoty i jazdy księcia Lotaryńskiego. Poważnie zagrożonych było także 8 batalionów szturmujących groblę od południa i 4 bataliony osłony pod Godzieszówkiem 18.

Ze względu na powolność Austriaków, energię generałów, świetną postawę wojsk oraz szczęśliwe odnalezienie brodu dla jazdy Fryderyk nie poniósł najgorszych konsekwencji przed­wczesnego wysłania wojsk na południe od linii Gule — stoki wzgórz pod Strzegomiem. Wydaje się jednak, że wystąpiły bardzo negatywne skutki pośrednie tego błędu.

Otóż król musiał skupić uwagę na walce ze skrzydłem austriackim, w której co rusz występowały momenty krytyczne. W rezultacie na prawym skrzydle pruskim nastąpił w gruncie rzeczy paraliż dowodzenia. Było tam aż czterech wysokich rangą niezależnych dowódców: generał lejtnant du Moulin ze strażą przednią, a przy nim wyższy rangą generał piechoty Kalckstein z posiłkami 4 batalionów, feldmarszałek Budden-brock z jazdą i feldmarszałek książę Leopold Maksymilian z piechotą. Zdruzgotanie wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa wymagało współdziałania wszystkich tych ugrupowań, a zatem wspólnego dowództwa. Zapewnić mógł je król, lecz jego uwagę absorbowało lewe skrzydło. Wymknęła się więc więk­szości grenadierów saskich, mimo ich w istocie beznadziejnego położenia, nie przerzucono przez groblę żadnych sił do wsparcia lewego skrzydła, a co najważniejsze nie wykorzystano 17 batalionów, które nie były poważnie zaangażowane w walce.

Skala zagrożenia wojsk pruskich zależaia od pozycji „zagubionych" 7 batalionów (zob. wyżej). Jeśli stały one koło olszynek Gule, czyli bliżej Godzieszówka, to sytuacja Prusaków była bezpieczniejsza. Prawdopodobnie jednak wysłano je wcześniej na północ od Gule, bo stojąc bliżej Godzieszówka zapewne wsparłyby ciężko walczące tu oddziały, a to nie nastąpiło.

198

Była to duża siła, zdolna do tego, aby wraz z bijącymi się dotąd oddziałami uderzyć na przesmyk między Gule a Kostrzą i po raz kolejny (trzeci) wstrząsnąć piechotą księcia Sachsen-Weissenfelsa. Piechota ta potem stałaby się zapewne łatwym łupem jazdy pruskiej, liczącej na północ od Gule aż 89 szwadronów. Znaczna część z nich była zmęczona po walce ze świetną konnicą saską, ale znalazłaby się wystarczająca liczba dość świeżych szwadronów, aby doprowadzić do katastrofy piechotę nieprzyjaciela. Pamiętamy przecież, jak druzgocąca okazała się szarża 10 szwadronów dragonów przeciw prawemu skrzydłu sprzymierzonych.

Wydaje się, że mając wojska liczniejsze niż armie spod Małujowic i Chotusic razem wzięte, Fryderyk, by uniknąć trudności z ogarnięciem dowodzenia, winien mieć nadrzędnego feldmarszałka, który w razie potrzeby przejąłby w bitwie dowodzenie nad znaczną częścią wojsk. Najbardziej do tego predestynowani „Stary Dessauer" i Schwerin byli jednak niedostępni. Pierwszy odpowiadał za obronę Brandenburgii, a drugiego od 1744 r. nie było w armii.

Do ciekawych wniosków prowadzi także analiza strat piechoty pruskiej. Wynika z niej, że król w niewystarczającym stopniu wykorzystał potencjał swojej świetnej piechoty. Tylko 36 z 69 batalionów zostało intensywniej użytych w walce, z tego 19 dźwigało jej ciężar tracąc 3097 żołnierzy, czyli 86% strat całej piechoty. Było to 9 batalionów walczących na wschód od Godzieszówka i 10 batalionów atakujących pozycje na terenie Gule. Pozostałe 17 z tych 36 batalionów to 4 bataliony walczące na terenie Gule, 6 batalionów, które wzięły Godzieszówek, 2 bataliony z tyłu linii pruskiej na wschód od Godzieszówka i 5 batalionów wspierających z Tomkowie jazdę generała Nassaua. Straciły one razem 363 żołnierzy. Wśród 33 batalionów, które można uznać za użyte mało intensywnie, było 10 batalionów du Moulina i Kalcks-teina, 7 batalionów księcia Leopolda Maksymiliana i 16 batalionów wykonujących manewr na Godzieszówek. Batalio-

199

ny te straciły 101 żołnierzy, z tego 28 w doborowym regimencie Anhalt-Dessau; jego 3 bataliony jako jedyne ze wspomnianych 33 batalionów weszły w jakikolwiek kontakt ogniowy z wrogą piechotą.

W bitwie zatem wielka część piechoty pruskiej nie zaan­gażowała się w bezpośredni bój i mimo to wojska Fryderyka odniosły świetne zwycięstwo 19. Świadczy to o ogromnych możliwościach armii pruskiej i pozwala zrozumieć jej sukcesy w tak ekstremalnie trudnych starciach jak Soor w 1745 r., Lutynia w 1757 r. czy Legnica w 1760 r. Świadczy również o tym, że jeżeli król potrafiłby oddziały te efektywniej wprowadzić do walki, to jego sukces w batalii toczonej w tak korzystnych dlań warunkach byłby dużo większy.

Fryderyk pod Strzegomiem i Dobromierzem z pewnością więc nie osiągnął szczytów kunsztu dowódczego. Dobrze przygotował bitwę, ale gdy należało podejmować decyzje na gorąco, to nie zawsze były one właściwe. Podobnie jak pod Małujowicami oraz Chotusicami król nie panował w pełni nad dowodzeniem, przy czym ze względu na wielkość sił miał w tym względzie zadanie trudniejsze niż w poprzednich bitwach. Sukces w ogromnej mierze zawdzięczał swoim znakomitym oddziałom, nie zawsze skutecznie wykorzystanym przez wodza. Wielką rolę odegrali też generałowie. Wielu z nich wykazało się przedsiębiorczością i umiejętnością podjęcia właściwej decyzji, szczególnie du Moulin, Ziethen, Gessler i Nassau. Warto wspomnieć, że Paul Creuzinger, zajmując się analizą bitew Fryderyka Wielkiego, postrzega batalię strzegomsko-dobromierskąjako szereg samo­dzielnych epizodów, w których generałom pozostawiona została duża swoboda w kierowaniu walką20.

ls) Fryderyk napisał, że w bitwie było w ogniu 27 z 64 batalionów (w rzeczywistości armia pruska miała tu 69 batalionów) i właśnie w kontekście tej konstatacji pojawiło się zdanie o armii, „na której Prusy opierają się pewniej aniżeli świat na ramionach Atlasa". Zob. Fryderyk II, Geschichte..., s. 221.

20 P. C r e u z i n g e r, Die Probleme des Krieges, Leipzig 1903, t. 1, s. 65.

200

Wydaje się, że po pobiciu jazdy i pierwszej linii piechoty księcia Sachsen-Weissenfelsa król, zamiast atakować drugą linię na grobli, lepiej uczyniłby zajmując stanowiska obronne na południowych stokach wzgórz pod Strzegomiem oraz w Sud-Busch i czekał na przeprawiające się siły. Dzięki temu nie sprowadziłby na swoje wojska poważnego zagrożenia. Skrzydło księcia Lotaryńskiego zastałoby Prusaków na moc­nych pozycjach, później i bliżej przepraw. Stanęłoby zatem wobec większych sił pruskich. Sytuacja nie byłaby tak nerwowa i Fryderyk mógłby bardziej zająć się Sasami, doprowadzić wstępnie do zniszczenia korpusu grenadierów, zebrać całość sił i dopiero wtedy uderzyć całą potęgą armii pruskiej, bez absencji w boju niemal połowy batalionów. Potencjalne niepowodzenie jazdy pruskiej lewego skrzydła nie narażałoby zanadto flanki i tyłów piechoty na atak jazdy przeciwnika, co mogło nastąpić w rzeczywistym boju. Z kolei piechota austriacka idąc na pomoc skrzydłu saskiemu pode-szłaby dalej na północ. Dzięki temu jazda pruska w razie pobicia kawalerii księcia Lotaryńskiego mogła bezpośrednio wyjść na tyły jego piechoty, co pod Tomkowicami nie wchodziło w rachubę. Poza tym oddziały księcia Karola, bardziej oddalone od gór, byłyby bardziej narażone w pościgu.

Co do dowodzenia armią austriacko-saską należy zauważyć, że oba jej skrzydła działały niczym oddzielne armie, bez należytej synchronizacji. Zapewnić ją mogło wstrzymanie się z wejściem do walki skrzydła bliższego Prusakom (lewego) i pośpiech w tym względzie skrzydła, które od wroga było bardziej oddalone (prawego). Sprawy przebiegały jednak dokład­nie na odwrót. Poza tym wodzowie sprzymierzonych osobiście prowadzili wojska do walki i uczestniczyli w niej, nie byli więc w stanie należycie dowodzić i konsultować się ze sobą, co było tak ważne w warunkach dwoistości dowodzenia. Fryderyk postępował inaczej: czuwał nad przebiegiem bitwy z centralnej pozycji na swoim „wzgórzu dowódcy" na Grabener-Fuchsberge i miał lepszą możliwość reakcji na sytuację.

201

Jako pierwszy stawił czoło Prusakom książę Sachsen-Weissenfels. Wskutek zaskoczenia podejmował on decyzje na gorąco, stąd nie zawsze trafnie. Wódz saski zajął się przygo­towaniem jazdy do boju, zamiast poświęcić cenny czas na możliwie dokładne przemyślenie sytuacji. Wychodząc szybko naprzeciw Prusakom narażał wojska na samotną walkę, nim książę Karol był w stanie wejść do boju. Poza tym jazda saska nie mogła początkowo otrzymać wsparcia przydzielonych księciu regimentów kawalerii austriackiej. Pozycje piechoty w zasadzie uniemożliwiały wsparcie pierwszej linii przez drugą i obie linie były kolejno bite przez siły pruskie, mimo iż ustępowały one liczebnością sprzymierzonym. Oprócz tego grenadierzy sascy w Żółkiewce nie mieli dużych możliwości ogniowego wsparcia jazdy, a jej porażka narażała ich na unicestwienie.

Nie wychodząc pochopnie ku Prusakom książę Sachsen-Weissenfels dałby czas na zbliżenie prawemu skrzydłu, na otrząśnięcie się własnych oddziałów z zaskoczenia, na przygotowanie i ściągnięcie sił, a sobie na namysł. Niewątp­liwie istniała możność zajęcia dobrych stanowisk z tyłu. Ciężka jazda saska mogła stanąć w dwie linie w wąskim pasie między Żelazowem a Gule. Było to o 2 km od stanowisk rzeczywiście zajętych, a mniej więcej tam, gdzie jazda ta obozowała przed bitwą. Nie obawiałaby się tam bezpośredniego oskrzydlenia przez silniejszą jazdę wroga. Na Żelazowskiej Górze (na wschód od Żelazowa) kilka batalionów dałoby jej osłonę z lewej flanki, a dołączyliby do nich grenadierzy wycofani spod Góry Szerokiej. Ugrupowaniu temu dalszą osłonę z lewej zapewniłaby lekka jazda (ułani i szwoleżerowie). Potencjalny odwrót piechoty z Żelazowskiej Góry na tyłową pozycję obronną do Kostrzy i stoki między nią a Gule byłby krótki, a więc nietrudny. Z kolei główna masa piechoty księcia Sachsen-Weissenfelsa miałaby dobre pozycje na południe od Gule, a zatem blisko wojsk księcia Karola. Dobrym miejscem dla jazdy austriackiej przydzielonej

202

do wojsk księcia Sachsen-Weissenfelsa byłby przesmyk między Gule a Kostrzą. Mogła stąd działać na północ i na południe od Gule.

Co do księcia Karola, to zlekceważył on sygnały o nad­ciąganiu Prusaków, choć nocny marsz do bitwy sam za­stosował pod Chotusicami w 1742 r., a we wrześniu 1745 r. pod Soor. Jego skrzydło weszło do walki później, niż wynikałoby z samego tylko zaskoczenia. Może był to skutek niefrasobliwości lub nieudolności. Być może jednak książę Karol, który obliczał siły pruskie tylko na 40 tys. żołnierzy, chciał, aby zaangażowały się one w bój z księciem Sachsen-Weisssenfelsem, zmęczyły się, a potem zostały rozgromione przez jego atak. Szwagier Marii Teresy stanąłby wtedy w glorii głównego zwycięzcy, co wzmocniłoby jego pozycję wobec saskiego współdowódcy — obaj wodzowie sprzymierzonych udowodnili przecież, że prestiżowe prze­pychanki nie są im obce. Jeśli kalkulacje księcia Karola rzeczywiście były takie, to po bitwie nie przyznałby się do nich, bo wobec oczywistego fiaska stałby się pośmie­wiskiem całej Europy. W każdym razie dużo racji było w opinii jednego z saskich uczestników bitwy — „przez ich (Austriaków — R. K.) opieszałość straciliśmy bitwę"21.

Po rozstrzygnięciu bitwy działania Fryderyka były ospałe. Miał liczne świeże bataliony, ale nie wykorzystał ich do uderzenia na wojska straży przedniej i pikiety oraz korpus Nadasdyego, osłaniające odwrót pod Dobromierzem i Bronów-kiem. Te siły austriackie były stosunkowo słabe, liczyły jakieś 6 tys. piechoty, w tym mniej niż 4 tys. regularnej. Energiczny atak mógł spowodować ich klęskę, a następnie doprowadzić do katastrofy resztę wojsk, które wstrząśnięte klęską uchodziły przez górskie ciaśniny. Być może król przeceniał siły tej osłony. Również i potem zabrakło zdecydowanego pościgu za odchodzącym do Czech nieprzyjacielem. Zaniechanie to było kolejnym przejawem wpływu kampanii 1744 r. na działania

21 H o f f m a n n , Der4. Juni..., s. 13.

w 1745 r. — o ile u sprzymierzonych skutkowało to zbytnią pewnością siebie, to u króla Prus wystąpiła nadmierna ostroż­ność obawa o własne komunikacje. Ponadto nie wolno zapominać, że odwrót sprzymierzonych był sprawny, upo­rządkowany i szybki. Z pewnością przyczyniło się do tego odesłanie do Jaromef ciężkich taborów armii. Nastąpiło to już w toku marszu na Śląsk22. Ciekawe, czy wynikło ze świadomo­ści, że w razie porażki łatwiej będzie z powrotem odskoczyć na drugą stronę gór? Raczej należy w to wątpić, bo sprzymie­rzeni byli bardzo pewni siebie.

Armia pruska prezentowała w batalii przodujące roz­wiązania taktyczne. Piechocie pruskiej zapewniały przewagę: szyk trzech szeregów, stempel żelazny, lepsze wyszkolenie i większa dyscyplina; bez tych cech nie byłby możliwy skuteczny opór przeciw przeważającym siłom habsburskim między Godzieszówkiem a Tomkowicami, a tym samym tak wielki sukces szarży dragonów Bayreuth. Znakomicie spisała się jazda, konsekwentnie i dynamicznie uderzając na białą broń. Dużą rolę odegrała przewaga artylerii — Pru­sacy mieli w bitwie 3,2 działa na tysiąc żołnierzy, a sprzy­mierzeni 1,9, w tym Austriacy 1,6 i Sasi 2,6; pod Fontenoy Francuzi mieli 1,7 działa, a koalicja sił holenderskich, angielsko-hanowerskich i austriackich 1,923.

Z pewnością bitwa przyczyniła się do postępu sztuki wojennej. Generowały go zasadniczo rozwiązania pruskie i to we wszystkich trzech rodzajach broni.

Świetna postawa piechoty Fryderyka II sprzyjała wprowa­dzaniu w innych armiach broni i szyku takich jak w piechocie pruskiej. Żelazna dyscyplina, nieustępliwość w boju, siła ognia i właściwości szyku trzyszeregowego pozwalały na wiązanie piechoty wroga stosunkowo małymi siłami, aby móc

22 Po głębszym wejściu armii na Śląsk tabory z pewnością podążyłyby za nią.

2 3 Por. H. S c h n i t t e r , T. S c h m i d t , Absolutismus und Heer, Berlin 1987, s. 100.

204

resztę batalionów rzucić do innych zadań. Dało się to zauważyć głównie w walkach lewego skrzydła pruskiego24.

Duże znaczenie miała bitwa dla kawalerii. Fryderyk Wielki okazał23 się tak wybitnym reformatorem tej formacji, że kanadyjski pułkownik Denison, autor znakomitej historii kawale­rii, uznał rok intronizacji tego władcy (1740) za początek nowej epoki dziejów jazdy2ń, trwającej do czasu masowego zastosowa­nia broni gwintowanej w połowie XIX w. W okresie dwudziesto­lecia międzywojennego wielu polskich oficerów też tak oceniało rolę króla Prus — Klemens Rudnicki dostrzegł we fryderycjańs-kich wzorach początek ogólnoeuropejskiego odrodzenia jedy­nych sensownych zasad użycia jazdy, praktykowanych ze świetnym skutkiem w XVI i XVII w. przez słynnych polskich hetmanów27. Istotnie nastąpił przełom, bo po wojnach Fryderyka Wielkiego nieliczni sądzili, że strzelanie z konia jest równie dobrą czy lepszą formą walki kawalerii niż szarża, gdy wcześniej myślało tak wielu. Właśnie pod Strzegomiem i Dobromierzem jazda pruska zapoczątkowała ów przełom w praktyce pola bitwy. Warto zauważyć, że ówczesne Prusy, podobnie jak dawna Rzeczpospolita, nie miały do dyspozycji wielkich środków finansowych. Stąd Fryderyk, podobnie jak hetmani polscy, szukał rozstrzygnięcia w walnej bitwie, a do tego wielce przydatna mogła okazać się jazda.

Batalię strzegomsko-dobromierską wypada uznać również za ważny etap rozwoju lekkiej jazdy. Huzarzy byli traktowani wtedy jako odrębny rodzaj wojsk przeznaczony do „małej wojny". Fryderyk chwaląc swoje oddziały pisał, że wyróżniła się „kawaleria, piechota i huzarzy" 28. Zatem zgodnie z duchem

24 Front przeciw piechocie austriackiej trzymały nieduże siły a reszta piechoty wykonywała manewr na Godzieszówek i wspomagała jazdę generała Nassau.

25 A. H o f f m a n n , Der 4. Juni..., s. 34. 26 Por. D e n i s o n, op. cit., s. XIII-XX i 284.

Por. K. R u d n i c k i , Operacyjna użyteczność kawalerii w świetle historii, Warszawa 1937, s. 21-22.

28 Politische..., t. 4, s. 181.

205

tamtych czasów widział w huzarach inną formację niż klasycz­na kawaleria. Właśnie pod Strzegomiem i Dobromierzem lekka jazda pruska po raz pierwszy w tym okresie wystąpiła w roli efektywnej jazdy liniowej. Szczególnie wyróżniły się regimenty Natzmera i Ziethena. lazda lekka pokazała, że może być prawdziwie uniwersalnym środkiem walki i obok zadań „małej wojny" jest skuteczna w walnej batalii. Zwias­towało to zmianę roli lekkiej kawalerii w przyszłości. Kiedy w dobie Napoleona operacje wojenne opierały się na odrębnych dywizjach czy korpusach, dla działań tych niezbędna była właśnie kawaleria uniwersalna — zdolna zarówno do rozpo­znania i podjazdów, jak i szarży w zwartych szykach.

Według znakomitej wielotomowej encyklopedii wojskowej von Altena, właśnie pod Strzegomiem i Dobromierzem po raz pierwszy w dziejach działa ciężkiego wagomiaru (armaty 12-funtowe) manewrowały w bitwie, przetaczane wraz z ru­chami wojsk29. Świetne owoce wydała zatem reforma artylerii — zwiększona mobilność umożliwiała morderczy ostrzał z ciężkich armat na bliski dystans, szczególnie istotny w walce piechoty między Godzieszówkiem i Tomkowicami. Działania takie zwiastowały akcję Senarmonta w bitwie pod Frydlandem w 1807 r. Możemy zatem mówić o niezwykle istotnym kroku, który rozwinął następnie Napoleon, ale brakowało jeszcze koncentracji sprzętu, a występowało wręcz jego rozproszenie przez przydział ciężkich armat do batalionów. Oznacza to, że artyleria ciągle jeszcze odgrywała rolę broni pomocniczej piechoty.

Dobrze współdziałały u Prusaków rodzaje broni, szczególnie na lewym skrzydle, gdzie ich współpraca w zasadniczy sposób wpłynęła na rozstrzygnięcie; piechota i lekkie działa z Tom­kowie znakomicie wspierały kawalerię przeciw jeździe au­striackiej, mając ogromny udział w sukcesie generała Nassaua. Między Tomkowicami a Godzieszówkiem intensywny ogień piechoty i regimentowych 3-funtówek wraz z 12-funtówkami

29 Zob. Handbuchfur Heer und Flotte, Berlin 1912, t. 4, s. 794.

206

„zmiękczył" piechotę austriacką, po czym osłabionego wro­ga dobiła szarża jazdy. Trafnie i lapidarnie istotę tego współdziałania oddały słowa księcia Ferdynanda Brunszwic-kiego: „regiment Bayreuth zgotował straszliwą rzeź nie­przyjacielskiej piechocie, która przedtem została zmieszana przez ogień naszej piechoty"30. Przedtem 12-funtówki od­grywały ważną rolę obronną wobec dużo liczniejszej piecho­ty austriackiej.

Wojska sprzymierzonych prowadziły bój w trudnych warunkach, zaskoczone, bez wsparcia ciężkiej artylerii i nie najlepiej dowodzone. Jazda saska okazała się godną przeciw­niczką kawalerii pruskiej, chlubną kartę zapisała saska piechota, szczególnie grenadierzy. Dzielnie stawała jazda i piechota księcia Lotaryńskiego. Ta ostatnia nie została w należyty sposób wykorzystana, a jej załamanie nastąpiło po morderczej wymianie ognia, wskutek szarży kawalerii pruskiej. Z sił sprzymierzonych chyba najsłabiej zaprezen­towała się jazda austriacka przydzielona księciu Sachsen-Weissenfelsowi.

Dla polskich tradycji wojskowych bitwa ma znaczenie ze względu na udział ułanów. Lata 1735-1745 były pierwszą dekadą istnienia tych formacji, występujących w armii saskiej (od 1735 r.), pruskiej (lata 1741-1742) i francuskiej (od 1743 r.). Przed bitwą pod Strzegomiem i Dobromierzem ułani armii saskiej nie uczestniczyli w żadnej dużej batalii, podobnie pruski regiment ułański. Z kolei utworzony przez Maurycego Saskiego we Francji regiment Saxe Volontaires był w 1743 r. w trakcie formowania, w 1744 r. walczył w Niderlandach, ale obyło się wtedy bez bitew. Regiment należał do armii Maurycego też w 1745 r., jednak nie było go pod Fontenoy31, w bitwie stoczonej ponad trzy tygodnie przed batalią strzegom-ko-dobromierską. Stąd wniosek, że Strzegom i Dobromierz to pierwsza wielka bitwa z udziałem ułanów. Pojawiły się

3 0 Ey c k e m e y er, op. cit., s. 91. 31 Por. Ósterreichischer..., Wien 1914, t. 9, załącznik III.

207 /

opinie, że nie wywiązali się oni z zadań rozpoznawczych gdyż nie stwierdzili nocnego marszu sił pruskich i dlatego Prusakom udało się zaskoczyć nieprzyjaciela32. Należy jednak zauważyć, że pod Strzegomiem ułani zajmowali pozycje prostopadłe w stosunku do obozującej, następnie maszerującej armii pruskiej, mając naprzeciw silną straż przednią du Moulina, więc warunki rozpoznania były bardzo trudne. Znacznie większe możliwości miał korpus Nadasdyego, który stał równolegle do sił wroga i stwierdził nocny marsz Prusaków, ale książę Lotaryński zlekceważył meldunek. Ułani jako formacja przeznaczona do służby zwiadów i podjazdów nie odegrali większej roli w bitwie, a ich działania 4 czerwca 1745 r. nie są do końca rozpoznane.

Por. K e i b e l , Die Schlacht..., s. 99.

KILKA WĄTKÓW HISTORIOGRAFICZNYCH

DLACZEGO STRZEGOM I DOBROMIERZ?

Bitwa, która stanowi przedmiot tej książki, jest zasadniczo znana w historii jako batalia pod Dobromierzem. Fryderyk II od początku i konsekwentnie w ten sposób ją określał, choć generalnie dla jej uczestników raczej nie ulegało wątpliwości, że upamiętni się ona jako bitwa pod Strzegomiem. Przecież toczyła się koncentrycznie wokół tego miasta, oczywiście w oddaleniu od niego, podczas gdy Dobromierz znajduje się z boku pola bitwy i kojarzyć go można tylko z bojem na prawym skrzydle sprzymierzonych, ale i tak w stopniu nie większym niż Strzegom, bo odległość obu miejscowości do tego ogniska walki była podobna. Przy tym Strzegom był miejscowością dużo większą. Dlatego też bitwę często określano mianem strzegom­skiej. Czynili to szczególnie Austriacy i Sasi, ale nie tylko, bo również jej pruscy uczestnicy. Kiedy w późniejszych czasach dragoni Bayreuth, najwięksi bohaterowie bitwy, powracali z kampanii wojennych, pytano ich na Pomorzu — „Czy uderzaliście tak jak pod Strzegomiem" '. I choć utarła się nazwa Dobromierz, to po dziś dzień pojawiają się głosy, że bitwa winna nazywać się właśnie bitwą pod Strzegomiem2.

1 Hof fmann, Der 4. Juni..., s. 34. 2 Por. M. B o j a n o w s k i , Zur Erinnerung am siebenjahrhundertste

Wiederkehr des Grundungjahres der Stadt Striegau, Striegau 1942, s. 15; Strzegom. Zarys..., s. 129.

209

Dlaczego zatem Dobromierz? Otóż wydaje się, że ze względów propagandowych, do których król Prus przy­wiązywał zawsze dużą wagę. Po wspaniałym sukcesie, trzeciej z kolei wygranej bitwie swojej armii, Fryderyk zapewne dostrzegł szanse na tworzenie mitu o jej nie-zwyciężoności. Był on z oczywistych powodów bardzo przydatny Prusom. Król Prus pisał więc, że „nasze zwy­cięstwo jest tak kompletne, że równego nie było od sła­wetnej batalii pod Hóchstadt"3, zawyżał straty wroga do 20 tys. ludzi i zaniżał własne do zaledwie 1600 zabitych i rannych4. Ponadto przekonywał skutecznie Europę o wiel­kiej przewadze austriacko-saskiej koalicji5, choć w rze­czywistości walczyła w zasadzie równa liczba żołnierzy po każdej ze stron.

Jakim zatem potrzebom propagandy służyłoby przyjęcie dla bitwy nazwy Dobromierza, a pominięcie Strzegomia? Wydaje się, że Strzegom zanadto przypominał o walce z Sasami, a Fryderykowi zależało na bagatelizowaniu tego boju. Przecież nie odniósł w nim takich sukcesów, do jakich zapewne dążył, wydał okrutny rozkaz nie dawania pardonu Sasom, co było istotną skazą na obrazie oświeconego monarchy, za jakiego chciał uchodzić w oczach Europy. Ponadto przedstawianie walk ze skrzydłem saskim jako mało istotnych służyło tezie o wielkiej przewadze sprzymierzonych. Przecież jeśli wojska skrzydła saskiego postrzegane byłyby jako równe skrzydłu austriackiemu, czyli tak jak to rzeczywiście miało miejsce6, wówczas trudno by uwierzyć w potęgę armii sprzymierzonych. Nasuwałoby się spostrzeżenie o wcale nie tak wielkim

3 Politische Correspondenz..., t. 4, s. 182. 4 Ibidem, t. 4, s. 186. 5 Fryderyk II pisał w liście do hetmana Józefa Potockiego, stronnika Prus:

„Zdmuchnął Bóg próżne i niebezpieczne nieprzyjaciół moich zamysły...liczba ich nie zdała się tylko ku przyczynieniu sławy zwycięstwa mego i hańbie ich klęski". S k i b i ń s k i, op. cit., t. 1, s. 788.

6 Skrzydło to było równe austriackiemu tylko dzięki wzmocnieniu przez oddziały austriackie, ale o tym pamiętaliby zapewne tylko fachowcy.

14 — Strzegom...

210

zaangażowaniu wojsk austriackich, a tylko zaangażowanie sił mocarstwa, jakim była Austria, mogło wytworzyć dużą prze­wagę liczebną armii austriacko-saskiej. Nazwanie bitwy od Dobromierza, który trudno wiązać z walką z Sasami, byłoby zabiegiem służącym pożądanemu przez Fryderyka bagatelizo­waniu pierwszej fazy boju. Z Dobromierzem dało się też powiązać najbardziej spektakularne wydarzenie bitwy, czyli szarżę dragonów Bayreuth, wręcz wymarzoną dla rozsławienia fryderycjanskiej armii. W propagandowym interesie króla Prus było więc przedstawienie szarży jako rozstrzygającego momentu bitwy, choć gdy dragoni ruszyli, wynik batalii był już przesądzony.

Obraz bitwy korzystny z punktu widzenia propagandy pruskiej utrwalił się. Tak wybitny specjalista wojskowy jak Guibert pisał już kilkadziesiąt lat po batalii o stosunku sił rzędu 50 tys. przeciw 92 tys.7, a w niemieckich opracowaniach popularyzatorskich z lat 30-tych XX w. padały podobne liczby8 i to mimo przyjęcia w nauce szacunków Keibla. Przy czytaniu bardzo krótkich opisów bitwy można niekiedy odnieść wrażenie, jakby walki na skrzydle saskim były czymś w ro­dzaju przygrywki do właściwej bitwy, oczyszczeniem przed­pola niemalże. Nawet tak znakomity historyk wojskowości jak Christopher Duffy, w dziele o armii Fryderyka Wielkiego, bezpośrednio poświęca walce wojsk pruskich ze skrzydłem księcia Sachsen-Weissenfelsa wyłącznie następujące słowa: „tutaj decydującą rolę odegrał regiment Alt-Anhalt (Anhalt-Dessau — R. K.), który posuwał się do przodu z muszkietami na ramieniu i wyparł Sasów z ich pozycji"9. Z rzeczywistym przebiegiem wydarzeń powyższy fragment ma zgoła niewiele

7 J. A. G u i b e r t , Denkschrift auf Friedrich den Grossen, Leipzig 1787, s. 44^15; wedle Guiberta Prusacy stracili 2300 żołnierzy, a sprzymierzeni 18 tys.

8 G. S c h w a n t e s , Von Mollwitz bis Annaberg, Breslau 1935, s. 21. Autor tej pracy pisał o 60 tys. wojsk pruskich i 92 tys. sprzymierzonych.

9 Ch. Duffy, TheArmy of Frederick the Great, New York 1974, s. 163.

211

wspólnego i z pewnością deprecjonuje znaczenie walk na skrzydle saskiml0. Z kolei o szarży regimentu Bayreuth powszechnie sądzi się, że rozstrzygnęła bitwę.

Warto też zauważyć, że powszechna w historiografii praktyka przedstawiania bitwy, polegająca na oddzieleniu walk na skrzydle saskim od walk na skrzydle austriackim, rozmywa krytyczny moment batalii, kiedy książę Sachsen-Weissenfels jeszcze walczył, a książę Lotaryński nadchodził. Praktyka ta zaciemnia błąd Fryderyka, jakim było wysłanie piechoty na południe od Gule i wzgórz pod Strzegomiem. Naraziło to armię pruską na poważne niebezpieczeństwo i spowodowało zaabsorbowanie uwagi króla walkami na lewym skrzydle. W efekcie nie dopilnował on skrzydła prawego, a to przekreśliło tak ważną z politycznego punktu widzenia możliwość odniesienia kompletnego zwycięstwa nad Sasami.

Wydaje się więc, że po zwycięstwie militarnym Fryderyk odniósł kolejne zwycięstwo, tym razem natury propagandowo--historiograficznej.

Wziąwszy pod uwagę to, co rzeczywiście się działo w bit­wie, należy zauważyć, że na skrzydle saskim, czyli pod Strzegomiem, walczyły z obu stron siły większe niż na skrzydle austriackim. Walka z księciem Sachsen-Weissenfel-sem trwała dłużej niż z księciem Lotaryńskim, a po pokonaniu Sasów, nim bój na lewym skrzydle pruskim na dobre rozgorzał, sam Fryderyk stwierdził, że bitwa jest już rozstrzygnięta. Było to na godzinę przed szarżą dragonów Bayreuth. Dla Polaków dochodzi jeszcze jeden argument przeciw pomijaniu Strzego­mia — ułani walczyli pod Strzegomiem, z daleka od Dob­romierza, a przecież bitwa była pierwszą batalią w dziejach tej formacji.

Wątek ataku regimentu Anhalt-Dessau z bronią na ramieniu przewinął się w relacjach, ale w rzeczywistości regiment ów ważniejszej roli w bitwie nie odegrał. Por. E y c k e m e y e r , op. cit., s. 75, oraz: Keibe l , Die Schlacht..., s. 257.

212

Czy zatem nie powinno się batalii nazywać bitwą pod Strzegomiem? Po co jeszcze dodawać Dobromierz? Otóż wydaje się, że Dobromierz winien zostać, bo pod tą nazwą bitwa jest powszechnie znana. Za użyciem obu nazw w za­proponowanej kolejności przemawia fakt, że Fryderyk pobił nie jednego, ale dwóch równorzędnych wodzów, stojących na czele dwóch równych liczebnie części armii sojuszniczej, a walka na skrzydle austriackim (Dobromierz) zaczęła się na dobrą sprawę, gdy walka na skrzydle saskim (Strze­gom) już się skończyła. Niekiedy wręcz pojawiały się opinie, że właściwie stoczone zostały dwie bitwy; najpierw sasko-pruska pod Strzegomiem i potem austriacko-pruska pod Dobromierzem l '.

W historiografii znane są przypadki równoczesnego używa­nia nazw obu miejscowości dla nazwania bataliil2, a obelisk postawiony na polu bitwy w 1910 r. dla upamiętnienia zabitych w niej żołnierzy saskich i austriackich miał napisy na cześć poległych pod Strzegomiem i Dobromierzem (w takiej kolejności)13. Przed I wojną światową istniała więc tendencja do używania obu nazw 14. Prawdopodobnie był to pruski ukłon w stronę Sasów. Ich wojska walczyły przecież pod Strzego­miem, a i w historiografii saskiej dla nazwania bitwy stosowana jest nazwa Strzegom. Tendencja ta nie ugruntowała się. Być może przyczyną była I wojna światowa. Znalazła się ona w centrum zainteresowania historiografii militarnej, a wojnom śląskim poświęcano już dużo mniej uwagi. W ten sposób bitwa z 4 czerwca 1745 r. została siłą bezwładu ze starą nazwą.

" Por. Kre l l , op. cit., s. 71 i 87, a także R o e s s l e r , op. cif., s. 91. 12 Por. Hof fmann, Unter Friedrichs..., s. 25. 13 H o f f m a n n , Der 4. Juni..., s. II (rysunek obelisku z wyraźnym

napisem). 14 Zastosowanie nazw dwóch miejscowości dla bitwy ma już precedensy,

np. w przypadku bitwy pod Gravelotte i St. Privat w 1870 r. Myślnik zamiast spójnika „i" w tytule książki wynika z chęci odróżnienia od tych prac serii „Historyczne Bitwy", które opowiadają o dwóch bataliach.

213

PIERWSZY CUD DOMU BRANDENBURSKIEGO?

Cztery kluczowe wydarzenia II wojny śląskiej to wyprawa Fryderyka do Czech w 1744 r. oraz trzy zwycięstwa pruskie z roku następnego — pod Strzegomiem i Dobromierzem, Soor oraz Kesselsdorfem. Wyglądają one prawdziwie imponująco, szczególnie jeśli porównać je z wymęczonymi victoriami w I wojnie śląskiej. Jednak analizując wskazane zdarzenia II wojny śląskiej zauważyć trzeba, że konflikt ów stanowił dla Prus dużo trudniejszą przeprawę niż pierwsza wojna o Śląsk, a sukcesy były możliwe dzięki wielkiej dozie szczęścia. Wystąpiła ona we wszystkich czterech przy­padkach. Na jesieni 1744 r. i w zimie 1745 r. armia pruska wykręciła się w gruncie rzeczy tanim kosztem z trudnej sytuacji, w którą król ją wprowadził; sprzymierzeni przepuścili znakomite okazje pogłębienia jej porażki, a nawet zadania ostatecznej klęski. Pod Strzegomiem i Dobromierzem błędy Fryderyka mogły doprowadzić do klęski jego wojsk; król sam napisał — „mieliśmy więcej szczęścia niż rozumu". Pod Soor pozwolił się zaskoczyć przez 39 tys. żołnierzy wroga dysponując tylko 22 tys. wojsk i trzeba było nie­udolności księcia Lotaryńskiego, aby Prusacy zwyciężyli. Pod Kesselsdorfem w pobliżu Drezna zostawił na lewym brzegu Łaby armię 30 tys. żołnierzy księcia Leopolda Anhalt-Dessau wobec równie licznych sił sasko-austriackich generała Rutowskiego, gdy książę Lotaryński (20-25 tys.) znajdował się kilka kilometrów od pola bitwy; tylko brak synchronizacji między sprzymierzonymi przeszkodził w uzy­skaniu znacznej przewagi nad Prusakami i umożliwił tym ostatnim uzyskanie zwycięstwa, które rozstrzygnęło wynik wojny. W tym czasie armia Fryderyka stała pod Miśnią i nie mogła bezpośrednio wspomóc „Starego Dessauera".

Jakże inaczej zatem mogła potoczyć się historia, być może obywając się bez kartaczowych rzezi wojny siedmioletniej, rozbiorów Polski, militaryzmu niemieckiego, I i II wojny

214

światowej, gdyby w szarudze listopada 1744 r. nad górną Łabą dowódcy sprzymierzonych podjęli ryzyko uderzenia na armię Fryderyka, pod Strzegomiem i Dobromierzem nie zlekceważyli przeciwnika w sposób wręcz karygodny, pod Soor nie zmarnowali już nawet nie wspaniałej okazji, ale niemal daru niebios, a w pobliżu stolicy Saksonii zsyn­chronizowali działania. Niewykluczone, że wtedy zajęcie Śląska przez Prusy nie byłoby najważniejszą aneksją teryto­rialną czasów nowożytnych, ale krótkotrwałym epizodem historii.

Czy zatem, nawiązując do słynnego określenia kojarzonego z wojną siedmioletnią, można w związku II wojną śląską również mówić o „pierwszym cudzie domu brandenburs­kiego"? Wydaje się, że liczne i szczęśliwe dla Prus zdarzenia w jakimś sensie uprawniają do tego.

UŁAŃSKI EPILOG

Bitwa pod Strzegomiem i Dobromierzem w 1745 r. była pierwszą w historii dużą batalią z udziałem formacji ułańskich, można rzec ich chrztem bojowym. W okresie wojny siedmio­letniej, gdy Saksonia znalazła się pod pruską okupacją, 2 pułki ułanów stanowiły część sasko-polskiego korpusu kawalerii przy armii Marii Teresy. Prócz ułanów korpus składał się z 3 regimentów szwoleżerów i regimentu karabinierów gwardii. Sasko-polska jazda odegrała ogromną rolę w bitwie pod Kolinem w 1757 r., pierwszej klęsce Fryderyka Wielkiego. W czasie bitwy szwoleżerowie rozbijając w zaskakującej szarży bliskie zwycięstwa zastępy pruskie wołali — „To za Strzegom!" 15. W tym samym roku korpus uczestniczył w bit­wach na Śląsku, pod Wrocławiem i Lutynią, a potem w innych bojach wojny siedmioletniej.

15 Das Sachsisch-Polnische Cavalleriecorps im Ósterreichische Solde von 1756 bis 1763, w: „Jahrbuecher filr Deutsche Armee und Marinę", 1878, t. 28, s. 56.

215

Minęło prawie pół wieku od zakończenia wojen śląskich, kiedy nastał pamiętny dla Polski rok 1807. Właśnie wtedy Śląsk znowu zobaczył polskich ułanów. Z legionowej tułaczki wracał do Ojczyzny doborowy pułk Legii Włoskiej, późniejszy Pułk Nadwiślański. Droga wiodła przez. Strzegom. Ułani zawitali doń 14 maja, a w dniu następnym rozgromili przeważające siły pruskiej piechoty i kawalerii. Bój stoczony został pod miejscowością Struga 16, 10 km na południe od Dobromierza. Historia poniekąd zatoczyła koło — oto w oko­licach związanych z pierwszym wielkim zwycięstwem Fryde­ryka II miały miejsce jakby dwa początki w dziejach najbar­dziej polskiej z formacji wojskowych. Pierwszy, w 1745 r., to chrzest bojowy wielkiej bitwy, gdy ułani byli jeszcze quasi--kozacką lekką jazdą pomocniczą; drugi to sukces, od czasu którego lawinowo narastały wydarzenia, pozwalające kawalerii polskiej, z ułanami na czele, pretendować do miana najlepszej jazdy Europy XIX w.

•

•

16 Wtedy Adelsbach, a nie Strigau, jak niekiedy podaje się w polskiej literaturze. Obecnie w pobliżu Strugi znajduje się pomnik ułanów Legii Nadwiślńskiej.

216

ZAŁĄCZNIKI

Załącznik 1

ARMIA PRUSKA W BITWIE POD STRZEGOMIEM I DOBROMIERZEM 4 CZERWCA 1745 r.

Wódz naczelny — król Fryderyk II

Straż przednia — generał lejtnant du Moulin:

Brygada — brak odrębnego dowódcy 6 batalionów grenadierów: bataliony Kleista, Geista, Jeetzego, Tauentziena, Lucka, Lepela

Kawaleria — generał major von Winterfeldt 28 szwadronów huzarów: regiment Natzmera (10 szwadronów), Ruescha (10 szwadronów), Soldana (8 szwadronów)

Kawaleria prawego skrzydła — feldmarszałek von Buddenbrock

Pierwsza linia — generał lejtnant von Rothenburg Brygada — generał major von Bredow

11 szwadronów kirasjerów: regiment Gardes du Corps (1 szwad­ron), Gensdarmes (5 szwadronów), Buddenbrocka (5 szwadronów)

Brygada — generał major Goltz 15 szwadronów kirasjerów: regiment księcia Pruskiego (5 szwad­ronów), Leibkarabiniers (5 szwadronów), Kyaua (5 szwadronów)

Druga linia — generał lejtnant von Posadowski Brygada — generał major von Stille

10 szwadronów dragonów regimentu Mollendorfa Brygada — generał major von Bonin

5 szwadronów dragonów regimentu Posadowskiego Brygada — generał major Schwerin

5 szwadronów dragonów regimentu Ludwika Wirtemberskiego:

217

Pierwsza linia piechoty — brak odrębnego dowódcy Prawe skrzydło — feldmarszałek Leopold Maksymilian von Anhalt-

-Dessau Zastępca dowódcy — generał lejtnant Dietrich von Anhalt-Dessau Brygada — generał major Maurycy von Anhalt-Dessau

6 batalionów grenadierów: bataliony Wedla, Buddenbrocka, Sydo-wa, a na flance Kleista, Jaegera, Langenaua 3 bataliony: regimentu Anhalt-Dessau

Brygada — generał major von Blankensee 8 batalionów: regiment Kalcksteina (2 bataliony), Lehwaldta (2 bataliony), Truchsessa (2 bataliony), margrabiego Karola (2 bataliony)

Centrum — generał piechoty von Jeetze Zastępca dowódcy — generał lejtnant von Dohna Brygada — generał major Ferdynand Brunszwicki

5 batalionów: regiment gwardii (2 bataliony), grenadierów gwardii (1 batalion), Hackego (2 bataliony)

Brygada — generał major von Miinchow 4 bataliony: regiment Blankenseego (2 bataliony), Beverna (2 bataliony)

Lewe skrzydło — generał lejtnant Karol von Brandenburg-Schwedt Zastępca dowódcy — generał lejtnant von Lehwaldt Brygada — generał major von Bredow

4 bataliony: regiment Schlichtinga (2 bataliony), Schwerina (2 bataliony)

Brygada — generał major von Polenz 5 batalionów grenadierów: bataliony Grumbkowa, Schonninga, Kahlbutza, a na flance Trencka i Hertzberga

Druga linia piechoty — generał piechoty von Kalckstein Prawe skrzydło — generał lejtnant von Truchsess Brygada — generał major von Bonin

8 batalionów: regiment Holsteina (2 bataliony), La Motte (2 bataliony), księcia Maurycego (2 bataliony), Hessen-Da-rmstadta (2 bataliony)

Brygada — generał major von Bevern 4 bataliony: regiment Hautcharmoya (2 bataliony), Polenza (2 bataliony)

218

Brygada — generał lejtnant książę Pruski 4 bataliony: regiment du Moulina (2 bataliony), Dohny (2 bataliony)

Lewe skrzydło — generał lejtnant la Motte Brygada — generał major von Kalsow

4 bataliony: regiment Borckego (2 bataliony), Jeetzego (2 bataliony) Brygada — generał major von Hertzberg

8 batalionów: regiment Bredowa (2 bataliony), Hertzberga (2 bataliony), Bonina (2 bataliony), Anhalt-Zerbsta (2 bataliony)

Kawaleria lewego skrzydła — generał lejtnant von Nassau

Pierwsza linia — generał lejtnant von Nassau Brygada: generał major von Kyau

10 szwadronów kirasjerów: regiment Bornstedta (5 szwadronów), Rochowa (5 szwadronów)

Brygada: generał major von Rochów 15 szwadronów kirasjerów: regiment Bredowa (5 szwadronów), Gesslera (5 szwadronów), księcia Fryderyka (5 szwadronów)

Druga linia — generał lejtnant von Gessler Brygada: generał major von Bornstedt

20 szwadronów dragonów: regiment Bayreuth (10 szwadronów), Bonina (5 szwadronów), Rothenburga (5 szwadronów)

Rezerwa — brak odrębnego dowódcy

Kawaleria — bez dowódcy całości Brygada — generał major Bronikowski

5 szwadronów dragonów: regiment Nassau 10 szwadronów huzarów: regiment Bronikowskiego (5 szwad­ronów) i Hallasza (5 szwadronów)

Brygada — generał major von Ziethen 5 szwadronów dragonów: regiment księżnej Wirtemberskiej 10 szwadronów huzarów: regiment Ziethena

Artyleria — pułkownik Beauvrye 54 ciężkie działa

219

Załącznik 2a

PRAWE SKRZYDŁO SPRZYMIERZONYCH (AUSTRIACKIE) W BITWIE POD STRZEGOMIEM I DOBROMIERZEM 4 CZERWCA 1745 r.

Dowódca — Karol książę Lotaryński

Straż przednia — feldmarszałek lejtnant Wallis

Piechota — generał wachmistrz polowy Marschall 13 kompanii grenadierów, 1000 wybranych fizylierów

Kawaleria — generał wachmistrz polowy von Kalckreuth 15 kompanii karabinierów i grenadierów konnych

Pikiety piechoty — generał wachmistrz polowy von Baden-Durlach 858 wybranych fizylierów

Kawaleria — brak dowódcy całości

Pierwsza linia — generał kawalerii von Hohen-Ems Brygada — feldmarszałek lejtnant Ballayra i generał wachmistrz

polowy von Kalckreuth (przy straży przedniej) 6 szwadronów dragonów: regiment Althanna 6 szwadronów kirasjerów: regiment Johanna Palffyego

Brygada — feldmarszałek lejtnant Ballayra i generał wachmistrz polowy Kuefstein 6 szwadronów kirasjerów: regiment Diemara

Brygada — feldmarszałek lejtnant Karl St. Ignon i generał wachmistrz polowy Bentheim 6 szwadronów kirasjerów: regiment Bernesa

Druga linia —• generał kawalerii von Berlichingen Brygada — feldmarszałek lejtnant Sachsen-Gotha i generał wach­

mistrz polowy Forgach 6 szwadronów dragonów: regiment Liechtensteina 6 szwadronów kirasjerów: regiment Hohen-Emsa

Brygada — feldmarszałek lejtnant Philibert i generał wachmistrz polowy von Konitz 12 szwadronów kirasjerów: regiment Karla St. Ignona (6 szwad­ronów), Franza St. Ignona (6 szwadronów)

220

Piechota — feldzugmeister von Thiingen

Pierwsza linia — brak dowódcy całości Brygada — feldmarszałek lejtnant Wallis i generał wachmistrz

polowy Marschall (obaj przy straży przedniej) 6 batalionów: regiment Franciszka Lotaryńskiego (3 bataliony), Alt-Kónisegga (3 bataliony)

Brygada — feldmarszałek lejtnant von Konigsegg i generał wach­mistrz polowy von Harsch 6 batalionów: regiment Hessena (3 bataliony), Thiingena (3 bataliony)

Brygada — feldmarszałek lejtnant Ludwik Ernest Brunszwicki i generał wachmistrz polowy Baden-Durlach (przy pikietach piechoty) 8 batalionów: regiment Griinnego (3 bataliony), Marschalla (2 bataliony), Baden-Baden (3 bataliony) Przy pierwszej linii 9 kompanii grenadierów

Druga linia — brak dowódcy całości Brygada — feldmarszałek lejtnant Daun i generał wachmistrz polowy

von Starhemberg 7 batalionów: regiment Karola Lotaryńskiego (3 bataliony), Harracha (2 bataliony), Neipperga (2 bataliony)

Brygada — feldmarszałek lejtnant von Grunne i generał wachmistrz polowy von Hagenau 6 batalionów: regiment Leopolda Dauna (3 bataliony), Kolowrata (3 bataliony) Przy drugiej linii 5 kompanii grenadierów

Rezerwa — brak dowódcy całości

Kawaleria — feldmarszałek lejtnant Franz St. Ignon i generał wachmistrz polowy Spada 18 szwadronów dragonów: regiment Preysinga (6 szwadronów), Wirtemberski (6 szwadronów), Philiberta (6 szwadronów)

Siły lekkie (przybyły tuż po bitwie i osłaniały odwrót) — feldmar­szałek lejtnant Nadasdy

Kawaleria — generał wachmistrz polowy Esterhazy 21 szwadronów huzarów: regiment Nadasdyego (7 szwadronów), Ghilanyiego (7 szwadronów), Esterhazyego (7 szwadronów)

221

Piechota — brak odrębnego dowódcy regiment Hallera (2 bataliony)

Oddziały nieregularne 2 bataliony i 2 szwadrony Kroatów 1 batalion ochotników z Temeszwaru

Artyleria — generał wachmistrz polowy von Feuerstein 24 działa ciężkie

222

Załącznik 2 b

LEWE SKRZYDŁO ARMII SPRZYMIERZONYCH (SASKIE) W BITWIE POD STRZEGOMIEM I DOBROMIERZEM 4 CZERWCA 1745 r.

Dowódca — Jan Adolf II książę Sachsen-Weissenfels Zastępca dowódcy — Jan Jerzy Kawaler Saski

Straż przednia

Kawaleria — generał major von Schlichting 4 szwadrony szwoleżerów: regiment Rutowskiego 22 chorągwie ułanów: pułki Wilczewskiego (6 chorągwi), Ułana (8 chorągwi), Borysławskiego (8 chorągwi)

Grenadierzy — pułkownik von Schónberg 5 batalionów grenadierów: Schonberga, Pahlena, Gersdorffa, Friesena i batalion austriacki (dowódca nieznany z nazwiska)

Piechota

Pierwsza linia — Brygada (austriacka) — feldmarszałek lejtnant Mercy i generał

wachmistrz polowy Meligny 6 batalionów: regiment Vettesa (3 bataliony), Botty (3 bataliony)

Brygada (saska) — generał lejtnant Renard i generał major von Haxthausen 5 batalionów: regiment 2 gwardii (1 batalion), księcia Ksawerego (2 bataliony), Briihla (2 bataliony)

Brygada (saska) — generał lejtnant Renard i generał major von Durfeld 5 batalionów: regiment Cosel (1 batalion), Weissenfelsa (1 batalion), Królowej (1 batalion), 1 gwardii (2 bataliony)

Druga linia Brygada (austriacka) — feldmarszałek lejtnant Kolowrat i generał

wachmistrz polowy Puebla 6 batalionów: regiment Gyulai (4 bataliony), Brownego (2 bataliony)

Brygada (saska) — generał lejtnant von Jasmund i generał major von Frankenberg

223

8 batalionów: regiment Nikolausa Pircha (1 batalion), Niesemeu-schela (1 batalion), Sachsen-Gotha (2 bataliony), Schonberga (2 bataliony), Franza Pircha (1 batalion), Allnpecka (1 batalion)

Kawaleria

Kawaleria saska Brygada pierwszej linii — generał lejtnant von Birkholz i generał

major von Sondershausen 4 szwadrony karabinierów: regiment karabinierów gwardii 6 szwadronów kirasjerów: regiment Królewicza (2 szwadrony), Maffeya (2 szwadrony), Bestenbostela (2 szwadrony) 2 szwadrony dragonów: regiment Schlichtinga

Brygada drugiej linii — generał lejtnant von Polentz 6 szwadronów kirasjerów: regiment 0'Byrna (2 szwadrony), Gersdorffa (2 szwadrony), Haudringa (2 szwadrony) 2 szwadrony dragonów: regiment Sondershausena

Kawaleria austriacka — feldmarszałek lejtnant von Bernes Brygada pierwszej linii — generał wachmistrz polowy Bechini

12 szwadronów kirasjerów: regiment Birkenfelda (6 szwadronów), Czernina (6 szwadronów)

Brygada drugiej linii — generał wachmistrz polowy von Moring 6 szwadronów kirasjerów: regiment Karola Palffyego 6 szwadronów dragonów: regiment Lucchesiego

Artyleria — generał major von Wilster 16 ciężkich dział

224

Załącznik 3

SIŁY PRUSKIE NA ŚLĄSKU 4 CZERWCA 1745 r. POZA BITWĄ

W twierdzach

Głogów 3 bataliony: regiment Kalsowa (1 batalion), księcia Pruskiego (2 bataliony)

Wrocław 5 batalionów: regiment Schwarz-Schwerina (2 bataliony), Kalsowa (1 batalion), Munchowa (2 bataliony) 2 bataliony garnizonowe: regiment Rittberga

Brzeg 2 bataliony: regiment księcia Henryka

Nysa 6 batalionów: regiment pionierów (2 bataliony), Jung-Schwerina (2 bataliony), Fouąue (2 bataliony) 3 bataliony garnizonowe: regiment Recka (2 bataliony), Muts-chephala (1 batalion) 5 szwadronów huzarów: regiment Bronikowskiego

Kłodzko 4 bataliony: regiment Kleista (2 bataliony), margrabiego Henryka (2 bataliony) 1 batalion garnizonowy: regiment Mutschephala 5 szwadronów huzarów: regiment Hallasza

Poza twierdzami

Korpus generała lejtnanta Hautcharmoya (pogranicze Dolnego i Górnego Śląska) 1 batalion grenadierów Goltza (Opole) 4 bataliony: regiment Flansa (2 bataliony), Brunszwik (2 bataliony) 1 batalion garnizonowy: regiment Salderna

225

20 szwadronów huzarów: regiment Wartenberga (10 szwadronów), Dieuryego (10 szwadronów)

Legnica 3 bataliony grenadierów: bataliony Była, Tresckowa, Stangena

Świdnica — generał major von Bossę 3 bataliony grenadierów: Brandisa, Fincka, Vinnego

Strzegom 1 batalion grenadierów Finckensteina, 2 kompanie strzelców

'5 — Strzego

226

Załącznik 4

SIŁY SPRZYMIERZONYCH W OPERACJACH ŚLĄSKICH 4 CZERWCA 1745 r. POZA BITWĄ

Na Górnym Śląsku Insurekcja — feldmarszałek Esterhazy, Siły nieregularne — feldmarszałek lejtnant Karolyi, feldmarszałek

lejtnant Splenyi, feldmarszałek lejtnant Festecics 6,5 tys. insurekcji węgierskiej

Siły regularne 3 bataliony: regiment Esterhazyego 14 szwadronów huzarów: regiment Festecicsa (7 szwadronów), Kalnokyego (7 szwadronów)

Korpus — generał wachmistrz polowy Kheul Siły regularne

1 batalion: regiment 0'Gilvyego 6 szwadronów dragonów: regiment Sachsen-Gotha

Siły półregularne 3 bataliony pandurów, 1 batalion ochotniczy z Dalmacji, 1 szwad­ron huzarów

Ubezpieczenie bazy operacyjnej od strony Kotliny Kłodzkiej Piechota

4 bataliony: regimenty Platza (1 batalion), Esterhazyego (1 batalion), Waldecka (1 batalion), Wurmbranda (1 batalion)

Kawaleria 200 jeźdźców z regimentów Hohenzollerna i Ballayry

Ubezpieczenie w Kotlinie Jeleniogórskiej — pułkownik Rudnicki 14 chorągwi ułanów: pułki Rudnickiego (8 chorągwi), Ban-tuszewicza (6 chorągwi)

227

Załącznik 5

FORMACJE ARMII SASKIEJ POCHODZĄCE Z POLSKI (miejsce pobytu i stan etatowy na początku czerwca 1745 r.)

W Saksonii 4 szwadrony szwoleżerów Sybilskiego (767) 4 szwadrony szwoleżerów księcia Karola (767) 9 chorągwi ułanów Błędowskiego (783)

W Polsce 4 szwadrony szwoleżerów księcia Albrechta (767) 8 chorągwi ułanów Ostena (859) 8 chorągwi ułanów Koryckiego (859) 6 kompanii Bośniaków Mazaniego (671)

Przy armii księcia Sachsen-Weissenfelsa 4 szwadrony szwoleżerów Rutowskiego (767) 6 chorągwi ułanów Wilczewskiego (536) 8 chorągwi ułanów Ułana (859) 8 chorągwi ułanów Borysławskiego (859)

W ubezpieczeniu, w Kotlinie Jeleniogórskiej 8 chorągwi ułanów Rudnickiego (700) 6 chorągwi ułanów Bantuszewicza (521)

228

Załącznik 6

SŁOWNIK POLSKO-NIEMIECKICH NAZW GEOGRAFICZNYCH POLA BITWY I OKOLIC

MIEJSCOWOŚCI Bogaczowicze, Stare, Nowe — Reichenau, Alt-, Neu-Bolków — Bolkenhain Borów — Bohrauseifendorf Bronów — Bornchen Chwaliszów — Quolsdorf Dobromierz — Hohenfriedeberg Dzierżków — Datzdorf Gniewków — Girlachsdorf Godzieszówek — Gunthersdorf Grabina SI. — Graben Granica — Halbendorf Graniczna — Streit, Ober-, Nieder-Jugowa — Hausdorf Kłaczyna — Kauder Kostrza — Haslicht Modlęcin — Ullersdorf Pasieczna — Zedlitz Roztoka — Rohnstock Sady, Górne, Dolne — Baumgarten, Ober-, Nieder-Stanowice — Stanowitz Stary Jaworów — Alt-Jauernick Stawiska — Teichau Strzegom — Striegau Serwinów — Schweinz Tomkowice — Thomaswaldau Wiadro w — Wederau Wieśnica — Fehebeutel Wolbromek — Wolmsdorf Wólka — Neu-Ullersdorf Żelazów — Eisdorf Żółkiewka — Pilgramshain

229

WZNIESIENIA Czeska Góra — Zwieselberg Góra Szeroka — Breite-Berg Góra Św. Jerzego — Georgen-Berg Góra Zwycięstwa (Skalnik) — Streit-Berge Granitowa Góra — Klee-Berge Jedlice — Gans-Berge Krowiarka — Kuhberg Krzyżowa Góra — Kreuz-Berg Płaskie Wzgórze — Ritter-Berge Wieżyca — Galgenberg Żelazowska Góra — Brechels-Berg

RZEKI I STRUMIEŃ Nysa Szalona — Wiithende Neisse Parowa — Lange Beele Strzegomka — Striegauer Wasser Wierzbak — Weidelache

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA DRUKOWANE I WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE Beitrdge zur Geschichte des Zweiten Schlesischen Krieg,

„Kriegsgeschichtlische Einzelnschriften", t. 1, 1885. E i c k e m e y e r G., Die Zwerlassigkeit der kriegsgeschi-

chtlischen Darstellung des Zweiten Schlesischen Krieges in der Histoire du mon Temps Friedrichs des Grossen, Gottingen 1910.

Geschichte meiner Zeit, w: Werke Friedrichs des Grossen, t. 2, Berlin 1913.

Gestandnisse eine Ósterreichischen Veterans, t. 2, Breslau 1798.

L o g a n - L o g e j u s J . A., Meine Erlebnisse ais Reiteroffizier unter dem Grossen Konig in den Jahren 1741-1759, Breslau 1934.

Militdrische Schriften, w: Die Werke Friedrichs des Grossen, t. 6, Berlin 1913.

Politische Correspondence Friedrich's der Grosse, t. 3-4, Berlin 1879-1880.

Potsdamer Tagebiischer 1740 bis 1745, „Urkundliche Beitrage und Forschungen zur Geschichte des Preussischen Heeres, hrsg. vom Grossen Generalstabe", t. 2, 1906.

PRASA „Militar-Wochenblatt", 22/1900, s. 541-548; oraz: „Militar-

Wochenblatt", 38/1900, s. 957-964. J e e p E., Ein Jugendfreund Friedrichs des Grossen, „Son-

ntagsbeilage zur Yossische Zeitung", nr 50-51/1893.

231

OPRACOWANIA I ARTYKUŁY Allgemeine Deutsche Biographie, t. 20, 23, 41, Leipzig

1884-1896. A r n e t h A., Maria Theresias erste Regierungsjahre, t. 1-3,

Wien 1863-1865. A r n e t h A., Prinz Eugen von Savoyen, t. 3, Wien 1858. A s k e n a z y Sz., Dwa stulecia XVIII i XIX, t. 1, Warszawa

1901. B a 11 e k M., S z c z e p a n k i e w i c z J . , Słownik nazewnictwa

krajoznawczego Śląska i Ziemi Lubuskiej, Wrocław 1994. B 1 e i c h E., Der mahrische Feldzug Friedrichs II. 1741/1742,

Diss. Berlin 1901. B o d a r t G., Militdr-historisches Kriegs-Lexikon 1618-1905,

Wien und Leipzig 1908. B o j a n o w s k i M., Zur Erinnerung am siebenjahrhundertste

Wiederkehr des Grundungjahres der Stadt Striegau, Striegau 1942.

B o r u s J., Bewajfnung und taktik der Heere in Osteuropa in der zweiten Halfte der XVIII Jahrhundert, „Commission Internationale d'histoire Militaire", acta no. 13, Helsinki 1991.

B r o w n i n g R., The War of the Austrian Succession, New York 1993.

B u x b a u m E., Seydlitz, Leipzig 1907. C a r l y l e T., Geschichte Friedrichs II von. Preussen, t. 4,

Berlin 1866. C1 a u s e w i t z C., Hinterlassene Werke, t. 10, Berlin 1837. C r e u z i n g e r P., Die Probleme des Krieges, t. 1, Leipzig

1903. C r o u s a z A., Friedrich des Grossen Beziehungen zu Seinen

Generalen, „Jahrbuecher fur Deutsche Heer und Marinę", t. 64, 1887.

D a r n i tz, Die Schlacht bei Hohenfriedeberg, Glogau 1835. Das Sachsisch-Polnische Cavalleriecorps im Ósterreichische

Solde von 1756 bis 1763, w: „Jahrbuecher fur Deutsche Armee und Marinę", t. 28, 1878

D e n i s o n G., Geschichte der Cavallerie, Berlin 1879. Der Erste Schlesische Krieg 1740-1742, hrsg. vom Grosse

Generalstabe, t. 1-3, Berlin 1890-1893.

232

Der Siebenjahrige Krieg 1756-1763, hrsg. vom Grosse Gene-ralstabe, t. 1, Berlin 1899.

Der Zweite Schlesische Krieg 1744-1745, hrsg. vom Grosse Generalstabe, t. 1-3, Berlin 1895.

D o l l e c z e k A., Geschichte der oesterreichisch Artillerie von den fruhesten zeit bis zur Gegenwart, Wien 1887.

D o 11 e c z e k A., Monographie der k.u.k. osterr.-ung. blanken und Handfeuer-Waffen, Graz 1970 (reprint z 1895).

D o r n G., E n g e l m a n n J., Kavallerie Regimentem Fried­rich des Grossen, Friedberg 1984.

D u f f y Ch., The Army of Frederick the Great, New York 1974.

D u f f y Ch., The Army of the Maria Theresa, Vancou-ver-London 1977.

E b e r c h a r d t , Hauptmomente der Entwickelung der Taktik im ósterreichischen Heer, „Streffleurs Ósterreichischer Militarische Zeitschrift", R. 1898, t. IV.

El ze W, Friedrich der Grosse, Berlin 1936. E n g e l s F., Wybrane pisma wojskowe, Warszawa 1962. E s t r e i c h e r K., Bibliografia polska, t. 32, Warszawa 1938. Fi 11 a F., Chronik der Stadt Striegau, Striegau 1889. F r e d r o A., Trzy po trzy, Warszawa 1957. F u n c k e n L. i F., Historische Uniformen, Munchen 1989. G i e r a t h s G., Die Kampfhandlungen der Brandenburgis-

chen-preussische Armee, Berlin 1964. G ó r a l s k i Z., Maria Teresa, Wrocław-Warszawa-Kraków

1995. G r o e h 1 e r O., Die Kriege Friedrichs II, Berlin 1968. G r i i n h a g e n C., Schlesien unter Friedrich dem Grossen, t.

1, Breslau 1890. G u d e r i a n H . , Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1991. G u i b e r t J. A., Denkschrift auf Friedrich den Grossen,

Leipzig 1787. H a h n O., Friedrich der Grosse und Schlesien, Kattowitz 1912. H a r i n g O., Geschichte der Preussischen Gardę, Berlin 1891. Handbuch fiir Heer und Flotte, t. 4, Berlin 1912. H e n n i n g M., Strzegom. Historia i współczesność, War­

szawa 1992.

233

H e r r m a n n O., Bóhmen oder Mdhren, „Jahrbuecher fur die Deutsche Armee und Marinę", t. 121, 1901.

H e r r m a n n O . , Die schiefe Schlachtordnung in der Schlacht bei Mollwitz, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte", t. V, 1892.

H e r r m a n n O., Von Mollwitz bis Chotusic. Ein Beitrag zur Taktik Friedrichs des Grossen, „Forschungen zur Bran-deburegische und Preussische Geschichte", t. VII, 1994.

H o e n M., Die Kriege Friedrich des Grossen 1740-1763, t. 1, Munchen-Wien 1907.

H o f f m a n n A., Der Tag von Hohenfriedeberg, Oppeln 1903. H o f f m a n n A., Der 4. Juni 1745, Freiburg in Schlesien 1910. H o f f m a n n A., Unter Friedrichs Fahnen, Kattowitz 1912. Hohenfriedeberg, Bunzelwitz, Burkersdorf, Schweidnitz 1932. J a h n s M, Geschichte der Kriegswissenschaften vornemlich

in Deutschland, t. 3, Miinchen-Leipzig 1891. J a n k o W., Laudons Leben, Wien 1869. J a n y C, Geschichte der Kóniglisch Preussischen Armee bis

zum Jahre 1807, t. 1-2, Berlin 1928-1929. K a t h e H., Der Soldatenkónig, Berlin 1978. Ke i b e 1 R., Die Schlacht bei Hohenfriedeberg, Berlin 1899. Ke i b e 1 R., Die schrage Schlachtordnung in den ersten beiden

Kriegen Friedrichs des Grossen, „Forschungen zur Branden­burgischen und Preussischen Geschichte", t. 14, 1901.

K i e r s n o w s k i A., Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925. K n o t e l R., Handbuch der Uniformkunde, Hamburg 1937. Ko s e r R., Geschichte Friedrichs des Grossen, t. 2, Stuttgart

1913. K o s e r R . , Friedrich der Grossen und der Zweite Schlesische

Krieg, „Historische Zeitschrift", t. 43, 1880. K r a c h e r o w a N . , „Partyzant moralności", Katowice 1989. K r e 11 A., Herzog Johann Adolf II von Sachsen-Weissenfels,

Greifswald 1911. K u g 1 e r F., Geschichte Friedrichs des Grossen, Leipzig 1895. K u n i s c h J., Feldmarschall Laudon Jugend und erste Kriegs-

dienste, Wien 1972. L i i t z o w L , Die Schlacht bei Hohenfriedeberg oder Striegau

am 4 Juni 1745, Potsdam 1845.

234

M a 1 i n o v s k y L., B o n i n R., Geschichte der brandenbur-gisch-preussischen Artillerie, Berlin 1828.

M a r a h r e n s F., FUhrer durch Striegau, Striegau 1934. M a r o n J., Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na

Śląsku, Wrocław 2000. M a r o n J., W250 rocznicą bitwy pod Małujowicami, „Śląski

Labirynt Krajoznawczy", t. 3, 1991. M e y e r H., Die Kriege Friedrichs des Grossen, t. 1,

Berlin 1903. M i c h a l k i e w i c z S., W polskim i pruskim mundurze

przeciw Prusom 1806-1814, Katowice 1984. M i t t e n z w e i I., Friedrich II von Preussen, Berlin 1990. M o c z u l s k i L., Geopolityka. Potąga w czasie i przestrzeni,

Warszawa 1999. M u h l w e r t h - G a r t n e r F., Beitrdge zur Geschichte der

Ósterreichischen Kawallerie, Wien 1882. M ii 11 e r R., Die Armee Augusts des Starken, Berlin 1984. Nachrichten und Betrachtungen uber die Thaten und Schicksale

der Reuterei, Berlin u. Posen 1823. N a t z m e r G., George Christoph von Natzmer, Chef der

weissen Husaren, Hanower 1870. O' B y r n F. A., Johann Georg Chevalier de Saxe, Dresden

1876. O s t e n - S a c k e n O., Preussens Heer von seinen Anfangen

bis zur Gegenwart, t. 1, Berlin 1911. Ósterreichischer Erbfolgekrieg 1740-1748. Nach dem Feldac-

ten, t. 1-9, Wien 1896-1914. O t t e n f e l d R., T e u b e r O., Die Ósterreichische Armee

von 1700 bis 1867, t. 1, Graz 1971. P a j ol, Les Guerres sous Louis XV, t. 1-2, Paris 1881. P o d h o r o d e c k i L., Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646,

Warszawa 1978. Powstanie kościuszkowskie 1794, pod red. T. R a w s k i e g o ,

Warszawa 1994, t. 1. P r i e s d o r f f K., Seydlitz, Berlin 1933. P r i e s s d o r f K, Soldatisches Fiihrertum, t. 1, Hamburg

1936. P r z e ź d z i e c k i M. G., Kunersdorf 1759, Warszawa 1997.

235

R i t t a u M., Geschichte des Ulanen-Regiments von Katzler (Schlesisches) Nr 2 1745-1919, Berlin 1931.

R o e s s 1 e r A., Die Angriffsplane Friedrichs des Grossen in beiden ersten Schlesischen Kriegen, „Beihefte zur Militar-Wochenblatt" 1891.

R o e s s l e r A . , Die Verteidigungsplane Friedrichs des Gros­sen in beiden ersten Schlesischen Kriegen, „Beihefte zur Militar-Wochenblatt", 1891.

R o t h e n b e r g G. E., The Austrian Military Border in Croatia 1522-1747, The University of Illinois Press, Urbana 1960.

R u d n i c k i K., Operacyjna użyteczność kawalerii w świetle historii, Warszawa 1937.

Ru s t o w W., Geschichte der Infanterie, t. 2, Gotha 1858. S a l m o n o w i c z S . , Fryderyk Wielki, Wrocław 1996. S a l m o n o w i c z S . , Fryderyk II, Wrocław 1985. S a l m o n o w i c z S . , Prusy. Historia państwa i społeczeństwa,

Poznań 1987. S c h a c k e n b u r g E., Der preussischen „Leonidas", „Jahr-

buecher fur Deutsche Armee und Marinę", t. 93, 1894. S c h l i e f f e n A . , Friedrich der Grosse, Berlin 1927. S c h n i t t e r H., S c h m i t t T., Absolutismus und Heer,

Berlin 1987. S c h u l z O., Der Feldzug Friedrichs des Grossen nach der

Schlacht bei Hohenfriedeberg bis zum Vorabend der Schlacht bei Soor, Diss. Berlin 1900.

S c h O n a i c h G., Striegau, die Stadt der drei Bergen, Striegau 1937.

S c h u s t e r O., F r a n c k e F., Geschichte der sachsischen Armee, t. 1-2, Leipzig 1885.

S c h w a n t e s G . , Von Mollwitz bis Annaberg, Breslau 1935. S k i b i ń s k i M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesyą

austryackąw latach 1740-1745, t. 1, Kraków 1913. S t a s z e w s k i J., August Ul Sas, Warszawa 1989. Strzegom. Zarys monografii miasta i regionu, pod red. K.

Matwijowskiego, Wrocław-Strzegom 1998. T e i c h m a n n O . , Pandour Trenck, London 1927. T h ii r h e i m A., Feldmarschall Otto Ferdinand Graf von

Abensberg und Traun, Wien 1877.

236

T s c h u p p i k K . , Maria Teresa, Warszawa 1948. Unser Heer, Wien 1963. V a n i c e k F., Specialgeschichte der Militargrenze, t. 1-4,

Wien 1875. Vermischte Mitteilungen, „Zeitschrift des Vereins Geschichte

und Altertums Schlesiens", t. 29, 1895. V o r b e r g G., Die Sachsische Grenadiere in der Schlacht bei

Hohenfriedeberg am 4. Juni 1745, Dresden 1900. W a 1 c z a k W., Miedzy Ślężą, a Chełmcem, Wrocław 1974. W ar n e r y K. E., Remargues sur la Cavalerie, Lublin 1781. W a r n e r y K. E., Uwagi nad kawalerią, Paris 1835. W i e l h o r s k i J., Lanca, „Studia i materiały do dziejów

dawnego uzbrojenia i ubioru wojskowego", cz. VI, 1974. W i l d e n b r u c h E . , Gesammelte Werke, t. 11, Berlin 1920. W u r z b a c h C., Biographisches Lexikon des Kaisersthums

Ósterreich, t. 47, Wien 1883. Z i e k u r s c h J., Sachsen und Preussen um die Mitte des

achtzehnten Jahrhunderts, Breslau 1904.

MAPY

Teatr działań wojen śląskich w latach 1740-1745 Pozycje wojsk 30 kwietnia 1745 r. Bitwa pod Strzegomiem i Dobromierzem 4 czerwca 1745 — I faza Bitwa pod Strzegomiem i Dobromierzem 4 czerwca 1745 — II faza

4

godz

czerwca 1745 r. 5.30-6.00

SPIS ILUSTRACJI

Cesarz Karol VI. Repr. z: Antimachiwell und Testamente, w: Die Werke Friedrichs des Grossen, t. 7, Berlin 1913.

Król Fryderyk Wilhelm I. Repr. z: Propylden Weltgeschichte, t. VI, Das Zeitalter des Absolutismus 1660-1789, Berlin 1931.

Fryderyk II na początku panowania. Repr. z: W. W i eg and, Friedrich der Grosse, Bielefeld und Leipzig 1922.

Hołd stanów Dolnego Śląska złożony 7 listopada 1741 r. Fryderykowi II we Wrocławiu w Sali Książęcej ratusza. Repr. z: A. Hoff­mann, Unter Friedrichs Fahnen, Kattowitz 1912.

Maria Teresa. Repr. z: M. H e i n, Friedrich der Grosse, Berlin August III Sas. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Książę Leopold von Anhalt-Dessau. Repr. z: Propylden..., t. VI. Oddziały pruskie obsadzają miasto na Śląsku. Ibidem. Piechurzy pruscy z połowy XVIII w. Rys. Ł. Sołowiej. Kirasjer pruski z połowy XVIII w. Rys. Ł. Sołowiej. Wielki książę Toskanii Franciszek Stefan, mąż Marii Teresy,

cesarz od 1745 r. Repr. z: W i e g a n d , op. cit. Książę Karol Lotaryński, brat Franciszka Stefana i wódz austriacki.

Repr. z: W i e g a n d, op. cit. Kawalerzyści armii saskiej z połowy XVIII w. Z lewej ułan. Ze

zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Kirasjerzy sascy z połowy XVIII w. Ze zbiorów Biblioteki Uniwer­

syteckiej we Wrocławiu. leden z pruskich sposobów przeciwdziałania dezercji. Obwieszczenie

na Śląsku z 1743 r. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

245

Pardon generalny dla dezerterów wydany przez Fryderyka II po klęsce w Czechach w 1744 r. Obwieszczenie na Śląsku z 1744 r. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Rejon Świdnicy, Strzegomia i Bolkowa (fragment mapy z XVIII w.). Repr. z: Fiihrer durch Striegau, Striegau 1934. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Strzegom na tle wzgórz pod miastem. Od lewej Góra Szeroka, Góra Św. Jerzego, Krzyżowa Góra i kościół św. Piotra i Pawła. Stan z okresu 20-lecia międzywojennego. Repr. z: Der Breite Berg bei Striegau, cz. 1, Breslau 1930. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersytec­kiej we Wrocławiu.

Walka piechoty w toku bitwy pod Strzegomiem i Dobromierzem. Repr. z: „Leipziger Illustrierte Zeitung" nr 3079. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Fryderyk II na czele grenadierów zdobywa baterie wroga; jeden z elementów mitologii bitwy — w rzeczywistości zdarzenie takie nie miało miejsca. Repr. z: K u g 1 e r, op. cit.

Szarża dragonów Bayreuth. Ibidem. Dragoni Bayreuth prezentują Fryderykowi II zdobyte chorągwie.

W środku na wyniosłości król pruski, naprzeciw niego generał Gessler składa meldunek, a z lewej pułkownik Schwerin prowadzi regiment. Ze zbiorów E. Hałdasia.

Pałac w Roztoce na pocz. XX w. Książę Sachsen-Weissenfels przebywał tam przed bitwą, a Fryderyk II po bitwie. Repr. z: Rezydencje ziemi świdnickiej, Świdnica 1997. Publikacja za zgodą Muzeum Dawnego Kupiectwa w Świdnicy.

Portret Fryderyka II ofiarowany hrabiemu Hochbergowi za goszczenie króla w pałacu w Roztoce po bitwie. Repr. z: Friedrich der Grosse und sein Kreis, Breslau 1936. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersytec­kiej we Wrocławiu.

Katafalk Jana Adolfa II ks. Sachsen-Weissenfels, który zmarł w 1746 r. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

Wieża z XIX w. zbudowana dla upamiętnienia bitwy (stan obecny). Fot. E. Hałdaś, właściciel obiektu.

Pomnik koło Godzieszówka wystawiony w 1910 r. ku czci Austriaków i Sasów poległych w bitwie pod Strzegomiem i Dobromierzem (obecnie w ruinie). Repr. z: A. H o f f m a n n , Der 4. Juni 1745, Freiburg in Schlesien 1910.

246

Ułan Legii Włoskiej z 1807 r. Repr. z: B. G e m b a r z e w s k i , Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2, Warszawa 1960.

Pomnik ułanów Legii Włoskiej koło Szczawna-Zdroju. Fot. R. Wyszyński. Publikacja za zgodą władz Szczawna-Zdroju.

SPIS TREŚCI

Od Autora 5

HISTORYCZNE TŁO BITWY Konflikt Austrii i Prus 9

Dziedzictwo Habsburgów 9 Podwaliny potęgi Prus 12 Pierwsza wojna o Śląsk 16 Ku następnej konfrontacji 21

Uwarunkowania militarne II wojny śląskiej 25 Wojskowość pierwszej połowy XVIII wieku 25 Armia austriacka 37 Armia saksońska 48 Armia pruska 53 Teren działań wojennych 66

Wojna bez bitwy 74 Lekcja sztuki wojennej w Czechach 74 Wojna i polityka na przełomie lat 1744/1745 88 Przed inwazją na Śląsk 90

BITWA Ku walnej batalii 97

Przesłanki operacyjne bitwy 97 Pole bitwy 1 0 5

Nocny marsz 108 Stan i pozycje wojsk 113

Przebieg bitwy Działania wstępne (3.30-4.30) 1 2 0

248

Główne walki na skrzydle saskim (4.30-6.00) 125 Przesilenie (6.00-7.15) 139 Rozstrzygnięcie (7.15-8.00) 153 Mocny akord na koniec (8.00-8.30) 166

Po bitwie 175 PRÓBA PODSUMOWANIA Ocena działań wojennych 182

Kampania 1744 182 Przygotowanie i początki kampanii 1745 185 Bitwa pod Strzegomiem i Dobromierzem 191

Kilka wątków historiograficznych 208 Dlaczego Strzegom i Dobromierz? 208 Pierwszy cud domu brandenburskiego? 213 Ułański epilog 214

Załączniki 216 Bibliografia 230 Mapy 237 Spis ilustracji 244