Najważniejsze bitwy Wojny Trzydziestoletniej 1618-1648 Miejsce i data starcia

1 I walcząca

strona

(siły +

dowódca2)

II walcząca

strona

(siły + dowódca)

Straty I

strony3

Straty II

strony

Wynik starcia Uwagi

Lomnice/Lomnitz –

9/11/1618

Protestanci

czescy – ok.

13 000

Heinrich

Matthias Thurn

Armia cesarska –

ok. 12 000

Charles Bucquoy

Do 200

zabitych,

rannych i

wziętych do

niewoli

- 400-600

zabitych

- do 200

wziętych do

niewoli

Zwycięstwo

czeskie

Bitwa toczyła się

w trudnym

terenie, była de

facto szeregiem

drobnych

potyczek

Zablati/Radimilice –

10/06/1619

Protestanci

czescy – ok.

5000

Ernst Mansfeld

Armia cesarska –

ok. 5000

Bucquoy

- 1200 zabitych

- 1300-1400

wziętych do

niewoli

? Zwycięstwo

cesarskie

Dolne

Vestonice/Wisternitz – 1

lub 5/08/1619

Protestanci

morawscy – ok.

6000

F.Tiefenbach

Armia cesarska –

8-10 000

Dampierre

300 zabitych i

‘wielu’ rannych

Do 2000-2500

zabitych,

rannych i

wziętych do

niewoli4

Zwycięstwo

morawskie

Humienne – 24/11/1619 Lisowczycy na

żołdzie

cesarskim – od 6

do 10 0005

Siedmiogrodzianie

– ok. 7-8 000

Jerzy Rakoczy

? 2000-3000

zabitych6

Zwycięstwo

lisowczyków

1 Tylko walne bitwy, lista nie zawiera działao oblężniczych i szturmów.

2 Pełne imię i nazwisko d-cy tylko w pierwszej bitwie w której dowodził, w kolejnych używam tylko nazwiska.

3 W przypadku strat ‘sztandary’ oznaczają zarówno chorągwie regimentów jak i kompanii/kornetów.

4 Według szacunków czeskich, sam Dampierre przyznawał się raptem do 70 zabitych.

5 Najniższy znany szacunek sił lisowczyków to 2200 (nie licząc czeladzi).

6 Wyolbrzymione dane podane przez samych Polaków to nawet 7000 zabitych Siedmiogrodzian.

Walenty

Rogawski

Biała Góra – 8/11/1620 Protestanci

czescy i

morawscy +

posiłki

siedmiogrodzkie

–

23 0007 + 10

dział

Ks. Chrystian z

Anhaltu

Thurn

Armia cesarska +

wojska Ligii

Katolickiej8 -

24 800 + 12 dział

Bucquoy

Tilly

- ok. 4000

zabitych i

wziętych do

niewoli

- wszystkie

działa

- ok. 100

sztandarów

Ok. 800

zabitych

Zwycięstwo

strony katolickiej

Wiesloch/Mingolsheim -

27/04/1621

Protestanci

niemieccy - ok.

18 000

Mansfeld

Bawarowie – ok.

15 000

Tilly

? - Ok. 2000

zabitych i

wziętych do

niewoli

- 4 działa

- 8 sztandarów

Zwycięstwo

protestanckie

Wimpfen – 6/05/1621 Protestanci

niemieccy - ok.

12 500 + 80

dział9

Fryderyk Jerzy,

margraf badeński

Bawarowie i

Hiszpanie –

18 000 + 10 dział

Tilly

Don Gonsalvo

Fernandez de

Cordoba y

Figueroa

- ok. 2000

zabitych

- 1100 wziętych

do niewoli

- cała artyleria

- 10 sztandarów

- 600 zabitych

- 1200 rannych

Zwycięstwo

katolików

Hochst – 20/06/1622 Protestanci Armia bawarska + - ok. 2000 ? Zwycięstwo

7 W tym 6000 jazdy siedmiogrodzkiej

8 Tak jak i w kolejnych bitwach LK reprezentowali przede wszystkim wojska bawarskie.

9 Z tego 70 na ‘wozach bojowych’ - pomyśle margrafa.

niemieccy -ok.

21 000

Chrystian

Brunszwicki,

Dodo von

Knyphausen

cesarska +

hiszpańska – ok.

28 00010

Tilly

Cordoba

zabitych i

wziętych do

niewoli11

katolików

Stadtlohn – 6/08/1623 Protestanci

niemieccy -ok.

15 000 + 20 dział

Chrystian

Brunszwicki,

Dodo von

Knyphausen

Armia Ligii

Katolickiej –

20 700 + 14 dział

Tilly

- 6-7 000

zabitych

- 4000 wziętych

do niewoli

- cała artyleria

- ok. 100

sztandarów

- ok. 1000

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

katolików

Dessau – 25/04/1626 Protestanci

niemieccy – ok.

7000 + 25 dział

Mansfeld

Armia cesarska –

12-14 000

Albrecht

Wallenstein

- 1000 zabitych

- ok. 3000

wziętych do

niewoli

- 10 dział

- 32 sztandary

Ok. 1000

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

katolików

Rossing – 27/07/1626 Protestanci

niemieccy (na

służbie duńskiej)

– 6-7 000

Otto Ludwig,

margraf Reński

Armia LK – ok.

4000

Jakob Furstenberg

- 300 zabitych

- 300 wziętych

do niewoli

- 21 sztandarów

- ok. 200

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

katolików

Lutter am Bamberg –

27/08/1626

Armia

protestancka12

–

18- 21 000 + 20

Armia LK +

cesarska – ok.20-

24 500

- 3-4 000

zabitych

- 2500 wziętych

- ok. 1000

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

katolików

10

Tyle miało brad udział w bitwie, cała armia miała liczyd ok. 34 000 żołnierzy 11

Plus około 3000 dezerterów. 12

W teorii ‘duoska’, w praktyce złożona z najemników niemieckich i kontyngentów protestantów niemieckich

dział

Chrystian IV

Duński

Tilly do niewoli

- ok. 2000

dezerterów (po

bitwie)

- cała artyleria

- 68 sztandarów

Heiligenhofen – 23-

26/09/1627

Protestanci

niemieccy (na

służbie duńskiej)

– ok. 6000

Fryderyk Jerzy,

margraf

badeński13

Armia cesarska –

przynajmniej

10 000

Schlick

- 1000 zabitych

- 4000 wziętych

do niewoli

- cała artyleria

(?)

- 44 sztandary

? Zwycięstwo

katolików

Wolgast (Wołogoszcza) –

12 lub 24/08/1628

Armia duńska –

5-6 000

Chrystian IV

Duński

Armia cesarska –

7-8 000 + 11 dział

Wallenstein

- ok. 1000

zabitych

- 1100 wziętych

do niewoli

- 7 sztandarów

? Zwycięstwo

katolików

Breitenfeld – 17/09/1631 Szwedzi –

22 800 + 54

działa

Gustaw II Adolf

Sasi – 17 300 +

10-20 dział

Hans Georg von

Arnim

Armia cesarska +

LK – 31 300 + 26

dział

Tilly

Szwedzi – 2100

zabitych i

rannych

Sasi -ok. 3000

zabitych i

rannych

- ok. 7500

zabitych

- 9000

wziętych do

niewoli

- cała artyleria

- 120

sztandarów

Zwycięstwo

protestanckie

Werben -7-8/08/1631 Szwedzi - ok.

15 000 + 150

Armia cesarska +

LK – ok. 16 000

200-400

zabitych i

Do 1000

zabitych14

Nierozstrzygnięta Walna bitwa nie

miała miejsca,

13

Za klęskę w tej bitwie wyrokiem sądu wojskowego został wydalony ze służby duoskiej 14

Mimo że propaganda szwedzka odmalowała starcie jako ogromne zwycięstwo, podając straty katolików na 6 -7 000 zabitych.

dział

Gustaw II Adolf

Tilly rannych starcia

ograniczyły się

do walki

kawalerii i

oddziałów

muszkieterskich

Bamberg – 9/03/1632 Szwedzi – ok.

8000

Gustav Horn

Armia cesarska +

LK – ok. 28 000

Tilly

Aldringer

- 500 zabitych

- 800 wziętych

do niewoli

? (bardzo

niskie)

Zwycięstwo

katolików

Hoxter - 16/03/1632 Szwedzi – 4000

Lars Kagge

Hesi – 8000

Thilo Albrecht

Uslar

Armia cesarska +

LK – ?

Gottfried

Hendrich von Und

zu Pappenheim

- ? zabitych i

rannych

- 500 wziętych

do niewoli

? (bardzo

niskie)

Zwycięstwo

katolików

Rain (bitwa nad rzeką

Lech) – 14-15/04/1632

Szwedzi –

37 500 + 72

działa

Gustaw II Adolf

Armia cesarska +

LK – ok. 22 000 +

20 dział

Tilly (śmiertelnie

ranny)

Ok. 2000

zabitych i

rannych

Ok.3000

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

szwedzkie

Volksmarsen – 27/06/1632 Hesi – 2100-

2600

+ 16 dział

Uslar

Oddziały

cesarskie – 3000

Gronsfeld

- 200 zabitych

- 800 wziętych

do niewoli

- cała artyleria

- 9 sztandarów

? (bardzo

niskie)

Zwycięstwo

katolików

Alte Vest/Alt Feste – 1-

2/09/1632

Szwedzi – ok.

44 500 + ok. 170

dział

Gustaw II Adolf

Armia cesarska +

LK – ok. 43 000

Wallenstein

- ok. 1000

zabitych

- 1400 rannych

- ? wziętych do

- ok. 400

zabitych

- ok. 500

rannych

Zwycięstwo

katolików

Krwawo odparty

szturm na

ufortyfikowany

obóz

niewoli15

Wallensteina

Lutzen – 16/11/1632 Szwedzi16

- ok.

18 000 + 60 dział

Gustaw II Adolf

(zginął),

Bernard ks.

Sasko-

Weimarski

Armia cesarska +

LK – ok. 12 000 +

ok. 5000 które

dołączyły w

trakcie bitwy17

+

38 dział

Wallenstein

Pappenheim

(zginął)

- 1500 zabitych

- 3000-3500

rannych

- ok. 60

sztandarów

- 3-4 000

zabitych i

rannych

- 12 sztandarów

Zwycięstwo

szwedzkie

(taktycznie)

Na dłuższą metę

bitwa była, z

powodu śmierci

Gustawa II

Adolfa, klęską

strony

protestanckiej

Hessisch-Oldendorf –

8/07/1633

Szwedzi + Hesi

+ Luneburczycy

– 14 300 + 37

dział

Ks. Jerzy

Brunszwicko-

Luneburski

Armia cesarska +

LK – ok. 14 500 +

12 dział

Lothar von

Bonninghausen

Ok. 600

zabitych i

rannych

- 3000 zabitych

- 1000

wziętych do

niewoli

- wszystkie

działa

- 74 sztandary

Zwycięstwo

protestanckie

Pfaffenhofen – 11/08/1633 Szwedzi –

10 000

Gustav Horn

Armia cesarska

Karol Lotaryński

? ? Zwycięstwo

szwedzkie

Steinau – 10-11/10/1634 Szwedzi – 5-

8 00018

+ 16

dział

Thurn

Armia cesarska –

ok. 20 000

Wallenstein

- cały korpus

skapitulował

wraz z artylerią

i 60

sztandarami

? Zwycięstwo

katolickie

Nördlingen – 6/09/1634 Szwedzi + Armia cesarska – - 6-8 000 - 1500 zabitych Zwycięstwo Największe

15

Cesarskim jeocem został Lenart Torstensson, dowódca szwedzkiej artylerii, późniejszy marszałek. W kolejnych dwoch tygodniach po bitwie armia straciła ok. 10-11 000 żołnierzy, którzy zdezerterowali. 16

Wraz z posiłkami saskimi i heskimi 17

Korpus Pappenheima 18

Bardzo zróżnicowane dane dotyczące składu armii.

posiłki

protestantów

niemieckich –

25 500 + 70 dział

Horn (wzięty do

niewoli)

Bernard Sasko-

Weimarski

12 000

Matthias Gallas19

Bawarowie – 6000

Karol IV

Lotaryński

Hiszpanie – ok.

15 000

Diego Felipe de

Avila de Guzman,

markiz Leganes20

Armia razem

miały 50-60 dział

zabitych

- 4000 wziętych

do niewoli

- cała artyleria

- 457

sztandarów

- 2000 rannych katolickie katolickie

zwycięstwo w tej

wojnie,

doprowadziło do

podpisania

Pokoju Praskiego

(30/05/1635) i

zmusiło Francję

do bezpośredniej

interwencji w

wojnie

Ludershausen –

25/10/1635

Szwedzi - ?

Johan Baner

Sasi – ?

Baudissin

? 1600 zabitych i

wziętych do

niewoli

Zwycięstwo

szwedzkie

Kyritz – 17/12/1635 Szwedzi – ok.

8000

Torstensson

Armia cesarska –

ok. 7000

Marrazino

? ? zabitych i

rannych, 200

wziętych do

niewoli

Zwycięstwo

szwedzkie

Wittstock – 5/10/1636 Szwedzi – ok.

18 00021

+ 60

dział

Johan Baner

Armia cesarska +

Sasi – 18 60022

+

30 dział

Melchior von

Hatzfeld

- ok. 3300

zabitych i

rannych

- 15 sztandarów

- ok. 2000

zabitych

- 2-3 000

wziętych do

niewoli

- cała artyleria

- 151

sztandarów

Zwycięstwo

szwedzkie

Rheifelden (I) – Armia Armia cesarsko- - 150 zabitych i ? (bardzo Zwycięstwo

19

Teoretycznie armią dowodził Ferdynand III 20

Teoretycznie armią dowodził ks. Ferdynand, kardynał-arcybiskup Toledo 21

Przyjąłem średnią w oparciu o najbardziej prawdopodobne stany liczebne – zależnie od źródeł armia Banera waha się od 16 do 21 000. 22

Przyjąłem średnią w oparciu o najbardziej prawdopodobne stany liczebne – zależnie od źródeł armia Hatfelda waha się od 12 do 25 000.

28/02/1638 weimarska – ok.

3000

Ks. Bernard

Sasko-

Weimarski

bawarska – ok.

7400 żołnierzy

Frederico Savelli,

ks. Albano

wziętych do

niewoli

- 15 sztandarów

niskie) katolickie

Rheifelden (II) – 3/03/1638 Armia

weimarska – ok.

6000

Ks. Bernard

Sasko-

Weimarski

Armia cesarsko-

bawarska – 6-7

000

Frederico Savelli

ks. Albano

(wzięty do

niewoli, z której

zresztą niebawem

uciekł)

Johan von Werdt23

(wzięty do

niewoli)

? (raczej niskie) - 500 zabitych

- 3000

wziętych do

niewoli

- 36 sztandarów

Zwycięstwo

weimarskie

Wittenweier Armia

weimarska24

–

ok. 18 800 + 32

działa

Ks. Bernard

Sasko-

Weimarski

Armia cesarsko-

bawarska – 16 000

+ 30 dział

Frederico Savelli,

ks. Albano

- ok. 700

zabitych,

rannych i

wziętych do

niewoli

- 1500 zabitych

- 1300

wziętych do

niewoli

- 11 dział

- 83 sztandary

Zwycięstwo

weimarskie

Vlotho – 17/10/1638 Armia

palatynacka +

posiłki

szwedzkie – ok.

Armia cesarska –

ok. 5800

Hatzfeld

Ok. 3000 ludzi

(tylko

kontyngent

szwedzki -

? Zwycięstwo sił

cesarskich

Armia

palatynacka sfor

mona była z

ochotników

23

Inna spotykana pisownia Jan de Werth 24

Z tego ok. 6000 żołnierzy francuskich.

4000

Karol Ludwik25

King (Szwedzi)

1000 żołnierzy

– ocalał)

angielskich i

niemieckich

(finansowanych

przez Anglię) i

posiłków

szwedzkich

Chemnitz – 4/04/1639 Szwedzi - ?

Baner

Armia cesarska –

ok. 5000

Marrazino

500 zabitych i

rannych

500 zabitych i

rannych, 1500

wziętych do

niewoli

Zwycięstwo

szwedzkie

Marrazino za

klęskę w tym

starciu został

wyrokiem sądu

wojskowego

wydalony z armii

Brandeis – 25/05/1639 Szwedzi –

18 000

Baner

Armia cesarska –

10 000

Hofkirchen

(wzięty do

niewoli)

600 zabitych i

rannych

1000 zabitych i

rannych, 600

wziętych do

niewoli

Zwycięstwo

szwedzkie

Thionville – 7/07/1639 Francuzi –

10 600

Markiz de

Feuquieres

(zginął)

Hiszpanie –

14 000

Piccolomini

6000-7000,

głownie

wziętych do

niewoli

Ok. 1000

zabitych i

rannych

Zwycięstwo

hiszpańskie

Schweidnitz/Zobten Berg –

30 lub 31/05/1642

Szwedzi -

przynajmniej

9 00026

Torstensson

Armia cesarska i

Sasi – 7000-7500

(w tym ok. 2000

Sasów) + 4 działa

Ks. Franciszek

Albrecht (ciężko

ranny, zmarł w

? - 2000 zabitych

- 2000 rannych

- 1200

wziętych do

niewoli

- wszystkie

działa

Zwycięstwo

szwedzkie

25

najstarszy syn ‘Zimowego króla’ i bratanek Karol I, króla Anglii 26

armia Torstenssona na początku tej kampanii liczyła ok. 20 000 żołnierzy, ale trudno określid jak duża częśd z niej wzięła udział w bitwie

niewoli) - 40 sztandarów

Wolfenbüttel – 29/06/1641 Szwedzi –

13 000

Wrangel, Pfuhl,

Witenberg

Francuzi – 6000

Guebriant

Armia

brunszwicko-

luneburska –

7000

Klitzing

Wszystkie armie

razem 31 dział

Armia cesarska i

Bawarowie –

22 000 + 11 dział

Arcyksiążę

Leopold Wilhelm

Piccolomini

2000 zabitych i

rannych (razem

z wszystkich

armii)

1800 cesarskich

i 1200

Bawarów –

zabitych,

rannych,

wziętych do

niewoli + 7

dział i 16

sztandarów

Zwycięstwo

szwedzko-

francusko-

brunszwickie

Kempen/Kamton –

17/01/1642

Francuzi-

Weimarczycy –

Hesi – ok. 10 000

Guebriant

Hiszpanie i

Westfalczycy –

ok. 10 000

Lamboy (wzięty

do niewoli)

? - 2500 zabitych

- 4000

wziętych do

niewoli

- wszystkie

działa (ile?)

- 120

sztandarów

Zwycięstwo

francusko-

weimarsko-

heskie

Honnecourt – 26/05/1642 Francuzi –

10 000 + 10

dział,

Marszałkowie

Hacourt i Guiche

Hiszpanie –

10 000 + nieznana

liczba dział

De Melo

- 1200 zabitych

- 3000 wziętych

do niewoli

- 10 dział

400 zabitych i

rannych

Zwycięstwo

hiszpańskie

Lipsk (II Breitenfeld) –

2/07/1642

Szwedzi –

20 000 + 70 dział

Torsensson

Armia cesarska +

Sasi – 26 000 + 46

dział

Arcyksiążę

Leopold Wilhelm

- 2000 zabitych

- 2000 rannych

- 4000 – 5000

zabitych i

rannych

- 5000

wziętych do

Zwycięstwo

szwedzkie

Piccolomini niewoli

- cała artyleria

- 185

sztandarów

Rocroi – 13/05/1643 Francuzi – 20-

23 000 + 12 dział

Kondeusz

Hiszpanie – 20-

23 00027

+30 dział

Francisco de Melo

2000 zabitych - 5000 zabitych

- ok. 5000

wziętych do

niewoli

- 28 dział

- 230

sztandarów

Zwycięstwo

francuskie

Tuttingen – 24/11/1643 Francuzi i

Weimarczycy -

?28

Josias Rantzau

Armia cesarska i

Bawarowie - ?

Mercy, Hatzfeld,

Weth29

- 4000 zabitych

i rannych

- 7000 wziętych

do niewoli30

? Zwycięstwo

cesarsko-

bawarskie

Francuzi i

Weimarczycy

zostali

zaskoczeni na

kwaterach,

weimarscy

oficerowie nie

chcieli słuchać

rozkazów

Rantzau, co

pogłębiło chaos

bitewny i

doprowadziło do

tak wysokich

strat

27

Francuskie źródła podają z reguły 28 000 żołnierzy – wynika to z zaliczenia korpus Becka (5000 żołnierzy) do sił walczących pod Rocroi. Korpus ten był częścią armii de Melo, ale nie wziął udziału w walkach. 28

analizując ogromne straty połączonych korpusów wydaje się, że liczyły one przynajmniej 15 000 żołnierzy. 29

Werth dowodził strażą przednią, która rozpoczęła bitwę – 1000 jazdy, 600 muszkieterów, 300-500 dragonów. 30

Największe straty poniosła piechota armia weimarskiej – od tej bitwy udział tej formacji w oddziałach Weimarczyków staje się znikomy, zagładzie uległo kilka starych regimentów.

Freiburg – 3-5/08/1644 Francuzi 31

-

20 000 + 37 dział

Kondeusz

Tureniusz

Bawarowie –

16 500 + 20 dział

Mercy

7-8 000

zabitych i

rannych

2500 zabitych i

rannych

Zwycięstwo

bawarskie

Francuskie ataki

na umocnione

pozycje

bawarskie 3 i 5

sierpnia (4

sierpnia nie

walczono)

Jankau/Jankowo –

6/03/1645

Szwedzi –

16 000 + 60 dział

Torstensson

Armia cesarska +

Bawarowie + Sasi

– 16 000 + 26

dział

Hatzfeld (wzięty

do niewoli)

- 2000 zabitych

- 2000 rannych

- ok. 5000

zabitych i

rannych

- ok. 4500

wziętych do

niewoli

- cała artyleria

- 72 sztandary

Zwycięstwo

szwedzkie

Marienthal –

Mergentheim/Herbsthausen

– 5/05/1645

Francuzi –

przynajmniej

6000

Tureniusz

Bawarowie – ok.

12 000

Mercy

- 1700 zabitych

i rannych

- 2700 wziętych

do niewoli

- 10 dział

- 59 sztandarów

- ? Zwycięstwo

bawarskie

Allerheim (II Nördlingen) Francuzi i Hesi –

17 000 + 27 dział

Kondeusz

Tureniusz

Bawarowie +

posiłki cesarskie –

16 000 + 28 dział

Mercy (zginął w

bitwie)

- 4000 zabitych,

rannych i

wziętych do

niewoli

- 70 sztandarów

- 2500 zabitych

i rannych

- 1500

wziętych do

niewoli

- 15 sztandarów

- 12 dział

Zwycięstwo

francuskie

Zusmarshausen –

17/05/1648

Szwedzi –

17 000 + 60 dział

Armia cesarska –

ok. 11 000 ludzi +

? - 2200

zabitych,

Zwycięstwo

szwedzko-

31

Włącznie z Weimarczykami

Wrangel

Francuzi - 8200

+ 42 działa

Tureniusz

12 dział

Melander (zginął)

Bawarowie – ok.

7000 + 30 dział

Gronsfeld

rannych i

wziętych do

niewoli

- 6 dział

- 6 sztandarów

francuskie

Lens – 20/08/1648 Francuzi -

16 000 + 18 dział

Kondeusz

Hiszpanie – ok.

18 000 + 38 dział

Arcyksiążę

Leopold

- 1500 zabitych

i rannych

- 3000 zabitych

- 5000

wziętych do

niewoli

- cała artyleria

- ok. 100

sztandarów

Zwycięstwo

francuskie

Bibliografia:

Arkiv till upplysning om svenska krigens och krigsinrättningarnes historia, Stockholm 1854

Biernacki Witold, Biała Góra 1620, Gdańsk 2006

Bonney Richard, The Thirty Years War 1618-1648, Oxford 2002

Brzezinski Richard, Hook Richard, The army of Gustavus Adolfus (1) Infantry, (2) Cavalry, Oxford 2000

Brzezinski Richard, Turner Graham,, Lutzen 1632, Climax of Thirty Years War, Oxford 2001

Cust Edward, Lives of the Warriors of Thirty Years War, London 1865

Guthrie William P., Battles of the Thirty Years War, From White Mountain to Nordlingen, 1618-1635, London 2002

Guthrie William P., The Later Thirty Years War, Form the Battle of Wittstock to the Treaty of Westphalia, London 2003

Maroń Jerzy, Wojna trzydziestoletnia na Śląsku. Aspekty militarne, Wrocław – Raciborz 2008

Berg Jonas, Lagercrantz Bo, Scots in Sweden, Stockholm 1962

Miller James, Swords for Hire: The Scottish Mercenary, Edinburg 2007

Staberg Daniel, Armies at Breitenfeld [artykuł w zbiorach autora]

Staberg Daniel, Swedish armies of late TYW [artykuł w zbiorach autora]

Staberg Daniel, Various notes on the Swedish army in TYW. Part I: Cavalry [artykuł w zbiorach autora]

Tessin Georg, Die Regimenter der Europäischen Staaten im Ancien Regime des XVI. bis XVIII. Jahrhunderts, Osnabrück 1986-1995

Wagner Eduard, European weapons and warfare 1618-1648, Prague 1980

Copyright by Michał ‘Kadrinazi’ Paradowski, Glasgow lipiec 2009