5

SPIS TREŚCI

Wstęp ................................................................................................................ 13

Starożytność1. Wprowadzenie do metodologii historii ................................................................ 15

Historia jako nauka ........................................................................................ 15 Nauki pomocnicze historii .............................................................................. 15 Periodyzacja ................................................................................................... 17 Źródła historyczne ......................................................................................... 18

2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu .............................................................. 20 Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu ........ 20 Osiągnięcia cywilizacyjne, problem przenikania się cywilizacji ........................... 21

3. Struktury społeczne i polityczne państw Bliskiego Wschodu ................................ 26 Geneza państw. Pierwsze państwa .................................................................. 26 Funkcjonowanie państw starożytnych .............................................................. 27 Monarchia despotyczna .................................................................................. 28 Społeczeństwa a gospodarka Bliskiego Wschodu ............................................. 29

4. * Specyfika i warunki rozwoju społeczeństw i gospodarek świata antycznego (Grecja, Rzym) ................................................. 32

Wpływ warunków naturalnych na gospodarkę i życie ludzi w Helladzie i Italii .... 32 Napływ plemion greckich na Bałkany. Kolonizacja grecka ............................... 33 Ludy Italii w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e. ............................................ 33 Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Grecji ............................... 34 Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Rzymie ............................. 35 Znaczenie wojen zaborczych. Zmiany w gospodarce ....................................... 36 Zmiany struktury społecznej w okresie cesarstwa ............................................. 37 Handel. Szlaki handlowe ................................................................................ 37 Ewolucja form antycznego niewolnictwa. Zmiany w antycznej gospodarce ....... 38

5 * Od monarchii przez republikę do monarchii. Ewolucja ustrojów politycznych antyku ............................................................... 42

Formy polis greckich. Obywatele i metojkowie ................................................. 42 Sparta ........................................................................................................... 43 Ateny ............................................................................................................. 44 Macedonia .................................................................................................... 45 Republika rzymska ......................................................................................... 45 Dwie formy cesarstwa rzymskiego ................................................................... 48

6. * Wojny obronne i zaborcze w świecie antycznym ............................................... 51 Greccy hoplici. Falanga .................................................................................. 51 Falanga macedońska ..................................................................................... 52 Bitwy morskie ................................................................................................. 52 Wojsko rzymskie okresu republiki .................................................................... 53 Rzymianie na morzu ....................................................................................... 54 Najważniejsze konflikty zbrojne antyku ............................................................ 54

7. * Twórcze naśladownictwo i nowatorstwo – kształtowanie się cywilizacji antycznej ........................................................................................... 60

Wpływ cywilizacji Bliskiego Wschodu na dorobek kulturalny antyku .................. 60 Kultura helleńska a kultura hellenistyczna ....................................................... 61 Kultura starożytnego Rzymu i jej związek z innymi cywilizacjami ....................... 66

6

8. Chrześcijaństwo a inne religie starożytności i świata antycznego ........................ 68 Wierzenia Bliskiego Wschodu .......................................................................... 68 Judaizm ......................................................................................................... 69 Wierzenia Greków .......................................................................................... 70 Wierzenia Rzymian ......................................................................................... 71 Chrześcijaństwo ............................................................................................. 72

Wieki średnie9. Kształtowanie się zrębów Europy ........................................................................ 74

Bizancjum ...................................................................................................... 74 Islam i świat arabski ....................................................................................... 76 Państwo Franków ........................................................................................... 77

10. Feudalizm a system lenny ................................................................................... 80 Formowanie się systemu lennego .................................................................... 80 Rozdrobnienie feudalne .................................................................................. 82 Chłopi. Społeczeństwo feudalne ..................................................................... 82

11. Cesarstwo i papiestwo w walce o dominium mundi ............................................. 84 Feudalizacja instytucji kościelnych ................................................................... 84 Ruch odnowy kościoła .................................................................................... 85 Reformy gregoriańskie .................................................................................... 86 Początek walki o dominium mundi (panowanie nad światem) .......................... 86

12. Kryzysy religijne i polityczne w średniowieczu ..................................................... 88 Kryzys Kościoła i niewola awiniońska papiestwa .............................................. 88 Wielka schizma i ruch soborowy ..................................................................... 89 Husytyzm ....................................................................................................... 89

13. * Początki Polski ................................................................................................ 92 Powstanie państwa polskiego .......................................................................... 92 Znaczenie chrztu ........................................................................................... 92 Międzynarodowe położenie Polski za panowania Bolesława Chrobrego ............ 93 Kryzys i odbudowa państwa piastowskiego ...................................................... 95

14. Polska między jednością a rozbiciem .................................................................. 97 Walka o władzę .............................................................................................. 97 Polityka Bolesława Krzywoustego .................................................................... 98 Testament Bolesława Krzywoustego ................................................................ 99

15. * Od rozbicia do zjednoczenia. Polska w XII–XIV wieku .................................... 102 Proces pogłębiania się rozbicia dzielnicowego ............................................... 102 Wzrost zagrożenia zewnętrznego, zmiany terytorialne .................................... 103 Przesłanki jednoczenia ................................................................................. 104 Działalność zjednoczeniowa Piastów w XIII wieku. Wacław II Czeski ............... 105 Działalność zjednoczeniowa Władysława Łokietka ......................................... 106 Panowanie Kazimierza Wielkiego .................................................................. 106

16. Znaczenie unii w dziejach Polski średniowiecznej .............................................. 109 Znacznie rządów Andegawenów w Polsce ..................................................... 109 Geneza unii polsko-litewskiej ........................................................................ 110 Unia w Krewie ............................................................................................. 111 Ewolucje związku polsko-litewskiego ............................................................. 111 Rozwój przywilejów szlacheckich ................................................................... 111 Znaczenie unii ............................................................................................. 113

7

17. * Jagiellonowie wobec wyzwań epoki w XV wieku ............................................. 115 Problem krzyżacki i jego rozwiązanie. Wielka wojna 1409–1411 .................... 115 Wojna trzynastoletnia 1454–1466 ................................................................ 117 Polityka dynastyczna Jagiellonów w XV wieku ................................................ 118

18. Wojskowość i wojny średniowiecza ................................................................... 122 Uzbrojenie i taktyka ...................................................................................... 122 Wojny

Krucjaty ................................................................................................. 124 Wojna stuletnia ...................................................................................... 126 Podboje tureckie .................................................................................... 127

19. * Kultura średniowieczna jako odzwierciedlenie światopoglądu chrześcijańskiego ............................................................................................. 128

Szkolnictwo .................................................................................................. 128 Kultura umysłowa w średniowieczu ............................................................... 129 Sztuka romańska i gotycka ........................................................................... 129 Horyzont geograficzny człowieka średniowiecza ............................................ 131

Czasy nowożytne20. Poszerzanie horyzontu geograficznego na przełomie średniowiecza

i czasów nowożytnych ...................................................................................... 132 Przyczyny odkryć geograficznych ................................................................... 132 Naukowe i techniczne przesłanki odkryć geograficznych ................................ 133 Odkrycia geograficzne .................................................................................. 134 Podział świata .............................................................................................. 135 Europa wobec odkrytych cywilizacji ............................................................... 135 Skutki wielkich odkryć geograficznych ........................................................... 136

21. Dualizm w rozwoju społeczno-gospodarczym Europy ........................................ 137 Wpływ odkryć geograficznych na przemiany gospodarcze .............................. 137 Dualizm społeczno-gospodarczy ................................................................... 138 Rola Polski w gospodarce europejskiej .......................................................... 140

22. Humanizm a odrodzenie .................................................................................. 141 Nowa koncepcja człowieka i świata .............................................................. 141 Myśl społeczna i polityczna odrodzenia ......................................................... 142 Wizerunek świata i człowieka w twórczości artystycznej .................................. 144

23. * W poszukiwaniu nowej duchowości – reformacja a reforma Kościoła katolickiego ....................................................................................... 146

Kryzys Kościoła katolickiego – społeczne, ideologiczne i polityczne podłoże reformacji ....................................................................................... 146

Wystąpienie Marcina Lutra ........................................................................... 147 Główne nurty reformacji ............................................................................... 147 Wojny religijne. Sposoby rozwiązywania problemów religijnych ....................... 148 Reforma Kościoła katolickiego i propaganda religijna ................................... 150 Kontrreformacja ........................................................................................... 150 Skutki reformacji .......................................................................................... 151

24. Mapa polityczna nowożytnej Europy ................................................................. 152 Polityka dynastyczna Habsburgów i Jagiellonów ............................................ 152 Zagrożenie tureckie ..................................................................................... 153 Wojna trzydziestoletnia 1618–1648 .............................................................. 155 Wzrost znaczenia sąsiadów Polski ................................................................. 156

8

25. Rzeczpospolita Obojga Narodów ...................................................................... 158 Unia Lubelska 1569 roku ............................................................................. 158 Rzeczpospolita jako kraj wielu kultur i religii .................................................. 159 Organizacja i funkcjonowanie państwa ......................................................... 160 Polska między Wschodem a Zachodem ......................................................... 161

26. Znaczenie wojen siedemnastowiecznych w historii Polski .................................. 164 Wojny ze Szwecją ......................................................................................... 164 Wojny z Rosją ............................................................................................... 165 Powstanie kozackie na Ukrainie .................................................................... 166 Wojna z Rosją w drugiej połowie XVII wieku .................................................. 167 Wojny z Turcją .............................................................................................. 167 Charakter działań wojennych ........................................................................ 168 Skutki wojen siedemnastowiecznych dla Rzeczypospolitej ............................... 169

27. Człowiek baroku .............................................................................................. 171 Sztuka w służbie religii .................................................................................. 171 Estetyka epoki .............................................................................................. 171 Osiągnięcia naukowe ................................................................................... 172 Sarmatyzm jako polski wkład w kulturę baroku .............................................. 172

28. Kryzys Rzeczypospolitej w XVIII wieku .............................................................. 174 Tendencje oligarchiczne jako konsekwencje wojen siedemnastowiecznych ...... 174 Rzeczpospolita za Sasów (1697–1763) – ograniczenie suwerenności państwa 175 Koncepcje reform ........................................................................................ 176

29. Wzrost znaczenia sąsiadów Polski w XVIII wieku .............................................. 178 Wpływ wojny północnej na układ sił w Europie Środkowej ............................. 178 Reformy wewnętrzne w Rosji ......................................................................... 178 Reformy wewnętrzne w Austrii ...................................................................... 179 Reformy wewnętrzne w Prusach .................................................................... 180

30. Upadek państwa polskiego .............................................................................. 182 Próby ratowania państwa na początku panowania

Stanisława Augusta Poniatowskiego ............................................................. 182 I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku .......................................................... 183 Reformy po I rozbiorze ................................................................................. 184 II rozbiór w 1793 roku .................................................................................. 185 Powstanie kościuszkowskie w 1794 roku i upadek Rzeczypospolitej

w 1795 roku ................................................................................................ 185

31. Oświecenie i klasycyzm .................................................................................... 187 Umysłowość oświecenia ............................................................................... 187 Myśl społeczna i polityczna ........................................................................... 188 Idee oświecenia i ich wpływ na koncepcje państwa ........................................ 189 Nowe koncepcje estetyczne .......................................................................... 189

32. * Rewolucje i ich znaczenie w dziejach nowożytnego świata ............................. 190 Rewolucja w Anglii w XVII wieku .................................................................. 190 Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki ................................................... 192 Rewolucja francuska .................................................................................... 193

33. * Europa w okresie przewagi francuskiej za Napoleona ..................................... 195 Reformy napoleońskie we Francji .................................................................. 195 Supremacja Francji w Europie ...................................................................... 195 Sprawa polska w polityce napoleońskiej ........................................................ 197 Polacy w walce o odbudowę państwa ............................................................ 197

9

Świat w XIX wieku34. System wiedeński w Europie i jego funkcjonowanie ........................................... 198

Kongres wiedeński ....................................................................................... 198 Zasady nowego porządku ............................................................................. 199 Powrót Napoleona i Waterloo ....................................................................... 200 Nowa mapa polityczna Europy ..................................................................... 200 Święte Przymierze ........................................................................................ 202 Funkcjonowanie systemu wiedeńskiego do Wiosny Ludów ............................. 202 Znaczenie wojny krymskiej ........................................................................... 203

35. Zmiany gospodarczo-społeczne w XIX wieku .................................................... 206 Rewolucja agrarno-przemysłowa .................................................................. 206 Społeczne skutki rewolucji przemysłowej ....................................................... 210 Napięcia społeczne na wsi ............................................................................ 212

36. Stare i nowe idee ............................................................................................. 214 Konserwatyzm ............................................................................................. 215 Liberalizm .................................................................................................... 216 Socjalizm ..................................................................................................... 217 Nacjonalizm ................................................................................................ 220

37. * Praca organiczna i działalność spiskowo-powstańcza w dziejach narodu polskiego w XIX wieku ........................................................ 221

Polityka zaborców ........................................................................................ 221 Postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborców ........................................ 225 Powstania narodowowyzwoleńcze ................................................................. 229

38. * Zmiany polityczne na świecie w drugiej połowie XIX wieku ............................ 242 Wojna secesyjna w USA ............................................................................... 242 Zjednoczenie Włoch ..................................................................................... 244 Zjednoczenie Niemiec .................................................................................. 247 Imperializm .................................................................................................. 250

39. Wpływ przemian ustrojowych w drugiej połowie XIX wieku na rozwój form aktywności społecznej .............................................................. 254

Rozwój parlamentaryzmu ............................................................................. 254 Demokratyzacja i jej skutki ........................................................................... 256 Kształtowanie się nowoczesnego narodu ....................................................... 258

40. * Wizje państwa i społeczeństwa w programach polskich partii politycznych ..................................................................................................... 260

Wielka Emigracja ......................................................................................... 260 Główne nurty polityczne na ziemiach polskich

w drugiej połowie XIX wieku ........................................................................ 261 Nurt socjalistyczny ........................................................................................ 261 Nurt nacjonalistyczny (narodowy) ................................................................. 262 Nurt ludowy ................................................................................................. 263

41. Kultura europejska XIX wieku .......................................................................... 264 Zmiany w sposobie funkcjonowania sztuki .................................................... 264 Romantyzm ................................................................................................. 265 Pozytywizm .................................................................................................. 266 Przełom pozytywistyczny ............................................................................... 267

10

Świat w okresie konfliktów globalnych42. * Znaczenie I wojny światowej w dziejach Europy i świata ................................ 270

Przyczyny konfliktu ....................................................................................... 270 Charakterystyka działań wojennych ............................................................... 272 System wersalsko-waszyngtoński ................................................................... 275 Liga Narodów .............................................................................................. 277 Problem mniejszości narodowych .................................................................. 278

43. * Odbudowa Polski po I wojnie światowej ......................................................... 280 Orientacje polityczne w przededniu wojny ..................................................... 280 Sprawa polska w czasie I wojny światowej ..................................................... 281 Ośrodki tworzenia państwowości polskiej ...................................................... 283 Zręby ustroju państwa .................................................................................. 284 Zbrojna i dyplomatyczna walka o granice państwa ........................................ 284 Problemy z integracją i odbudową kraju ........................................................ 288

44. Problemy gospodarcze dwudziestolecia międzywojennego ................................ 290 Wielki kryzys gospodarczy i jego następstwa .................................................. 290 Sposoby wyjścia z kryzysu ............................................................................. 292 Gospodarki państw totalitarnych ................................................................... 292

45. Agresywna polityka państw totalitarnych w dwudziestoleciu międzywojennym ... 295 Kryzys demokracji w Europie ........................................................................ 295 Agresje faszystowskie ................................................................................... 297 Polityka uspokajania ..................................................................................... 299

46. * Druga wojna światowa .................................................................................. 301 Atak na Polskę ............................................................................................. 301 Działania wojenne do 1941 roku .................................................................. 303 Powstanie Wielkiej Koalicji ............................................................................ 305 Działania wojenne do 1945 roku .................................................................. 306 Zwycięstwo państw sprzymierzonych ............................................................. 309 Charakter wojny ........................................................................................... 310

47. Polityka okupantów podczas wojny ................................................................... 312 Dwie okupacje ............................................................................................. 312 Holocaust i ludobójstwo ............................................................................... 315 Eksploatacja gospodarcza terenów okupowanych .......................................... 316

48. Społeczeństwo polskie wobec okupacji ............................................................. 318 Powstanie polskiego rządu na emigracji ........................................................ 318 Państwo podziemne i ruch oporu .................................................................. 318 Armia Andersa i zerwanie stosunków polsko-radzieckich ................................ 320 Plan „Burza” i powstanie warszawskie ........................................................... 320

49. Walka o kształt ustrojowy Polski ....................................................................... 322 Obóz lewicy komunistycznej .......................................................................... 322 Obóz niepodległościowy ............................................................................... 323 PKWN i Polska Lubelska ............................................................................... 324

Świat po II wojnie światowej50. * System jałtańsko-poczdamski na świecie po II wojnie światowej .................... 326

Konferencje Wielkiej Trójki ............................................................................ 326 Zimna wojna – kształtowanie się systemu bipolarnego na świecie .................. 327

11

Rola Stanów Zjednoczonych i ZSRR ............................................................. 328 ZSRR i kraje Trzeciego Świata ...................................................................... 330 Rozpad ZSRR – narodziny świata wielobiegunowego ..................................... 330 Społeczeństwo postindustrialne ..................................................................... 331

51. Europa na drodze ku integracji ......................................................................... 332 Marzenia o zjednoczonej Europie .................................................................. 332 Różne wizje zjednoczonej Europy .................................................................. 333 Od współpracy gospodarczej do politycznej ................................................... 333 Nowi członkowie .......................................................................................... 335

52. Budowa systemu komunistycznego w Polsce po II wojnie światowej .................. 337 Wpływ sytuacji międzynarodowej na wydarzenia w kraju ................................ 337 Etapy i formy walki o władzę ......................................................................... 337 Stalinizm w Polsce (1948–1956) ................................................................... 338

53. * Kryzysy społeczno-gospodarcze i polityczne w PRL ........................................ 343 Charakter gospodarki centralnie zarządzanej ................................................. 343 Poznański czerwiec i polski październik 1956 ................................................. 343 Ewolucja systemu komunistycznego po 1956 roku ......................................... 345 Marzec ’68 .................................................................................................. 345 Grudzień ’70 ................................................................................................ 345 Czerwiec ’76 ................................................................................................ 346

54. Znaczenie polskiej rewolucji „Solidarność” ....................................................... 348 Sierpień ’80 ................................................................................................. 348 Stan wojenny (13 grudnia 1981 – 22 lipca 1983) ......................................... 349 Polska po stanie wojennym ........................................................................... 350 Okrągły Stół ................................................................................................. 340 Wybory kontraktowe – początki III RP ............................................................ 351

55. Kultura po II wojnie światowej .......................................................................... 353 Kultura elitarna a kultura masowa ................................................................ 353 Nowe zjawiska w sztuce ................................................................................ 355 Kultura polska .............................................................................................. 355

13

WSTĘP

Podręcznik przeznaczony jest dla uczniów oraz słuchaczy dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego i trzyletniego technikum uzu-pełniającego po zasadniczej szkole zawodowej.

Z tego powodu nie zawiera treści realizowanych, zgodnie z podstawą pro-gramową, w szkole zawodowej.

Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom odbiorców, w podręczniku położony został większy nacisk na dzieje XIX i XX wieku. Tematy zawierają dużo różno-rodnych ćwiczeń, ułatwiających zrozumienie i opanowanie poruszanych za-gadnień. Zadania z wykorzystaniem map oraz źródeł historycznych ułatwiają przygotowanie do nowej matury.

Do tematów dołączone zostały propozycje literatury uzupełniającej. Najczę-ściej są to artykuły z popularnego magazynu historycznego „Mówią wieki”.

Tematy oznaczone symbolem * przeznaczone są do realizacji w ciągu dwóch godzin lekcyjnych.

Autorzy

15

STAROŻYTNOŚĆ

1. WPROWADZENIE DO METODOLOGII HISTORII

Historia jako naukaZ historią spotykamy się codziennie. Często posługujemy się zwrotami

typu dziwna historia, a to historia, teraz to już historia, przykra historia, histo-

ria wyssana z palca, przydarzyła mi się niesamowita historia, historia choroby. Wspólnym elementem we wszystkich tego typu wypowiedziach jest zwrócenie uwagi na to, co było, na przeszłość. Posługujemy się też określeniem zamien-nym – dzieje, mówimy np. to już stare dzieje. Obu tych terminów wymiennie używają również historycy, tytułując swoje prace np. „Dzieje Polski”, „Historia Polski”.

Historia jako nauka zajmuje się badaniem przeszłości, tzn. zdobywaniem informacji, ustalaniem faktów, ich analizowaniem, wyjaśnianiem i ocenia-niem. Obiektem zainteresowania historii jest człowiek żyjący w pewnej zbioro-wości, najczęściej w społeczeństwie. Na podstawie zdobytych informacji histo-ryk ustala fakty, następnie łączy je w łańcuchy przyczynowo-skutkowe, opisuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne, wyjaśnia je i ocenia. W ten sposób powstają syntezy historyczne, które dają „obraz” przeszłości widzianej przez hi-storyka. Można powiedzieć, że historia zostaje nam przybliżona. Znamy prze-szłość świata, Europy, naszego narodu, państwa, regionu czy miejscowości.

Znajomość przeszłości, poza samym zaspokojeniem ciekawości, kształ-tuje nasze postawy wobec ojczyzny, rodzinnej miejscowości; łączy nas z do-robkiem naszych przodków, dzięki temu nie zatracamy naszych korzeni. Uczy nas m.in. dostrzegania mechanizmów rządzenia, kształtuje więc naszą świadomość obywatelską. Pamiętać jednak trzeba, że historia nie daje nam gotowych wzorców, jak żyć, pokazuje nam tylko przykłady indywidualnych i zbiorowych zachowań w różnych czasach. Dzięki znajomości historii może-my rozwiązywać nasze problemy w twórczy sposób. Te walory dydaktyczne historii dostrzegli już Rzymianie – znana jest maksyma słynnego mówcy Cy-cerona historia nauczycielką życia (w całości – historia jest świadkiem czasów,

światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia).

Nauki pomocnicze historiiHistoryk w swej pracy korzysta z dorobku innych uczonych. W szczególno-

ści jednak wykorzystuje wyniki badań dyscyplin naukowych bliskich historii,

16

zajmujących się pewnymi, najczęściej wąskimi, zagadnieniami. Są to tzw. nauki pomocnicze historii.

Archeologia obecnie traktowana jest jako odrębna nauka. Jej związek z historią jest jednak olbrzymi. Archeolog zajmuje się badaniem najstarszych dziejów człowieka na podstawie wykopalisk, czyli zabytków kultury material-nej. Historyk, odtwarzając dzieje człowieka, żyjącego w czasach, gdy nie zna-no pisma, zdany jest na ustalenia archeologów. Dotyczy to również okresów, z których pozostało mało świadectw pisanych.

Numizmatyka zajmuje się badaniem, opisem i systematyzowaniem mo-net. Dzięki niej dowiadujemy się o sposobach wyrobu pieniędzy, ich składzie chemicznym, a co ważniejsze, możemy datować znaleziska, w których wy-stępują pieniądze, określać kontakty gospodarcze. Dzięki zamieszczonym na pieniądzach wyobrażeniom poznajemy wizerunki wybitnych ludzi lub wartości wyznawane przez społeczności posługujące się danymi monetami. Rolę pieczęci na dawnych aktach prawnych bądź dokumentach oficjalnych oraz informacje o ich wystawcach (osobach, w których imieniu wydawano dokumenty) znamy dzięki sfragistyce. Ta nauka pomocnicza historii jest bli-sko związana z dyplomatyką, zajmującą się badaniem aktów wydawanych przez panujących lub inne ważne osoby. Związkami rodzinnymi (pokrewień-stwa i powinowactwa) między panującymi oraz innymi osobami znanymi z przeszłości zajmuje się genealogia. Dzięki jej badaniom potrafimy tworzyć drzewa genealogiczne, czyli wykresy ukazujące związki pokrewieństwa. Jej osiągnięcia każdy z nas może wykorzystać do poszukiwania swych przodków i wyrysowania własnego drzewa genealogicznego. Herby i zawołania rycer-skie znamy dzięki heraldyce. Natomiast, by odczytać np. stare dokumenty średniowieczne, powinniśmy zapoznać się z dokonaniami paleografii, która zajmuje się badaniem materiałów pisarskich oraz ewolucją pisma – zmia-nami kształtu liter, a także, co ważne, skrótami i zasadami ich stosowania.

Przedstawione wyżej wybrane nauki pomocnicze historii odgrywają w ba-daniach historycznych jeszcze jedną bardzo ważną rolę – dzięki nim możemy rozpoznać falsyfikaty, czyli fałszywe źródła. W ten sposób nasze poznanie przeszłości jest dokładniejsze.

Chronologia jest nauką zajmującą się sposobami mierzenia czasu w przeszłości i określania wydarzeń w czasie. Dość powiedzieć, że w prze-szłości oznaczano daty w różny sposób, np. w Grecji określano czas według olimpiad, w Rzymie od założenia Miasta (Rzymu, co jak się przyjmuje nastą-piło w 753 r. p.n.e.), również według nazwisk konsulów (mawiano, że działo się to za konsulatu …) lub panowania cesarzy, o czym mówi np. fragment Ewangelii wg św. Łukasza (zob. Łk 2, 1-2). Podobnie było i w innych cywili-zacjach. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa przyczyniło się do wprowadze-nia ery chrześcijańskiej, zwanej naszą erą. Jej początkiem jest rok narodzin

17

Chrystusa oznaczony jako pierwszy; przed nim był również rok pierwszy, ale przed naszą erą (inaczej przed Chrystusem). Muzułmanie stworzyli również swoją erę – nasz rok 622 jest dla nich rokiem pierwszym (ucieczka Mahome-ta z Mekki do Medyny, zwana hidżrą).

Dzięki chronologii potrafimy przeliczać daty i zapisywać je w naszym sys-temie mierzenia czasu, czyli przed naszą erą lub naszej ery. W konsekwencji potrafimy umieszczać wydarzenia w porządku chronologicznym, tzn. od naj-starszego do najmłodszego.

Trzeba pamiętać, że przed naszą erą wcześniejsze daty zapisywane są w postaci większych liczb, im późniejsze wydarzenie, tym liczba będzie mniej-sza; z kolei w czasach po Chrystusie zapis wygląda odwrotnie.

Z powyższego wynika, że wcześniej niż 700 r. p.n.e. był 800 r. p.n.e.; że rok 300 p.n.e. jest pierwszym rokiem III wieku p.n.e., a rok 201 p.n.e. – ostatnim III wieku p.n.e.

PeriodyzacjaDzieje człowieka rozumnego rozpoczynają się jakieś 200 tys. lat temu,

a człowieka rozumnego właściwego (homo sapiens) około 40 tys. lat temu; ukształtowane cywilizacje to ostatnie kilka tysiącleci (za najstarszą uznawana jest cywilizacja sumeryjska powstała w IV tysiącleciu p.n.e.). Już te informacje wskazują na potrzebę wprowadzenia podziału dziejów na epoki, czyli doko-nania periodyzacji. Daty ważnych wydarzeń, które uznajemy za przełomowe w dziejach, traktujemy jako granice epok. Możemy również powiedzieć, że pewne wydarzenia rozgraniczają epoki historyczne. Te daty, wydarzenia, a nawet zjawiska nazywamy cezurami.

Spotkać się można z wieloma propozycjami periodyzacji dziejów czło-wieka. Propozycja mająca walor historyczny wyznacza epoki na podstawie materiału, z którego wyrabiano narzędzia i broń. I tak mamy do czynie-nia z epokami kamiennymi: starszą, zwaną paleolitem lub inaczej epoką kamienia łupanego; młodszą, czyli neolitem lub epoką kamienia gładzo-nego. Jako następne wyodrębnione zostały epoki metali: brązu, a potem żelaza. Możemy wyróżnić także dwie popularne i aktualne propozycje po-działu dziejów na epoki: czasy przed naszą erą i czasy naszej ery (przypo-mnij sobie, jakie wydarzenie stanowi cezurę?) oraz prahistorię i historię (cezurą w tym przypadku będzie pojawienie się pisma, a tym samym źró-deł pisanych).

18

Na te ostatnie sposoby periodyzacji nakłada się powszechnie wykorzy-stywany podział dziejów na starożytność, średniowiecze i nowożytność. W ostatniej epoce wyróżniamy dodatkowo czasy najnowsze (historia współczesna). Za cezurę kończącą starożytność przyjmujemy odesłanie insygniów cesarskich z Rzymu do Konstantynopola w 476 roku (mówimy potocznie o upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego). Zdobycie Kon-stantynopola przez Turków w 1453 roku, określane jako upadek Cesar-stwa Wschodniorzymskiego, lub odkrycie Ameryki w 1492 roku to po-wszechnie przyjęte propozycje cezur rozpoczynających czasy nowożytne. Historia najnowsza obejmuje te czasy, które pamiętają ludzie żyjący obec-nie. Inaczej powiemy, że żyją jeszcze świadkowie wydarzeń. Spotykana jeszcze propozycja cezury – zakończenie I wojny światowej, a dla dziejów Polski również odzyskanie niepodległości w roku 1918 – staje się powoli nieaktualna. Kryterium cezury spełnia coraz częściej zakończenie II wojny światowej.

Źródła historycznePrzeszłość poznajemy na podstawie informacji zamieszczonych w wytwo-

rach człowieka, takich jak np.: akty prawne, kroniki, listy, pamiętniki, wspo-mnienia, prasa, budowle, zdjęcia, mapy czy nawet przedmioty codziennego użytku. Są to tzw. źródła historyczne, czyli wszelkie pozostałości umożli-wiające czerpanie informacji o przeszłości. Możemy również powiedzieć, że są to ślady aktywności człowieka zawierające w sobie wiadomości o tym, co było. Źródłem historycznym może być potencjalnie każdy wytwór człowieka, zarówno materialny, jak również niematerialny, np. obyczaje, legendy, które mogą zostać później spisane lub w inny sposób utrwalone.

Praca ze źródłami historycznymi polega na ich analizie. Źródła poddaje-my krytyce zewnętrznej (na lekcjach raczej się z nią nie spotkacie), która ma na celu ustalenie ich autentyczności. Krytyka wewnętrzna ma natomiast za zadanie określenie stopnia wiarygodności przekazu, a więc jego prawdziwo-ści. By ten cel osiągnąć, wypada odpowiedzieć sobie na kilka podstawowych pytań:

• Gdzie i kiedy powstało źródło?• Kto jest jego autorem, do kogo było skierowane?• Jaki był powód jego powstania?• Czy autor był kompetentny w danej sprawie?• Czy autor chciał przekazać prawdziwe informacje? Dlaczego?

Następnie możemy zająć się treścią źródła i jego interpretacją. Jest wiele propozycji klasyfikacji źródeł. Kierując się kryterium przydatności w edukacji szkolnej, możemy przyjąć następujący podział źródeł:

19

ĆWICZENIA1. Czy zgadzasz się z opinią Cycerona na temat historii? Odpowiedz, podając pięć

argumentów.2. Uporządkuj chronologicznie podane daty. Napisz, do której połowy danego wieku na-

leżą: 237 r. p.n.e., 1200 r., 1451 r., 1700 r. p.n.e., 251 r. p.n.e., 2000 r., 753 r. p.n.e., 480 r. p.n.e., 490 r. p.n.e., 1850 r.

3. Jakie informacje możemy uzyskać z zawartości portfela? Czy te przedmioty są źródłami historycznymi? Uzasadnij swą wypowiedź.

4. Zaproponuj „periodyzację” swego dotychczasowego życia, uzasadnij wybrane cezury.

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania

Tukidydes o pracy historyka

Tukidydes, Wojna peloponeska. I 20-22, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa 1953, s. 12-13.

Taki oto obraz starożytności starałem się ustalić na podstawie przeprowadzonych poszu-kiwań; zresztą trudno jest dawać wiarę każdemu dowolnemu świadectwu. Tradycję ustną o dawnych wypadkach przyjmują ludzie bezkrytycznie [...]. Jednakże nie zbłądziłby ten, kto na podstawie wyżej przytoczonych dowodów nabrał przekonania, że właśnie tak było, jak to przedstawiłem, i nie powinien ufać poetom, którzy upiększali i wyolbrzymiali przeszłość, ani też logografom [pisarzom], którzy przedstawiali wypadki w sposób raczej interesujący niż prawdziwy. […] Słuszne tedy byłoby mniemanie, że osiągnąłem, opierając się na oczywistych dowodach, rezultaty wystarczające, jeśli się zważy, że idzie o tak zamierzchłą przeszłość. [...1

Jeśli zaś idzie o wypadki wojenne, nie uważałem za słuszne tego, czego dowiedziałem się od pierwszego lepszego świadka, lub tego, co mi się zdawało, ale tylko to, czego sam byłem świadkiem, albo to, co słysząc od innych z największą możliwie ścisłością i w każdym szczególe

pisane

aktowe• normatywne• dokumenty

narracyjne• relacje historiograficzne• dzieła literackie• pamiętniki• listy prywatne• inne

statystyczne multimedialne niepisane

ikonograficzne(obrazowe)

zabytki architektoniczne

przekazy ustne

zabytki kultury materialnej (przedmioty codziennego użytku)

ŹRÓDŁA HISTORYCZNE

kartograficzne• mapy• plany

20

zbadałem: trudno zaś było dojść prawdy, ponieważ nie zawsze świadkowie byli zgodni w przed-stawianiu tych samych wypadków, lecz podawali je zależnie od sympatii dla jednej lub drugiej strony walczącej i zależnie od swej pamięci.

1. W jaki sposób podchodził Tukidydes do informacji? 2. Dlaczego tak czynił? 3. Dlaczego zasłużył sobie na miano najwybitniejszego historyka starożytności? 4. Jaki to rodzaj źródła historycznego?

2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu

Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu

Bliski Wschód, styk północno-wschodniej Afryki oraz zachodniej Azji stał się miejscem wykształcenia pierwszych cywilizacji. Od obecnej Zatoki Per-skiej, przez północną Mezopotamię, Syrię po Synaj rozciągał się pas tzw.

Warunki naturalne Egiptu i Mezopotamii w starożytności