Upload
dorota-stanczyk
View
239
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Â
Citation preview
PODRÓŻE MARZEŃ
H ILE
PODRÓŻE MARZEŃ
CHILE Historia
Księgozbiór DiGG
ff3 2012
+ KAL ENDARIUM
Najważniejsze daty CZASY PREHISTORYCZNE
13-10 tys. p.n.e. Grupa łowców mastodontów osiedla się w regionie znanym obecnie jako Monte Verde, w pobliżu współczesnego Puerto Montt.
PODBóJ l OSADNICTWO EUROPEJCZVKÓW
1450 Inkowie opanowują pólnocną część Chile, nie podbijają jednak plemion z południa. 1520 Portugalski żeglarz Ferdynand Magellan jako pierwszy Europejczyk widzi Chile. Przepływa przez cie5ninę, nazwaną póżniej jego imieniem. 1533 Hiszpański konkwistador Francisco Pizarro podporządkowuje sobie państwo Inków.
1536 Diego de Almagro, towarzysz Pizarra, podróżuje w poszukiwaniu złota z Cuzco do Copiapó, a następnie doliną rzeki Aconcagua. 1541 Pedro de Valdivia wyrusza na podbój Chile i zakła
da Santiago. 1550-1551 Valdivia zakłada Concepción, Valdivię, Vil
larricę i inne miasta. 1553 Valdivia ginie w pobliżu Concepción z rąk Mapuczów pod wodzą Lautaro. 1557-1561 Nowy gubernator, Garc a Hurtado de Mendoza, przywraca władzę Hiszpanów w Concepción i zakłada Osorno oraz Cafiete. 1599 Podczas buntu Indian zniszczone zostają wszystkie hiszpańskie osady na poludnie od rzeki Bioblo, w Dolinie środkowochilijskiej. XVII w. Rolnictwo staje się głównym sektorem eksporto-
wym Chile. W dużych majątkach (hacjendach lub latyfundiach) zatrudniani są przypisani do ziemi chlopi-Metysi, którzy w encomiendas (ziemie nadawane osadnikom) zastępują tubylców zdziesiątkowanych przez choroby przywleczone z Europy. XVIII w. Około 20 tys. Hiszpanów emigruje do kolonii.
1740 Chile rozlużnia więzy z wicekrólestwem Peru (obejmującym poludnie hiszpańskiego imperium), gdy zostaje dopuszczone do bezpośredniego handlu z Hiszpanią
i innymi koloniami Nowego świata. 1750 Chile otrzymuje pozwolenie na bicie monety.
DROGA DO NIEPODLEGŁOŚCI
1808 Cesarz Napoleon dokonuje inwazji na Hiszpanię, pozbawiając tronu Ferdynanda VII. 1810 Grupa chilijskich obywateli zmusza hiszpańskiego gubernatora do ustąpienia i na wzór hiszpańskich miast wybiera juntę rządzącą w imieniu króla Ferdynanda.
1811 Zbiera się pierwszy chilijski Kongres Narodowy, który przysięga wierność hiszpańskiemu królowi. 1812 Po zamachu stanu rząd Carrery proponuje hiszpańskiemu królowi uznanie chilijskiej konstytucji oraz niepodległości Chile i wprowadza rządy demokratyczne. 1813 Inwazja hiszpańska. 1814 Chilijscy nacjonaliści zostają pokonani pod Rancagua, a ich przywódcy uciekają do Argentyny. 1817 Nacjonaliści pokonują hiszpańskie siły z pomocą
argentyńskiego bohatera, generała Jose de San Martina. 1818 Chile ogłasza niepodległość.
RozwóJ l STABIUZACJA
1823 Zniesienie niewolnictwa.
1829/1830 Długi okres .Konserwatywnej Republiki" pod rządami Diega Portalesa. 1839 Pierwsze banknoty w obiegu. Lata 40. XIX w. Odkrycie srebra na pólnocy zapoczątkowuje rozkwit gospodarki. Chilijscy rolnicy zaopatrują kalifornijskich poszukiwaczy złota. Zostaje założone Magallanes (obecnie Punta Arenas), co pozwala na wykorzystanie europejskich szlaków handlowych. 1843 Założenie Uniwersytetu Chilijskiego; w latach 1867-1883 funkcję rektora pełni l. Domeyko. Od 1848 Do osiedlania się w Chile zachęcani są Niemcy. Rewolucje w Europie powodują napływ imigrantów;
wraz z nimi docierają nowe idee polityczne. Rozpoczyna się budowa pierwszej chilijskiej linii kolejowej. Lata 50. Odkrycie pokładów guana i wybuch sporu z Peru i Boliwią o tereny na pólnoc od Coquimbo. 1860 Wprowadzenie bezpłatnej edukacji na poziomie szkoły podstawowej. 187�1878 Powódż na poludniu i susza na pólnocy - klęska głodu. Problemy w rolnictwie połączone ze spadkiem popytu na srebro skutkują kryzysem gospodarczym.
1879 Chile wypowiada wojnę Boliwii i Peru. 1881 Ostatnie powstanie chilijskich tubylców. Wojsko tłumi bunt, a terytorium Mapuczów zostaje ogłoszone własnością państwową. 1883 Peru oddaje Chile region Tarapac oraz miasta Tacna i Arica. 1884 Boliwia oddaje Chile port Antofagasta. 1891 Wybucha wojna domowa na tle konfliktu o władzę prezydencką. Po swej klęsce samobójstwo popełnia prezydent Jose Manuel Balmaceda.
XX WIEK
1907 Masakra strajkujących górników w Santa Maria de lquique kładzie kres intensywnej działalności związków zawodowych. 1912 Założenie Socjalistycznej Partii Robotniczej. 1918 Rozpoczęcie produkcji syntetycznej saletry. Chilijskie .pustynne złoto" wychodzi z użycia. 1927 Wskutek kryzysu gospodarczego i politycznego do władzy dochodzi pułkownik Carlos lbanez del Campo, który tworzy stabilne państwo. 1929 Zawirowania polityczne ·spowodowane krachem na Wali Street i wielkim kryzysem. 1931 lbanez podaje się do dymisji i emigruje z kraju. 1932 Arturo Alessandri odzyskuje władzę; kraj wkracza
w okres prosperity i politycznej stabilizacji. 1945 Gabriela Mistral laureatką literackiego Nobla. 1949 Kobiety otrzymują prawo do głosowania. 1952 Carlos lbenez del Campo odzyskuje władzę. 1964 Dzięki poparciu Stanów Zjednoczonych w siłę rośnie Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna pod wodzą Eduarda Freia. 1970 Lewicowa koalicja Jedność Ludowa z Salvadorem Allende na czele wygrywa wybory i tworzy pierwszy gabinet socjalistyczny. 1971 Rząd Allende nacjonalizuje kopalnie miedzi w ramach radykalnego programu reform. Poeta Pablo Neruda otrzymuje literacką Nagrodę Nobla. 1973 Zamach wojskowy obala rząd Allende. Allende zostaje zabity lub popełnia samobójstwo w pałacu La Moneda w Santiago, a do władzy dochodzi generał Augusto Pinochet. W czasie rządów jego reżimu giną tysiące ludzi, a wielu innych cierpi z powodu tortur. 1980 Nowa konstytucja dopuszcza referendum na temat dalszych rządów junty w 1988 r. 1982/1983 Gwałtowny kryzys gospodarczy powoduje strajki i protesty.
PIIPRZEDłiiE STRONY: Obecność Ameryki Łacińskiej
(Presencia de·America Latina), fresk Jorge Gonzaleza Camareny; Pinacoteca, Concepción. Po LEWEJ: Diego de Almagro. Po PRAWEJ: "Nie" dla Augusta Pinocheta.
KAL ENDARIUM +
1986 Nieudany zamach na życie Pinocheta. 1988 54% głosujących w referendum odrzuca reżim Pinocheta. 1989 Wybór chadeka Patricia Aylwina Azócara na prezydenta oznacza powrót kraju na drogę rządów demokratycznych. Konstytucja z 1980 r. zapewnia Pinochetowi stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych. Lata 90. Okres intensywnego wzrostu gospodarczego, gwałtowna poprawa koniunktury, choć dystrybucja zysków nadal pozostaje bardzo nierównomierna. 1991 Narodowa Komisja Prawdy i Pojednania oskarża wojskowych o pogwałcenie praw człowieka, jednak niewielu z nich dosięga kara. 1994 Eduardo Frei, syn prezydenta z lat 60., staje na czele rządu chrześcijańskich demokratów. 1998 Pinochet ustępuje ze stanowiska głównodowodzą-
cego i otrzymuje dożywotnie stanowisko w senacie, zastrzeżone w konstytucji z 1980 r. Pod koniec roku odwiedza Wielką Brytanię. Hiszpania występuje z wnioskiem o jego ekstradycję pod zarzutem pogwałcenia praw człowieka obywateli hiszpańskich. Pinochet, zatrzymany w areszcie domowym, oczekuje na decyzję. 2000 Brytyjski minister spraw zagranicznych Jack Straw zezwala Pinochetowi na powrót do Chile, uzasadniając decyzję jego stanem zdrowia. Prezydentem zostaje Ricardo Lagos, lider koalicji socjalistów i chadeków. 2002-2005 Procesy Pinocheta: ze względu na stan zdrowia były dyktator zostaje uznany za niezdolnego do odpowiadania w sprawach dotyczących zbrodni reżimu, sąd pozbawia go jednak immunitetu i umożliwia wszczęcie przeciw niemu dochodzenia o nielegalne wyprowadzenie za granicę 17 mln USD. O
HISTORIA +
DZIKIE POGRANICZE Przed przybyciem Europejczyków spoleczności zamieszkujący dzisiejsze Chile byly tak
zróżnicowane jak ziemie, które zajmowaly. Warunki naturalne pomagaly plemionom
z poludnia w skutecznym odpieraniu ataków Inków, a potem również Hiszpanów.
Chile nigdy nie było głównym celem południowoamerykańskich podróżników czy kolonizatorów. Inkowie przybyli z Peru
w XV w., niecałe sto lat przed Europejczykami. Tupac Yupanqui pokonał północne plemiona i wprowadził inkaskie rządy aż po tereny obecnego Santiago.
W porównaniu z Araukanami z dalekiego południa tubylcze kultury Atacameiio i Diaguita, od stuleci walczące o byt na północnych pustyniach, były społeczeństwami dobrze zorganizowanymi. Obie te grupy tworzyli rolnicy, uprawiający groch, kukurydzę, ziemniaki i kokę. Wykorzystanie technik nawadniania wskazuje, że istniała wśród nich władza centralna na tyle silna, by móc narzucić swoje zasady małym społecznościom. Hodowano lamy, wytwarzano tkaniny, kosze i zdobione naczynia oraz prowadzono handel z ludami Peru. Plemię Atacameiio mumifikowało swoich zmarłych przygotowując ich do życia po śmierci, a Diaguita zabierali ze sobą do grobu żony. O tych cywilizacjach wiadomo niewiele. Ocenia się, że ich populacja liczyła 80 tys. osób.
Niezwyciężone plemiona Opozycja wobec inkaskiego panowania była silna na obszarach położonych na południe od dzisiejszego Santiago. Plemiona Araukanów, liczące razem ponad milion osób, zamieszkiwały tereny od rzeki Aconcagua (na południe od Valparaiso) po wyspę Chiloe. Dzieliły się na trzy główne grupy, mówiące tym samym językiem, ale o znacznych różnicach kulturowych.
Picunche ("ludzie północy") zamieszkiwali żyzną Dolinę Środkowochilijską, między rzekami Aconcagua i Biobio. Uprawiali te same rośliny co Diaguita i Atacameiio na północy, ale dzięki umiarkowanemu klimatowi i dobrze nawodnionej glebie mogli to robić znacznie mniejszym na-
Po LEWEJ: piękny stary gobelin, kultura Atacameiio.
Po PRAWEJ: mumia Atacameiio w Muzeum Gustavo
Le Paige; San Pedro de Atacama.
kładem pracy. Żyli w małych, pokojowo nastawionych, samowystarczalnych grupach rodzinnych i nie byli w stanie odeprzeć ataku Inków.
Inkascy najeźdźcy porzucili plany podboju dwóch mniej uległych plemion z południa, któ-
rych sami nazywali "ludami buntowników". Mapucze ("ludzie ziemi") prowadzili niepewną egzystencję w regionie między rzekami ltata i Tolten, uprawiając prowizoryczne poletka w gęstym lesie i przemieszczając się, gdy ziemia uległa wyjałowieniu. Podobnie żyli Huilliches ("ludzie południa"), zajmujący obszar między To l ten a wyspą Chiloe. W obu grupach było wielu wojowników, służących pod jednym wodzem wyłącznie podczas wojny. Inkowie zrezygnowali również z podporządkowania sobie luźno rozmieszczonych wędrownych plemion Pehuenches, Puelches i Tehuelches, które nie uznawały władzy centralnej i nie znały pojęcia daniny. Nowi władcy ustalili granicę na rzece
+ HISTORIA
Cachapoal koło Rancagui, a resztę Araukanów zostawili samym sobie.
Inkowie nie ingerowali w zwyczaje i praktyki skolonizowanych ludów, dopóki te płaciły daninę w złocie i sile roboczej. Ich panowanie trwało niecałe 40 lat, po czym wskutek eskalacji walk wewnętrznych inkaskie wojska wycofały się z Chile do Cuzco (dziś w Peru). Ostateczny cios ich imperium zadał hiszpański konkwistador Francisco Pizarro.
Trwałym wkładem Inków w infrastrukturę Chile był "Szlak Inków", czyli sieć dróg, które na południu sięgały aż do Talki. Istniały trzy szlaki - wzdłuż wybrzeża, przez pustynię oraz
wzdłuż Andów przez płaskowyż Altiplano. Później korzystali z nich hiszpańscy podróżnicy, pragnący dotrzeć do obozowisk w Peru.
Początek hiszpańskiego podboju Pierwszym Europejczykiem, któremu dane było zobaczyć Chile, był portugałski żeglarz Ferdynand Magellan - l października 1 520 r. przepłynął przez cieśninę nazwaną po latach jego imieniem. Przyjrzał się nowemu lądowi i popłynął dalej wzdłuż wybrzeża. Jako drugi zjawił się towarzysz Pizarra, Diego de Almagro, który gnany nadzieją na znalezienie skarbów wraz z kilkuset towarzyszami przebył w 1 536 r. Kordylierę od Cuzco do Copia-
pó, gdzie został przyjaźnie przyjęty przez tubylców. Dalej śmiałkowie powędrowali doliną rzeki Aconcagua, na próżno przez całą drogę poszukując kopalń złota, o których opowiadali Inkowie.
80 ludzi pod wodzą samotnego kapitana ruszyło w kierunku Cieśniny Magellana. Dotarli tylko do rzeki ltata i powrócili z zatrwaźającymi opowieściami o okrutnych tubylcach. Morale wyprawy spadło, a jej uczestnicy sprzeciwili się propozycji przywódcy, by zostać na miejscu i skolonizować nowe obszary. Almagro powrócił do Peru w 1 537 r. i podjął próbę pozbawienia Pizarra władzy nad Andami. Pokonany w wojnie domowej, bunt przypłacił życiem.
Chile stało się nagrodą dla jednego z popleczników Pizarra. Pedro de Valdivia wyruszył na południe, zyskując obietnicę, że będzie mógł przejąć całą ziemię, jaką zajmie. Bezowocna podróż Ałmagro zniechęciła jednak poszukiwaczy szczęścia, więc Valdivia miał kłopoty ze znalezieniem towarzyszy. W końcu wyruszył z zaledwie tuzinem ochotników i swoją wierną kochanką Ines de Suarez. Jak jednak przewidział, po drodze dołączyli do niego maruderzy z innych ekspedycji, i gdy zbieranina kolonizatorów dotarła do rzeki Mapocho w żyznej Dolinie Środkowochilijskiej, liczyła już 1 50 osób. Tam, 12 lutego 1 54 1 r., założono pierwszą osadę- Santiago.
Zmuszani do służenia przybyszom Mapucze zbuntowali się już po kilku miesiącach nowych porządków. Ił września miejscowy wódz Michimalongo zaatakował osadę podczas nieobecności
aldivii i większości jego ludzi. Obok nielicznych mężczyzn, którzy mogli stanąć do boju, była odziana w kolczugę Ines de Suarez. Hiszpanie odnieśli zwycięstwo, ale osada spłonęła, a wszystko co mieli: żywność, nasiona, a nawet ubrania, zostało zniszczone.
Mimo głodu i niedostatku Valdivia zakochał ię w nowej krainie i opisywał ją królowi z wiel
kim entuzjazmem: "Życie w tym kraju nie ma obie równych. Zima trwa tylko cztery miesiące,
a lato jest tak łagodne, i wieje tak delikatny wietrzyk, że można przebywać przez cały dzień na słońcu i nie ponieść żadnego uszczerbku na zdrowiu. Porośnięta mnóstwem trawy kraina pozwala wykarmić bydło i hodować wszelkie rośliny. Jest dużo pięknych drzew, które mogą posłużyć do budowy domów i łatwo dostępne drewno, potrzebne zarówno na opał, jak i do pracy obfitujących w surowce kopalń. Jakby Bóg stworzył tu wszystko tak, by zawsze było pod ręką".
Po LEWEJ: jedna z ostatnich twierdz Inków w Chile.
Po PRAWEJ: lnes de Suarez broni hiszpańskich
umocnień.
DZIKIE POGRANICZE +
Śmiercionośne złoto Mapuczów podporządkowano stopniowo w całej Dolinie Srodkowochilijskiej. Valdivia nadawał swoim poplecznikom ziemię wraz z grupami Indian, którzy mjeli pracować w encomiendas. Teoretycznie Hiszpanie mieli być odpowiedzialni za opiekę nad populacją tubylców i za ich nawrócenie, jednak w praktyce zakładali feudalne majątki, w których rdzenni mieszkańcy zostawali niewolnikami pracującymi na roli lub poszukującymi złota.
W 1550 r. Valdivia założył Concepción, a rok później osady Imperial, Valdivia, Villarrica i Angol. W każdej miejscowości zostawiał 50-60
ludzi, którzy mieli budować "miasto" przy pomocy podbitych Mapuczów. Jego oddziały były jednak rozmieszczone zbyt rzadko. Pod koniec 1 553 r. opuścił Concepción, mając ze sobą zaledwie 50 ludzi. W Boże Narodzenie dotarli do fortu Tucapel i zobaczyli tylko dymiące zgliszcza . Gdy oglądali gruzy, zostali zaatakowani przez Mapuczów. Do zmierzchu zginęła większość Hiszpanów, w tym i sam Valdivia. Legenda głosi, że został przywiązany do drzewa, a do ust wlano mu stopione złoto.
Zwycięzcą okazał się La u taro, który pracował dla najeźdźców, zanim zdecydował się z nimi walczyć. Podobno jako pierwszy Ma pucz, pojął,
+ HISTORIA
że H iszpanie i konie, zwierzęta zupełnie w Chile nieznane, to oddzielne istoty. L autaro ruszył na Santiago, ale w nocy przed planowanym atakiem zasztyletował go zdrajca. Morale jego ludzi uległo pogorszeniu, po czymjeszcze zdziesią tkowała ich ospa. Santiago ocalało.
Po śmierci Valdivii o stanowisko gubernatora walczyło trzech rywali. Dopiero w 1 557 r. przybył nowy gubernator z Peru, Gard a H urtado de Mendoza, który przywrócił hiszpańskie panowanie w rejonie Concepción, odbudował miasto i podporzą dkował sobie miejscowych Mapuczów. Powstały dwie nowe osady, Osorno i Cai'i ete.
Okres rzą dów tego gubern atora (do 1 56 l r.) był ostatnią fazą podboju.
H iszpanie, którzy zamiast regularnej armii mieli tylko oddziały obywatelskich ochotników, nie mogli wygrać wojny z Araukanami. Pod koniec XVI w. gubernator Martin Gard a Ofi ez de L oyola stracił życie podczas buntu tubylców. Zniszczono osady na południe od rzeki Biobio, a jej północny brzeg stał się granicą terytorium hiszpańskiego. Kolonia l iczyła wówczas ok. 5 tys. Europejczyków.
Życie na dzikim pograniczu Walki z Araukanarni trwały przez całe kolejne stulecie i większą część następnego. Regularnie zdarzały się bunty i masakry. Gubernator za-
mieszkał na stałe w granicznym mieście Concepción. Koloniści zrozumieli wreszcie, że w Chile nie ma złotych rzek ani baśniowych srebrn ych miast, bogactwo zaś trzeba czerpać z ziemi lub kopalń. Tubylcy i Metysi byli zmuszani do pracy, a nowa kraina szybko zaczęła eksportować pszenicę, miedź, skóry i wino.
H iszpańscy urzędnicy przysyłani z Madrytu nie byli w stanie narzucić prawa i porzą dku. Okrutna i pozbawiona skrupułów doi'i a Catalina de los Rios y L isperguer, znana jako la Q uintrala, była wcieleniem najgorszych aspektów kolonizacji w XVI w. Ta dama z wyższych sfer - oskarżana o otrucie własnego ojca - odcięła ucho jednemu z kochanków, a innego zaprosiła na schadzkę, po czym kazała go zamordować, a sama przyglą dała się, jak umiera. Według jej kaprysów zabijano lub okaleczano "istoty niższe" , czyli służą cych i niewolników.
Również wielu duchownych nie dawało lepszego przykładu. Kronikarze wspominają o bójkach między augustianami i franciszkanami. Biskup musiał zakazać odwiedzania domów gry i posiadania kart przez duchownych. To właśnie hazard był główną rozrywką mężczyzn i namiętnością nowych koloni i . Podstawowe znaczenie, zarówno dla kobiet, jak i niektórych mężczyzn, miał także strój - im bogatszy i bardziej ozdobnie haft owany, tym lepszy.
Wpływy kulturowe Cywilizacja europejska pojawiła się w Chile przed końcem XVII w. Dzięki wpływom francuskich Burbonów, którzy rzą dzili w tym czasie H iszpanią , do dalekich kolonii zawitały kultura i dobre maniery. Gubernator Cano de Aponte przyjechał do nowej kwatery w 1 720 r., wiozą c
"23 skrzynie z meblami i zastawą , klawikord, czworo skrzypiec, harfę i andaluzyjskie tamburyna, oraz prowadzą c 1 5 mułów obładowanych piękną odzieżą " .
Jezuici sprowadzili z Europy rzemieślników: architektów, tkaczy, malarzy, rzeźbiarzy oraz farmaceutów. Stworzyli także największą bibliotekę w kolonii - do połowy XVII I w. zebrali 20 tys. ksią żek. Chile znalazło się na drodze do zostania bogatym i silnie zeuropeizowanym państwem, które później stawiane było za przykład uboższym, nowo powstałym krajom Ameryki Łacińskiej . O
Po LEWEJ: Pedro de Valdivia.
Po PRAWEJ: założenie Santiago.
HISTORIA +
NIEPODLEGŁOŚĆ l DOBROBYT Po zdobyciu niepodleg/ości nic już nie mo g/o powstrzymać nowej republiki
-gospodarka Chile stal a się jedną z najsilniejszych w Ameryce Poludniowej.
H iszpania próbowała chronić swoje kolonie prze d obcym i wpływam i. Zakazała wwozu publikacj i drukowanych poza własnym i
granicam i, a na podle głych sobie ziem iach zabroniła używania m aszyn drukarskich. Koloniści podróżowali je dnak do Europy, sprowadzając
"nie le galne" książki i nowe idee . Re wolucja francuska i bunt kolonii brytyj
skich w Ame ryce Północnej pod konie c XVI I I w. dostarczały odm ie nnych wzorów postępowania. Eksce sy francuskich buntowników m ogły odstraszać, ale działania praktycznych i odważnych Ame rykanów z Północy zachęcały ich południowych sąsiadów do naśladowania.
H iszpańskie kolonie zawdzięczają n ie podle głość am bicjom Napole ona. Gdy ce sarz Francuzów naje chał Hiszpanię, zm usił króla Fe rdynanda V I I do abdykacji i wyniósł na tron swoje go brata Józe fa Bonaparte, co wywołało sprze ciw Hiszpanów. Znam ie nici obywate le wie lu m iast zawiązywali w nich re gionalne junty, m ające rządzić w im ie niu odsunięte go od władzy króla. Wkrótce lokalne organizacje prze kazały władzę ce ntralnej juncie w Se willi.
Nowy Kongres
Hiszpański gube rnator w koloniach był zdania, że junta w Se willi m oże rządzić pod nie obe cność prawowite go króla. Wie lu kolonistów uważało je dnak, że ich status je st taki sam jak m iast w Hiszpanii, i że powinni wybrać własną władzę podle głą tylko królowi.
Tak te ż się stało w Chile . Nie kom pete ntne go hiszpańskie go gube rnatora zm uszono do ustąpie nia na rze cz Chilijczyka Don Mate o de Toro Zan1 brano. Kolejnym krokiem było stworze nie rządzącej junty. W Chile gubern ator zwołał cabildo abierto, form alne spotkanie najważniejszych obywate li, które podczas posie dze nia 1 8 wrze śnia 1 8 1 O r. wybrało juntę, przysięgającą wie mość królowi.
Pie rwszym zadaniem było zape wnie nie ochrony nowem u narodowi. Utworzone zostały bata-
Po LEWEJ: La Visión de San Martin, obraz w Instytucie
San Martiniano; Buenos Aires, Argentyna.
Po PRAWEJ: piechur chil ijskiej armii rewolucyjnej.
li on pie choty, dwa szwadrony kawale rii oraz artyle ria. Do Anglii i Arge ntyny wysłano em isariuszy, którzy m ie li kupić broń. W nadzie i na wsparcie gospodarki wpływam i z cła zade klarowano swobodę handlu z wszystkim i państwam i.
Wre szcie junta zwołała Kongre s Narodowy, który m iał re pre ze ntować naród oraz gwaran-
tować, że nie dojdzie do nadużycia władzy- były to dwie radykalne idee, które prze niknęły z Europy i Stanów Zje dnoczonych. Uprawnie ni do głosowania byli ci, którzy " z powodu swe go m ajątku, pracy, tale ntu czy cnót cie szą się uznaniem w m iejscu zam ie szkania i m ają co najmn iej 25 lat" . Wybrali oni de putowanych, którzy
" dzięki patriotycznym cnotom, tale ntom i rozsądkowi zasłużyli na uznanie współobywate li" .
Wybory rozpoczęły się na początku 1 8 1 1 r. Pie rwszy Kongre s Narodowy ze brał się 4 l ipca, a parlan1e ntarzyści ponownie przysięgli wie rność hiszpańskiem u królowi. W większości byli to konse rwatywni właścicie le ziem scy, którzy chcie l i
+ HISTORIA
ograniczyć reformy do minimum. Energiczna elita domagał a się radykalnych zmian.
Zamach stanu
Pierwsi po wł adzę nad narodem sięgnęli Carrerowie. Trzej bracia - Jose M iguel, Juan Jose i Lu i s oraz ich siostra Javiera pochodzili z bogatej rodziny z Santiago. Ich idee był y jednak zbyt radykalne, jak na tamte czasy. 4 listopada 1 8 1 1 r. Juan Jose i Jose M iguel wdarli się na czele tł umu do Kongresu i przedstawili listę " żą dań ludu" . Był to w istocie zamach stanu. Zastraszony Kongres wyraził zgodę na pozbycie się niektórych, najbardziej konserwatywnych przedstawicieli
i powoł anie junty wykonawczej . Przyspieszono reformy, ale Carrerom to nie wystarczał o. Jose Miguel zm usił Kongres do powoł ania nowej junty i stanął na jej czele, a w grudniu 1 8 1 1 r. rozwią zał parlament.
Rodzina Carrerów dą żył a do niepodległ ości Chile, ale w swych dział aniach reprezentował a mniejszość. Jednym z pierwszych jej przedsięwzięć był o zdobycie prasy drukarskiej i powierzenie jej księdzu-radykał owi znanemu jako Fray Camilo H enriquez, który zaczął wydawać tygodnik " La Aurora de Chile", peł en rewolucyjnych idei zwią zanych z suwerennością ludu.
W 18 12 r. rzą d ogł osił nową Konstytucję. Formalnie nadal uzn awał a ona zwierzchność hiszpańskiego monarchy, jednak pro ponował a, by w za-
mian król uznał Konstytucję i suwerenność Chile. Nowa Konstytucja określał a także prawajednostki i ustalał a ogr aniczenia dla uprawnień rzą du, który miał być wybierany prz ez l ud. Był a to olbrz ymia zm iana w stosunku do rzą dów monarchy.
Większość rodaków Jose M iguela Carrery, zwł aszcza arystokracja, nie był a gotowa na tak rewolucyjne gesty. Nie zachwycał ich ani narodowy lider, ani jego idee. Zanim jednak podjęto jakieś kroki, do akcji wkroczyli H iszpanie.
Wojny o niepodległość 26 marca 1 8 1 3 r. do Doliny Środkowochilijskiej weszł y hiszpańskie wojska - oficerowie z Peru
i 2 tys. żoł nierzy rekrutowanych spośród rojalistów z Valdivi i i Chiloe. Zajęł y Talcahuano i Concepción, po czym ruszył y na pół noc. Carrera objął dowodzenie armią i zorganizował obronę stolicy wraz z innym przywódcą wojskowym, Bernardem O'H igginsem.
O' H iggins należał do elity rzą dzą cej. Był nieślubnym synem gubernatora Ambrosia O'H igginsa - Irlandczyka, który wyemigrował przez H iszpanię i Peru do Chile, gdzie był jednym z najskuteczniejszych zarzą dców. Bern ardo przyszedł na świat ze zwią zku swego ojca z damą z Chill<i n - Doiią Isabel Riquelme. Uczył się w szkoł ach w Limie i w Anglii.
Po powrocie do Chile O'H iggins został wybrany deputowanym do Kongresu. Potem zasł ynął
NIE PODLE GŁOŚĆ l DOBROBYT +
jako przywódca wojskowy, a w 1 813 r. zastą pił porywczego Jose M iguela Carrerę na stanowi-ku gł ównodowodzą cego armią . Przed końcem
roku sprawy przybrały niepomyślny obrót. Negocjowano rozejm z H iszpanią. Obie strony był y wyczerpane walkami.
W marcu 18 14 r. podpisano traktat w Lircay. Bracia Carrera i ich żołnierze rozpoczęli bunt, po czym znowu sięgnęli po wł adzę. O' H iggins wyruszył w drogę z zamiarem obalenia nowego reżimu. Zanim jednak doszło do starcia z Carrerami, dotarł y do niego wieści o kolejnej armii rojalistów, która zeszła na lą d w Talcahuano. Podzieleni i niezbyt dobrze przygotowani patrioci podjęli walkę pod Rancaguą . l paź dziernika zostali pokonani . O' H iggins i rodzina Carrera uciekli do Argentyny.
Hiszpania odzyskuje władzę
Jak na ironię, wł aśnie powtórny podbój hiszpański ostatecznie przekonał Chilijczyków, jak bardzo jest im potrzebna niepodległ ość. H iszpanie próbowali cofną ć czas do 1 8 1 O r. Wszystkie reformy rzą du patriotów, od wolnego handlu po zniesienie niewolnictwa, został y anulowane przez rojalistów.
Rozpoczęł y się prześladowania niepodległ ościowców. Wielu z nich zostało skazanych na wygnanie - niektórych zesł ano do jaskiń na wyspach Juan Fermi ndez. Rozstrzeliwano nacjonalistów osadzonych w więzieniu publicznym w Santiago. Pozostali obywatele musieli udowodnić swoją lojalność wobec korony. Urzędników-patriotów pozbawiano stanowisk lub mają tków, wszyscy bogaci musieli pł acić wysokie grzywny. Chilijczykom nie wolno był o podróżować bez zezwolenia ani posiadać broni. Zakazano publicznego świętowania i zamknięto domy gry.
Tymczasem niedobitki armii patriotów pod wodzą O' H igginsa dołą czył y do wojsk argentyńskiego generała Jose de San Martina i spędziły dwa kolejne lata w Mendozie, przygotowują c się do ataku. Sieć szpiegów pozwalał a im utrzymywać kontakty ze zwolennikami w Chile. Dowódcą tajnych agentów był Manuel Rodriguez, młody prawnik, który pomagał oddziałom partyzanckim nękać H iszpanów. Rodriguez wyrósł na bohatera narodowego: opowieści o jego spry tnych przebraniach i ucieczkach z rą k H iszpanów stały się I e-
Po LEWEJ: Bernardo O'Higgins, któremu Chile
zawdzięcza niepodległość.
Po PRAWEJ: duchowni na początku XIX w.
gendarn e. Pewnego razu skrył się w klasztorze Franciszkanów i przebrany w mnisie szaty oprowadzał swoich prześladowców po klasztornych zabudowaniach, by im pokazać, że go tam nie ma. Innym razem, kiedy ukrył się pod strojem żebraka, uprzejmie pomógł hiszpańskiemu gubernatorowi wysią ść z powozu. Nawet jeśli nie wszystkie opowieści były prawdziwe, pomagał y podtrzymywać w ludziach ducha walki.
Triumf nacjonalistów
W 1 8 1 7 r. O' H iggins i San Martin uznali, że są gotowi. I ch "armia andyjska" zł ożona z 3,6 tys. żoł nierzy przekroczył a góry. 12 lutego pokona-
ł a oddział y rojalistów pod Chacabuco i triumfalnie wkroczyła do Santiago, witana przez tłumy Chilijczyków.
Pierwszym zadaniem było stworzenie nowego rzą du. Tytuł director supremo otrzymał O' H iggins. l stycznia 1 8 1 8 r. nowy reżim ogłosił niepodległość Chile. Wojna jednak trwał a. Rojaliści wzmocnieni nowymi siłami kontratakowali od strony Peru, zajmują c miasto Talca. Patrioci szybko odzyskali pozycje, a 5 kwietnia 1 8 18 r. zadali H iszpanom ostateczną klęskę pod Mai po. Ta bitwa przesą dziła o przyszł ości państwa.
O' H iggins walczył o niepodległ ość pozostałej części Ameryki Poł udniowej, gdyż Chile nie mogł o być bezpieczne mają c za są siada opanowane przez rojalistów Peru. Utworzono marynarkę
+ HISTORIA
pod wodzą Szkota lorda Cochrane'a, ściąga- Jose Miguela. Rozkazy wykonanja egzekucji wy-jąc skąd się dało (głównie z zagraru cy) maryna- dało prawdopoda bill e tajne stowarzyszeru e, zna-rzy i ofi cerów. W 1 8 1 9 r. nowe siły patrolowały n e jako Logi a Lautarina, założone przez O' H ig-wybrzeża Peru, przechwytując GWAŁTOWNE ZMIANY ginsa i San Martina w 1 8 1 5 r. zaopatrzenie. Pod koniec roku Ocalała tylko Javiera Carrera, fl ota zdobyła Valdivię - jedną W pierwszych 131atach która wróciła do Chile po dymi-z ostatnich twierdz rojalistów niepodległości w Chile pojawiło sji O'H igginsa. w Chile. się pięć projektów konstytucji, Nie lada problem dla nowego
20 VIII 1 820 r. armja andyjska, a rząd zmieniał się rządu stanowił Manuel Rodd -składająca się już głównie z Cru- jedenaście razy. guez, bliższy Car rerom liż O'll ig-lijczyków, ale wciąż dowodzo- ginsowi. Był to nieprzejednany, na przez Argentyńczyka San Martina, wyruszyła a przy tym populamy przywódca. O' H jggins pro-na Peru. Zdobycie L imy i ostateczna porażka ponował mu luksusowe wygnanie, chcąc wysyłać ll iszpanów przypieczętowały njepodległość Chile. go jako dyplomatę do Stanów Zjednoczonych,
Kłopoty nowej republiki Po wywalczeniu niepodległości Cru lijczycy musieli znaleźć sposób, jak po dwóch i pół wieku monarchii absolutnej zaprowadzić porządki republikańskj e. Większość reform i próbnych wersji Konstytucji weszło w życie bez większych problemów, ale ru e zawsze cieszyły się one populam ością. W 1 823 r. O'll iggins napotkał na silny opór arystokracji posiadającej wielkie majątki ziemskie. Został zmu zony do poda m a się do dymisji , po czym wrócił do Peru, gdzie przeżył resztę życia, marząc o powrocie. Zmarł w 1842 r., a jego ciało sprowadzono do Chile dopiero w 1 869 r.
ie lepszy był los rewolucjoru stów. W 1 8 18 r. dwóch spośród braci Carrera rozstrzelali Argentyńczycy. Trzy lata późnjej w Mendozie stracono
ale Rodriguez odmówił. Został wtrącony do więzienia, a w 18 1 8 r. - jak głosił ofi cjalny raport - zastrzelony "podczas próby ucieczkj".
Większość dekady zdorru nowała jednak walka rru ędzy konserwatywnyrru właścicielamj ziemskjrru i Kościołem a cru l ijskimi liberałarru , którzy cieszyli się poparciem rru eszczaństwa i eb t intelektualnych. L iberałowie pozostali u władzy do 1 829 r., kiedy stracili kontrolę nad Santiago i adrru nistracją.
W 1 833 r. konserwatyści wprowadzili auta rytamy model rządów, który utrzymał się przez następne stulecie. Cała władza skupiała się w ręku prezydenta, a Kongres obradujący jedynie przez cztery rru esiące, stanowił dla ru ego tło. Prezydent rru ał prawo wetowania ustaw i wyznaczał osobi-
NIE PODLE GŁOŚĆ l DOBROBYT +
stych przedstawicieli w każdej prowincji . Mógł także sprzeciwić się powołaniu elektorów, co dawało mu niezwykły wpływ na wybór kongresmenów i własnego następcy.
Konserwatywne wartości Prawdziwym przywódcą konserwatywnego rzą du, choć nigdy niekandydują cym na prezydenta i wolą cym rzą dzić zza kulis, był Diego Portales - począ tkowo bardziej znany jako biznesmen . To on stworzył w Chile silnie scentralizowany system rzą dów. Podobnie jak inni przywódcy niepodległościowego rzą du, popierał abstrakcyjne liberalne idee, ale na co dzień głosił, że Ameryka Łacińska "nie jest gotowa" na demokrację.
ie wyjaśniał przy tym dokładnie, kiedy miałaby nastą pić transformacja, ani w jakich warunkach skoń czy się "oświecona dyktatura" .
Portales argumentował: "Musimy przyją ć system republikański, ale rozumiem go tak: silny, scentralizowany rzą d, którego członkowie dają przykład cnoty i patriotyzmu, w ten sposób wspierają c obywateli na drodze porzą dku i cnoty. Kiedy zapanuje moralność, nadejdą prawdziwie liberalne rzą dy, wolne i pełne idei, w których będą mogli brać udział wszyscy obywatele" . Innymi słowy, Portales był całym sercem za demokracją , ale jeszcze nie w tym czasie.
Kongres tworzył nową konstytucję, a Portałes walczył o narzucenie swojej władzy rzą dowi centralnemu. Pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych i zagranicznych, armii i marynarki. Oczyścił wojsko z przywódców-buntowników, zsyłają c niektórych z nich do Limy. Przeprowadzono reorganizację akademii wojskowej , a oficerom miano przywrócić profesjonalny, apolityczny status, jaki posiadali przed zdobyciem niepodległości . Aby do tego zachęcić, Portales na nowo wprowadził system lokalnych milicj i, lojalnych wobec rzą du.
Wojsko skutecznie wypleniło bandy grasują ce na terenach wiejskich. Reformy gospodarcze i finansowe spowodowały zmniejszenie liczby żołnierzy i urzędników państwowych, wprowadziły też sprawniejszą księgowość i kontrolę fiskalną . Wpływ Portalesa w tych latach był tak duży, że w 1 833 r. konsul brytyjski napisał w liście do domu: "Wszystkie przedsięwzięcia rzą du pochodzą od niego [Portalesa] i żaden or-
Po LEWEJ: Valparaiso, w XIX w. jeden z najbardziej
ruchliwych portów świata.
Po PRAWEJ: miasto targowe na południu, lata 60. XIX w.
gan pań stwowy nie ośmieli się wykonać jakiegokolwiek rozkazu bez jego jednoznacznej zgody . . . " .
W 1 838 r. Portales został zamordowany przez przeciwników politycznych, ale stworzony przez niego model organizacji politycznej państwa przetrwał jeszcze niemal sto lat. Głęboko konserwatywna biurokracja chilijska była lepiej zorganizowana i charakteryzowała się mniejszą korupcją niż inne rzą dy w regionie. Natomiast wyrażane przez Portalesa życzenie rozszerzenia demokracji na całe chilijskie społeczeństwo stało się realne o wiele później, w następstwie poważnych konfliktów społecznych.
Stabilizacja i dobrobyt Wiek X I X przyniósł Chile jako taką stabilizację, choć w zwią zku z niedemokratycznym sposobem wybierania prezydentów w latach 50. pojawiła się przemoc i niepokoje społeczne. Problemy te na pewien czas rozwią zano za pomocą reformy systemu wyborczego w począ tkach lat 70.
Przez prawie cały XIX w. silna władza pall stwowa doglą dała wzrostu gospodarczego, opartego na handlu zagranicznym oraz eksporcie miedzi i srebra. Podobnie jak są siednia Argentyna, Chile wspierało imigrację z Europy. Na południu największymi i najbardziej zyskownymi mają tkami zarzą dzali przybysze z Niemiec, a dominacja Europy w handlu zapewniła kluczowe pozycje w innych sektorach chilijskiej gospodarki
+ HISTORIA
Brytyjczykom i Francuzom. Ci pierwsi panowali w transporcie morskim. W 1 825 r. do portu Valparaiso zawinęło 90 brytyjskich statków, przy 70 ze Stanów Zjednoczonych. 15 lat później liczba brytyj skich statków uległa podwojeniu, a amerykańskich - spadła. W 1875 r. Wielka Brytania kupowała 70% dóbr eksportowych Chile i sprzedawała tam 40% własnych towarów.
Siły rynkowe
Główną przyczyną prosperity Chile był eksport miedzi . W 1 826 r. sprzedano za granicę 60 t tego surowca, w 1 8 3 1 r. już 2 tys. t, a w 1835 r. 1 2,7 tys. t. W 1860 r. miedź stanowiła 55% eks-
portu Chile. To dzięki jej sprzedaży Chile przekonało się, jakie są korzyści i zagrożenia płyną ce z dołą czenia do światowej gospodarki. Rewolucja przemysłowa w Wielkiej Brytanii spowodowała błyskawiczny wzrost popytu na miedź w latach 30., ale Chile bardzo też ucierpiało z powodu gwałtownego załamania w branży w latach 50. i 70. XIX w. Od tego czasu zmieniają ca się co dnia cena miedzi na londyńskiej giełdzie metali stała się narodową obsesją .
Kolejnym problemem, z którym musiało się zmierzyć ówczesne Chile, były koszty ponoszone w zwią zku z oddaleniem od światowych centrów gospodarczych. W latach 40. kraj m alazł nowy zyskowny rynek dla swej pszenicy i mą ki: Kaliforn ię czasów gorą czki złota. W cią gu trzech lat eksport
wzrósł 70-krotnie. Jednak w 1854 r. farmerzy z Ameryki Północnej odzyskali straconą pozycję i eksport Chile spadł. Kiedy gorą czka złota dotarła do Australii, chilijscy farmerzy nie byli już w stanie konkurować z kalifornij skimi rywalami.
Do końca stulecia trwał stały napływ osób migrują cych ze wsi (z coraz mniej dochodowych farm) do miast i ośrodków górn iczych na północy.
Kolej, telegraf i banknoty
Plany pierwszej linii kolejowej powstały w 1 845 r. - miała prowadzić z Copiapó do małego portu Caldera. Energiczny Amerykanin William Wheelwright zgromadził środki finansowe z sektora prywatnego i w 1 85 1 r. odbyło się otwarcie pierwszego odcinka torów o długości 8 1 km. Kolejny, z Valparaiso do Santiago, ukończono w 1863 r. Linia telegrafi czna połą czyła główny port ze stolicą w 1852 r. W 1 876 r. było już 48 linii krajowych i po jednej łą czą cej kraj z Argentyną i Peru. W 1 853 r., zaledwie 13 lat po Wielkiej Brytanii, Chile wprowadziło znaczki pocztowe.
Trudnym zadaniem okazało się stworzenie systemu bankowego. Brakowało monet i papierowych pieniędzy - te ostatnie pojawiły się w 1 839 r. Właściciele zakładów górniczych używali jako środka płatniczego własnych banknotów. Rozpoczęli także bicie ołowianych żetonów, którymi płacili za pracę. Ich następnym krokiem było założenie banku. W 1850 r. działało już 60 takich instytucji, w tym Banco de Chile. Rzą d regulował kwestie waluty, ale nie wprowadzał własnej .
Już w latach 40. kronikarze pisali o efektach stabilizacji i prosperity. Z bogactwem obnoszono się ostentacyjnie. W Santiago wznoszono nowe, piękne budowle, jak Pałac Cousii'i o. Powstały dwa teatry, szkoła malarstwa i kilka magazynów literackich - i to nie tylko w Santiago, ale również w L a Serenie, Valparaiso i Copiapó.
W 1843 r. założono Uniwersytet Chilijski, który miał służyć badaniom i spotkaniom naukowym. Instituto Nacional ( Instytut Narodowy) był jedynym ośrodkiem pozwalają cym uzyskać wyższe wykształcenie, ale istniały też dobre szkoły muzyczne i artystyczne. Od roku 1860 państwo zapewniało bezpłatną edukację na poziomie podstawowym. W tym czasie tylko 1 7% populacji było piśmienne. 60 lat później już połowa społeczeństwa umiała pisać i czytać.
Wojna z sąsiadami W I połowie XIX w. pustynne tereny na północy, w pobliżu granicy z Peru i Boliwią , nie wydawa-
NIE PODLE GŁOŚĆ l DOBROBYT +
ły się atrakcyjne. Dopiero w latach 50. odkryto t am złoża naturalnych nawozów (guana i saletry). Guano stało się głównym źródłem dochodów dla Peru, a Chile i Boliwia wdały się w spór o złoża na wybrzeżu, na północ od Coquimbo. W 1874 r. Peru i Chile ustaliły, że będą eksploatować guano wspólnie, ale prace wykonywali głównie Chilijczycy.
W 1878 r. wybuchł nowy konflikt, tym razem zwią zany ze złożami saletry. Rok później Chile zajęło boliwijską Antofagastę. Odkrywszy, że Peru i Boliwia zawarły tajny pakt obronny, Chile wypowiedziało są siadom wojnę, nazwaną wojną o Pacyfik. W jej wyniku Chile zyskało
kolejne źródło bogactwa - saletrę - oraz najbardziej uwielbianego bohatera narodowego - kapitana Artura Prata. Dziś jego pomniki zdobią place nawet w najmniejszych wioskach, a rocznica jego śmierci, 2 1 maja (zob. ramka) to święto narodowe.
Chilijska armia dotarła do peruwiańskiej stolicy, L imy. Peru musiało negocjować pokój . Układ z Ancón, podpisany w 1883 r. , zapewnił Chile region Tarapaca oraz miasta Arica i Tacna na okres 10 lat. W 1884 r. Boliwia zrzekła się Antofagasty, tracą c tym samym dostęp do morza.
Po LEWEJ: kapitan Artura Prat, bohater narodowy.
PoWYiEJ: chilijski ruch związkowy stworzyl i
górnicy z pólnocnych pustyń.
Od tej chwili kolejne rzą dy boliwijskie wywierały na Chilijczyków presję, by oddać im choć mały fragment wybrzeża. Peru w końcu zrezygnowało z roszczeń dotyczą cych miasta Arica, w zamian za odzyskanie Tacny w 1927 r. Podobno peruwiańscy ofi cerowie do dziś poprzysięgają odzyskać Aricę.
Wydobycie saletry - boom i krach
Jednym ze skutków wojny z Peru było przejęcie przez Chile kontroli nad złożami saletry na północy. Podatki z nowych kopalń przez wiele lat były głównym źródłem dochodu chilijskiego skarbu państwa.
MIERĆ BOHATERA
Historia śmierci Artura Prata wpisuje się w najpiękniejsze
morskie tradycje heroicznych porażek. Jego "Esmeralda"
została uwięziona w zatoce lquique przez dwa
największe okręty peruwiańskiej floty: "Huascar''
i "lndependencia". Prat odmówił złożenia broni.
"Esmeralda"
bronila się przez dwie godziny,
aż została staranowana przez "Huascara".
Prat skoczył na paklad wrogiego okrętu z mieczem
w dłoni i tam został zabity. Peruwiański dowódca, admirał Grau, okazał się dżentelmenem i odesłał miecz
bohatera oraz zostawiony przez niego list jego żonie.
Dzięki temu zasłużył na łagodne traktowanie, gdy kilka
miesięcy póżniej Chilijczycy zdobyli "Huascara".
+ H I STORIA
Największy majątek na saletrze zrobił jednak nie Chilijczyk, lecz Anglik John Thomas North. Podczas wojny o Pacyfik kupił tanio tytuł własności najlepszych złóż saletry. W Anglii zdobył kapitał na giełdzie, co pozwoliło mu uruchomić kopalnie. "Chi l ijski król saletry"
potrafił odwołać się do wyobraźni Brytyjczyków. Akcje sprzedawały się jak ciepłe bułeczki, a North stał się sławną osobistością. "Jest teraz najważniejszym człowiekiem w Anglii ", pisał jeden z jego konkurentów. "Może z wyjątkiem [premiera] Gladstone'a" .
Saletrzany balon pękł w latach 90. Zbyt duże wydobycie tego surowca doprowadziło do spad-
ku jego ceny. a początku XX w. wynaleziono tańszy substytut. Próby ograniczenia produkcji nie powiodły się, cena nadal spadała, doprowadzając do załamania się branży. W latach 30. działało już tylko kilku producentów. Tętniące niegdyś życiem obozowiska i wioski, jak np. H umberstone, opuszczono i dziś są smutnym świadectwem historii Chile (s. 197).
Wojna domowa
Zacięta walka o władzę między prezydentem a Kongre em została stłumiona w łatach 60 . i 70. X I X w. dzięki kilku ugodowym głowom pań twa i serii pomniejszych reform. Główny problem pozostał jednak nierozwiązany - p re-
zydent miał możliwość wybierania parlamentu, jakiego sobie życzył.
Kongres nie miał większego znaczenia niż klub dyskusyjny, ale mógł skutecznie zablokować posunięcia rządu. Prezydenci kupowali sobie poparcie, skłócając jedne frakcje z innymi . Pod koniec stulecia coraz trudniej było przekupić poszczególne grupy polityczne (w tym czasie przypominające już bardziej zorganizowane partie) okruszkami władzy z prezydenckiego stołu .
Problem stał się szczególnie palący pod rządami prezydenta Jose Manuela Balmacedy. Sprzeciwił się on pogrążonemu w chaosie
parlamentowi, powziął kilka nieudolnych z politycznego punktu widzenia decyzj i, reagował na krytykę, manifestując prezydencką władzę, aż stracił poparcie w Kongresie. Gdy próbował sprawować rządy bez pomocy parlamentu i odmówił zwołania specjalnej sesji w celu zatwierdzen ia budżetu armii, rebelię wszczęła marynarka wojenna. Kongres i buntownicy stworzyli własne wojsko, pokonali oddziały rządowe w bitwach pod Placilla i Concón, a potem zdobyli stolicę. Bałmaceda schronił się w ambasadzie argenty1'1skiej i tam popełnił samobójstwo. O
PoWYżEJ: pasaż handlowy w Santiago, koniec XIX w.
HISTORIA •
STULECIE NIEPOKOJÓW XX w. to dla Chile okres niezwyk!ych zwrotów na arenie politycznej,
spofecznej i ekonomicznej: od demokracji do dyktatury wojskowej i z powrotem.
Wojna dom owa w latach 90. XIX w. przechyliła szalę zwycięstwa na korzyść Kongresu; rolę prezydenta ograniczono do
rozsądzania gabinetowych sporów m iędzy partiam i . Na politycznej scenie pojawili się jednak nowi aktorzy. Dzięki kolejom podróżowało się łatwiej, rozwijały się m iasta, a wraz z nim i życie kulturalne i społeczne. Nowa klasa średnia zorganizowała się, tworząc Partię Radykalną. Poważną siłą byli w niej m asoni, których loże służyły za m iejsce debat politycznych.
Kształtowała się również nowa klasa robotnicza. W pierwszej połowie stulecia w różnych ośrodkach rozwijał się przem ysł - od fabryk herbatników i m akaronu w Valparaiso, zaopatrujących przepływające statki, po browary zakładane przez niem ieckich osadników na południu. Wybudowane niedawno linie kolejowe wym agały warsztatów, rozrastające się m iasta potrzebowały tkanin, butów, m ydła i m ebli. W m iastach kwitł biznes i rzem iosło.
Na prowincj i coraz trudniej było związać koniec z końcem , co powodowało em igrację m ieszkańców wsi na obfitującą w saletrę północ, gdzie często wpadali w pułapkę: zarabial i niewiele, a wypłatę otrzym ywali w żetonach, które wym ieniać na towar m ogli tylko w sklepach należących do kopalni . W obozowiskach górniczych na pam pie ( równinie) łatwiej było o alkohol niż o wodę, a szkoły, policja i wym iar sprawiedliwości właściwie nie istniały.
Związki zawodowe
W tych trudnych warunkach narodził się chilijski ruch związkowy, który wyewoluował z dawnych towarzystw sam opom ocy. Górnicy stworzyli podstawę dla wczesnych politycznych ruchów w Chile, początkowo anarchistycznych, a potem - socjalistycznych. Znaczącą postacią początków organizacji klasy robotniczej był Luis Em ilio Recabarren - były drukarz, który podróżował
POPRZEDNIE STRONY: demonstracja popierająca
Pinocheta, 1 988 r.
Po LEWEJ: Paseo Ahumada; Santiago, lata 30. XX w.
Po PRAWEJ: strajk drwali.
po kraju i organizował związki . Słuchaczy dla swoich idei politycznych pozyskiwał wśród górników, publikując gazety z wiadom ościam i z całego kraju. Jego prasa pom agała przebywającym na dalekiej pam pie im igrantom w utrzym ywaniu kontaktów z dom em i stanowiła środek łączności m iędzy robotnikam i w m iastach a górnikam i i roi-
nikam i, wcześniej od siebie odciętym i. W 1 9 1 2 r.
Recabarren założył Chilijską Socjalistyczną Partię Robotniczą, która po rewolucj i paź dziernikowej w 1 9 1 7 r. stała się zalążkiem Kom unistycznej Partii Chile. Recabarren odwiedził Rosję, gdzie potkał się z Leninem i Trockim oraz przywódcam i związkowym i i politycznym i z całego świata. W tym okresie był dwukrotnie wybrany do chilijskiego parlam entu, ale nigdy nie pozwolono m u objąć stanowiska. Mim o że był ważną postacią we wczesnej historii chilijskiej lewicy, jego stosunki z partią kom unistyczną zawsze były skom plikowane. Nieporozum ienia polityczne prawdopodobnie przyczyniły się do jego sam obójstwa w 1 928 r.
• HISTORIA
Masakra na pustyni rze i ratusz, wypełnione tłumem wylewającym się Na początku XX w. symbolem wałki chił ij- na plac ( . . . ) . Gdy oddali salwę, rozległ się odgłos skich górników stała się masakra w Santa Maria przypominający grom. Potem karabiny umilkły, de I quique, mieście na dalekiej PIEŚŃ 0 MASAKRZE a do szkoły wkroczyli piechurzy, północy. W l 907 r. pracownicy którzy zaczęli strzelać; kobiety podnieśli tam bunt, domagając W 1969 r. Luis Advis wraz i mężczyźni uciekali na wszyst-się podwyżki płac i poprawy wa- z grającym muzykę latynoską kie strony". runków bytowych (s. 194) . Kie- zespołem Quiłapayun wykonał Dowódca wojska ogłosił póź-dy emisariusz rządu przybył na po raz pierwszy sławne niej, że ofiar było 1 40. Cytowany miejsce, by wysłuchać protestu- oratorium o tragedii świadek rozmawiał z lekarzami jących, górnicy i ich rodziny ze- w Santa Maria de lquique. oraz wieloma innymi osobami brali się w centrum miasta. 4,5 i podał liczbę 1 95 zabitych i 390 tys. łudzi stłoczyło się w miejscowej szkole, a ko- rannych. Inne relacje wskazywały na znacznie lejne l ,5 tys. na Plaza Manuel Montt. Jeden ze większą liczbę ofiar.
świadków zdał przerażającą relację z tego, co się wydarzyło, kiedy na plac wkroczyły oddziały żołnierzy.
"Na środkowym balkonie ( . . . ) stało jakichś 30 mężczyzn w kwiecie wieku - spokojnych, z olbrzymią chilijską flagą, otoczoną sztandarami innych krajów. Był to komitet strajkowy. ( . . . ) Wszystkie oczy skierowały się w ich stronę, a żołnierze wycelowali w nich broń. Strzały dosięgły stojących. Upadli jak rażeni gromem, a wiełka flaga powiewała nad ich ciałami".
Większość zebranych sądziła, że na tym się zakończy. Jednak jak wspomina ten sam świadek:
"Na moment zapadła cisza. Lufy karabinów opuszczono, by wycelować je w szkolne podwó-
Nierówności społeczne To wydarzenie, w połączeniu z pracą organizacyjną Recabarrena, stworzyło podstawy dla silnej w Chile tradycj i związków zawodowych. W okresie między wojnami światowymi we wprowadzanie podstawowych przepisów dotyczących opieki społecznej zaangażowała się część rządzących elit. Odkrycie sztucznej saletry miało olbrzymi wpływ na Chile, kończąc okres prosperity (s. l 94), więc wszelkie propozycje zmian odłożono w końcu ad acta.
Stagnacja panowała też w rolnictwie. Dominowały wielkie majątki, których właściciele mieszkali w mieście albo w Europie i nie interesowali się zwiększeniem ich wydajności ani jaką-
kolwiek modernizacją. Dane dotyczące importu w 1 907 r. iłustrują priorytety klasy rządzącej : 3 7 mln peso przeznaczono na import maszyn rolniczych i przemysłowych, a 6,8 mln na kupno francuskiego szampana, biżuterii, jedwabiu i najmodniejszych perfum z Paryża. Wpływy z podatków związanych z wydobyciem saletry spadły, wzrosło zaś zadłużenie zagraniczne. Zwiększyła się też liczba Chiłijczyków pozbawionych pracy i szans na nią, cierpiących z powodu ubóstwa i pogarszających się warunków bytowych.
Walka o władzę W czasach narastających konfliktów często pojawiają się liderzy, którzy deklarują, że potrafią pogodzić sprzeczne interesy wszystkich klas społecznych. W Chile taką "osobą ponad podziałami" był Arturo Alessandri Palma - syn włoskiego imigranta.
Jego retoryka była typowo nacjonalistyczna i tak zagmatwana, by mógł się jednocześnie odwoływać do różnych grup społecznych. Wybór na prezydenta w 1 920 r. nie zagwarantował mu takiej władzy nad Kongresem, do jakiej aspirował. Podczas pogłębiającego się kryzysu zwrócił się więc do młodszych i bardziej nieugiętych grup w armii.
Skutkiem tych działań był przewrót wojskowy w l 928 r., który zapewnił władzę dyktatorską pułkownikowi Carlosowi Ibaiiezowi de! Campo. Wzór dla niego stanowili M ussolini i Hiszpan Jose Primo de Rivera. lbaiiez krytykował tradycyjne struktury polityczne, a szczegółnie partie. Niektórym przywódcom "proponował" nawet opuszczenie kraju. Jeszcze silniejsze były jego poglądy antykomunistyczne - działaczy komunistycznych i przywódców związkowych polecił aresztować i deportować. Takiej dyktatury Chile nie pamiętało od czasów Diega Portałesa.
Przewrót w pewnym sensie położył kres systemowi politycznemu, który w wąskim tylko zakresie przestrzegał norm demokratycznych, ograniczając możliwość zmainy władzy do roszad w obrębie warstwy rządzącej . Chile cieszyło się opinią kraju o długich tradycjach demokratycznych, o czym jednak łatwo zapomniano w latach 20. i 70. XX w.
I baiiez przystąpił do budowania państwa o silnej gospodarce państwowej, zakładając kra-
Po LEWEJ: pracownicy kopalni saletry; Antofagasta.
Po PRAWEJ: Artura Alessandri Palma, prezydent
w latach 1 920-1 925 i 1 932-1 938.
S T U LE CIE N IE PO KOJ Ó W +
jową linię lotniczą i rządowy dziennik "La Nación" . Była to próba dofinansowania nowych obszarów gospodarki, poddania ich kontroli państwa i przełamania oporu tradycyjnych elit rządzących.
Recesja i niepokoje społeczne Nie były to dobre czasy na zwiększanie wydatków państwa. W l 929 r. nastąpił krach na Wall Street i rozpoczęła się Wielki Depresja, a gospodarka chilijska stanęła u progu recesji. Sprzedaż saletry zaczęła spadać. Rozwijający się przemysł miedzi także ucierpiał z powodu kryzysu i związanego z nim skurczenia rynków. Rosło bezro-
bocie, powszechne stały się niepokoje społeczne. Rząd wprowadził program robót publicznych i drukował pieniądze, by za nie płacić - spowodowało to wzrost inflacji.
lbaiiez został zmuszony do dymisj i . W lipcu l 93 l r. udał się na wygnanie. Jego następcę natychmiast obaliła wojskowo-cywilna junta. W czerwcu l 932 r. pułkownik M armaduque Grove Vałłejo proklamował Socjalistyczną Republikę Chile. Grove należał do grupy młodych radykalnych oficerów, których celem było wprowadzenie redystrybucji dóbr, zwłaszcza poprzez reformę rolną, co miało uzdrowić gospodarkę. Nowa republika przetrwała zaledwie l 03 dni. Grove'a zesłano na Wyspę Wielkanocną,
+ HISTORIA
a w październiku 1 932 r. powrócił Arturo Alessandri. Przeprowadził czystkę w armii, ograniczył działalność związków zawodowych, zakazał strajków i zamknął opozycyjne gazety.
Choć wyniki eksperymentu społecznego Grove'a były skromne, niektóre z jego propozycji legislacyjnych znalazły się w księdze ustaw. 40 lat później prezydent Salvador Allende wprowadził część z tych rozwiązań.
Odbudowa i reformy
Pod koniec lat 30., wraz z odbudową gospodarki amerykańskiej i Nowym Ładem (New Deal) wprowadzonym w USA przez Roosevelta, go-
spodarka Chile zaczęła wracać do normy. Nowy rząd wybrany w 1 938 r. zaproponował program umiarkowanych reform gospodarczych i społecznych. Gabinet, na którego czele stał radykał Pedro Aguirre Cerda, cieszył się poparciem zarówno komunistów, jak i socjalistów. Zaistniałe później spory doprowadziły jednak do rozbicia sojuszu. Następca Cerdy, kolejny radykał, szybko zdelegalizował komunistów.
Radykałowie z powodzeniem wspierali sektor państwowy, zwłaszcza hutnictwo i krajowy program elektryfikacj i . Na terenach wiejskich interwencja rządu odniosła jednak skutki negatywne. Ścisła kontrola cen produktów rolniczych oznaczała, że właściciele ziemscy nie mieli żad-
nych bodźców do inwestowania i zwiększania produkcji. Opinia publiczna zaczęła zdawać sobie sprawę, że przy takiej formie stosunków własnościowych rozwój rolnictwa nigdy nie nastąpi, a jedyną szansą jest odebranie ziemi właścicielom i przekazanie je tym, którzy mogą na niej pracować.
Kolejny konflikt zaczął narastać wokół kopalni miedzi. Główne złoża były zawsze własnością eksploatujących je firm amerykańskich. Podczas II wojny światowej i później, podczas wojny z Koreą, rząd USA kupował od nich miedź po preferencyjnej cenie. Oznaczało to poważny spadek budżetowych wpływów z podatków. Problemem stała się kontrola nad tak znaczącym źródłem bogactwa narodowego.
Caudillo (wódz) powraca
Pod koniec lat 40. walki wewnątrzpartyjne i drobna korupcja stworzyły idealne warunki dla "silnego człowieka". Carlos Ibaiiez odzyskał władzę w wyborach w 1 952 r., głosząc
"fundamentalną zrruanę kierunku" i wymachując symboliczną miotłą, którą miał wymieść politykierstwo i łapownictwo. Cieszył się poparciem budzącej szacunek osobistości - Marii de la Cruz i jej Parti i Kobiet Chile. Kobiety otrzymały prawa wyborcze w 1 949 r. i natychmiast wzmocniły szeregi konserwatystów.
lbariez miał charyzmę, dzięki której został wybrany, ale nie miał zorganizowanego wsparcia. Próbował doprowadzić do reformy konstytucj i, żeby zapewnić większą władzę prezydentowi. Poniósł klęskę, a resztę jego kadencji charakteryzowała polityczna niemoc. W 1 958 r. niemłodego już generała zastąpił syn Artura Alessandriego - Jorge, zawdzięczający wybór wyłącznie nazwisku ojca. Od tamtej chwili w Chile nie wybrano żadnego prezydenta z prawicy.
Chrześcijańscy demokraci
Centrum i lewica podzieliły się na dwa wyraźne obozy. W jednym znalazły się partie socjalistyczne i komunistyczne - prawdziwi marksiści-leniniści. Proponowali walkę zbrojną w celu obalenia "państwa burżuazyjnego", ale w istocie budowali siłę elektoratu, by wygrać metodami pokojowymi.
Ich rywalem, proponującym bardzo podobne reformy w dziedzinie własności ziemskiej i nacjonalizacji kopalń rruedzi, była Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna, Falange Nacional. Powstała w latach 30. na bazie ruchu zainicjowanego przez grupę młodych katolików z Partii Konserwatyw-
S T U LE CIE N IE P O K O J Ó W +
nej i początkowo działała w oparciu o idee faszy- Zwycięska partia zachłysnęła się sukcesem. stowskie. Pod koniec lat 50. uległy one modyfi- Chrześcijańscy demokraci zapowiadali, że jak kacji w kierunku chrześcijańskiego socjalizmu, ich włoscy koledzy, będą rządzić przez następ-a partia gwałtownie zyskała na OSTRZEŻENIE KISSINGERA
ne 30 lat. Rząd Freia miał jed-populamości wśród robotników nak dwóch potężnych wrogów i klasy średniej. Miała silne po- Sekretarz stanu USA Henry - stare ziemiaństwo, które sprze-wiązania z Kościołem katolickim Kissinger potępił program ci wiało się planom reformy rol-i równie mocne przesłanie anty- Alłende, twierdząc, że nie widzi n ej oraz wojsko, które czuło komunistyczne. Między progra- powodu, dla którego Stany się źle opłacane i niedoceniane. mem obydwu obozów nie było Zjednoczone miałyby patrzeć, W 1 969 r. generał RobertoViaux znaczących różnic. jak "jakiś kraj wybiera komunizm stanął na czele buntu.
Na początku lat 60. pod wpły- z powodu nieodpowiedzialności Dawna polityczna prawica, wem rewolucji na Kubie, obser- własnych obywateli
". która pomogła F reiowi w wybo-
wowanej z uwagą w całej Ame- rach, wycofała się, by przekształ-
ryce Łacińskiej , chrześcijaóscy demokraci wyglądali na najlepszą alternatywę dla marksistowskiego zagrożenia. Chilijscy chadecy byli pierwszą partią tego rodzaju, która weszła do rządu w Ameryce Południowej. W 1 964 r., przy dużym wsparciu finansowym Stanów Zjednoczonych, partia zdobyła znaczącą większość w Kongresie, a jej przywódca Eduardo F rei został pierwszym prezydentem w historii Chile, który przynajmniej teoretycznie miał kontrolę nad władzą wykonawczą i ustawodawczą.
Po LEWEJ: wieża zegarowa; Valparafso. PoWYżEJ: dr Salvador Allende. Po PRAWEJ: gen. Augusto Pinochet.
cić się w nową partię nacjonalistów. Spory wśród chadeków doprowadziły w 1 969 r. do podziału w tej partii, a lewicowcy, według których reformy nie były właściwie realizowane, przyłączyli się do marksistów.
Rządy Allende
W 1 970 r. lewicowa koalicja Jedność Ludowa ( Unidad Popular) zaproponowała swojego kandydata - Salvadora Allen de, lekarza z klasy średniej i senatora z ramienia socjalistów. Kandydując po raz czwarty, został wybrany na prezydenta minimalną przewagą głosów (36,3%). Pierwszymi spełnionymi obietnicami wyborczymi lewicy było zapewnienie pary butów każdemu biednemu
+ HISTOR I A
dziecku w Chile i rozpoczęcie programu bezpłatnego rozdawania mleka w szkołach.
Nowy gabinet miał jednak silnych przeciwników w Stanach Zjednoczonych. Rząd prezydenta Nixona w ciągu trzech lat przekazał w sekrecie opozycji ok. 8 mln USD. Pozyskane z Ameryki pieniądze pozwoliły m.in. utrzymać się na rynku zwalczającemu Allende koncernowi medialnemu "El Mercurio".
Początkowo Allende odnosił sukcesy. W 1 97 1 r.
zdobył w Kongresie poparcie wszystkich partii dla sprawy nacjonalizacji kopalni miedzi. Decyzja o niewypłacaniu odszkodowania amerykańskim właścicielom kopalń spowodowała jednak
ze strony USA oficjalne wstrzymanie pomocy i kredytów innych niż wojskowe. Rząd amerykański próbował także wyprzeć chilijską miedź ze światowych rynków.
Niezadowolenie społeczne
Napięcie polityczne rosło. Gdy w listopadzie 1 97 1 r. Chile odwiedził Fidel Castro, kobiety z klasy wyższej i średniej zorganizowały "marsz pustych półmisków" w proteście przeciwko niedoborom żywności i innych towarów. Rok później sytuacja uległa pogorszeniu, a kolejki wydłużyły się, gdy zastrajkowali właściciele ciężarówek. Wielu właścicieli-kierowców sprzeciwiało się rządowej propozycji utworzenia państwowego systemu transportowego.
•
Do protestujących dołączyli lekarze, sklepikarze i właściciele autobusów; przemysłowcy przeprowadzali lokauty. Robotnicy w małych fabrykach zareagowali, okupując swe miejsca pracy. Komitety sąsiedzkie organizowały własne sieci detaliczne, przywożąc towary bezpośrednio z fabryk . Opozycja była już wówczas przekonana, że Allende ma zamiar stworzyć marksistowskie państwo z prawdziwego zdarzenia. Najbardziej lewicowa część Partii Socjalistycznej popierała tę opinię. Jak na i ronię, za rozjemców w tej niezdyscyplinowanej koalicji służyli komuniści, propagujący "pokojową drogę do socjalizmu" .
Czołgi na ulicach W marcu 1 973 r., mimo narastającego chaosu, w wyborach parlamentarnych rząd zdobył większość (44%). Opozycja uznała, że nie warto czekać na kolejną elekcję, którą zaplanowano na 1976 r. Pod koniec sierpnia Kongres ogłosił niekonstytucyjność rządu. Ki lkanaście dni później , 1 1 września, na ulicach Santiago pojawiły się czołgi, a wojsko opanowało rozgłośnie radiowe i wprowadziło godzinę policyjną, wzywając prezydenta Allende do ustąpienia.
Otoczony w pałacu prezydenckim A llende odmówił podania się do dymisj i . Ówczesne zdjęcia ukazują go w hełmie i z karabinem maszynowym w ręku (prezent od Fidela Castro). Popularny obraz przedstawia Allen de jako p re-
• - . .
zydenta walczącego do końca, dopóki nie doięgły go kule. W ostatnim przemówieniu do
narodu zwrócił się do swych zwolenników, by ię poddali, ale sam odrzucił propozycję prze
jazdu na lotnisko i udania się na wygnanie. Lekarz prezydenta zeznał, że ten popełni ł amobójstwo w bombardowanym pałacu, ale
prawdy zapewne nie poznamy nigdy.
Pinochet u władzy
Chilijski zamach stanu odbił się szerokim echem na całym świecie. Wybory z lat 70. często uważano za dowód, że zmiany społeczne mogą następować w sposób pokojowy, za pomocą kart
do głosowania. Ta nadzieja legła w gruzach. Runęła również reputacja Chile jako modelowej demokracj i w Ameryce Łacińskiej , gdzie spory polityczne na ogół rozwiązywano przemocą. Inna sprawa, że ta pozytywna opinia o kraju była nieco na wyrost - przez cały XX w. ważnym elementem tutejszego życia politycznego były interwencje wojska.
Choć na czele zamachu stali wszyscy dowódcy sił zbrojnych, po dwóch latach niekwestionowanym przywódcą został gen. Augusto Pinochet. I to on był w dużym stopniu odpowiedzialny
Po LEWEJ: bombardowanie pałacu prezydenckiego
La Moneda podczas przewrotu w 1 973 r.
PoWYżEJ: demonstracje przeciwko Pinochetowi.
S T U LE CIE NIE POKOJ Ó W +
za terror po zamachu. Wojsko bardzo szybko przejęło władzę, ścigając i więżąc wszystk ich, którzy przewodzili związkom zawodowym, organizacjom ludowym, ruchom kulturalnym i stowarzyszeniom studenckim związanym z rządami Allende.
Eskalacja przemocy
Dzięki świadectwu zagranicznych dziennikarzy, brutalne morderstwo piosenkarza Victora Jary stało się symbolem tysięcy równie gwałtownych śmierci. Wraz z wieloma innymi podejrzanymi lewicowcami zabrano go na stadion narodowy (zamieniony w więzienie), gdzie był bity i tor-
turowany. Zginęło wówczas mnóstwo l udzi, a setki tysięcy uciekły z kraju, by uniknąć prześladowań lub szukać pracy. Fabryki, instytucje rządowe, szkoły i uniwersytety otwarto ponownie pod ścisłą kontrolą wojska.
Zakazano wszelkiej działalności opozycyjnej . Przez dziesięć lat jedyną demonstracją w Chile był pogrzeb wielkiego chilijskiego poety Pabla Nerudy, który zmarł zaledwie dwa tygodnie po zamachu. Trzy tysiące żałobników przemaszerowało między szpalerami żołnierzy na ulicach Santiago, wykrzykując hasła przeciw wojsku i niosąc transparenty z nazwiskami Nerudy i Allende. Aż do lat 80. nie zorganizowano już żadnej publicznej demonstracji przeciw Pinochetowi.
+ H I S T O R I A
Kościoły początkowo oferowały schronienie cą zaczęły znajdować nowe towary, takie jak tym, którzy nie mogli ubiegać się o azyl w zagra- wina i owoce, a urządzen ia elektryczne men-nicznych ambasadach. Wikariat Solidarności, towane przez marnie opłacanych chi l ij skich założony w 1 976 r. przez Kościół NIESPOKOJNE CZASY pracowników amerykańskich katolicki, pomagał ofiarom re- korporacj i sprzedawano w ca-presji znaleźć pomoc prawną Włoski film Listonosz (// Postino) łej Ameryce Południowej . i kierował protestami przeciwko oparto na powieści Listonosz Drugą stroną medalu było łamaniu praw człowieka, jakie Nerudy (Ardiente Paciencia) coraz większe ubóstwo. Ukryto miało miejsce w następnych la- Antonia Skarmety. je jednak za zasłoną represji, tach po zamachu. by świętować "chilijski cud" .
Gospodarka rynkowa
W 1 977 r. było już oczywiste, że reżim Pinocheta ma własne plany ekonomiczne i polityczne.
Surowy antykomunizm pierwszych lat połączył się z nową, gospodarczą fi lozofią neoliberalizmu i całkowitą otwartością na światowy rynek - ideami głoszonymi przez M iltona Friedmana i grupę jego chilijskich zwolenników, znaną jako "chłopcy z Chicago" (s. 6 1 ) . Otwarta gospodarka z niskimi wynagrodzeniami i drastycznymi ograniczeniami wydatków w sferze publ icznej stała się w latach 80. powszechna w Ameryce Łacińskiej, ale to w Chile wypróbowano ją po raz pierwszy.
Pod koniec lat 70 . nowa filozofia ekonomiczna robiła wrażenie skutecznej . Nastąpił wzrost konsumpcji oraz i nwestycj i przedsiębiorstw zagranicznych. Odbiorców za grani-
W referendum w 1 978 r. 75% głosujących poparło Pinocheta, a ten zgromadził w swych rękach jeszcze potężniejszą władzę. Konstytucja z 1 980 r., napisana przez Chilijczyka o wyraźnych sympatiach faszystowskich, umocniła władzę Pinocheta i kontrolę nad życiem narodu.
Kryzys i rozpad
Lata 1 982 i 1 983 sprowadziły na chilijską gospodarkę kryzys, który zagroził dalszym pogorszeniem standardu życia większości obywateli. Skończył się boom poprzedniej dekady. W 1 983 r. związki zawodowe ponownie zaczęły nawoływać do strajków, przez kraj przetoczyła się fala protestów. Gwałtownie spadł produkt krajowy bn1tto (PKB). Wszystkie organizacje polityczne ciągle były nielegalne, a większość grup lewicowych pozostawała w rozsypce po represjach, które nastąpiły wkrótce po przewrocie. Jednak w nowej atmosferze społecznych protestów opozycja znów zaczęła się organizować.
Pod rządami Allende partia komunistyczna przyjęła umiarkowany program, a po 1 973 r. twierdziła, że do przewrotu doszło dlatego, że za czasów jego prezydentury wszystko rozegrało się zbyt szybko i poszło za daleko. Gdy nowe pokolenie wstąpiło w szeregi komunistów, partia obrała kierunek radykalny. W 1 985 r. powstał Front Patriotyczny im. Manuela Rodrigueza - organizacja nawołująca do walki zbrojnej; w 1 986 r., po spaleniu jednego z demonstrantów protestujących przeciw dyktaturze, Front przeprowadził nieudany zamach na Pinocheta.
Starzy wrogowie zjednoczyli się w celu przeprowadzenia wspólnej kampanii na rzecz głosowania przeciwko Pinochetowi w plebiscycie w 1 988 r., który miał potwierdzić jego władzę na następne osiem lat. Ku oczywistemu zaskoczeniu dyktatora, 54% Chilijczyków zagłosowało przeciwko niemu.
Wybory w 1 989 r. odbyły się w atmosferze gorących dyskusji . Tempo i kierunek powrotu do demokracji musiały zostać ustalone przez związ-
kowców, chrześcijaóskich demokratów i komunistów, którzy popierali głosowanie przeciwko Pinochetowi. Każdy miał inne cele. adzieje na pokojową transformację doprowadziły do negocjacj i z dyktatorem. Zrzekł się prezydentury i formalnej władzy, ale trudno było powiedzieć, że zrezygnował z kontroli nad paóstwem.
Nie ma czego żałować adal obowiązywała konstytucja z 1 980 r., w są
downictwie dominowali urzędnicy mianowani przez Pinocheta, a senatorów powoływały siły zbrojne, co dawało im kontrolę nad parlamentem. ic nie zrobiono w sprawie zysków, jakie
dyktator czerpał z prezydentury, ani władzy gospodarczej zagarniętej przez wojsko. Pinochet pozostawał głównodowodzącym sił zbrojnych do 1 998 r. Chociaż komisja śledcza poszukiwała informacji o o obach "zaginionych" oraz o łamaniu praw człowieka za jego rządów, nie było mowy o zemście ani rekompensacie.
Pinochet nie poniósł konsekwencji swoich czynów, a podstawowy kształt chilijskiego społeczeóstwa nie zmienił się od chwili, gdy zrzekł
Po LEWEJ: kampania na rzecz głosowania przeciwko
Pinochetowi.
POWYżEJ: marsz socjalistów w Santiago w ostatnich
tygodniach burzliwego stulecia.
S T U L E CI E N I E P OKOJ Ó W +
się prezydentury na rzecz wybranego w marcu 1 990 r. chrześcijaóskiego demokraty Patricia Aylwina. adal miała miejsce nierównomierna dystrybucja dochodów, a osoby, które wzbogaciły się za czasów Pinocheta pozostawały pod ochroną. ie przeprowadzono nacjonalizacj i sprywatyzowanych fabryk i nie przywrócono planu organizacji paóstwa opiekuóczego, jaki chciał wprowadzić Allende. W zamian Pinochet zgodził się na przekazanie władzy. i c dziwnego, że pozostawaJ ważną postacią chilijskiego życia politycznego, a w przemówieniu w 1 995 r. powiedział, że "nie ma czego żałować i gdyby mógł, zrobiłby wszystko dokładnie tak samo" .
Pozostała kwestia, czy główne zagrożenie chilijskiej demokracji stanowi Pinochet, czy jakiś nowy oddolny ruch społeczny. Parlamentarna prawica nie odczuwała żadnego niebezpieczeóstwa ze strony rządu i wetowala wszystkie jego inicjatywy - nawet te bardzo liberalne. Wprowadzenie nowego kodeksu pracy trwało cztery lata, taktykę parlamentarnej obstrukcji przyjęto też w przypadku kilku innych reform polecznych. Poziom życia większości obywateli rósł bardzo wolno, a znaczna część spoleczeóstwa w 1 998 r. wciąż egzystowała w warunkach gorszych niż w latach 70.
iemniej rządy Aylwina i Freia podjęły kroki, aby walczyć z ubóstwem. Podniesiono podatki i wprowadzono nowe 'wiadczenia socjalne.
+ H I STOR I A
W społeczeństwie chil ijskim pozostały jednak duże nierówności, a demokratyczne przemiany niemal nie naruszyły dotychczasowego podziału majątku i władzy oraz politycznych wpływów osób z kręgu Pinocheta. Pamięć o zamachu z 1 973 r. i jego następstwach były wystarczająco przerażające, by groźba kolejnej interwencji wojskowej uciszyła parlament.
Koniec ery Pinocheta
Pinochet wykazywał butę i absolutną pewność siebie, gdy w marcu 1 998 r., w wieku 82 lat, zrezygnował ze stanowiska głównodowodzącego sił zbrojnych. Otrzymał tytuł senador vitalicio
- dożywotnie stanowisko senatora, które dawało mu immunitet, chroniący przed dochodzen iem na temat pogwałcenia praw człowieka za czasów jego reżimu. W chilijskich sądach toczyło się ok. 200 takich spraw.
Ta właśnie pewność siebie towarzyszyła mu, gdy we wrześniu 1998 r. udał się na leczenie do Wielkiej Brytani i . Era władzy Pinocheta w dużym stopniu zbiegła się z okresem rządów Margaret Thatcher. Ich wzajemne relacje były zawsze serdeczne i nacechowane podziwem, podobnie jak stosunki z prezydentem USA Ronaldem Reaganem.
Tymczasem do sądów wpłynęły sprawy wniesione w imieniu rodzin ofiar Pinocheta, niebędą-
cych obywatelami Chile. Wiele z nich odnosiło się do początku lat 80., kiedy Pinochet kolaborował z reżimami wojskowymi w Argentynie i Urugwaju w celu ścigania przeciwników politycznych . Akcja ta (Operacja "Kondor") została przeprowadzona przez okrytego złą sławą szefa tajnej policj i (DINA) - Manuela Contrerasa. Do grudnia 1998 r. był on jedynym przebywającym w więzieniu członkiem rządu Pinocheta, skazanym na siedem lat więzienia za udział w zamordowaniu w Waszyngtonie byłego sekretarza ds. zagranicznych rządu Allende - Orlando Leteliera.
Pośród toczących się spraw znalazła się jedna, którą do hiszpańskiego sądu wniósł zespół prawników na czele z Joanem Garcesem, byłym doradcą Allende. Podczas pobytu Pinocheta w Londynie hiszpańskie ministerstwo sprawiedliwości wystąpiło do rządu brytyjskiego z wnioskiem o ekstradycję. Inne rządy poparły tę prośbę. Pinocheta zmuszono do pozostania w Londynie na czas omówienia kwestii prawnych. Rozpoczął się niezwykły ciąg wydarzeń, w ramach którego brytyjska Izba Lordów większością głosów potwierdziła, że sprawa wymaga reakcji zgodnej z prawem międzynarodowym, po czym anulowała swój werdykt, gdyż jeden z lordów ukrył powiązania z walczącą o prawa człowieka Amnesty International. Dziennikarze i komentatorzy powrócili do wydarzeń z 1 973 r., a pozostający na wygnaniu Chilijczycy zaczęli demonstrować.
W marcu 2000 r. brytyjski minister spraw zagranicznych wyraził zgodę na uwolnienie Pinocheta z powodu złego stanu zdrowia, umożliwiając mu powrót do Chile. Tamtejsze sądy zniosły immunitet, ale uznały, że były dyktator nie jest w stanie odpowiadać przed wymiarem sprawiedliwości. Ostatecznie, w 2004 r. ponownie pozbawiono go immunitetu. Sąd Najwyższy podtrzymał wyrok sądu n iższej instancji , ogłaszając wyrok bez prawa odwołania i umożliwiając proces o pogwałcenie praw człowieka. W czerwcu 2005 r. Sąd Apelacyjny ostatecznie uznał Pinocheta za niezdolnego do odpowiadania za zbrodnie jego reżimu, choć jednocześnie zezwolono na kontynuowanie przeciw n iemu sprawy o oszustwa podatkowe i nielegalny transfer 17 mln USD na prywatne konta w amerykańskich bankach. O
Po LEWEJ: parada wojskowa w rocznicę przewrotu.
Po PRAWEJ: Giełda Papierów Wartościowych
w Santiago.
HISTORIA +
CUD GOSPODARCZV? Chile, miejsce jednego z pierwszych ekspeJYmentów neoliberalnych w gospodarce,
rozwija się w oparciu o porozumienia o wolnym handlu.
Przez prawie 1 7 lat po przewrocie w 1 973 r. w kraju rządziła dyktatura wojskowa, tłumiąca wszelkie propozycje reform spo
łecznych. Jej pomysłem na gospodarkę był wolny handel i "efekt kaskady" - teoria głosząca, że bogactwo sektora prywatnego dotrze w końcu do klas pracujących. Dyktatura wojskowa narzuciła tę politykę państwu pozbawionemu Kongresu i wolnej prasy, w którym organizacje pracowników miały bardzo ograniczone pole działania. Były to idealne, choć nienormalne warunki dla takiego eksperymentu gospodarczego. Większość realizujących go ekonomistów studiowała na uniwersytecie w Chicago pod k ierunk iem Mi l tona Friedmana - guru ekonomii wolnorynkowej . Przylgnęło do nich określenie "chłopcy z Chicago" .
Dyktatura, nawet z własnego punktu widzenia, popełniła kilka poważnych błędów. Pod koniec lat 70. minister finansów zamroził kurs wymiany peso na ponad dwa lata i zlikwidował wszystkie mechanizmy kontroli kredytów bankowych. Dziesiątki firm i osób fizycznych brało pożyczki w amerykańskich dolarach, finansowane przez lokalne banki z kredytów międzynarodowych. Kiedy ogłoszono dewaluację chilijskiej waluty, omal nie doszło do tragicznego krachu w bankowości. Rząd musiał wyciągać z tarapatów większość banków prywatnych, ale dużo firm zbankrutowało, a wielu wierzycieli straciło nieruchomości obciążone kredytami hipotecznymi. W końcu nadeszła recesja, która utrzymywała się do połowy lat 80. Wysokie bezrobocie i problemy ekonomiczne były głównymi przyczynami niezadowolenia z dyktatury.
Przykład dla świata
Chile przetrwało jednak finansowe zawieruchy i pod koniec lat 80. miało uporządkowaną, kwitnącą gospodarkę, z rosnącym eksportem i zainte-
POPRZEDNIE smoNY: bogaci Chilijczycy odpoczywają
po meczu polo w Santiago; Lota - górnicze miasto
w Dolinie Środkowochilijskiej.
Po I.BVE.I 1 PO PRAWEJ: Giełda Papierów
Wartościowych; Santiago.
resowaniem ze strony zagranicznych inwestorów. Stanowiło przykład, do którego naśladowania zachęcano sąsiednie kraje.
W latach 80. czołowy "chłopiec z Chicago"
- Joaąuin Lavin, który w latach 90. został burmistrzem dzielnicy Las Condes w Santiago, a w 2000 r. o włos przegrał wybory prezydenckie
- napisał książkę o zmianach w Chile, zatytułowaną Cicha re wolucja. Była to pochwała modelu ekonomicznego, która stała się biblią wielu biznesmenów i polityków prawicy. Lavin pisał z entuzjazmem o eksporcie owoców, który rozpoczął się jeszcze za rządów wojska. Przedstawił region Copiapó na północy Chile jako doskonały przykład miejsca, gdzie pracownicy dobrze zarabiają w nowoczesnej branży.
Wojskowa junta spodziewała się, że otrzyma w Copiapó większość głosów w plebiscycie narodowym w 1 988 r., który miał przesądzić o kolejnych ośmiu latach rządów Pinocheta. Jednak
• HISTORIA
zarówno tam, jak i w całym Chile, większość głosujących była zdania, że "gospodarka ma się świetnie, ale oni sami niekoniecznie" i ostatecznie dyktator poniósł klęskę.
Po głosowanju burmistrz Copiapó powiedział miejscowej gazecie: "Byłem pewien, że wygramy większością 58% głosów, ale teraz zrozumiałem, że ludzie nie sprzedadzą się za miskę soczewicy. Nie wystarczy dać im domy, muszą czuć, że coś od njch zależy".
Druga strona medalu
Eugenio Tironi, lewicowy socjolog, opisał inną twarz Chile przedstawionego przez Lavina. Jego
książka Mi lczenie rewolucji: druga strona modernizacji traktowała o społecznych skutkach polityki ekonomicznej dyktatury. Tironi pisał o zjawisku "dwóch Chile" - "społeczeństwie, w którym istnieją dwie grupy, ale praktycznie nie stykają się ze sobą; o tendencji elit do coraz większej integracji z resztą świata i o rosnącym ubóstwie większości obywateli, którzy opierają się tylko na pomocy państwa".
Tironi wyodrębnił w Chile cztery grupy, które najbardziej ucierpiały wskutek polityb "chłopców z Chicago". Pierwszą stanowili ludzie o najniższych dochodach, mieszkający w prowizorycznych, zatłoczonych domach na przedmieściach
Santiago, którzy zarabiali na utrzymanie zbieraniem makulatury i tektury albo nielegalną sprzedażą na ulicach . Wojskowy rząd doprowadził do znaczącego spadku śmiertelności niemowląt, ale - jak twierdził Tironi - zaobserwowano także szokujący wzrost chorób spowodowanych ubóstwem, jak świerzb i infekcje pasożytnicze.
Druga grupa, która jego zdaniem ucierpiała, to młodzież. Jeden z zespołów rockowych opisywał w popularnej piosence swoją generację jako
"resztki" i "pokolenie nadmiaru". Przez większość lat 80. młodzi ludzie stanowili największy odsetek bezrobotnych. Trzecią grupą, która ucierpiała wskutek rządów wojska, byli według Tiro-
niego robotnicy, którzy stracili możliwość organizowania się w celu ochrony swoich interesów.
Tironi twierdził również, że k lasa średnia, największa grupa chilijskiego społeczeństwa, miała zmienne szczęście. Tylko niektórzy specjaliści z sektora prywatnego dołączyli do elity. Autor Mi lczenia rewol ucji przypomniał losy nauczycieli - kiedyś byli szanowani, a stali się źle opłacanymi, przepracowanymi wołami roboczymi, z niewielkimi możliwościami k ulturowego wzbogacania uczniów.
Mllno poprawy warunków życia, jaką przyniósł zrównoważony wzrost gospodarczy w Jatach 90., dwa różne światy opisane przez Lavina i Tironie-
go wctąz w pewnym stopniu charakteryzują oblicze kraju. Chile - a przynajmniej Santiago Lavina - to krajobraz, jaki najczęściej oglądają turyści: lśniące biurowce, doskonale zaopatrzone pasaże handlowe, nowoczesne banki z bankomatami i dobrej jakości usługi telekomunikacyjne.
Łagodzenie dziedzictwa junty
Po powrocie do demokracji w latach 90. jednym z najtrudniejszych wyzwań nowego rządu stało ię zmniejszenie przepaści między najbogatszy
mi a najbiedniejszymi oraz poprawa standardu życia klas średnich bez zaburzenia równowagi w płatnościach i finansach państwa.
Nowy centrolewicowy rząd, kierowany przez prezydenta Patricia Aylwina ( 1 990- 1 994), zaakceptował główne zasady polityki makroekonomicznej "chlopców z Chicago". N a wet Partia Socjalistyczna przyznała, że "rynek odgrywa główną rolę w pozyskiwaniu środków", a najlepszą receptą na zrównoważony rozwój jest gospodarka m ieszana "ze wszystkimi formami własności". Socjalista został ministrem gospodarki, do którego obowiązków należało m. in.
Po LEWEJ: World Trade Center; Santiago.
PoWYiEJ: życie w pob/acfon, dzielnicy biedoty
w Santiago.
C U D G OSPO D ARCZ Y ? •
pozyskiwanie inwestycji zagranicznych. 20 lat wcześniej rząd Salvadora Allende traktował obcy kapitał z wielką podejrzliwo ' cią.
Przy niechętnej zgodzie partii prawicowych gabinet Aylwina zwiększył podatki dochodowe od osób prawnych i fizycznych, w celu sfinansowania reformy służby zdrowia i szkolnictwa.
"Chłopcy z Chicago" pozbawili je nakładów, traktując sektor państwowy po macoszemu.
Nowy rząd wywalczył w Kongresie nieśmiałe reformy w sferze pracy. Poprawiono zarobki i warunki zatrudnienia, a związkom zawodowym zapewniono większe możliwości reprezentowania swoich członków. Te zmiany wzbudziły
znacznie większe kontrowersje niż wzrost podatków. Biznesmeni upierali się przy n iskich płacach dla górników, leśników i robotników fabrycznych, gdyż pozwalały one Chile konkurować na światowych rynkach. Przywódcy robotników upierali się, że bez silnych związków zawodowych pracownicy nie mają zapewnionej żadnej obrony przed typowymi nadużyciami, np. wielokrotnie odnawianymi krótkoterminowymi urnowaruj o pracę.
Rząd Aylwina zrobił naprawdę dużo, by zlikwidować najpoważniejsze nierówności społeczne odziedziczone po okresie dyktatury wojskowej. Zwiększył płace nauczycieli i zapewnił
+ HISTORIA
zastrzyk finansowy niedoinwestowanej publicznej służbie zdrowia, z której usług korzysta większość obywateli.
Poprawa infrastruktury
Prezydent Eduardo Frei, syn chadeckiego prezydenta z lat 60., zastąpił Aylwina w 1 994 r., stając na czele rządu tej samej, centrolewicowej koalicji . Frei, z zawodu inżynier budowlany, poświęcał mniej uwagi kwestiom społecznym, a jego rząd skoncentrował się na takich przedsięwzięciach, jak budowa dróg i lotnisk (zwykle udzielano koncesji prywatnym firmom), prywatyzacja portów i spółek wodnych oraz na wpro-
wadzaniu dużych reform w szkolnictwie i wymiarze sprawiedliwości . Zmiany te przyczyniły się do poprawy infrastruktury i zwiększania wydajności, co miało kluczowe znaczenie dla konkurencyjności eksportu i zrównoważenia przyszłego rozwoju .
W 2000 r. prezydentem został Ricardo Lagos, który stanął na czele trzeciego rządu centrolewicy. Jako umiarkowany socjalista usiłował połączyć rozwój ekonomiczny z poprawą sytuacji społecznej; chciał także, aby z dobrodziejstw gospodarczej prosperity mogli skorzystać ubodzy i mieszkaócy wsi . W latach 1 999-2003 rozwój gospodarczy uległ spowolnieniu z powodu osłabienia światowych rynków eksportowych, ale
rząd wprowadził ubezpieczenie od bezrobocia. Rozpoczął również poważne reformy publicznego i prywatnego systemu służby zdrowia, aby poprawić ich skuteczność i zwiększyć dostęp do opieki medycznej .
Zadania na przyszłość
Spis narodowy, przeprowadzony w 2002 r., ujawnił znaczącą poprawę warunków bytowych w porównaniu ze spisem sprzed dekady. W 2002 r. 96% gospodarstw domowych miało dostęp do elektryczności, co stanowi wzrost o jedną piątą, a 9 1 % do wody pitnej - wzrost o ponad jedną czwartą; 82% posiadało lodówkę w porównaniu z 55% w 1 992 r., a 79% dysponowało pralką, podczas gdy l O lat wcześniej korzystało z niej tylko 48% rodzin.
Wielu Chilijczyków uważa jednak, że demokratycznie wybrane rządy nie spełniły ich oczekiwa !l. Sytuacja w kraju poprawiła się, liczba obywateli żyjących w ubóstwie spadła z 5 mln w 1 990 r. do nieco powyżej 3 mln w 2000 r., ale dystrybucja przychodów n ie uległa zmianie - l 0% najbogatszych osób nadal otrzymuje 42% dochodu narodowego.
Zdaniem rządu istnieją przesłanki, by twierdzić, że stymulowany eksportem rozwój będzie trwał. W lutym 2003 r. weszło w życie porozumienie o wolnym handlu między Chile a Unią Europejską, a na początku 2004 r. analogiczny układ podpisano z USA. Do koóca kadencji (2006) rząd Lagosa ma nadzieję zawrzeć umowę handlową z Chinami - głównym nabywcą towarów eksportowych Chile, wśród których najważniejszą rolę odgrywa miedź.
Do 2006 r., w ramach specjalnego programu, władze planują zupełnie wyeliminować skrajne ubóstwo, a na przedmieściach całkowicie zlikwidować slumsy.
W latach 2005/2006 gospodarka powinna zachować silną pozycję, ale poprawa dystrybucji przychodów będzie powolna. Zależy ona przede wszystkim od przedsięwzięć długofalowych, np. podwyższenia standardu w paóstwowych szkołach podstawowych i średnich, wciąż wykazujących gorszy poziom niż szkoły prywatne, do których uczęszcza elita.
Pornoc państwa rośnie, ale mimo to wielu Chilijczyków wciąż ma wrażenie, że nikt się nimi nie interesuje. O
Po LEWEJ: sklepy na Plaza de Armas; Santiago.
Po PRAWEJ: Poczta Główna w stolicy kraju.