„Lekarz leczy, natura uzdrawia”

Hipokrates

Ogród ziołowy przy szkole Wykorzystanie roślin ziołowych, leczniczych i przyprawowych

na zajęciach z hortiterapii z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnościami.

mgr inż. Joanna Heppner

Słubice, 2018.

1

Spis treści Strona

Spis treści……………………………………………………………………………..…1.

Wstęp……………………………………………………………………………..……. 2.

Przegląd gatunków roślin ziołowych, leczniczych i przyprawowych oraz ich

wykorzystanie na zajęciach z hortiterapii z dziećmi i młodzieżą

z niepełnosprawnościami :

Nagietek lekarski (Calendula officinalis)……………………………………………..….3.

Bazylia pospolita (Ocimum basilicum)………………………………………………..…5.

Melisa lekarska (Melissa officinalis)…………………………………………………...…7.

Szałwia lekarska (Salvia officinalis)…………………………………………………..…9.

Mięta pieprzowa (Mentha piperita)…………………………………………………….11.

Macierzanka piaskowa (Thumus serphyllum)………………………………………..…13.

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale)…………………………………………….….14.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)…………………………………………….16.

Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum) ……………………………………………….. 18.

Cebula zwyczajna (Allium cepa) ……………………………………………………….20.

Podsumowanie………………………………………………………………………....22.

Bibliografia……………………………………………………………………………..22.

Źródła zdjęć…………………………………………………………………………….23.

2

Wstęp

Planując założenie ogrodu ziołowego przy szkole dla dzieci i młodzieży

z niepełnosprawnościami, należy pamiętać o tym, aby dobór roślin był atrakcyjny, bezpieczny

i pozwalał na kreatywne wykorzystanie różnych cech wybranych roślin. W niniejszej pracy

chciałabym zaproponować rośliny ziołowe, lecznicze i przyprawowe mające szereg walorów

hortiterapeutycznych oraz przykłady ich wykorzystania na zajęciach z hortiterapii z dziećmi

i młodzieżą z niepełnosprawnościami.

Miejsce pod założenie ogrodu ziołowego powinno być słoneczne, osłonięte od wiatru

i przeciągów, z dala od ruchu ulicznego i źródeł zanieczyszczeń np.: spalin samochodowych,

dymów z kominów. Pożądane byłoby wkomponowanie ogrodu ziołowego w większy obszar

zieleni, zróżnicowany gatunkowo, atrakcyjny przyrodniczo, sprzyjający przyjemnemu,

zdrowemu i pożytecznemu spędzaniu czasu w otoczeniu przyrody.

Ze względu na możliwość występowania u dzieci i młodzieży również

niepełnosprawności ruchowej, rośliny można posadzić w donicach, skrzynkach lub

na podwyższonych zagonach z zachowaniem swobodnego i bezpiecznego dostępu do tych

konstrukcji. Aby uatrakcyjnić wizualnie te konstrukcje, można je wykonać z różnych

materiałów (cegła, beton, drewno), pomalować na kolorowo i dodatkowo ozdobić np.

literkami, cyframi, motywami roślinnymi lub innymi dekoracjami, jednak swoją formą,

ilością i jakością, nie mogą one przyćmiewać walorów roślin.

Proponowane gatunki roślin do ogrodu ziołowego dla dzieci i młodzieży

z niepełnosprawnościami to np.: nagietek lekarski (Calendula officinalis), bazylia pospolita

(Ocimum basilicum), melisa lekarska (Melissa officinalis), szałwia lekarska (Salvia

officinalis), mięta pieprzowa (Mentha piperita), macierzanka piaskowa (Thumus serpyllum),

lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale), krwawnik pospolity (Achillea millefolium),

biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum), cebula zwyczajna (Allium cepa).

3

Przegląd gatunków

roślin ziołowych, leczniczych i przyprawowych

oraz ich wykorzystanie na zajęciach z hortiterapii.

Nagietek lekarski (Calendula officinalis)

http://www.swiatkwiatow.pl

Krótka

charakterystyka

Roślina jednoroczna, kwiaty żółte, pomarańczowe, kwitnie od

czerwca do jesieni. Cała roślina jest delikatnie, miękko owłosiona,

posiada gruczoły wydzielnicze nadające jej delikatną lepkość

i balsamiczny zapach. Surowcem leczniczym są koszyczki kwiatowe.

Uprawa Wymagania: stanowisko nasłonecznione i ciepłe, gleba żyzna.

Siew wprost do gruntu od IV do VI.

Pielęgnacja: odchwaszczanie, przerywanie siewek.

Zbiór surowca: stopniowo w miarę zakwitania rośliny od lipca,

w czasie suchej, słonecznej pogody.

Zastosowanie ogólne Zewnętrznie stosowana jako środek antyseptyczny, przeciwzapalny,

gojący nary (na skórze), do płukania gardła i jamy ustnej (np.:

angina), do przemywania oczu w stanach ropnych (np.: „jęczmień”)

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

- zakładanie zagonu z nagietkiem – cykl zajęć w terenie począwszy

od wiosennego przygotowania miejsca pod wysiew nasion, poprzez

wysiew nasion, obserwację wschodów siewek i rozwoju roślin, prace

4

przykłady pielęgnacyjne, obserwację rozwoju kwiatów, prace porządkowe

jesienią.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja ubarwienia poszczególnych

części rośliny, obserwacja owadów towarzyszących roślinom,

dotykanie rośliny i nazywanie wrażeń dotykowych, wąchanie rośliny

- rozwijanie kreatywności – zbiór kwiatów nagietka w pełni

kwitnienia, zasuszanie „na płasko”, wykorzystanie zasuszonych

kwiatów do wykonywania obrazów z zasuszonych roślin;

- rozwijanie kreatywności – zbiór kwiatów w pełni kwitnienia i

wykorzystanie ich do sporządzenia farbek, malowania na papierze, na

tkaninach;

- rozwijanie kreatywności – wykorzystanie nasion nagietka do

wykonywania obrazów z nasion (wyklejanki).

- zabawa w skojarzenia – uruchomienie wyobraźni i kreatywności –

np.: „co Ci przypomina kwiat (liście, łodyga) nagietka?”, „jakie

znasz owoce/warzywa w kolorze nagietka?”, „znajdź w ogrodzie inne

kwiaty w kolorze nagietka” itp.

- wspomaganie procesu edukacji w zależności od możliwości

intelektualnych dzieci i młodzieży poprzez proste zadania językowe i

liczbowe, np.: „jakie litery/ile liter ma nagietek w nazwie?”, „ile

kwiatów jest na jednym nagietku?”, „jaki kolor ma kwiat nagietka?”,

„ile nagietków wyrosło na grządce?” itp. Sprawniejsze dzieci mogą

nawet linijką mierzyć wysokość rośliny czy szerokość (średnicę)

kwiatu poznając i utrwalając w ten sposób technikę pomiaru długości

za pomocą linijki, miary, a następnie porównywać wymiary innych

roślin w ogrodzie.

Źródła informacji 1.Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny

lecznicze stosowane u dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1986.

2. http://www.swiatkwiatow.pl

3. Własne pomysły na wykorzystanie nagietka w hortiterapii.

5

Bazylia pospolita (Ocimum basilicum)

https://www.wymarzonyogrod.pl

Krótka

charakterystyka

Roślina jednoroczna, o nagiej, gładkiej łodydze, i gładkich

błyszczących liściach. W zależności od odmiany rośliny mogą być

zielone (‘Magic White’, ‘Piccolino’, ‘Kasia”) lub purpurowe (‘Red

Rubin’, ‘Opal’, ‘Dark Opal’). Bazylia kwitnie przez całe lato.

Surowcem leczniczym jest ziele bazylii, natomiast w celach

kulinarnych wykorzystywane są głównie liście

Uprawa Wymagania: stanowisko nasłonecznione i ciepłe, gleba średnio żyzna,

wilgotna.

Przygotowanie rozsady: siew od połowy marca, wysadzanie do

gruntu pod koniec maja.

Pielęgnacja: odchwaszczanie (w gruncie), regularne podlewanie,

uszczykiwanie wierzchołków w celu rozkrzewienia.

Zbiór surowca jako rośliny leczniczej: w czasie masowego kwitnienia

podczas suchej, słonecznej pogody;

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Bazylia stosowana jest jako roślina przyprawowa głównie w kuchni

włoskiej, jako roślina ozdobna uprawiana w gruncie oraz w domu

(kuchnia z „ziołami na parapecie”), również jako roślina lecznicza

jako środek przeciwgorączkowy, przeciwbakteryjny, ułatwiający

trawienie, pobudzający apetyt, wzmagający laktację u matek

karmiących. Odmiany purpurowe są ciekawym i kontrastowym

akcentem w kompozycjach ogrodowych i „parapetowych”.

Wykorzystanie do - uprawa bazylii w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

6

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

wiosennego przygotowania rozsady „na parapecie” - wysiew nasion,

obserwację wschodów siewek i rozwoju roślin, po przygotowanie

miejsca w ogrodzie, wysadzenie rozsady do gruntu, prace

pielęgnacyjne, obserwację wzrostu roślin, prace porządkowe jesienią.

- uprawa bazylii w kompozycji w wersji „parapetowej” w

pomieszczeniu wraz z innymi roślinami ziołowymi i przyprawowymi.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja ubarwienia poszczególnych

odmian bazylii w zestawieniach kontrastowych, obserwacja owadów

towarzyszących roślinom (w ogrodzie), dotykanie rośliny i nazywanie

wrażeń dotykowych, wąchanie rośliny, smakowanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie bazylii w potrawach,

przyrządzanie prostych potraw z bazylią,

- rozwijanie kreatywności – wykorzystanie nasion bazylii do

wykonywania obrazów z nasion (wyklejanki), zasuszanie „na płasko”

liści bazylii o różnych barwach, wykonywanie obrazów z suchych

liści.

- wspomaganie procesu edukacji w zależności od możliwości

intelektualnych dzieci i młodzieży poprzez proste zadania językowe i

liczbowe, np.: „ile liści jest na jednej bazylii?”, sylabizowanie nazwy

bazylii, liczenie nasion przed wysiewem rozsady, a następnie liczenie

siewek w doniczkach itd.

- rozwijanie kreatywności i wzbogacanie słownictwa poprzez zabawy

językowe np. poprzez skojarzenia lub poznawanie innych słów

podobnie brzmiących: Bazyli (imię męskie), bazylika, Bazyliszek,

itp., poznawanie bajek, układanie własnych historyjek itp.

Źródła informacji 1.B.M. Korszikow, G.W. Makarowa, N.L. Naletko, A.I. Pawlij, N.M.

Sołodwiczenko, W.J. Dombrowskij, W.P. Panfierow „Lecznicze

właściwości roślin uprawnych”, PWRiL, Warszawa 1991.

2. http://www.ogrodinfo.pl (za artykułem prof. dr hab. Joanny Nowak

z miesięcznika „Rośliny ozdobne” nr 5/2014).

3. https://www.wymarzonyogrod.pl (zdjęcia)

4. Własne pomysły na wykorzystanie bazylii w hortiterapii.

7

Melisa lekarska (Melissa officinalis)

https://www.wymarzonyogrod.pl

Krótka

charakterystyka

Bylina o rozgałęzionym kłączu i czterokanciastymi, wzniesionymi

łodygami. Liście ząbkowane, charakterystycznie „pomarszczone”,

matowe, w spodniej części lekko owłosione. Kwitnie od lipca do

września. Cała roślina wydziela przyjemny, cytrynowy zapach.

Surowiec stanowią wierzchołki pędów i liście, które ścina się podczas

kwitnienia. Roślina miododajna.

Uprawa Wymagania: stanowisko nasłonecznione i ciepłe, gleba średnio żyzna,

wilgotna, odczyn lekko kwaśny do obojętnego.

Przygotowanie rozsady: siew od połowy marca, wysadzanie do

gruntu pod koniec maja. Nasiona można też wysiewać wprost do

gruntu w maju. Rozmnaża się również wegetatywnie przez podział

kłączy.

Pielęgnacja: odchwaszczanie (w gruncie), regularne podlewanie,

uszczykiwanie wierzchołków w celu rozkrzewienia.

Zbiór surowca jako rośliny leczniczej: w czasie kwitnienia podczas

suchej, słonecznej pogody;

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Jako środek uspokajający, łagodzący napięcie nerwowe, przeciw

bakteryjny, wspomagający trawienia oraz łagodzący skutki ukąszeń

owadów. W kuchni jako dodatek do sałatek, napojów i potraw

mięsnych. W ogrodzie jako roślina ozdobna.

Wykorzystanie do

celów

- uprawa melisy w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania rozsady „na parapecie” - wysiew nasion,

8

hortiterapeutycznych,

przykłady

obserwację wschodów siewek i rozwoju roślin, po przygotowanie

miejsca w ogrodzie, wysadzenie rozsady do gruntu, prace

pielęgnacyjne, obserwację wzrostu roślin, prace porządkowe jesienią

(bądź prace związane z rozmnażaniem wegetatywnym – podział

kłączy jest też ciekawym doświadczeniem dla dzieci jako inny sposób

rozmnażania roślin).

- uprawa melisy w kompozycji w wersji „parapetowej” w

pomieszczeniu wraz z innymi roślinami ziołowymi i przyprawowymi.

- stymulacja sensoryczna – porównanie odcienia zieleni, kształtu,

wielkości itp. liści melisy z liśćmi innych roślin (np. bukszpan ma

liście ciemnozielone, małe, błyszczące, jajowate, a lawenda ma liście

długie, wąskie, szare „srebrne”, owłosione o innym zapachu),

obserwacja owadów towarzyszących roślinom (w ogrodzie),

dotykanie rośliny, wąchanie rośliny, smakowanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie melisy w potrawach,

przyrządzanie prostych potraw z melisą, np. sałatki owocowej,

przygotowanie herbatki czy lemoniady z melisą.

- rozwijanie kreatywności – wykorzystanie nasion melisy do

wykonywania obrazów z nasion (wyklejanki), suszenie melisy i

wykorzystanie suszu do wykonania woreczków zapachowych (z

dodatkiem olejku z melisy dla wzmocnienia zapachu);

- wspomaganie procesu edukacji w zależności od możliwości

intelektualnych dzieci i młodzieży poprzez proste zadania językowe i

liczbowe, np.: „ile liści jest na jednej melisie?”, sylabizowanie nazwy

melisy, mierzenie wysokości pędów, słowny opis rośliny – „jaka jest

melisa?” itp.

- rozwijanie kreatywności i wzbogacanie słownictwa poprzez zabawy

językowe np. poprzez skojarzenia lub poznawanie innych słów

podobnie brzmiących: Melisa (imię żeńskie), cukierki „Meliski”, itp.,

układanie własnych historyjek, nazw, wymyślanie imion

pochodzących od nazw roślin, kwiatów itp. (np. melisa – Melisa,

malwa – Malwina, bazylia – Bazyli, róża – Róża, kocimiętka, czyli

kocia miętka, czyli miętka, którą lubią koty, niezapominajka, czyli nie

9

zapomnij o mnie, narcyz – Narcyz – postać z mitu + opowieść o

Narcyzie, itp.)

Źródła informacji 1.B.M. Korszikow, G.W. Makarowa, N.L. Naletko, A.I. Pawlij, N.M.

Sołodwiczenko, W.J. Dombrowskij, W.P. Panfierow „Lecznicze

właściwości roślin uprawnych”, PWRiL, Warszawa 1991.

2. https://poradnikogrodniczy.pl

3. https://www.wymarzonyogrod.pl (zdjęcia)

4. Własne pomysły na wykorzystanie bazylii w hortiterapii.

Szałwia lekarska (Salvia officinalis)

https://www.wymarzonyogrod.pl http://ladnydom.pl

Krótka

charakterystyka

Jest rośliną wieloletnią o silnie rozgałęzionej łodydze, często

zdrewniałej u podstawy. Łodyga i liście pokryte są szarawym

kutnerem. Kwitnie od czerwca do lipca. Surowcem leczniczym są

liście i całe ziele. Oprócz szałwii gatunkowej w sprzedaży można

dostać odmiany ozdobne, np. ‘Tricolor’ o zielono – biało – różowym

zabarwieniu lub ‘Icterina’ o zielono – żółtym zabarwieniu liści.

Uprawa Wymagania: stanowisko nasłonecznione i ciepłe, gleba średnio żyzna,

ale dobrze zdrenowana. Odczyn obojętny do lekko zasadowego.

Rozmnażanie: poprzez siew nasion na rozsadniku w marcu/kwietniu,

wysadzanie rozsady na miejsce stałe w lipcu, podział starszych kęp

jesienią po kwitnieniu lub poprzez sadzonki zielne i półzdrewniałe

(maj/czerwiec).

10

Pielęgnacja: odchwaszczanie (w gruncie), regularne podlewanie,

uszczykiwanie wierzchołków w celu rozkrzewienia, przycinanie

starszych roślin.

Zbiór surowca jako rośliny leczniczej: przed kwitnieniem, podczas

suchej, słonecznej pogody;

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Ma działanie bakteriostatyczne, antyseptyczne, ściągające i

przeciwzapalne. Stosowana w chorobach żołądka, w zapaleniu

górnych dróg oddechowych, kaszlu. Zewnętrznie stosowana do

płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych. Stosowana jest

również jako roślina ozdobna w ogrodach w uprawie gruntowej i

pojemnikowej.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

- uprawa szałwii w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania rozsady na rozsadniku - wysiew nasion,

obserwację wschodów siewek i rozwoju roślin, po przygotowanie

miejsca w ogrodzie, wysadzenie rozsady do gruntu, prace

pielęgnacyjne, obserwację wzrostu roślin, prace porządkowe jesienią

(bądź prace związane z rozmnażaniem wegetatywnym – podział lub

sporządzanie sadzonek jest też ciekawym doświadczeniem dla dzieci

jako inny sposób rozmnażania roślin).

- stymulacja sensoryczna – porównanie odcienia zieleni, kształtu,

wielkości itp. liści szałwii lekarskiej z liśćmi dostępnych odmian

szałwii lekarskiej oraz innych gatunków szałwii (np.: szałwii

błyszczącej), obserwacja owadów towarzyszących roślinom (w

ogrodzie), dotykanie, głaskanie rośliny (kutner), wąchanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie szałwii w potrawach,

przygotowanie herbatki z szałwii, płukanki do jamy ustnej,

- rozwijanie kreatywności – wykorzystanie nasion szałwii do

wykonywania obrazów z nasion (wyklejanki), zasuszanie „na płasko”

liści szałwii, wykonywanie obrazów z zasuszonych liści.

- wspomaganie procesu rewalidacji poprzez ćwiczenia logopedyczne

(„szałwia” jest wyrazem „szeleszczącym”, „szumiącym”, z szałwią

można naśladować szum wiatru, szum morza, ćwiczyć oddech i przy

11

okazji wąchać zapach rośliny, można poszukiwać podobnie brzmiące

wyrazy zaczynające się na „sz” np.: szczaw, szczeniak, szczecina,

Szczecin, szal, sznur itd. Zajęcia logopedyczne lub językowe „z

szałwią” najlepiej jest przeprowadzić w ogrodzie, gdzie szałwia

rośnie i …gdzie można usłyszeć szum wiatru w koronach drzew).

Źródła informacji 1.J.Macku, J. Krejca „Atlas roślin leczniczych”, Zakład Narodowy

Imienia Ossolińskich, 1989

2. https://www.wymarzonyogrod.pl

3. http://ladnydom.pl (zdjęcie 2)

4. Własne pomysły na wykorzystanie bazylii w hortiterapii.

Mięta pieprzowa (Mentha piperita)

https://www.dobrenasiona.com

Krótka

charakterystyka

Jest byliną silnie rozrastającą się dzięki rozłogom. Ma błyszczące

ciemnozielone liście, które od spodniej strony mają lekko fioletowe

unerwienie, fioletowe drobne kwiaty. Surowcem leczniczym są liście

zbierane przed kwitnieniem rośliny. Po wysuszeniu mają intensywny

mentolowy zapach.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne lub półcieniste, wilgotne, odczyn

obojętny.

Rozmnażanie: poprzez podział roślin, silne rozłogi szybko się

ukorzeniają. Podział przeprowadzić wiosną lub jesienią, kiedy nie

12

występują przymrozki.

Pielęgnacja: podlewanie, przesadzanie lub odmładzanie co 3 – 4 lata.

Zbiór surowca jako rośliny leczniczej: przed kwitnieniem, podczas

suchej, słonecznej pogody, suszenie w miejscu zacienionym.

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Ma zastosowanie w dolegliwościach żołądkowych, bólach brzucha,

wzdęciach, nudnościach, przy złym trawieniu tłuszczów. Zewnętrznie

stosowana do płukania jamy ustnej i gardła w stanach nieżytowych,

do inhalacji (olejek miętowy), a także jako dodatek kulinarny do

sałatek, herbat i orzeźwiających napojów.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

- uprawa mięty w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania miejsca do posadzenia mięty,

rozmnażanie przez podział starszych okazów lub zakup i posadzenie

gotowych sadzonek, prace pielęgnacyjne, obserwację wzrostu roślin,

przycinanie roślin, prace porządkowe jesienią

- stymulacja sensoryczna – obserwacja owadów towarzyszących

roślinom (w ogrodzie), dotykanie, wąchanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie mięty w potrawach,

przygotowanie herbatki i lemoniady z miętą, sałatki owocowej z

jogurtem i z miętą,

- zbiór i suszenie mięty, samodzielne wykonywanie suszu

herbacianego w bibułkowych torebkach do zaparzania.

- rozwijanie kreatywności – zasuszanie „na płasko” liści mięty,

wykonywanie obrazów z zasuszonych liści,

- wykonanie zielnika pt.: „Domowa apteczka” z zasuszoną „na

płasko” miętą i innymi roślinami ziołowymi i leczniczymi.

Źródła informacji 1. Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny

lecznicze stosowane u dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1986.

2. https://www.sadowniczy.pl

3. https://www.dobrenasiona.com (zdjęcie)

4. Własne pomysły na wykorzystanie mięty w hortiterapii.

13

Macierzanka piaskowa (Thumus serphyllum)

https://www.wymarzonyogrod.pl

Krótka

charakterystyka

Jest wieloletnią płożącą się półkrzewinką o małych

różowofioletowych kwiatach. Kwitnie od maja do lipca, ma

charakterystyczny słodki zapach i smak. Surowcem są ulistnione

pędy, które zbiera się na początku kwietnia. Jest rośliną zadarniającą,

nisko rosnącą, tworzącą zwarte kobierce.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne, piaszczyste, ma małe wymagania

glebowe i wodne.

Rozmnażanie: poprzez podział roślin,

Pielęgnacja: przycinanie tuż nad przekwitłymi kwiatostanami.

Zbiór surowca jako rośliny leczniczej: na początku kwitnienia,

podczas suchej, słonecznej pogody.

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Stosowana jako środek wykrztuśny w suchym kaszlu i nieżytach

oskrzeli, przeciwbakteryjny, wiatropędny, pobudzający wydzielanie

soków żołądkowych, również jako środek przeciwskurczowy.

Zewnętrznie do płukania jamy ustnej, gardła, przemywania i okładów

na skórę, drobnych zranieniach. Kąpiele z macierzanki działają

uspokajająco i odprężająco. W ogrodach stosowana jako ozdobna

roślina skalna, ale też zadarniająca.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

- uprawa macierzanki w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy

od wiosennego przygotowania miejsca do posadzenia macierzanki,

np.: założenie skalniaka, rozmnażanie przez podział starszych okazów

14

przykłady lub zakup i posadzenie gotowych sadzonek, obserwację wzrostu

roślin, przycinanie roślin.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja owadów towarzyszących

roślinom (w ogrodzie), dotykanie, głaskanie „macierzankowej

poduchy”, wąchanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie macierzanki w

potrawach, przygotowanie herbatki, zbiór i suszenie macierzanki,

samodzielne wykonywanie suszu herbacianego w bibułkowych

torebkach do zaparzania.

- rozwijanie kreatywności – zasuszanie pędów macierzanki,

stosowanie ich do kompozycji i stroików z suchych roślin, wykonanie

woreczków zapachowych z macierzanką.

- wykonanie zielnika pt.: „Domowa apteczka” z zasuszoną „na

płasko” macierzanką i innymi roślinami ziołowymi i leczniczymi.

Źródła informacji 1. Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny

lecznicze stosowane u dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1986.

2. https://www.wymarzonyogrod.pl

3. Własne pomysły na wykorzystanie macierzanki w hortiterapii.

Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale)

https://www.wymarzonyogrod.pl

Krótka

charakterystyka

Wieloletnia roślina zielna o grubym kłączu i grubych korzeniach,

wysokich sztywnych łodygach osiągających 1 – 2 m wysokości.

15

Liście ma duże, ciemnozielone, pierzaste lub podwójnie pierzaste,

błyszczące, podobnie jak cała roślina o intensywnym i

charakterystycznym zapachu „maggi”. Kwitnie w czerwcu – lipcu,

kwiaty barwy żółtawej zebrane są w duże baldachy.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne, żyzne, przepuszczalne,

Rozmnażanie: wysiew nasion wprost do gruntu w sierpniu po zbiorze

lub w październiku.

Pielęgnacja: systematyczne podlewanie, usuwanie chwastów.

Wykorzystanie w kuchni – na bieżąco w miarę potrzeb.

Zastosowanie ogólne Ma działanie moczopędne, pobudza apetyt, zmniejsza wzdęcia,

stymuluje wydzielanie żółci, obniża stan pobudliwości nerwowej,

likwiduje kolkę żołądkową. Wewnętrznie stosowany w postaci

naparów i odwarów w schorzeniach przewodu pokarmowego,

moczowego, przy zapaleniu oskrzeli, jako środek napotny i

wykrztuśny. W medycynie ludowej stosowany jest także jako środek

przeciwrobaczy. W kuchni ma zastosowanie jako roślina

przyprawowa do zup, sosów, mięsa, jego łodygi wraz z liśćmi można

suszyć lub mrozić. Jest składnikiem popularnej przyprawy „Maggi”.

W ogrodach może stanowić roślinę ozdobną ze względu na ładny

pokrój.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

- uprawa lubczyka w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania miejsca do wysiewu nasion lubczyka lub

posadzenia gotowych zakupionych sadzonek (wyprawa do centrum

ogrodniczego), pielęgnacja, zbiór liści do zasuszenia.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja wzrostu rośliny, dotykanie,

wąchanie rośliny.

- rozwijanie pasji kulinarnych – zastosowanie lubczyka w potrawach,

przygotowanie potrawy ze świeżymi liśćmi lubczyka (rosół)

- rozwijanie kreatywności – zasuszanie liści lubczyka, wykonanie

woreczków zapachowych; samodzielne wykonanie suszu do

wykorzystania w kuchni; obrazy z zasuszonych liści – wyklejanie

zasuszonych liści lub przykładanie ich do kartki i spryskiwanie kartki

wokół liścia kolorowym sprayem lub obmalowanie farbkami lub

16

kredkami itp.

- wykonanie zielnika pt.: „Domowa apteczka” z zasuszonym „na

płasko” lubczykiem i innymi roślinami ziołowymi i leczniczymi.

- opowiadanie o ludowym zastosowaniu lubczyka, czyli skąd się

wzięła nazwa – ciekawostki o roślinach.

Źródła informacji 1. B.M. Korszikow, G.W. Makarowa, N.L. Naletko, A.I. Pawlij, N.M.

Sołodwiczenko, W.J. Dombrowskij, W.P. Panfierow „Lecznicze

właściwości roślin uprawnych”, PWRiL, Warszawa 1991.

2. https://www.wymarzonyogrod.pl

3. Własne pomysły na wykorzystanie lubczyka w hortiterapii.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium)

https://pl.wikipedia.org

Krótka

charakterystyka

Jest byliną z cienkim kłączem i podziemnymi rozłogami. Łodygi ma

sztywne, wzniesione, na ich szczycie pojawiają się zebrane w

koszyczki kwiaty barwy białej. Liście pierzastosieczne, wąskie,

charakterystyczne. Kwitnie od maja do lipca. Surowcem leczniczym

jest ziele, które zbiera się w pełni kwitnienia roślin.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne, przepuszczalne, próchniczne.

Rozmnażanie: przez podział kęp w kwietniu.

Pielęgnacja: usuwanie chwastów, przycinanie rośliny po kwitnieniu,

odmładzanie starszych okazów.

Zastosowanie ogólne Głównie zastosowanie przeciwkrwotoczne, również stosowany jest w

zaburzeniach trawienia, biegunkach, nieżytach przewodu

17

pokarmowego, a także w stanach pobudzenia nerwowego.

Zewnętrznie używany jest do płukania jamy ustnej i gardła oraz na

skórze przy ropiejących ranach i wypryskach. W ogrodach uprawiane

są ozdobne odmiany krwawnika, np.: ‘Cassis’ o wiśniowym kolorze

kwiatów, ‘Lilac Beauty’ o liliowo – fioletowym kolorze kwiatów,

‘Red Velvet’ o krwistoczerwonych kwiatach, ‘Terracotta’ o

brzoskwiniowych kwiatach, ‘Credo’ o kwiatach kremowych.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

- uprawa krwawnika w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania miejsca do wysadzenia samodzielnie

przygotowanych sadzonek krwawnika lub posadzenia gotowych

zakupionych sadzonek (wyprawa do centrum ogrodniczego),

pielęgnacja, jesienne prace porządkowe.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja wzrostu rośliny, dotykanie,

wąchanie rośliny, porównywanie barw kwiatów, jeżeli mamy co

najmniej dwie odmiany krwawnika o kontrastowych barwach

kwiatów,

- rozwijanie kreatywności – zasuszanie liści i kwiatów krwawnika „na

płasko”, obrazy z zasuszonych liści i kwiatów; zasuszanie całych

ściętych roślin, wykorzystanie ich do suchych bukietów i stroików

jesiennych; barwienie kolorowym sprayem zasuszonych

kwiatostanów krwawnika.

- wykonanie zielnika pt.: „Domowa apteczka” z zasuszonym „na

płasko” krwawnikiem i innymi roślinami ziołowymi i leczniczymi.

- ciekawostki na temat medycyny ludowej, czyli jak dawniej ludzie

korzystali z darów natury, przykłady innych roślin stosowanych

doraźnie na różne dolegliwości – spacer w terenie w poszukiwaniu

tych roślin (babka, mniszek, rumianek, wierzba, głóg itp.)

Źródła informacji 1. J.Macku, J. Krejca „Atlas roślin leczniczych”, Zakład Narodowy

Imienia Ossolińskich, 1989

2. https://pl.wikipedia.org (zdjęcie)

3. https://www.ogrodowisko.pl

4. Własne pomysły na wykorzystanie krwawnika w hortiterapii.

18

Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum)

https://www.zdrowyportal.org

Krótka

charakterystyka

Roślina jednoroczna o prosto wzniesionej łodydze dorastającej do 60

cm wysokości. Kwiaty drobne, białe, zebrane w baldachy na

szczytach rozgałęzionej łodygi, kwitnie od czerwca do lipca. Liście

różnokształtne, podobne do liści selera. Surowcem leczniczym są

owoce biedrzeńca o charakterystycznym anyżowym słodkim zapachu,

które zbiera się w okresie ich dojrzewania w sierpniu.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne, przepuszczalne, próchniczne,

osłonięte od wiatru.

Rozmnażanie: przez wysiew nasion w kwietniu wprost do gruntu.

Pielęgnacja: usuwanie chwastów.

Zastosowanie ogólne Biedrzeniec anyż ma działanie wykrztuśne, pobudzające trawienie,

wiatropędne, mlekopędne dla matek karmiących. Polecany przy

kaszlu suchym, w zapaleniu oskrzeli, gardła, krtani, chrypce. W

kulinariach wykorzystywany jest do wypieku ciast, ciastek i wyrobu

cukierków. Stosowany zewnętrznie w formie rozcieńczonych

roztworów spirytusowych służy do nacierania rąk, odstrasza komary,

zabija świerzbowce, wszy, pchły i kleszcze.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

przykłady

- uprawa biedrzeńca w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania miejsca do wysiania nasion, pielęgnacja,

jesienne prace porządkowe.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja wzrostu rośliny, dotykanie,

wąchanie rośliny, rozcieranie i wąchanie nasion.

- rozwijanie kreatywności – zasuszanie liści i kwiatów biedrzeńca „na

19

płasko”, obrazy z zasuszonych liści i kwiatów; obrazy z zasuszonych

nasion (wyklejanki); wykonanie woreczków zapachowych;

- wykonanie zielnika pt.: „Domowa apteczka” z zasuszonym „na

płasko” biedrzeńcem i innymi roślinami ziołowymi i leczniczymi.

- ćwiczenie manualne – rozcieranie nasion w moździerzu, wąchanie

roztartych nasion, wykorzystanie ich do upieczenia ciasta;

- pieczenie ciasteczek anyżowych,

- wspomaganie rewalidacji – ćwiczenie wymowy trudnych wyrazów,

sylabizowanie, ćwiczenia logopedyczne („biedrzeniec anyż”

wymawia się twardo, konkretnie, można poszukać wyrazów podobnie

brzmiących i ćwiczyć ich wymowę, układ języka, np. żółta rzepa,

ważna żaba, itp. );

- dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w

stopniu lekkim (a nawet w normie intelektualnej) to dodatkowe

ćwiczenia z ortografii w niekonwencjonalnym wydaniu – na dworze,

wśród roślin, na „żywym” przykładzie (podobnie można wykorzystać

inne rosnące w pobliżu gatunki roślin o trudnej pisowni

ortograficznej, układanie zdań z trudnymi nazwami roślin, układanie

historyjek, wierszyków i krótkich opowiadań, a potem podejmowanie

prób, aby je w klasie opisać z zachowaniem zasad ortografii).

Źródła informacji 1. Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny

lecznicze stosowane u dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1986.

2. https://www.zdrowyportal.org

3. Własne pomysły na wykorzystanie biedrzeńca w hortiterapii.

20

Cebula zwyczajna (Allium cepa)

https://www.wymarzonyogrod.pl

Krótka

charakterystyka

Roślina dwuletnia, popularne warzywo o szeroko znanych

właściwościach smakowych i leczniczych. Ma charakterystyczny

pokrój, rurkowate liście, kwiaty wytwarza w formie kulistych

baldachów na wysokich wzniesionych pędach kwiatostanowych.

Uprawa Wymagania: stanowisko słoneczne, przepuszczalne, próchniczne,

odpowiednio nawodnione.

Rozmnażanie: przez wysiew nasion wprost do gruntu lub sadzeniu

cebulki „dymki” w kwietniu, rzadziej z rozsady.

Pielęgnacja: usuwanie chwastów, nawadnianie

Zastosowanie ogólne Cebula ma działanie przeciwbakteryjne, zmiękczające,

przeciwkaszlowe, moczopędne. Zwłaszcza na surowo jest skuteczna

na infekcje układu oddechowego oraz pokarmowego. Poprawia

trawienie, obniża ciśnienie krwi. W postaci pieczonej lub gotowanej

stanowi środek zmiękczający i gojący czyraki, ropne zmiany skórne.

Świeży sok z cebuli jest popularnym domowym środkiem na kaszel,

przeziębienie. W kuchni cebula jest wręcz podstawą polskich potraw,

surówek, zup, sosów, zasmażek, potraw mięsnych, bezmięsnych, jak

również szczypior chętnie spożywany jako nowalijka (najlepiej z

własnej uprawy) do kanapek, surówek, twarożków i past do chleba,

jajecznicy itp. Cebula jest zaliczana do „naturalnych antybiotyków”.

Wykorzystanie do

celów

hortiterapeutycznych,

- uprawa cebuli w ogrodzie – cykl zajęć w terenie począwszy od

wiosennego przygotowania miejsca do wysiania nasion lub/oraz

posadzenia cebulki dymki (i jako doświadczenie porównywanie

21

przykłady wzrostu i rozwoju cebuli w dwóch sposobach uprawy), pielęgnacja,

zbiór szczypioru, zbiór cebuli, jesienne prace porządkowe.

- stymulacja sensoryczna – obserwacja wzrostu rośliny, dotykanie,

wąchanie rośliny, smakowanie szczypioru i smakowanie cebuli w

różnych formach (w surówce, gotowanej z zupy, pieczonej,

zasmażanej itp.)

- rozwijanie kreatywności – wyklejanie wydrukowanych obrazków z

wizerunkiem cebuli dostępnymi materiałami, najlepiej naturalnymi

pochodzenia roślinnego, wykorzystanie nasion cebuli jako materiału

do prac plastycznych;

- szeroka gama zajęć kulinarnych z wykorzystaniem cebuli i

szczypioru;

- wielkanocne czary – mary, czyli barwienie jaj w łupinach cebuli,

- domowa apteczka, czyli samodzielne przygotowanie syropu z

cebuli, smakowanie syropu (to też świetny sposób na przekonanie

opornych dzieci do spożywania warzyw),

- ćwiczenia manualne – nauka krojenia cebuli w krążki, w piórka,

siekania cebuli na drobno,

- nauka podejmowania trudnych wyzwań i „przetrwania” – wszak

cebula „wyciska łzy z oczu” i jej krojenie nie należy do przyjemności,

jednak ćwiczenia z cebulą pozwalają na podjęcie trudnego zadania, a

nie unikania go. Ponadto można wskazać sposób, aby bez płaczu

pokroić cebulę np.: przy uchylonym oknie, co pomaga „oswoić” to

niezbyt lubiane przez dzieci warzywo.

- zaplatanie warkoczy z cebuli – cebulowe ozdoby do kuchni.

- wzbogacanie słownictwa i wiedzy ogólnej poprzez zabawy i gry

słowne, np.: co oznacza „ubieranie się na cebulę”?; szukanie ukrytych

wyrazów w słowie „cebula” (Ula, ul, cela, luba), szukanie w

otoczeniu przedmiotów przypominających kształtem cebulę,

pokazanie „cebulowych” ciekawostek na świecie, np.: kształt kopuł

na cerkwiach prawosławnych, omówienie, czym są, dlaczego takie są

(od cebuli lub innych roślin ciekawych z nazwy, kształtu, wyglądu

itp. można rozpocząć z dziećmi np.: „podróż dookoła świata”).

22

Źródła informacji 1. Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny

lecznicze stosowane u dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich, Warszawa 1986.

2. https://www.wymarzonyogrod.pl

3. Własne pomysły na wykorzystanie biedrzeńca w hortiterapii.

Podsumowanie

Gatunków i odmian przydatnych w ogrodzie ziołowym jest znacznie więcej.

Dobierając je należy pamiętać, aby poznać ich wymagania, pochodzenie i mrozoodporność,

cykl życiowy (jednoroczne, dwuletnie, wieloletnie) i cechy takie jak wielkość, pokrój,

ekspansywność, wówczas ogród ziołowy będzie cieszył użytkowników przez wiele lat.

Może z czasem przekształci się w prawdziwą kolekcję. Ogród ziołowy zakładany

i pielęgnowany z dziećmi, a zwłaszcza z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnościami, może

być niezwykłą przygodą, gdyż samo przygotowanie kawałka ziemi jest misją, a wyprawa

do centrum ogrodniczego po sadzonki ziół i nasiona jest „odkrywaniem Ameryki”, bo tam

jest jak w prawdziwej dżungli! A potem sadzenie, pielęgnacja, doglądanie jak wszystko

rośnie, zbiory, wąchanie, smakowanie, tworzenie dzieł i inne ciekawe zajęcia – tu nie można

się nudzić!

Bibliografia

1. Waleria Olechnowicz – Stępień, Eliza Lamer – Zarawska „Rośliny lecznicze stosowane u

dzieci”, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1986.

2. B.M. Korszikow, G.W. Makarowa, N.L. Naletko, A.I. Pawlij, N.M. Sołodwiczenko, W.J.

Dombrowskij, W.P. Panfierow „Lecznicze właściwości roślin uprawnych”, PWRiL,

Warszawa 1991.

3. 1.J.Macku, J. Krejca „Atlas roślin leczniczych”, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich,

1989

23

4. http://www.ogrodinfo.pl (za artykułem prof. dr hab. Joanny Nowak z miesięcznika

„Rośliny ozdobne” nr 5/2014).

5. https://poradnikogrodniczy.pl

6. https://www.sadowniczy.pl

7. https://www.ogrodowisko.pl

Źródła zdjęć

1. Nagietek lekarski: http://www.swiatkwiatow.pl

2. Bazylia pospolita: https://www.wymarzonyogrod.pl

3. Melisa lekarska: https://www.wymarzonyogrod.pl

4. Szałwia lekarska: https://www.wymarzonyogrod.pl oraz http://ladnydom.pl

5. Mięta pieprzowa: https://www.dobrenasiona.com

6. Macierzanka piaskowa: https://www.wymarzonyogrod.pl

7. Lubczyk ogrodowy: https://www.wymarzonyogrod.pl

8. Krwawnik pospolity: https://pl.wikipedia.org

9. Biedrzeniec anyż: https://www.zdrowyportal.org

10. Cebula zwyczajna: https://www.wymarzonyogrod.pl