HERETYCY I INKWIZYCJA W ŚREDNIOWIECZU. · VII. HERETYCY I RUCHY HERETYCKIE W PÓŹNYM ... wspólnego życia w Kościele. Obdarzając mianem heretyków, zniesła-wiano i prześladowano

BIBLIOTEKAH I ST O R I IKOŚCIOŁA

Heretycyi inkwizycja

w średniowieczu

Jörg Oberste

Kraków 2010Wydawnictwo WAM

przekład: Grzegorz Rawski

BHK 11 tytulowe.indd 2 2009-12-15 22:34:44

W serii Biblioteka Historii Kościoła ukazały się następujące pozycje:

Knut WenzelMAŁA HISTORIA SOBORU WATYKAŃSKIEGO II

Fabio RuggieroSZALEŃSTWO CHRZEŚCIJANPoganie wobec chrześcijaństwa w pierwszych pięciu wiekach

Rolf DecotMAŁA HISTORIA REFORMACJI W NIEMCZECH

Luigi MezzadriREWOLUCJA FRANCUSKA A KOŚCIÓŁ

Jan GordziałkowskiHISTORIA PAŃSTWA KOŚCIELNEGO

Klaus MilitzerHISTORIA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

Franco Cardini, Marina MontesanoHISTORIA INKWIZYCJI

Hans Eberhard MayerHISTORIA WYPRAW KRZYŻOWYCH

Arnold ClausMAŁA HISTORIA MODERNIZMU

Monika OżógKOŚCIÓŁ STAROŻYTNY WOBEC ŚWIĄTYŃ ORAZ POSĄGÓW BÓSTW

Dla Meli

Tytuł oryginałuKETZEREI UND INQUISITION IM MITTELALTER

© 2007 by WBG (Wissenschaftliche Buchgesellschaft), Darmstadt

© Wydawnictwo WAM, 2010

Redaktor naukowyProf. dr hab. Stanisław Szczur

KorektaZofi a Palowska

Projekt okładkiSebastian Stachowski

ISBN 978-83-7505-506-1

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Krakówtel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003e-mail: [email protected]Ł HANDLOWYtel. 12 62 93 254-256 • faks 12 43 03 210e-mail: [email protected] do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJhttp://WydawnictwoWAM.pltel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Krakówwydawnictwowam.pl

239

SPIS TREŚCI

PRZEDMOWA AUTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

I. WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71. Kim są heretycy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Heretycy i ich prześladowanie w Kościele pierwszych wieków. . . . . . . . 12

II. HERETYCY WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU. . . . . . . . . . . .231. Cywilizacja zachodnioeuropejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

a) Arianizm plemion germańskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24b) Heretycy w państwie Franków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

2. Bizantyjski Wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35a) Cesarz jako strażnik prawowierności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35b) Powrót dualizmu: paulicjanie i bogomiłowie . . . . . . . . . . . . . . 40

III. RELIGIJNE PRZEBUDZENIE W XI WIEKU. . . . . . . . . . . . . . . . .471. Ugrupowania heretyckie na Zachodzie na przełomie roku tysięcznego . . 482. Reforma Kościoła i herezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553. Wędrowni kaznodzieje i ruchy religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

IV. WIELKIE RUCHY HERETYCKIE XII WIEKU . . . . . . . . . . . . . . .691. Katarzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

a) Pojawienie się na Zachodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70b) Religijność katarów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73c) Italia i Okcytania: główne ośrodki życia katarów . . . . . . . . . . . . . . . . 77

2. Waldensi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83a) Początki w Lyonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83b) Droga ku herezji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84c) Regionalna specyfi ka i odłamy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

3. Religijne ruchy około 1200 roku – ówczesny przegląd sytuacji . . . . . . . . 90

V. ODPOWIEDZI KOŚCIOŁA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .951. Formowanie się prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

a) Prawo kanoniczne i herezja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96b) Kościelne ustawodawstwo do IV Soboru Laterańskiego (1215) . . . . . 99c) Świeckie ustawodawstwo antyheretyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

240

2. Droga głoszonego Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110a) Znaczenie kaznodziejstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110b) Uniwersytet paryski i reforma duszpasterstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 113c) Intensyfi kacja działań: inicjatywy misyjne w XIII wieku . . . . . . . . . 115

3. Droga przemocy – krucjata przeciw albigensom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

VI. EPOKA INKWIZYCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1291. Początki inkwizycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

a) Co to jest inkwizycja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130b) Podstawy prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131c) Rozprzestrzenianie się inkwizycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

2. Sposób działania inkwizytorów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140a) Procesy, przesłuchania, akta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140b) Wyroki i kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145c) Bernard Gui jako inkwizytor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

3. Władza i nadużycia inkwizycji w późnym średniowieczu . . . . . . . . . . . 152

VII. HERETYCY I RUCHY HERETYCKIE W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159

1. Procesy teologów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1602. Grupy spirytuałów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

a) Spirytuałowie franciszkańscy i fraticelli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165b) Bracia apostolscy i dulcynianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170d) Bracia wolnego Ducha, panteiści i mistycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

3. Ruchy antycypujące reformację: Wiklif i Hus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180a) Jan Wiklif i angielscy lollardzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180b) Jan Hus i husyci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

VIII. PERSPEKTYWY: KOŚCIÓŁ I HERETYCY PRZED REFORMACJĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

SŁOWNIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197

BIBLIOGRAFIA (WYBÓR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218

LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA W JĘZYKU POLSKIM. . . . . . . .228

INDEKS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230

SPIS TREŚCI

5

PRZEDMOWA AUTORA

„Spojrzenie na zagadnienie herezji z perspektywy historii mogłoby oznaczać, że nieodzowny jest opis występujących w historii Kościoła herezji oraz przedstawienie sposobu ich odparcia ze strony instytucji uważającej się za prawowierną. Tego rodzaju przedsięwzięcie byłoby jednak problematyczne, ponieważ praktycznie wymagałoby przedsta-wienia całościowej historii Kościoła”. Przed tym metodycznym proble-mem, sformułowanym przez Alfreda Schindlera w Theologische Real-enzyklopädie, staje każde przedstawienie historii herezji, która rozgry-wa się w szerszych ramach czasowych, tematycznych i geografi cznych. W każdym okresie historii Kościoła można było spotkać najrozmaitsze interpretacje chrześcijańskiego przesłania oraz przeróżne wyobrażenia wspólnego życia w Kościele. Obdarzając mianem heretyków, zniesła-wiano i prześladowano tych wszystkich, którzy obstawali przy swym odmiennym punkcie widzenia, sprzeciwiając się ustalonej prawdzie wiary. Historia heretyków pokazuje zatem ten proces historyczny, w któ-rym Kościół powszechny przybrał swój niezmienny i wiążący kształt na płaszczyźnie dogmatycznej, liturgicznej i struktury hierarchicznej. Duża liczba teologicznych i historycznych monografi i i podręczników daje możliwość szczegółowego zaznajomienia się z tym procesem.

Książka ta, będąc rodzajem wprowadzenia w owo zagadnienie, przedstawia historię średniowiecznych heretyków i ich prześladowania

6

przez Kościół. Wykład skupia się przede wszystkim na rozwoju tego zjawiska w łacińskiej cywilizacji Zachodu, która na płaszczyźnie teolo-gicznej i organizacyjnej oddzieliła się od greckiego Wschodu na długo przed schizmą z 1054 roku. Zadaniem rozdziałów o Heretykach i ich prześladowaniu w Kościele pierwszych wieków (I.2) i o stosunkach w ce-sarstwie bizantyjskim (II.2) jest wprowadzenie w temat i nakreślenie porównawczego tła omawianego zagadnienia. Każdy rozdział, w spo-sób systematyczny, uwzględnia związek istniejący między motywacją religijną, kościelną hierarchią i porządkiem politycznym. Jacy ludzie i jakie grupy społeczne zdecydowały się na przyjęcie alternatywnych nauk wiary? Jakie motywy nimi kierowały? Jak reprezentanci Kościo-ła hierarchicznego odbierali odmienne poglądy i jakimi sankcjami je obłożyli? W jakiej formie uczestniczyli w sankcjach przedstawiciele władzy świeckiej? Przykłady znaczące dla średniowiecznej historii he-rezji, omówienie występujących grup i ruchów oraz zagadnienie rozbu-dowy struktur instytucjonalnych w życiu Kościoła i w sferze politycznej oraz dostosowanie ich do nowej sytuacji są przedstawione w ramach syntezy, która wyjaśnia powody zaistniałego procesu i pozwala się za-poznać z jego kluczowymi momentami.

Ten niełatwy do realizacji projekt nie byłby możliwy bez rady i po-mocy pochodzącej z wielu stron. Szczególną pomocą były dla mnie pytania, propozycje i korekty Arnolda Angenendta (Münster), który przeczytał cały maszynopis. Wcześniejsze dyskusje z takimi ekspertami w tej dziedzinie, jak: Jean Duvernoy (Tuluza), John Mundy (Nowy Jork, zm. 2004), Giles Constable (Princeton), Gerd Schwerhoff (Drezno) i Kaspar Elm (Berlin), pozostawiły ślady na różnych stronach tej książ-ki. Za innego rodzaju wskazówki i różnoraką pomoc dziękuję ponadto bardzo serdecznie wydawcom tej serii oraz Bertramowi Kaschek (Dre-zno), Annie Wipplinger, Solvejg Schlee, Andrei Hoffmann oraz Sandrze Lehner (Ratyzbona).

Drezno–Ratyzbona, listopad 2006 Jörg Oberste

PRZEDMOWA AUTORA

7

I. WPROWADZENIE

Chronologia

110 (ok.) Męczeńska śmierć biskupa Ignacego Antiocheńskiego w Rzymie

150 (ok.) Justyn Męczennik tworzy pierwszy spis heretyków277 Śmierć Manesa (Maniego), twórcy manicheizmu303 Pierwszy zakaz głoszenia manicheizmu w cesarstwie rzym-

skim306–337 Cesarz Konstantyn I313 Mediolański akt tolerancji (edykt) cesarzy Konstantyna

i Licyniusza; uznanie chrześcijaństwa i zrównanie go z in-nymi kultami religijnymi w cesarstwie

325 Pierwszy sobór ekumeniczny w Nicei; nicejskie wyznanie wiary i potępienie Ariusza

326 Edykt cesarza Konstantyna I przeciw manichejczykom379–395 Panowanie cesarza Teodozjusza I380 Edykt Cunctos populos; chrześcijaństwo staje się religią

państwową w cesarstwie rzymskim381 I Konstantynopolitański Sobór ekumeniczny; zakaz kultów

pogańskich i uzupełnienie nicejskiego wyznania wiary385 Pierwsze wyroki śmierci z powodu herezji: stracenie bisku-

pa Pryscyliana i jego zwolenników w Trewirze396–430 Augustyn biskupem Hippony402–417 Pontyfi kat papieża Innocentego I

8

WPROWADZENIE

431 Sobór ekumeniczny w Efezie; Boże macierzyństwo Maryi; potępienie Nestoriusza

440–461 Pontyfi kat papieża Leona I451 Sobór ekumeniczny w Chalcedonie; dwie natury w jednej

osobie Chrystusa; potępienie monofi zytów529 Synod w Arausio (Orange) przeciw semipelagianizmowi

1. KIM SĄ HERETYCY?

Chrześcijaństwo, uważające się za religię objawioną głoszącą prawdę absolutną, musiało stanąć do konfrontacji z innymi religiami i świato-poglądami religijnymi. W chrześcijańskim średniowieczu muzułmanów i wyznawców kultów pogańskich uważano – bez zróżnicowania – za „niewiernych”, których należało nawrócić albo sobie podporządkować. Wspólnoty żydowskie były zepchnięte na margines i poddane dyskry-minacji. Powoływanie się na posiadanie prawdy, wynikającej z obja-wionego Słowa Bożego, wywoływało jednak napięcia również wśród chrześcijan. Logiczną konsekwencją ścisłego związania wiary i Kościo-ła „z osobą Jezusa Chrystusa jako drogi, prawdy i życia” (W. Beinert) była konieczność jedności wiary i Kościoła. Paweł podkreślał: „Innej jednak Ewangelii nie ma” (Gal 1,7). Pierwszy wielki teolog chrześcijań-stwa łacińskiego Tertulian (zm. po 220) określał chrześcijaństwo jako „prawdę” (veritas), a nie jedynie jako „zwyczaj” (consuetudo). Przeciw-stawne tym opiniom było historyczne doświadczenie różnorodnych in-terpretacji i form życia, które każdorazowo powoływały się na tradycję chrześcijańską. Od początków swego istnienia Kościół uważał za swe zadanie ograniczenie doktrynalnego i kultycznego pluralizmu. W mia-rę jak Kościół formował religijnie obowiązujące nauczanie (dogmaty) i ustanawiał autorytarne struktury celem kontrolowania jednorodnej in-terpretacji chrześcijaństwa i jego praktyki kultu, pojawiało się zjawisko chrześcijańskiej herezji1 albo kacerstwa.

1 Hasła zaznaczone w tekście tłustym drukiem rozwinięte zostały w Słowniku – s. 197 n. (przyp. red.).

9

Spór o prawowierność (ortodoksja) i innowierstwo (heterodoksja) naznaczył dogłębnie rozwój Kościoła oraz sposób, w jaki Kościół poj-mował siebie. Już w okresie prześladowań chrześcijańscy teologowie i regionalne synody biskupie troszczyli się o jedność nauczania i Koś-cioła, potępiając odmienne nauki i odstępstwa (Ireneusz, Tertulian). Dopiero jednak związek z rzymską władzą państwową za panowania cesarza Konstantyna (306–337) stworzył Kościołowi instytucjonalne możliwości do przeforsowania swej idei jedności. Teologia IV i V wieku (Hieronim, Augustyn) dostarczyła wiążących interpretacji Pisma Świę-tego i stworzyła tym samym struktury będące punktem odniesienia dla pojęciowego i fenomenologicznego opisu herezji. Przy współdziałaniu chrześcijańskiego cesarza rzymskiego powszechny (ekumeniczny) so-bór stał się najwyższą instancją decyzyjną w sprawach wiary (po raz pierwszy w Nicei, 325). W tym samym czasie Kościół, zorganizowany instytucjonalnie, przyjął wzorowane na rzymskim modelu prawo, w któ-rym zjawisko herezji zostało podniesione do poziomu pojęcia jurydycz-nego. Komentarze ojców Kościoła, katalogi kacerzy Kościoła pierw-szych wieków oraz pochodzące z tego okresu postanowienia soborowe i synodalne były aż do końca średniowiecza najbardziej autorytatyw-nym źródłem przy teologicznej interpretacji i pojęciowym defi niowa-niu herezji. W konsekwencji nazwy i treści herezji późnej starożytności nieustannie – niczym motyw przewodni – pojawiają się w kościelnej li-teraturze średniowiecza poświęconej heretykom i – często omylnie – są odnoszone do nowych zjawisk. I tak w średniowieczu osoby związane z Kościołem określają współczesnych im katarów mianem arian albo manichejczyków, właściwym dla okresu późnego antyku.

Z punktu widzenia prawa nie każde odstępstwo od jednej prawdy wiary głoszonej przez Kościół i natchnionej przez Ducha Świętego pod-legało ściganiu. Za kacerza uważany był tylko ten, kto tego rodzaju błę-dów uparcie bronił, pomimo pouczenia przed sądem kościelnym (kla-syczna defi nicja u Tomasza z Akwinu, Summa theol. II–II, q. 11, a. 1).Poza tym już u Cypriana (zm. 258) zerwanie wspólnoty kościelnej przez założenie oddzielnej grupy (schizma) było postawione na równi z here-

KIM SĄ HERETYCY?

10

WPROWADZENIE

zją. Średniowieczne prawo kanoniczne rozróżniało z jednej strony twór-cę i głosiciela błędnej nauki, a z drugiej jej zwolenników, pomocników i obrońców (klasyczna defi nicja u Hostensiusa, Summa aurea X, 5, 7, 1).Tylko ci pierwsi podlegali w pełnym wymiarze kościelnemu i świe-ckiemu ustawodawstwu antyheretyckiemu. Także współczesne badania podtrzymują to rozróżnienie. Rozpatrując sposób działania, horyzont in-telektualny i motywację, należy zdecydowanie odróżnić twórców błęd-nej nauki (herezjarchów), obeznanych zwykle z teologią, oraz głosicieli tychże nauk, od ich przeważnie świeckich zwolenników, należących do rozmaitych środowisk społecznych (J. Le Goff). Niektóre błędne nauki – jak tezy Abelarda (zm. 1142) – ograniczyły poza tym swe oddziaływa-nie wyłącznie do intelektualnego środowiska teologicznego (hérésie sa-vante); inne – jak nauki katarów i waldensów – spowodowały powstanie olbrzymich ruchów osób świeckich (hérésie populaire).

Istotnym aspektem dla historii chrześcijańskich herezji było twier-dzenie, że Kościół głosi prawdę w sprawach wiary i jest wyłącznym miejscem dostąpienia zbawienia. Przekonanie, że Duch Święty przeka-zał ten dar Kościołowi, a następnie biskupom w ramach sukcesji apo-stolskiej, sprawiało, że powszechny (katolicki) Kościół postrzegał sie-bie jako wyłącznego strażnika jednej prawdy wiary. Ten, kto w Kościele rościł sobie prawo do najwyższego urzędu nauczycielskiego, podlegał historycznym przeobrażeniom. Dla średniowiecza w Europie Zachod-niej główne znaczenie posiada ukształtowanie się idei papieskiego pry-matu. Kulminacyjnym punktem tego procesu w epoce reformy kościel-nej był głoszony przez Piotra Damianiego (zm. 1072) i papieża Grze-gorza VII (1073–1085) pogląd, że nieposłuszeństwo wobec dekretów papieskich już jest herezją (O. Hageneder). Podobnie jak w epoce refor-macji również w tym okresie pojęcie heretyka podlegało instrumentali-zacji celem rozwiązania wewnątrzkościelnych konfl iktów. W XI wieku zarzut herezji objął równocześnie osoby kupczące urzędami i godnoś-ciami kościelnymi, nikolaitów oraz wrogów papieża. Uznanie sądowe za heretyka cesarza Fryderyka II (zm. 1250), francuskich członków za-konu templariuszy (po 1307) albo Joanny d’Arc (zm. 1430) pokazuje

11

jednak, że w późnym średniowieczu zarzut kacerstwa stawał się coraz bardziej środkiem politycznej walki. Wywodzący się z owego okresu krytycy wielokrotnie zabierali głos, protestując przeciw upolitycznieniu i uprzedmiotowieniu debaty na temat herezji. Angielski franciszkanin William Ockham (zm. 1348/49) stwierdził: „Błąd w wierze nie dlatego jest herezją, ponieważ Kościół go potępił, lecz ponieważ sprzeciwia się wierze”.

Analizując zjawisko ścigania i karania heretyków, należy również wziąć pod uwagę historyczne przeobrażenia i wielorakie zróżnicowa-nia o charakterze regionalnym. Rzymskie ustawodawstwo w okresie przedchrześcijańskim oraz we wczesnym chrześcijaństwie można roz-patrywać jako punkt odniesienia dla ścigania heretyków przez Kościół. Rzymskie państwo tolerowało wprawdzie religijny i kultowy plura-lizm, a dogmatyczny przymus był nieznany antycznej wierze w bogów. Rzymscy urzędnicy dbali jednak zdecydowanie o ochronę porządku religijno-kultowego, szczególnie zaś o kult cesarza ważny dla zacho-wania jedności państwa. Z tego względu za bluźnierstwo przeciw Bo-gu (blasfemia), obrabowanie świątyni (świętokradztwo) albo odmowę publicznego złożenia ofi ary w kulcie cesarskim groziły wysokie kary. Wspólnoty chrześcijańskie pierwszych wieków, które same w wyniku zarzutu odmowy składania ofi ar aż do początku IV wieku były nara-żone na prześladowania ze strony państwa, były skłonne do rezygnacji z przemocy podczas wewnętrznych sporów dotyczących wiary. W du-chu: „Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa (tzn. pszenicy i chwastowi)” (Mt 13, 30), wczesna teologia opowiadała się za tym, aby kacerzy po-zostawić sądowi Bożemu na końcu czasów (A. Angenendt). Dopiero w epoce pokonstantyńskiej Kościół coraz bardziej korzystał z pomo-cy państwa przy prześladowaniu heretyków, akceptując również moż-liwość pozbawienia ich życia. Przez długi okres czasu ostatecznie to jednak postawa miejscowych biskupów, urzędników państwowych albo lokalnych synodów decydowała o tym, czy wspólnoty chrześcijańskie odnosiły się do heretyków z tolerancją, znosiły cierpliwie ich obecność albo stosowały wobec nich przemoc. Dopiero w epoce reformy Kościo-

KIM SĄ HERETYCY?

12

WPROWADZENIE

ła doszło na Zachodzie do wzmocnienia centralizacji kościelnego usta-wodawstwa i prawodawstwa, co prowadziło do ostrzejszego i ujednoli-conego postępowania wobec heretyków jeszcze przed ustanowieniem papieskiej inkwizycji w XIII wieku.

Pod wpływem heretyckich ruchów o charakterze masowym również teologia XII i XIII wieku o wiele bardziej polemicznie zaczęła przy-glądać się problemowi herezji. Wielcy kaznodzieje, jak cysters Ber-nard z Clairvaux (zm. 1153) lub franciszkanin Bertold z Ratyzbony (zm. 1272), wystąpili przeciw katarom. Uchodzili oni za „wysłańców dia-bła”, „lisy w winnicy Pańskiej”, „dzieci ciemności”, „wrzód” albo „za-świerzbione owce pośród wiernego stada” (A. Patschovsky). Wszystkie te obrazy ostrzegają przed niebezpieczeństwem pokusy i pewnej utraty zbawienia, jeżeli ktoś pójdzie za nauczycielami wiodącej na manowce nauki. Ich prześladowanie i wyniszczenie można było zatem z perspek-tywy Kościoła uzasadnić pastoralną koniecznością. Z perspektywy osób dotkniętych prześladowaniami zarzut herezji służył jednak nade wszyst-ko zachowaniu władzy Kościoła hierarchicznego. Podczas przesłucha-nia na dworze królewskim w Paryżu w 1303 roku francuski franciszka-nin Bernard Délicieux (zm. po 1320) miał powiedzieć, że w obecnych czasach nawet apostołowie Piotr i Paweł nie byliby w stanie uratować się przed inkwizycją papieską. Bez wątpienia wiele oskarżeń o herezję i wyroków za kacerstwo wykraczało poza kwestię właściwej wiary. Wpływ na nie miały również wewnątrzkościelne struktury władzy, inte-resy świeckich władców oraz omylność instytucji Kościoła kierowanej przez ludzi. Tym samym ważnym zadaniem tej książki jest usytuowanie zjawiska zwanego herezją w ówczesnym kontekście historycznym.

47

III. RELIGIJNE PRZEBUDZENIEW XI WIEKU

Chronologia

970 (ok.) Pojawienie się pierwszych grup heretyków na Sardynii, w Italii i w Hiszpanii

1018 Ademar z Chabannes donosi o działalności manichejczy-ków w Akwitanii

1022 Skazanie na śmierć na stosie heretyków w Orleanie1025 Heretycy w Arras1028 (ok.) Heretycy w Monteforte (pod Turynem)1046 (ok.) Heretycy w Rawennie, Wenecji i Weronie1047 Synod zwołany w celu reformy Kościoła przez papieża Kle-

mensa II i cesarza Henryka III potępia symonię1049–1054 Pontyfi kat papieża Leona IX1049 Synod w Reims pod przewodnictwem papieża Leona IX;

ekskomunika heretyków w Galii1050 Papież Leon IX potępia nikolaityzm jako herezję1050 (ok.) Cesarz Henryk III nakazuje stracić heretyków w Goslarze1054 Schizma między Kościołem łacińskim i greckim1059–1061 Pontyfi kat papieża Mikołaja II1073–1085 Pontyfi kat papieża Grzegorza VII; początek sporu o inwe-

styturę

48

RELIGIJNE PRZEBUDZENIE W XI WIEKU

1095 Wezwanie do podjęcia krucjaty na synodzie w Clermont; w całej Europie Zachodniej kaznodzieje agitują na rzecz udziału w krucjacie

1098 Robert z Molesme zakłada klasztor w Cîteaux, który stał się domem macierzystym zakonu cystersów

1. UGRUPOWANIA HERETYCKIE NA ZACHODZIE NA PRZEŁOMIE ROKU TYSIĘCZNEGO

Wielu ówczesnych ludzi z uwagą i lękiem oczekiwało pierwszego w epoce chrześcijaństwa przełomu tysiącleci. Było to spowodowane biblijnymi proroctwami o tysiącletnim królestwie. Zakonni kronikarze rejestrowali wzrost osobliwych zjawisk natury i nacechowanych na-pięciem wypowiedzi religijnych, które interpretowali jako zapowiedź nadchodzącego końca świata. Według tego rodzaju źródeł lęki przed zbliżającym się końcem czasów były szeroko rozpowszechnione na Zachodzie i wywoływały także u ludzi świeckich pragnienie poszuki-wania osobistej drogi zbawienia. Nowa nauka o zbawieniu przedsta-wiana przez wschodni dualizm znalazła zatem żyzną glebę wszędzie tam, gdzie była głoszona przez misjonarzy, uchodźców albo kupców. Pierwsze relacje o nowych heretyckich ugrupowaniach mówią o „ma-nichejskiej” herezji, używając tym samym powszechnie stosowanego na Wschodzie zbiorczego pojęcia dla określenia dualistycznych herezji. Kronika mnicha Ademara z Chabannes konstatuje w roku 1018: „Ma-nichejczycy pojawili się w Akwitanii”. W perspektywie oczekiwanego końca świata Ademar uważał tych heretyków za „wysłańców Antychry-sta, którzy wielu ludzi odwiodą od prawdziwej wiary” (Chron. III, 49). Także kronikarze z Auxerre i Châlons skarżą się w pierwszej połowie XI wieku na „zwolenników sekty Maniego” w ich biskupstwach. Suma pojedynczych świadectw ujawnia, że w latach około roku 1000 jest po raz pierwszy widoczna w zachodniej Europie godna uwagi aktywność grup heretyckich, do których przyłączali się ludzie z najróżniejszych

49

klas społecznych. Lista źródeł (według H. Grundmanna i M. Lamberta) pozwala zobaczyć rozległy geografi cznie i wąski czasowo zasięg ich po-jawienia się: Sardynia, Italia i Hiszpania (ok. 970), Châlons-sur-Marne (ok. 1000 i po 1046), Liège (1010–1024 i ok. 1050), Akwitania (1018), Tuluza (ok. 1022), Orlean (1022), Arras (1025), Monteforte pod Tury-nem (ok. 1028), Rawenna, Wenecja i Werona (przed 1046), górna Lota-ryngia i Goslar (ok. 1050).

Za bezpośrednimi powiązaniami z herezjami Wschodu przemawia na wstępie świadectwo biskupa Gerarda z Csanád (1030–1046). Jako biskup prowadzący misje wśród Węgrów ten były mnich z klasztoru św. Jerzego w Wenecji natrafi ł podczas pobytu w jednej z parafi i na heretyków, których opis przypomina wschodnich bogomiłów. Gerard pisze dalej, że obecnie nawiedzili oni nawet „szczęśliwą Galię, uważaną do tej pory za wolną od nich (kacerzy)”. Także Grecja i Italia – i tu pa-dają nazwy położonych na północy miast: Wenecja, Rawenna i Werona – zostały dotknięte szerzeniem się nowych herezji. Nawet jeśli biskup nie podaje bliżej żadnych dogmatycznych szczegółów, to przytoczo-ne przez niego czasowe i geografi czne ramy dają jednak wyobrażenie o przenikaniu wschodniego dualizmu przez Adrię do Italii około roku 1000. Istnieją także pewne wskazówki, że Italia była punktem wyjścia do dalszego rozprzestrzeniania się herezji poza Alpami. Kacerze z Ar-ras, w roku 1025 doprowadzeni przed biskupa Cambrai, powoływali się na przywódcę zwanego Gundolfem, który miał pochodzić z Włoch. Także grupa na zamku Monteforte w północnej Italii wyobrażała sobie, że jest związana z towarzyszami wiary w innych krajach pod kierowni-ctwem własnego „papieża”.

Innych jednoznacznych wskazówek na pochodzenie zachodnich herezji brakuje. Mimo to dalsze podobieństwa i wspólne cechy dają o sobie znać przynajmniej w tych wszystkich przypadkach, w których źródła umożliwiają poznanie religijnych zapatrywań. Kronika Raoula Glabera (zm. ok. 1046), burgundzkiego mnicha kongregacji kluniackiej, jest jednym z najważniejszych świadectw ukazujących religijne nastroje w państwie zachodnich Franków około roku 1000. Pierwszy fragment

UGRUPOWANIA HERETYCKIE NA ZACHODZIE...

50


opowiada o włoskim uczonym Wilgardzie z Rawenny, który pod wpły-wem starożytnych pisarzy pogańskich głosił błędne nauki, znalazł zwo-lenników na Sardynii, w Italii i w Hiszpanii i ok. 970 r. został potępiony jako heretyk przez Piotra arcybiskupa Rawenny (Hist. II, 12). Szerzej opowiada Raoul o losie chłopa Leutarda ze wsi Vertus położonej w po-bliżu Châlons-sur-Marne. Pod wpływem wizji otrzymanej w śnie miał, tuż po r. 1000, porzucić swą żonę i zdemolować miejscowy kościół. Powołując się na Biblię, głosił okolicznym chłopom, że płacenie po-datków i dziesięciny jest bezużyteczne. Przyprowadzony przed biskupa z Châlons i oskarżony o herezję Leutard rzucił się do studni, odbierając sobie życie9.

Pod względem teologicznym o wiele poważniejsza była herezja wy-kryta w Orleanie w roku 1022. Należeli do niej przedstawiciele szlachty, kapituły katedralnej, kilkoro mnichów i mniszek, a nawet dawny spo-wiednik królowej Franków zachodnich. Prominentny skład grupy spra-wił, że wielu kronikarzy poświęciło uwagę temu przypadkowi. Obok Ademara z Chabannes i Raoula Glabera wspominają o nim także mni-si benedyktyńscy – Paweł z opactwa Saint-Père z Chartres i Andrzej z Fleury. Grupa orleańska uległa wpływom gnostyckim: odrzucała

9 Z Pięciu ksiąg historii Raoula Glabera, II, 11 (Raoul Glaber, Histoires, (wyd.) M. Arnoux, Turnhout 1996, s. 49n): „Pod koniec roku 1000 pojawił się w Galii, we wsi zwanej Vertus, w biskupstwie Châlons, chłop imieniem Leutard. Jak dowodzi koniec tej historii, należy widzieć w nim wysłannika szatana. Jego oczywiste uroje-nie zaczęło się w następujący sposób: Pewnego razu pracował sam na polu i właśnie zakończył pracę, gdy zmęczony wysiłkiem, zapadł w sen. Wkrótce wydało mu się, jak gdyby wielki rój pszczół wnikał w jego ciało. Dręczyły go ukłuciami, a następ-nie opuściły jego ciało, wylatując z hałasem przez jego usta. Po zadaniu mu tego rodzaju wielkiej udręki wydawało mu się, że mówią do niego i wymagają od nie-go niesłychanych rzeczy. W wielkim wzburzeniu powstał i poszedł do domu. Tam odprawił swą żonę i utrzymywał, że to Słowo Boże nałożyło na niego obowiązek rozstania. Następnie udał się do kościoła, jakby miał zamiar się modlić, i zniszczył krzyż i obraz naszego Zbawiciela. Ci, którzy go widzieli, lękali się, że stracił rozum, co też niewątpliwie nastąpiło. Jako że jednak chłopi czują pociąg do zabobonów, udało mu się ich przekonać o tym, że wszystko to dokonuje się pod wpływem Bo-skiego natchnienia”.

51

ludzką naturę Chrystusa oraz negowała skuteczność sakramentów koś-cielnych. Na jej czele znajdowali się wtajemniczeni, którzy, wolni od wszelkiego grzechu, posiadali dary Ducha Świętego i przekazywali je swym poplecznikom, nakładając na nich ręce na wzór ceremonii, o ja-kiej wspominają Dzieje Apostolskie (Dz 8,17). Odrzucenie małżeństwa oraz spożywania mięsa wskazują na ascetyczną duchowość stroniącą od tego świata. W roku 1022 synod biskupi przesłuchał – w obecności króla francuskiego – członków grupy, uznał ich za heretyków, a następ-nie skazał na spalenie żywcem na stosie. Było to pierwsze, historycz-nie udokumentowane, spalenie na stosie za herezję w historii chrześ-cijaństwa. Zaledwie trzy lata później urzędnicy kościelni natknęli się ponownie w Arras i Liège na działalność heretyków. W odróżnieniu od kacerzy z Orleanu, którzy tworzyli małą, ekskluzywną grupę działającą w ukryciu, w północnej Francji misjonarze działali otwarcie, krytykując zdecydowanie odpuszczenie grzechów udzielane przez Kościół hierar-chiczny, kościelne sakramenty i rytuały, a także oddawanie czci obra-zom oraz krzyżowi. Władzy hierarchicznej katolickiego duchowieństwa przeciwstawiali konieczność przyzwoitego życia, w którym każdy był odpowiedzialny za zbawienie swej duszy. Także w tym przypadku nie-ufność wobec tego, co cielesne, oraz ascetyczny rygoryzm określały re-ligijność grup heretyckich. Ciekawostką jest, że biskup Liège uznawał te poglądy za nieszkodliwe, zanim biskup z Arras-Cambrai nie sięgnął po ekskomunikę.

Zamek Monteforte, położony niedaleko Turynu w Piemoncie, był w tym samym okresie miejscem podobnej herezji. Wokół hrabiny z Mon-teforte zgromadziły się osoby duchowne i świeckie z dobrze urodzonych rodzin, dla których ich ascetyczna przemiana życia była jedyną miarą zbawienia. Do tego przekonania dołączyło się odrzucenie kościelnego odpuszczenia grzechów i władzy hierarchicznej oraz alegoryczna rein-terpretacja osoby Chrystusa i Maryi. Chrystusa utożsamiano z ludzką duszą, natomiast Maryję z Pismem Świętym. Podczas przesłuchania pro-wadzonego przez arcybiskupa Mediolanu grupa nazwała Ducha Świę-tego swym „papieżem”, który każdego dnia nawiedza rozproszonych


52


po całym świecie członków ich wspólnoty, udzielając im odpuszczenia grzechów (Landulf z Mediolanu, Hist. II, 27). Trzy ostatnie przypad-ki pokazują wyraźnie, że pomimo rozmaitych odcieni istniała wspólna cecha charakterystyczna łącząca heretyckie ugrupowania na początku XI wieku. Był nią ascetyczny rygoryzm we własnych szeregach powią-zany z ostrą krytyką Kościoła hierarchicznego i jego nauki o zbawieniu. Te nowe nauki pasowały do schematu dualistycznego (M. Lambert mó-wi o „protodualiźmie”), którego popularność w XI wieku poświadcza jeszcze jedno źródło z Liège10.

Inną wspólną cechą charakterystyczną przypadków z pierwszej po-łowy XI wieku jest niezdecydowanie przejawiające się w reakcji przed-stawicieli Kościoła hierarchicznego i urzędników świeckich. Ich postę-powanie wobec heretyków wahało się między dwoma skrajnościami: pokojowym odparciem argumentów drugiej strony (persuasio) i gwał-townymi represjami (coercio). Aż do przełomu tysiącleci herezje znano na Zachodzie tylko z pism ojców Kościoła oraz z greckiego Wschodu. W ówcześnie obowiązującym łacińskim prawodawstwie kościelnym nie było żadnych jasnych instrukcji na temat postępowania w przypadku pojawienia się podejrzenia o herezję. Podczas gdy w Bizancjum współ-działanie cesarza i jego aparatu państwowego określało sposoby ściga-nia heretyków, na Zachodzie był za to odpowiedzialny każdy biskup

10 Fragment z Gesta episcoporum Leodiensium II, 62–64 (wyd. R. Koepke, MGH. Script. VIII, s. 226–228): „Na terenie biskupstwa [Châlons-sur-Marne] chłopi przy-łączyli do niegodziwych nauk manichejczyków. Uczęszczali na ich tajemne zebra-nia, gdzie brali udział w nikczemnych ceremoniach, których nie chcę bliżej opisy-wać. Kłamią, twierdząc, że przez nałożenie rąk udziela się Ducha Świętego i że Bóg zesłał na ziemię Ducha Świętego w osobie ich herezjarchy Maniego. Mówiąc tak, popełniają tego rodzaju bluźnierstwo, które nie może im zostać wybaczone ani tu na ziemi, ani na tamtym świecie. Ludzie ci jednak – tak powiada się – nakłaniają wiele osób, aby poszły za nimi. Odrzucają małżeństwo i unikają nie tylko jedzenia mięsa, ale także uważają za niegodziwe zabijanie zwierząt, uzasadniając swój błąd powołaniem się na zakaz zabijania w Starym Testamencie. Gdy natrafi ą na człowie-ka prostego i bez wykształcenia, wtedy z wielką wymownością – niczym najbardziej uczeni katolicy – perswadują mu wszystko, gdyż – jak powiada się – jest pośród zwolenników tej herezji wielu elokwentnych ludzi”.

53

diecezjalny. W pojedynczych przypadkach istniała wprawdzie możli-wość przyłączenia się władcy, jak uczynił to w 1022 r. król zachodnich Franków Robert II w Orleanie albo w roku 1051 cesarz Henryk III Sa-licki w Goslarze. Z zasady inicjatywa spoczywała jednak w rękach lo-kalnych biskupów i synodów. Biskup Wazo z Liège (1042–1048), który doświadczył w swojej diecezji działania nowych heretyków, wyznawał pogląd, że zatwardziali heretycy powinni zostać usunięci ze wspólnoty kościelnej. Biskup odradzał natomiast stosowanie kar cielesnych, uwa-żając, że nie należy uprzedzać sądu Bożego. Co więcej nawoływał do cierpliwości i wyrozumiałości w postępowaniu z heretykami. W Ar-ras, na synodzie pod przewodnictwem biskupa Gerarda I (1013–1048), doszło do dłuższej dysputy teologicznej z odkrytymi tam heretykami, którzy w swoich naukach powoływali się na przykład apostołów i na Pismo Święte11.

Synod ostatecznie zdecydował się na potępienie zwolenników tej nauki z powodu herezji i nałożył na nich ekskomunikę. Ci jednak wyra-zili gotowość wyrzeczenia się swych błędów. Wtedy biskup uroczyście przyjął ich ponownie do wspólnoty kościelnej „i każdy pełen radości i we wspólnocie z Bogiem udał się do swego domostwa”. Tego rodzaju łagodne obchodzenie się z heretykami było jednakże raczej wyjątkiem. Szczególnie tam, gdzie władza świecka uczestniczyła w orzekaniu wy-roku, heretyków jako wrogów Kościoła oczekiwała zazwyczaj kara śmierci. W Orleanie miało miejsce przesłuchanie ich przez wielu bisku-pów i ich doradców na specjalnie zwołanym w tym celu synodzie. Król

11 Fragment z akt synodu w Arras, 1025 (Corpus documentorum inquisitionis haere-ticae pravitatis Neerlandicae I, wyd. P. Fredericq, Ghent 1899, s. 4n): „Ci [herety-cy] odpowiedzieli biskupowi [Gerardowi]: «Każdy, kto starannie bada nasze prawa i nauki, które otrzymaliśmy od naszego nauczyciela, nie znajdzie w nich nic takie-go, co nie jest zgodne z Ewangelią albo z przykładem apostołów. Nasze cele są na-stępujące: opuścić ten świat, uwolnić się od potrzeby spożywania mięsa, zarabiać na nasz chleb pracą rąk, nikomu nie czynić złego, każdego miłować, kto podziela nasz sposób życia. Jeżeli ktoś zachowa jednak tę drogę sprawiedliwości, to wtedy chrzest nie jest dla niego konieczny, a jeśli porzuci tę drogę, to również chrzest nie przyniesie mu ocalenia»”.


54


zachodnich Franków Robert nakazał oskarżonych zaprowadzić nas stos. Heretycy z górnej Lotaryngii zostali powieszeni w Goslarze z rozkazu cesarza Henryka III, gdy odmówili zabicia pisklęcia jako próby swej niewinności. Śledztwo przeciwko szlachetnie urodzonym z Montefor-te prowadził na początku arcybiskup Mediolanu. Zanim jednak podjęto decyzję o dalszym losie grupy, w Mediolanie podburzony tłum wziął siłą heretyków i pozbawił ich życia, dokonując aktu samosądu. Przy tej okazji warto wspomnieć, że kilka dziesięcioleci później w Mediolanie powstała pataria, ruch świeckich o charakterze religijnym, który wojow-niczo przyłączył się do środowisk żądających reformy Kościoła i wystą-pił przeciw duchowieństwu mediolańskiemu niegodnie sprawującemu powierzone mu urzędy.

W połowie XI wieku po raz pierwszy także papiestwo okazało zain-teresowanie nowymi grupami heretyckimi na Zachodzie. Na synodzie w Reims (w październiku 1049) pochodzący z Lotaryngii papież Leon IX(1049–1054) mówił po raz pierwszy o „nowych heretykach w Galii”, których ekskomunikował wraz z ich protektorami i zwolennikami. Sy-nod podkreślił wyraźnie, że zajmowanie się herezją jest sprawą wyłącz-nie kościelną. W centrum uwagi zgromadzenia z Reims znajdował się jednak inny temat. Jako protektor lotaryńskich zakonów zreformowa-nych nowy papież martwił się o obraz duchowieństwa w oczach po-zostałych wiernych. Szeroko rozpowszechnioną praktykę symonii oraz małżeństwa księży postawił na równi z herezją. Leon IX zapoczątkował tym samym nowy etap reformy kościelnej. W tej fazie papiestwo stanęło na czele ruchu reformy, który do tej pory podtrzymywały pojedyncze klasztory, i podjęło zdecydowane środki zapobiegawcze przeciw we-wnątrzkościelnym nadużyciom. Cele szeroko zakrojonego programu odnowienia: poprawa sytuacji w Kościele i walka z herezją były z sobą ściśle powiązane. Rozpoznanie i poważne potraktowanie tego związku to zasługa papiestwa okresu reformy kościelnej począwszy od połowy XI wieku.

Nowe herezje korzystały dla swych celów z religijno-etycznego ry-goryzmu, opierającego się na wstrzemięźliwości, ucieczce od świata

55

i wierności wobec Ewangelii z reguły powiązanej ze spirytualistyczną doktryną o zbawieniu. To „przeniesienie etyki klasztornej na niemni-chów” (H. Grundmann) wskazuje, na jakich warunkach dokonała się na Zachodzie recepcja dualistycznych wyobrażeń ze Wschodu. Dokumen-tuje również, że na początku drugiego tysiąclecia coraz więcej ludzi, świeckich, mężczyzn i kobiet oraz duchownych, zastanawiało się nad drogą zbawienia, którą należy obrać, oraz że w obliczu powszechnie widocznych niedoskonałości stanu duchownego kurczyło się zaufa-nie w pośrednictwo zbawcze Kościoła hierarchicznego. W tej sytuacji wschodnie herezje z ich wymiarem ascetyczno-spirytualistycznym sta-nowiły dla pojedynczych ludzi i grup wiarygodną alternatywę. Potrzeba pewności zbawienia i związana z tym krytyka niegodnego stylu życia Kościoła hierarchicznego objęła na trwałe daleko większe grupy ludno-ści. Aż do końca średniowiecza motywy te określały i wprowadziły nie-pokój w relacjach między osobami świeckimi a Kościołem rzymskim. Prowadziło to do głęboko sięgających reform, przykładowo w zakresie rozdzielania urzędów kościelnych i duszpasterstwa. Równocześnie wy-woływało jednak także rozłamy i konfl ikty w zachodnim chrześcijań-stwie, z których powstawały nowe ruchy religijne, nowe zakony albo nowe grupy heretyckie.

2. REFORMA KOŚCIOŁA I HEREZJA

Na ostatni rok pontyfi katu papieża Leona IX (1054) rzucił cień po-nowny konfl ikt z Bizancjum, który ostatecznie przypieczętował rozłam Kościołów łacińskiego i greckiego. W następnych stuleciach jedność Kościoła pozostała wprawdzie nadal kościelno-politycznym postulatem papieży i soborów, ale w praktyce życia liturgicznego, teologicznego i organizacyjnego rozwój obu Kościołów postępował na oddzielnych drogach. Spory teologiczne, reformy kościelne, inicjatywy przeciw he-retykom lub ogłaszanie ustawodawstwa kościelnego postępowało odtąd w dwóch oddzielnych sferach chrześcijaństwa, między którymi po roku

REFORMA KOŚCIOŁA I HEREZJA

56


1054 gwałtownie pogorszyła się komunikacja i wzajemne oddziaływa-nie na siebie. Z drugiej strony ofi cjalne zerwanie z Bizancjum wzmoc-niło w rzymskim papiestwie tendencję do ustanowienia bardziej rygory-stycznej władzy w pomniejszonym świecie łacińskiego chrześcijaństwa (H. Berman mówi o „papieskiej rewolucji”). Do programu tego, obok dążenia do scentralizowania kościelnych hierarchii oraz wzmocnienia dyscypliny wśród duchowieństwa, należało także sprzeciwianie się in-gerowaniu osób świeckich w sprawy Kościoła oraz walka ze wszystki-mi wrogami Kościoła rzymskiego. Papiestwo dojrzałego średniowiecza rozbudowało aparat władzy i zastosowało go w pierwszej kolejności przeciw niegodnym i nieposłusznym członkom we własnych szeregach. W tym działaniu papieże w XI wieku mogli oprzeć się na doświadcze-niach i postulatach programowych klasztorów zreformowanych, które cieszyły się wielką charyzmą w Burgundii, Lotaryngii i środkowej Ita-lii. Sam papież Leon IX pozostawał w ścisłym kontakcie z klasztorami swej lotaryńskiej ojczyzny; Humbert z Silva Candida, Hugo Candidus i Piotr Damiani, którzy udali się z nim do Rzymu, zredagowali w kurii programowe teksty dyscyplinujące duchowieństwo.

W nawiązaniu do Szymona Maga (Dz 8, 18–24) już wczesne kata-logi heretyków z II i III wieku umieszczały na czele wszystkich here-zji kupowanie urzędów kościelnych (haeresis simoniaca), uważane za grzech przeciw Duchowi Świętemu. Papież Grzegorz Wielki (591–604), którego pisma w średniowieczu były szeroko znane i cenione, wymienił różne formy symonii i poszerzył tym samym znacząco zakres czynów zasługujących na jej miano. Papież rozróżniał między munus a manu (środki pieniężne, prezenty), munus ab obsequio (przysługi, grzecz-ności) oraz munus a lingua (wstawiennictwo). W politycznej praktyce wczesnego średniowiecza germańscy władcy i ich następcy wykorzy-stywali kościoły swych terytoriów do wielorakich służb w administracji państwowej, obsypując je za to dobrami i nadając im rozmaite prawa. Przy tej okazji wzrastał w okamgnieniu wpływ osób świeckich w Koś-ciele, zarówno na obszarze podległym bezpośrednio lokalnemu Koś-ciołowi, jak i w dobrach kościelnych podległych władzy państwowej

57

króla. Kroniki i żywoty biskupów od IX do XI wieku informują zupełnie otwarcie o politycznych porozumieniach i sumach uiszczanych podczas wyboru biskupów i opatów dokonywanych przez władcę. Zarzut here-zji symonii odnosił się zatem we wczesnym średniowieczu do znacznej części wyższego duchowieństwa. Pomimo to przed połową XI wieku można doszukać się jedynie nielicznych głosów krytyki: biskupi wło-scy, Atto z Vercelli (zm. 960) i Rather z Werony (zm. 974), przywoły-wali swych współbraci w biskupstwie do porządku. Opat Abbo z Fleury (zm. 1004) jako pierwszy głosił pogląd o konieczności rozróżnienia między sakralnymi i świeckimi prawami biskupa. Władcy świeccy ma-ją prawo ingerencji – za pośrednictwem nadawania dóbr – tylko w tę drugą sferę. Ołtarz i Kościół powinny natomiast być wolne od działań o charakterze handlowym. Wykształcony w prawie kościelnym biskup Burchard z Wormacji (zm. 1025) odmawiał wręcz władcom jakiejkol-wiek godności sakralnej i tym samym kwestionował zwyczaj, na mocy którego ingerowali oni w sprawy kościelne. Na początku XI wieku także w środowisku zreformowanych klasztorów lotaryńskich nasiliła się kry-tyka duchowieństwa podejrzanego o symonię.

Przedstawiciele papieskiej reformy kościelnej z dużym zaangażowa-niem podjęli tego rodzaju krytykę w drugiej połowie XI wieku. Już od-byty 5 stycznia 1047 r. synod, który przeprowadzili wspólnie papież Kle-mens II i cesarz Henryk III, zakazał pod groźbą wykluczenia z Kościoła kupna i sprzedaży kościelnych urzędów i święceń. Kapłani, świadomie godzący się na przyjęcie święceń od biskupa, o którym powszechnie było wiadomo, że nabył swój urząd za pieniądze, musieli pokutować przez 40 dni. Mimo krótkich okresów urzędowania następcy Klemensa na Stolicy Apostolskiej wzmocnili nacisk na symoniackie duchowień-stwo. Papież Leon IX podkreślił w roku 1049 w Reims znaczenie ka-nonicznego wyboru na urząd kościelny. Za jego pontyfi katu rozpoczęły się także pierwsze procesy przeciw poszczególnym biskupom, podczas których przebadano okoliczności objęcia przez nich urzędu i niejed-nokrotnie wydano wyroki pozbawiające ich stanowiska. Dziesięć lat później papież Mikołaj II rozszerzył ustawy przeciw symonii o przepis


58


zabraniający kapłanom przyjmowania od osób świeckich kościoła i to bez względu na to, czy nastąpiło to za pieniądze czy też nie. Praktyka inwestytury ludzi świeckich okazała się największą przeszkodą w walce z symonią. Rozsyłanie legatów oraz przeprowadzanie synodów sprzy-jających reformie miały zapewnić skuteczność oddziaływania nowemu ustawodawstwu papieskiemu na Zachodzie. Na tym etapie znajdował się Kościół na początku pontyfi katu Grzegorza VII (1073–1085), gdy dotyczący problemu inwestytury konfl ikt z królem niemieckim Henry-kiem IV zmienił przejściowo kierunek papieskich reform. W następnych latach papiescy legaci usunęli z urzędu wielu biskupów z powodu symo-nii i nieposłuszeństwa, jak chociażby wpływowego arcybiskupa Reims Manassesa czy niemieckich biskupów Bambergu, Spiry i Strasburga.

Od samego początku reform problemem okazała się kwestia waż-ności sakramentów udzielanych przez symoniackich kapłanów. Papież Leon IX, podzielając pogląd Humberta z Silva Candida, był osobiście przekonany o nieważności tego rodzaju sakramentów. Podejmując pró-bę umieszczenia tego przepisu w prawie kościelnym, natrafi ł jednak na zdecydowany sprzeciw rzymskiego synodu z roku 1049. Większość obecnych tam biskupów obawiała się nieobliczalnego zamieszania wśród wiernych, których zbawienie duszy miałoby być uzależnione od osobistych, często dopiero post factum wykrytych uchybień kapłana. Z najważniejszych teologów pogląd rzymskiego synodu poparł przeor eremitów, a późniejszy kardynał – biskup Piotr Damiani. W swym Li-ber gratissimus, powołując się na pisma św. Augustyna przeciw donaty-stom, uzasadnił ważność sakramentów udzielanych przez duchownych symoniackich. Pogląd, akcentujący charakter urzędowy działalności ka-płańskiej i oddzielający ją od osobistego stylu życia reprezentanta urzę-du kościelnego, pozostał jednym z punktów krytyki wobec kościelnego nauczania, wysuwanym przez kręgi duchowieństwa dążące do reformy. Pomimo to za pontyfi katu następnych papieży stał się on obowiązują-cym prawem kościelnym. Drastyczny przypadek kapłana Ramhirdusa w Cambrai pokazuje, z jaką konsekwencją Kościół bronił tej decyzji w następnych dziesięcioleciach. W roku 1077 miejscowy biskup naka-

59

zał go aresztować i jako „herezjarchę” skazał na śmierć, ponieważ od-mówił przyjęcia komunii od biskupa i innych obecnych duchownych, uważając ich za symoniaków. Przypadek ten wzbudził jednak sprzeciw papieża Grzegorza VII, domagającego się szczegółowego śledztwa w tej sprawie.

Obok symonii i inwestytury świeckich także praktyka małżeństw księży stała się w coraz większym stopniu przedmiotem krytyki refor-matorów kościelnych. Dawne, pochodzące z IV i V wieku, postanowie-nia soborowe na temat celibatu osób duchownych były we wczesnym średniowieczu w dużej mierze ignorowane. W przypadku duchowień-stwa z wyższymi święceniami spotykało się konkubinat jako nieprawną, choć szeroko rozpowszechnioną formę wspólnego życia z kobietą, nato-miast w regionach wiejskich i w przypadku niższych święceń normalne małżeństwa duchownych nie były jakąś rzadkością. Wszystkie pojedyn-cze inicjatywy sprzeciwiające się tej praktyce przed wiekiem XI były skazane na porażkę. Dopiero za pontyfi katu papieża Leona IX można dostrzec silniejsze zaangażowanie kurii skierowane przeciw „rozwią-złym kapłanom”. W dekrecie z 1050 r. Leon IX wezwał wszystkich du-chownych do porzucenia swych konkubin i zabronił im – w razie oporu – odprawiania mszy. W postanowieniu synodu z tego samego roku pa-pież uznał za herezję nałóg nikolaitów, jak nazwano rozwiązłych kapła-nów (MGH, Const. I, nr 385). Pochodzące z tego samego okresu pisma Piotra Damianiego pozwalają poznać, że pod ten zarzut podpadali także niezachowujący ślubu czystości mnisi, którzy utrzymywali relacje ho-moseksualne. Za rządów następców Leona, szczególnie za pontyfi katu Mikołaja II i Grzegorza VII, nastąpiło ponowienie i zaostrzenie przepi-sów prawa w tej dziedzinie. W 1059 r. Mikołaj zabronił członkom wspól-not uczestnictwa we mszach odprawianych przez tych kapłanów, którzy publicznie żyli wspólnie z jakąś kobietą. Rzymski synod postny Grze-gorza VII z 1078 r. potwierdził ponownie to postanowienie. Nieustanne przypomnienia o konieczności przestrzegania nakazu celibatu pokazują jednak także, że szybkie wprowadzenie w życie tej reformy było mało realne. Legaci Grzegorza VII, których zadaniem było reprezentowanie


60


na miejscu surowej linii papieskiej, w sprawie małżeństwa kapłanów natrafi ali wszędzie na silne protesty, a niektórzy nawet na gwałtowny opór. Według roczników Lamberta z Hersfeldu w Niemczech samego papieża wyzywano od kacerzy, gdyż nakazywał głosić nauki nie znaj-dujące pokrycia w Piśmie Świętym. Duchowni w Cambrai oświadczy-li papieskiemu legatowi Hugonowi z Die, że wolą raczej zrezygnować z kapłaństwa niż z małżeństwa (Lambert, Roczniki a. 1074).

Postępowanie przeciw symoniakom i nikolaitom dowodzi, że za-rzut herezji, wysuwany pod hasłem reformy kościelnej, służył przede wszystkim temu, aby polemicznie wystąpić przeciw danemu przeciw-nikowi i potwierdzić prawowierność własnego stanowiska. Znany przy-kład mediolańskiej patarii poświadcza, że tego rodzaju polemika nie odbywała się wyłącznie na poziomie pisemnej wymiany poglądów, ale mogła także prowadzić do radykalnych reakcji we wspólnotach.

Struktura organizacyjna Kościoła uległa na Zachodzie znaczącej zmianie pod wpływem energicznego dążenia do realizacji celów refor-my kościelnej, których przeforsowanie w wielu przypadkach zostało wymuszone przez legatów, synody i poparcie dysponujących realną siłą ruchów, a także przez usuwanie ze stanowisk, ekskomunikowa-nie i procesy apelacyjne. Papież jako najwyższy prawodawca, sędzia i nauczyciel wymagał bezwarunkowego posłuszeństwa. Na bazie tego wymagania prawo kanoniczne XII wieku rozwinęło koncepcję „here-zji nieposłuszeństwa” (O. Hageneder), będącą kolejnym przykładem na to, jak w epoce reformy zarzut kacerstwa był przedmiotem instrumen-talizacji w ramach polityki kościelnej. Przeprowadzane przez legatów synody prowincjalne podkopywały pozycję lokalnych biskupów i me-tropolitów; ponadto przywileje egzempcji otrzymywane przez klasztory stanowiły przeciwwagę dla autorytetu biskupa. Postanowienia synodów rzymskich i papieskie dekrety pojawiały się coraz częściej w obiegu, przyczyniając się znacznie do ujednolicenia praktyki prawnej w Koś-ciele łacińskim. Podkreślanie papieskiego prymatu, a jeszcze bardziej rozwój instrumentów pomocnych do jego wcielenia w życie gruntownie

61

wpłynęły – od końca XI wieku – na wszystkie obszary życia kościelne-go, w tym także na ocenę nowych herezji i ich zwalczanie.

Wczesnym przykładem na nową rolę papiestwa wobec herezji jest spór eucharystyczny, który wszczął w połowie XI wieku scholastyk Be-rengariusz od św. Marcina w Tours (zm. 1088). Nawiązując do kontro-wersji eucharystycznej między Ratramnusem i Paschazym Radbertem z epoki karolińskiej (zob. rozdz. II. 1. b), Berengariusz ponownie poj-mował Eucharystię na sposób symboliczno-sakramentalny, występując tym samym przeciw dominującemu w ówczesnej teologii poglądowi Paschazego. W oparciu o argumenty racjonalne utrzymywał, że podczas Eucharystii chleb i wino ulega przemianie w Ciało i Krew Chrystusa jedynie sacramentaliter, a nie substantialiter. Przeciw temu poglądowi wystąpił najpierw Lanfrank (zm. 1089), opat z Bec i późniejszy biskup Canterbury. Nowością w tym sporze był fakt, że sprawę tę od samego początku przedstawiono papieżowi celem jej rozstrzygnięcia. Papież Leon IX w roku 1050 nałożył na Berengariusza ekskomunikę. Ówcześ-ni decydenci w kurii rzymskiej: archidiakon Hildebrand (późniejszy Grzegorz VII), Humbert z Silva Candida oraz papież Mikołaj II przy-musili w 1059 r. Berengariusza do całkowitego odwołania jego błędnej nauki. Po tym jak Grzegorz VII w roku 1079 zmusił go ponownie do odwołania swych poglądów i obłożył zakazem nauczania, Berengariusz wycofał się ostatecznie z życia publicznego, mając reputację arcyhe-retyka. Jako że Grzegorz nie występował ostrzej przeciwko osobom wielokrotnie popadającym w herezję, jego przeciwnicy w tzw. sporze o inwestyturę zarzucili jemu samemu, iż jest heretykiem. Wykraczając poza epokę sporu o inwestyturę, można jednak wyrazić przekonanie, że w następnych dziesięcioleciach mocno zakorzeniła się w praktyce życia kościelnego świadomość, iż papież jest odpowiedzialny za rozstrzyga-nie kwestii związanych z herezją i że powinna nastąpić mobilizacja całej władzy stojącej do dyspozycji Rzymu w walce z wrogami Kościoła.


Documents

HERETYCY I INKWIZYCJA W ŚREDNIOWIECZU. · VII. HERETYCY I RUCHY HERETYCKIE W PÓŹNYM ... wspólnego życia w Kościele. Obdarzając mianem heretyków, zniesła-wiano i prześladowano