H AcircmiddotOacutemiddotUgraveUacuteOcircEcircOcircpermilfiUgraveEumlUcircEuml

UgraveˆOacute IgravemiddotıEumlUgraveOgraveOacute UcircUgravemiddot

AacuteUacutemiddotUgraveiquest UgraveOcirc˘˜ IcircAcircrsaquoIgraveAcircOacutemiddot

EIumlcurrenOacuteEuml XOcircOacuteUgraveOcircIumlrsaquopermilOcirc˘

Agraveparapartparapound paramiddotOacuteAcircEgraveUcircUgravelsaquoIgraveEgraveOcirc infinıEumlOacuteOgraveOacute

intIumlAcircEgravepermil

Egraveiquest Icirc

middotEgrave

infinOacuteUgraveEgraveIcirc

IumlAcircrsaquopermil

Egravemiddot

prod UacuteiquestIacuteEuml Ucirc˘AacutemacrUacuteEumlIgravemiddotUgraveOcircpermilOcircUgraveAcircrsaquoUgravemiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 80 middotfi UgraveOcirc part˘Uacuteˆmiddot˚Icircfi intOcircEgraveOacuteˆOacuteEgraveIcircfi

∆middotIgraveAcircrsaquoOcirc IcircmiddotEgrave IcircmiddotUgraveiquest 20 middotfi partıOacuteEgraveIcircOcircDagger˜ parafiUacuteOcirc˘˜

EXOFILA 6 25-04-07 1118 Page 4

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

∆ιδακτική Μεθοδολογία

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Ελένη Χοντολίδου

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Ελένη Χοντολίδου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στον

Τοmicroέα Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αρι-

στοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ

Κλειδιά και Αντικλείδια

∆ιδακτική Μεθοδολογία

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Ελένη Χοντολίδου

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2007

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Ελένη Χοντολίδου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στον

Τοmicroέα Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αρι-

στοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων

Βrsquo έκδοση 2007

Αrsquo έκδοση 2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Ελένη Χοντολίδου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στον

Τοmicroέα Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Αρι-

στοτελείου Πανεπιστηmicroίου Θεσσαλονίκης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη (Αrsquo και Βrsquo microέρος) ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη Ζωγραφάκη Μ

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project Μάγος Κ

bull Μαθαίνοντας και διδάσκοντας microαθηmicroατικά Σακονίδης Χ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης Σφυρόερα Μ

bull ∆ιαφοροποιηmicroένη παιδαγωγική Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας Σφυρόερα Μ

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

9

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο Τσιρίδης Π

bull ∆ιδασκαλία και αξιολόγηση της επίδοσης των microαθητών Χοντολίδου Ε

bull ∆ιδασκαλία σε οmicroάδες Χοντολίδου Ε

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα Χοντολίδου Ε

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο ∆ραγώνα Θ

bull Στερεότυπα και προκαταλήψεις ∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου Φραγκουδάκη Α

bull Η εθνική ταυτότητα το έθνος και ο πατριωτισmicroός Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία Φραγκουδάκη Α

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

10

θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull Ετερογένεια και σχολείο Ανδρούσου Α Ασκούνη Ν

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών ∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση ∆ραγώνα Θ

bull Επικοινωνία και ταυτότητες σε microια πολύγλωσση οικογένεια Μανουσοπούλου Α

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο Χοντολίδου Ε

bull ∆ηmicroιουργώντας γέφυρες Ανδρούσου Α Πανούτσος Α

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

11

Η επανατροφοδότηση των microαθητών

στα γραπτά τους κείmicroενα

Σκηνή 1η Κλήθηκα κάποτε να χειριστώ microε την ιδιότητά microου της

παιδαγωγού ένα πολύ λεπτό ζήτηmicroα αυτό της άχαρης

laquoδιαχείρισηςraquo της κρίσης και αξιολόγησης του δασκάλου

σε γραπτό microαθητή Από την άλλη είχαmicroε την απογοή-

τευση ή την απορία του παιδιού που καταθέτει ένα γρα-

πτό κείmicroενο microε κέφι και microεράκι και εισπράττει microία αρνη-

τική κρίση φράση-καταπέλτη (laquoΓράφεις πράγmicroατα τα

οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo) χωρίς να καταλαβαί-

νει γιατί χωρίς να microπορεί να αποκωδικοποιήσει το

νόηmicroα της παρατήρησης του δασκάλου του και χωρίς

(όπως θα συζητήσουmicroε παρακάτω) να έχει τη δυνατό-

τητα να επεξεργαστεί περαιτέρω το κείmicroενό του προκει-

microένου να το κάνει καλύτερο

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

12

Παραθέτω την έκθεση του microαθητή και τα σχόλια του

δασκάλου του

Θέmicroα

microικρή

ζωγραφιά

σπηλιάς microε

δύο άτοmicroα

και φωτιά

(υπογραφή

του microαθητή)

51296

laquoΜια προϊστορική microέραraquo

Μια microέρα άντρας απrsquo την οικογένεια ξύπνησε

από την πρωινή περίπολο τουmicro ταπ τουmicro

τουmicro τουmicroπ τουmicroπ

minus Χαλαής κουραφέξαλα δηλαδή ωχ1 η περιπολο

minus Τρλέει ρότσ2 δηλαδή αmicroάν ρε αντρα3 σιγάπια

minus Αγιου άγκα αγκε microορίσια4 γλώσσα

minus Σοραλέει δηλαδή οχ microιλαν και τα microωρά

Μετά ο άντρας πήγε να5 κυνήγι Σλουρπ χουλα

microακούλα microπουλα δηλαδή τι ωραίο ελάφι

Ύστερα το σκοτώνει και το πάει στη σπηλιά

Σλαρπ σλούρπ το καταβρόχθισαν Ντριιιν

minus Χούλα τρέλφε = ποιος είναι

minus Τσπρκερε = ο ταχυδρόmicroος

minus Τρέmicroπε λούτρι = περάστε microέσα

minus Ρελοmicroπούσκα = όχι ευχαριστώ

minus Ολερε = γεια

minus Τροmicroπασκέρο τρίmicroπολο = για να δούmicroε το

γράmicromicroα

Μετά λοιπόν διάβασαν το γράmicromicroα Ο άντρας

λυποθήmicroησε Το γράmicromicroα ήταν δωρεάν εισιτίριο6

για την αmicroερική7

ΤΕΛΟΣ

(το όνοmicroα του microαθητή)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

13

Σχόλιο δασκάλου Γράφεις πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να

γίνουνε

∆ιορθώσεις δασκάλου

1 οχ

2 ρώτσ

3 άντρα

4 microωρίσια

5 για

6 εισιτήριο

7 Αmicroερική

Στο δεύτερο τεύχος του βιβλίου διδασκαλίας της γλώσ-

σας Η γλώσσα microου της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού υπάρχει στην

ενότητα laquoΜέσα στη σπηλιάraquo1 ένα ανυπόγραφο κείmicroενο

προφανώς φτιαγmicroένο από τους συντάκτες του τόmicroου

Εάν ήθελε να εντάξει κανείς το κείmicroενο αυτό σε κάποιο

κειmicroενικό είδος φαντάζοmicroαι πως microε ευκολία θα το ενέ-

τασσε σε εκείνη την κατηγορία των ψευδο-λογοτεχνι-

κών και ψευδο-επιστηmicroονικών ή πληροφορικών κειmicroέ-

νων τα οποία για κάποιο λόγο το σχολείο θεωρεί πως

συνιστούν ένα καλό υπόδειγmicroα (και όχι παράδειγmicroα2)

κειmicroένου για σχολική χρήση Τα κείmicroενα αυτά δεν είναι

1 laquoΟι ανταύγειες από τη φωτιάraquo ΥΠΕΠΘΠΙ 19874 σ 49 2 Η υποδειγmicroατική χρήση διαφέρει από την παραδειγmicroατική στο εξής για την παραδειγmicroατική χρήση δίνουmicroε στους microαθητές πολλά εναλλακτικά κείmicroενα που ανήκουν σε διαφορετικά κειmicroε-νικά είδη Όταν δίνουmicroε ένα microόνο κείmicroενο και microε βάση αυτό ζητούmicroε ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου από τους microαθητές microας η χρήση του κειmicroένου είναι υποδειγmicroατική

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

14

λογοτεχνικά κείmicroενα (συνήθως όmicroως ―και το συγκεκρι-

microένο δεν αποτελεί εξαίρεση― έχουν κάποιες λογοτεχνι-

κές αξιώσεις καθώς η microυθοπλασία είναι παρούσα και τα

laquoκαλολογικάraquo στοιχεία έντονα) αλλά ούτε και επιστηmicroο-

νικά και υπrsquo αυτή την έννοια δεν προάγουν και δεν

υπηρετούν κανένα κειmicroενικό είδος microε συνέπεια Ας υπο-

θέσουmicroε ότι δίνουν κάποιες πληροφορίες στα παιδιά για

το θέmicroα που πραγmicroατεύονται

Αφού κάνουν οι microαθητές τις γραmicromicroατικές ασκήσεις του

κεφαλαίουhellip φτάνουmicroε στην τέταρτη εργασία που microας

ενδιαφέρει

laquo4 Με τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα από τη

ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Οι αντίστοιχες οδηγίες στο βιβλίο του δασκάλου είναι

laquoΣτην άσκηση 4 τα παιδιά περιγράφουν ελεύθερα (sic)

microια microέρα από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo

Σκηνή 2η

Η microικρή Εmicroινέ είναι microαθήτρια της Βrsquo Γυmicroνασίου σε Γυ-

microνάσιο της ορεινής περιοχής της Ξάνθης ∆εν είναι καλή

microαθήτρια δε συmicromicroετέχει στο microάθηmicroα της γλώσσας σχε-

δόν καθόλου και τα γραπτά της είναι πολύ αδύναmicroα

Παρόλο που είναι ευγενικό και πρόθυmicroο παιδί δε δείχνει

microεγάλη προθυmicroία να κάνει τις γραπτές της ασκήσεις και

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

15

τα microικρά της κείmicroενα (γεmicroάτα λάθη και ασυνταξίες) είναι

laquoανόρεχταraquo και laquoδιεκπεραιωτικάraquo Η φιλόλογος της τά-

ξης έχει αποθαρρυνθεί πάρα πολύ καθώς έχει εξαντλή-

σει όλα τα αποθέmicroατα ευγένειας ορθής παιδαγωγικής

συmicroπεριφοράς (ενθάρρυνσης επιβράβευσης για τα microι-

κρά βήmicroατα της Εmicroινέ) Ώσπου στο πλαίσιο του διευ-

ρυmicroένου ωραρίου3 η ίδια φιλόλογος ζητά από τα παιδιά

να φτιάξουν το οικογενειακό τους δέντρο να καταγρά-

ψουν τα ονόmicroατα και τα επίθετα των microελών της οικογέ-

νειάς τους και να γράψουν δίπλα τον τόπο διαmicroονής

τους Με έκπληξη η φιλόλογος διαπιστώνει πως πολλά

microέλη της οικογένειας της Εmicroινέ (microεταξύ άλλων ο πατέ-

ρας και ο microεγαλύτερος αδελφός της) είναι οικονοmicroικοί

microετανάστες στη Γερmicroανία σχεδόν από τότε που η Εmicroινέ

θυmicroάται τον εαυτό της Ζητά τότε από κάθε παιδί χωρι-

3 Το διευρυmicroένο ωράριο είναι ένα laquoπρόγραmicromicroα επιmicroήκυνσης του σχολικού χρόνουraquo στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος laquoΕκπαί-δευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004raquo Χρησιmicroοποιεί καινο-τόmicroα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί για τη συγκεκρι-microένη οmicroάδα microειονοτικών microαθητών Τα υλικά αυτά αφενός σέ-βονται την ταυτότητα των microαθητών και αφετέρου προσπαθούν να κινητοποιήσουν τους microειονοτικούς microαθητές να συmicromicroετά-σχουν ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία κατακτώντας έτσι και την ελληνική γλώσσα αλλά και τις απαραίτητες γνώσεις για να αποφοιτήσουν κανονικά από το Γυmicroνάσιο και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο και την τριτοβάθmicroια εκπαίδευση

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

16

στά να γράψει γράmicromicroα σε κάποιο microέλος της οικογένειάς

του που είναι microακριά Η Εmicroινέ στρώνεται microε τα microούτρα

στη δουλειά microε microεγάλη όρεξη και στο τέλος του προκα-

θορισmicroένου χρόνου έχει γράψει δύο γράmicromicroατα ένα

προς τον πατέρα και ένα προς τον αδελφό της Προς

microεγάλη έκπληξη της φιλολόγου το γράmicromicroα της Εmicroινέ

προς τον αδελφό της είναι γραmicromicroένο στα γερmicroανικά

που διδάσκεται η Εmicroινέ στο σχολείο4 Τα δύο κείmicroενα

είναι κάπως microεγαλύτερα από τα γραπτά κείmicroενα που πα-

ραδίδει η Εmicroινέ στο καθηmicroερινό microάθηmicroα Το ελληνικό

κείmicroενο είναι κατά πολύ καλύτερο από αυτά που παρα-

δίδει συνήθως Έχει βεβαίως πολλά λάθη και αδυναmicroίες

αλλά είναι ένα επικοινωνιακό κείmicroενο microε πληροφορίες

για τη ζωή της Εmicroινέ microε τα συναισθήmicroατά της προς τον

πατέρα της και τις microικρές κοριτσίστικες διεκδικήσεις της

laquoΦέρε microου αυτό φέρε microου το άλλοraquo

Για το γράmicromicroα στα γερmicroανικά η φιλόλογος δεν microπορεί να

εκφέρει γνώmicroη καθώς δε γνωρίζει η ίδια γερmicroανικά και

απευθύνεται στην καθηγήτρια των γερmicroανικών η οποία

4 Η Εmicroινέ είναι ποmicroακικής καταγωγής microιλά και διδάχθηκε τουρ-κικά και ελληνικά στο microειονοτικό ∆ηmicroοτικό γνωρίζει λίγα αρα-βικά για να διαβάζει το Κοράνι και τώρα στο Γυmicroνάσιο διδάσκε-ται επιπλέον αγγλικά και γερmicroανικά Αν επιπλέον προσθέσουmicroε και τα αρχαία ελληνικά microιλάmicroε τελικά για την εκmicroάθηση επτά γλωσσών

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

17

σηmicroειωτέον είναι Γερmicroανίδα Μα ναι η Εmicroινέ έχει τον

καλύτερο βαθmicroό στην τάξη στα γερmicroανικά διαβάζει και

γράφει πολύ καλά Εξάλλου ο αδελφός της της στέλνει

γερmicroανικά τραγούδια και βιβλία και τα διαβάζει microε πολύ

microεράκι και κέφι Μάλιστα αλληλογραφεί microε τον αδελφό

της στα γερmicroανικά για να microην καταλαβαίνει η microητέρα και

τα αδέλφια της τι λένε και ζήτησε κάποιες φορές τη βο-

ήθεια της φιλολόγου των γερmicroανικών στα γράmicromicroατα που

έγραφε laquoΠώς λέmicroε αυτό στα γερmicroανικά κυρία πώς

κλείνω το γράmicromicroαraquo Εξάλλου τα γερmicroανικά διδάσκο-

νται microε την επικοινωνιακή microέθοδο και το γράmicromicroα ως κει-

microενικό είδος επανέρχεται πολλές φορές στο προσκήνιο

Η φιλόλογος των ελληνικών microένει κατάπληκτη και απο-

σβολωmicroένη Αισθάνεται ενοχές που η microαθήτριά της απο-

δίδει καλύτερα στα γερmicroανικά από ότι στα ελληνικά και

κάνει το λάθος που κάνουν όλοι οι ευσυνείδητοι δάσκα-

λοι να ενοχοποιούν τη microέθοδό τους τις ανεπάρκειές

τους και να ρίχνουν το σφάλmicroα αποκλειστικά στον εαυτό

τους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

18

ΤΤιι σσυυννέέββηη σσττιιςς ππεερριιππττώώσσεειιςς ααυυττέέςς

Περίπτωση πρώτη

Αφήνω κατά microέρος το ότι το συγκεκριmicroένο κείmicroενο που

ζητά η άσκηση δεν αφορά στην καθηmicroερινότητα των

παιδιών και δεν microπορεί ο microαθητής να έχει βιωmicroατική

σχέση microε το θέmicroα Αυτό δεν είναι πάντοτε κακό αλλά

στη συγκεκριmicroένη περίπτωση φαίνεται πως είναι ∆εν

υπάρχει καmicroία οδηγία σχετικά microε το τι συνιστά ορθό ή

επιτυχηmicroένο κείmicroενο Περιγράφω σε ποιον για ποιο

λόγο microε ποιον τρόπο και γιατί όχι ποιος είmicroαι εγώ που

περιγράφω Γιατί περιγράφω microια microέρα από τη ζωή microιας

προϊστορικής οικογένειας Για κάποιον που θέλει να microά-

θει Για το δάσκαλό microου που ήδη γνωρίζει και που θέλει

να διαπιστώσει εάν κατάλαβα και έmicroαθα απέξω αυτά που

λέει το κείmicroενο του βιβλίου ∆εν είναι αυτονόητο ότι

πάντοτε πρέπει το σχολείο να microας ζητά να γράφουmicroε ως

microαθητές microε παραλήπτη το δάσκαλο Μπορούmicroε να γρά-

φουmicroε ―προκειmicroένου να ασκηθούmicroε― ως δηmicroοσιογρά-

φοι ως επιστήmicroονες ως εκκολαπτόmicroενοι θεατρικοί συγ-

γραφείς ως προϊστορικοί άνθρωποι ως άνθρωποι που

έρχονται από το microέλλονhellip

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

19

Οι οδηγίες της εκφώνησης δεν είναι επαρκείς ούτε όσον

αφορά στο κειmicroενικό είδος ούτε όσον αφορά στη χρήση

της φαντασίας Εάν η άσκηση ζητά την απλή αναπαρα-

γωγή των πληροφοριών τις οποίες προσφέρει το κείmicroενο

του βιβλίου η διατύπωση της εργασίας είναι λανθα-

σmicroένη Εάν πάλι ζητά όντως τη χρήση της φαντασίας

είναι άραγε έτοιmicroο το ελληνικό σχολείο και έτοιmicroοι οι

εκπαιδευτικοί microας (microε την εκπαίδευση που λαmicroβάνουν)

να δεχθούν εργασίες των microαθητών που όντως χρησιmicroο-

ποιούν τη φαντασία τους

Ο microαθητής του παραδείγmicroατός microας ανταποκρίθηκε στο

έργο που του ζητήθηκε microε τον εξής τρόπο έγραψε για

microια προϊστορική microέρα ζωγράφισε κιόλας τη σπηλιά της

οικογένειας και έφτιαξε κατά το πρότυπο του βιβλίου

του microια ιστορία που φαντάστηκε ότι έγινε σε microια οικο-

γένεια microια προϊστορική microέρα σπάζοντας όmicroως τη σοβα-

ρότητα του κειmicroένου του microε τον απροσδόκητο τρόπο

που εδώ και αιώνες χρησιmicroοποιούν οι συγγραφείς των

χιουmicroοριστικών κειmicroένων υπερβάλλει παρεmicroβάλλει στο

κείmicroενό του στοιχεία που γνωρίζει ότι είναι αδύνατο να

έχουν γίνει προκειmicroένου να προκαλέσει το γέλιο στον

άγνωστο παραλήπτη της έκθεσής του5 microε τον οποίο δεν

5 Έχουν άραγε οι microαθητές αυτής της ηλικίας σαφή αίσθηση του παραλήπτη των κειmicroένων τους Γράφουν συνειδητά για το δά-

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

20

έχουν προφανώς την ίδια αίσθηση χιούmicroορ Ο microαθητής

υπέγραψε το κείmicroενό του προφανώς διότι το αισθάνθηκε

ως προσωπική δηmicroιουργία

Γίνεται και κάτι άλλο ενδιαφέρον στην έκθεση του microα-

θητή φτιάχνεται microια φανταστική γλώσσα (ως η υποτι-

θέmicroενη γλώσσα των προϊστορικών ανθρώπων) και microάλι-

στα microεταφράζεται από τον ίδιο το microαθητή Είναι πολύ

πιθανό το εύρηmicroα να microην είναι αυθεντικό αλλά να προ-

έρχεται από microια σειρά της τηλεόρασης6 πολύ δηmicroοφιλή

microεταξύ των microαθητών αυτής της ηλικίας παρά ταύτα η

προσπάθεια αυτή δε χάνει καθόλου την αξία της Ασχέ-

τως της αυθεντικότητας όmicroως το κείmicroενο του microαθητή

είναι ένα προσωπικό επίτευγmicroα microε χιούmicroορ δοmicroή και

νόηmicroα Ο microαθητής δηλαδή παρά την ασάφεια του κα-

θήκοντος ανταποκρίθηκε microε πρωτότυπο τρόπο χωρίς

να microιmicroηθεί το κείmicroενο του βιβλίου του

Το κείmicroενο ωστόσο παρουσιάζει αρκετά λάθη και αδυ-

ναmicroίες Θα microπορούσε λχ να είναι ορθότερη και πλου-

σιότερη η στίξη θα microπορούσε να είναι πλουσιότερη και

σκαλο ή τη δασκάλα τους ή γράφουν για κάποιον άγνωστο και ανύπαρκτο παραλήπτη 6 Πιθανότατα η σειρά Flintstones

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

21

συνθετότερη η δράση λείπουν αρκετοί τόνοι κάποιες

φράσεις είναι πολύ κοφτές σχεδόν λανθασmicroένες υπάρ-

χουν ορθογραφικά λάθη το τέλος είναι αρκετά βεβια-

σmicroένο Ως προς αυτό το κειmicroενικό είδος που επιχειρεί να

γράψει ο microαθητής (όχι ο δάσκαλος ή η ασαφής εκφώ-

νηση της άσκησης) δηλαδή microια αστεία ιστορία για την

προϊστορική εποχή το κείmicroενό του έχει σαφώς περιθώ-

ρια βελτίωσης και διόρθωσης ακόmicroη και πλουσιότερης

και τολmicroηρότερης εικονογράφησης

Από παιδαγωγική άποψη ποια αξία και χρησιmicroότητα

microπορεί να έχει η παρατήρηση του δασκάλου laquoΓράφεις

πράγmicroατα τα οποία ήταν αδύνατο να γίνουνεraquo Μήπως

το παιδί δε γνωρίζει ότι γράφει πράγmicroατα τα οποία ήταν

αδύνατο να γίνουν Είναι δυνατόν να φανταστεί κανείς

πως microαθητής της ∆rsquo ∆ηmicroοτικού δε γνωρίζει στην πραγ-

microατικότητα ότι στην προϊστορική εποχή δεν υπήρχαν

ταχυδρόmicroοι και δεν είχε ανακαλυφθεί η Αmicroερική Ούτως

ή άλλως εφόσον δεν υπάρχει συγκεκριmicroένη προδια-

γραφή για το κειmicroενικό είδος που απαιτείται και η εργα-

σία είναι ελεύθερη δε νοmicroιmicroοποιείται η παρατήρηση του

δασκάλου Τι νόηmicroα λοιπόν έχει στην εκφώνηση η φρά-

ση laquoΜε τη φαντασία microουraquo ∆ε σηmicroαίνει να χρησιmicroο-

ποιήσω τη φαντασία microου προκειmicroένου να γράψω κάτι

δηmicroιουργικά κάτι που εγώ έχω φανταστεί Αυτό που

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

22

σαφώς λανθάνει σε αυτού του είδους τη λανθασmicroένη

από παιδαγωγική άποψη αλληλεπίδραση δασκάλου-microα-

θητή7 είναι ένα αίσθηmicroα περί δικαίου στρεβλό και ανά-

πηρο Το παιχνίδι δεν παίζεται microε laquoανοικτά χαρτιάraquo ο

microαθητής βάζει τα δυνατά του ή έστω microετρίως προσπαθεί

να παραγάγει αυθεντικό λόγο και αξιολογείται στη βάση

της αληθοφάνειας των γραφοmicroένων του Οφείλει να

συmicromicroορφωθεί microε κανόνες που δεν του είναι ούτε και του

καθίστανται γνωστοί Η διαδικασία γραφής microε τον τρόπο

αυτό ούτε δίνει κίνητρα για microάθηση ούτε βελτιώνει τα

κείmicroενα των microαθητών

Πώς αξιολογείται το κείmicroενο που παρήγαγε ο microαθητής

και microε ποια αδιαφανή κριτήρια Τι του ζητήθηκε και δεν

το έπραξε laquoΜε τη φαντασία microου περιγράφω microια microέρα

από τη ζωή microιας πρωτόγονης οικογένειαςraquo δεν ήταν η

εκφώνηση της άσκησης Μήπως ήταν ξεκάθαρο ότι δεν

microπορεί το κείmicroενο των microαθητών να κινηθεί εντός του

χιουmicroοριστικού κειmicroενικού είδους Μήπως απαγορεύεται

από κάποιον άγραφο κανόνα στα κείmicroενα που παράγο-

νται εντός του σχολείου να παραβιάζουmicroε τους κανόνες

της σοβαροφάνειας και να παράγουmicroε κείmicroενα πρωτό-

7 ∆εν αποδίδουmicroε στον εκπαιδευτικό την laquoευθύνηraquo για την επι-κοινωνία αυτή αλλά στο δοmicroικό πλαίσιο εντός του οποίου συmicro-βαίνουν όσα συmicroβαίνουν

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

23

τυπα και αντισυmicroβατικά Ή microήπως εmicromicroέσως και άρρητα

―πλην σαφώς― υπάρχουν κάποια επιτρεπόmicroενα και

κάποια απαγορευmicroένα κείmicroενα microε τα οποία το κείmicroενο

του microαθητή laquoσυνοmicroιλείraquo και τα φέρνει στη σχολική αί-

θουσα Στην περίπτωση του γραπτού που παρουσιάσαmicroε

υπάρχει παραποmicroπή σε ένα τηλεοπτικό σίριαλ και τα κό-

microικς που ο microαθητής microιmicroείται microε την παράλληλη εικονο-

γράφηση του κειmicroένου του

Περίπτωση δεύτερη

Η Εmicroινέ αισθάνεται ήδη αρκετά πολύπλοκα microε τους

γλωσσικούς και πολιτισmicroικούς κώδικες στους οποίους

εκτίθεται από παιδί Η ούτως ή άλλως πολυσυλλεκτική

και σύνθετη ταυτότητά της εκφράζεται microέσα από πολ-

λούς κώδικες Ποmicroακικά στον προφορικό λόγο τουρκικά

και ελληνικά προφορικά και γραπτά Μόλις φεύγει ο πα-

τέρας της στη Γερmicroανία αισθάνεται την ανάγκη να επι-

κοινωνήσει microε τον αγαπηmicroένο της αδελφό στα γερmicroα-

νικά να ταυτιστεί microε τη γερmicroανική γλώσσα και τη νεα-

νική γερmicroανική κουλτούρα Η συναισθηmicroατική αξία και

το βάρος της microυστικής της επικοινωνίας microε τον αδελφό

της επισκιάζει τη δυσκολία της γερmicroανικής γλώσσας

Εξάλλου ο αδελφός της της έχει στείλει και κάτι ωραία

εφηβικά microυθιστορήmicroατα σε απλά γερmicroανικά microε θέmicroατα

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

24

εφηβικά που πολύ ενδιαφέρουν την Εmicroινέ Στα βιβλία

αυτά πολλές φορές πρωταγωνιστούν κορίτσια που είναι

τολmicroηρά ριψοκίνδυνα εφευρετικά και έξυπνα που κα-

ταφέρνουν να είναι καλές microαθήτριες ― αυτό που δεν

έχει καταφέρει η Εmicroινέ Από την άλλη ο αδελφός της

χρόνια στη Γερmicroανία της διορθώνει microε πολύ γλυκό

τρόπο τα γερmicroανικά της Έχουν ένα σχέδιο να πάει και

η Εmicroινέ στη Γερmicroανία και να σπουδάσει εκεί Ο κώδικας

microε τον αδελφό διανθισmicroένος microε στοιχεία της νεανικής

γερmicroανικής κουλτούρας (δίσκοι αφίσες η microαγεία των

ξένων και κατrsquo αρχήν ακατάληπτων λέξεων) καθίστα-

ται αίφνης ο σηmicroαντικότερος για τη microικρή Εmicroινέ που αι-

σθάνεται microοναξιά στο χωριό της χωρίς τον αγαπηmicroένο

της αδελφό και microια δυσκολία microε τα ελληνικά της από το

∆ηmicroοτικό Οι γονείς της δε microιλούν καλά τα ελληνικά

(βεβαίως δεν τα γράφουν καθόλου) και είχαν από το

∆ηmicroοτικό δυσκολία να τη βοηθούν στο σπίτι microε τις σχο-

λικές της εργασίες Η Εmicroινέ φρόντιζε τα microικρά της αδέλ-

φια όσο η microητέρα της ήταν στα χωράφια microε αποτέλεσmicroα

να πηγαίνει στο σχολείο laquoαδιάβαστη και άγραφτηraquo Και

ο δάσκαλος δεν την πολυσυmicroπαθούσε (ή έτσι νόmicroιζε η

ίδια) Τώρα στο Γυmicroνάσιο η φιλόλογος είναι πολύ γλυκιά

και συmicroπαθητική αλλά η Εmicroινέ αισθάνεται ότι στο microά-

θηmicroα των ελληνικών laquoέχει χάσει το τρένοraquo ∆ε microιλάει microε

κανέναν ελληνικά έξω από το σχολείο και στο σχολείο

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

25

microιλά microόνο microε τους καθηγητές της καθώς ο κυρίαρχος

κώδικας επικοινωνίας στην καθηmicroερινή της ζωή είναι τα

τουρκικά Στο σπίτι βλέπει συνήθως τουρκική τηλεό-

ραση και microόνο όταν η microητέρα της κοιmicroάται καmicroία ταινία

microεταγλωττισmicroένη που την καταλαβαίνει πολύ δύσκολα

Τα κείmicroενα στα βιβλία των ελληνικών τής φαίνονται δύ-

σκολα και ξένα Μιλούν για πράγmicroατα που δεν την αφο-

ρούν η γλώσσα είναι δύσκολη και οι γραπτές εργασίες

ακόmicroη δυσκολότερες ∆εν την κινητοποιούν δεν έχει

κανέναν να τη βοηθήσει και κυρίως δεν ξέρει πώς και

για ποιο λόγο να τις γράψει Με τα γερmicroανικά τους (τα

δικά της και του αδελφού της) είναι διαφορετικά Στα

γερmicroανικά δεν αισθάνεται ξένη η ούτως ή άλλως ξένη

καθηγήτρια των γερmicroανικών την πρόσεξε εξαρχής δεν

της ζήτησε κανείς να γνωρίζει τίποτε για τη γλώσσα

ούτε να τη βοηθά κανείς στο σπίτι ή όπου αλλού (φρο-

ντιστήρια) Όταν η καθηγήτρια έmicroαθε πως έχει οικο-

γένεια στη Γερmicroανία της έφερε υλικό για την πόλη όπου

ζουν οι δικοί της της διορθώνει τα γράmicromicroατα που γρά-

φει και της έδωσε ένα βιβλίο microε γράmicromicroατα διάφορων

τύπων δηλαδή της έδωσε παραδειγmicroατικά κείmicroενα να τη

βοηθούν στην αλληλογραφία της

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

26

ΛΛόόγγοοςς ππεερρίί κκεειιmicromicroεεννιικκώώνν εειιδδώώνν

Είναι καιρός να αναρωτηθούmicroε τι είδους κείmicroενα παρά-

γουν οι microαθητές στις γραπτές τους εργασίες και ποια

είναι η σχέση των κειmicroένων αυτών ως κειmicroενικού είδους

microε το σχολικό πρόγραmicromicroα (school curriculum) αλλά και

microε τα άρρητα στοιχεία που διέπουν πολλές φορές τη

σχολική ζωή Ακόmicroη και τα τελευταία χρόνια που η κα-

τάσταση στη διδασκαλία της γλώσσας έχει βελτιωθεί

σηmicroαντικά microε τα νέα σχολικά βιβλία δεν microπορούmicroε παρά

να διαπιστώσουmicroε ότι δε ζητείται συχνά από τους microαθη-

τές να παράγουν κείmicroενα σε microία ποικιλία κειmicroενικών ει-

δών Συνήθως το ζητούmicroενο είναι να microιmicroηθούν οι microαθη-

τές το ύφος και το λόγο του βιβλίου χωρίς microάλιστα

αυτό να διατυπώνεται ρητά (κρυφό πρόγραmicromicroα)

ΟΟ ρρόόλλοοςς ττηηςς οοιικκοογγέέννεειιααςς

σσττηη δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ

Η διδασκαλία του γραπτού λόγου ένα από τα σηmicroαντι-

κότερα ίσως στοιχεία του γλωσσικού microαθήmicroατος είναι

υποτιmicroηmicroένη και παραmicroεληmicroένη από το ελληνικό εκπαι-

δευτικό σύστηmicroα Οι έλληνες microαθητές δε διδάσκονται

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

27

συστηmicroατικά το γραπτό λόγο δηλαδή δε microαθαίνουν να

προσαρmicroόζουν το λόγο τους ανάλογα microε τον επικοινω-

νιακό σκοπό που εξυπηρετεί το κάθε κείmicroενο που γρά-

φουν ούτε ασκούνται στην παραγωγή λόγου για διαφο-

ρετικά ακροατήριαπαραλήπτες Καθώς ο παραλήπτης microά-

λιστα κατά κανόνα είναι ο εκπαιδευτικός της τάξης αυτό

προξενεί microια αλυσίδα παρανοήσεων και παρεξηγήσεων

Τα παιδιά από πολύ microικρή ηλικία κατανοούν τη συmicroβατι-

κότητα του σχολικού λόγου και προσαρmicroόζονται σε αυ-

τήν microε τις επακόλουθες συνέπειες βεβαίως της συρρί-

κνωσης της δηmicroιουργικότητας και της πρωτοτυπίας

τους Στη συmicromicroόρφωση αυτή σηmicroαντικό ρόλο παίζει το

σπίτι γιατί το σχολικό πρόγραmicromicroα προσλαmicroβάνεται σε

δύο τόπους στο σχολείο και στο σπίτι Τα σχολικά προ-

γράmicromicroατα είναι σχεδιασmicroένα microε τέτοιο τρόπο ώστε να

διεκπεραιώνονται κατά το ήmicroισυ στο σχολείο και κατά το

υπόλοιπο ήmicroισυ στο σπίτι Ο ρυθmicroός πρόσληψης της

ύλης από τους microαθητές (βηmicroατισmicroός κατά τον κοινωνιο-

λόγο της Εκπαίδευσης Basil Βernstein) είναι microε τέτοιο

τρόπο καθορισmicroένος ώστε η δουλειά του σχολείου να

στηρίζεται κατά πολύ από το χρόνο που καταναλώνουν

τα παιδιά στο σπίτι για τη διεκπεραίωση των εργασιών

τους Οι γονείς ή οι κηδεmicroόνες των microαθητών οφείλουν

―κατά το σχολικό πρόγραmicromicroα― να διασφαλίζουν στους

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

28

microαθητές χώρο χρόνο και καθοδήγηση προκειmicroένου να

εκτελέσουν τα σχολικά τους καθήκοντα8 Γνωρίζουmicroε

όmicroως πολύ καλά πως τα φτωχά παιδιά δεν έχουν σχεδόν

ποτέ δικό τους χώρο για διάβασmicroα ακόmicroη περισσότερες

φορές δε διαθέτουν χρόνο για την εργασία στο σπίτι

γιατί απλούστατα ο χρόνος αυτός διατίθεται για τη φύ-

λαξη των microικρότερων αδελφών το νοικοκυριό ή ακόmicroη

και την παράνοmicroη ―λόγω ηλικίας― εργασιακή υποαmicroει-

βόmicroενη απασχόληση Όσο για την αναmicroενόmicroενη βοήθεια

από τους γονείς και την κουλτούρα του σπιτιού αυτή

είναι από φτωχή έως ανύπαρκτη καθώς οι γονείς λεί-

πουν συνεχώς δουλεύοντας σε microία ή και παραπάνω ερ-

γασίες (πολλές φορές λείπουν και ως οικονοmicroικοί microετα-

νάστες) Αλλά και όταν δε λείπουν το microορφωτικό κεφά-

λαιο της οικογένειας δε βοηθά και πολύ τους microαθητές

στην εργασία τους για το σχολείο καθώς η κουλτούρα

του σπιτιού εκτιmicroάται ως υποδεέστερη από αυτήν του

σχολείου

Το σχολείο λοιπόν επεκτείνοντας τη σχολική εργασία

στο σπίτι κάνει για microία ακόmicroη φορά την παραδοχή ότι

στη σχολική επιτυχία συmicromicroετέχει ολόκληρο το σπίτι του

microαθητή ∆εν πρόκειται απλώς για την επίδοση των microα-

8 Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989 σ 131-132

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

29

θητών η οποία θα αξιολογηθεί microε ουδέτερο τρόπο πρό-

κειται για τη συmicroβολή και την προσπάθεια ολόκληρης

της οικογένειας του microορφωτικού της επιπέδου της βι-

βλιοθήκης της των γνώσεών της των στάσεων και του

laquoγούστουraquo της της καλλιέργειάς της Αδυνατεί microε άλλα

λόγια το σχολείο να ολοκληρώσει την εργασία του στον

ορισmicroένο χρόνο που δίνεται από το Αναλυτικό Πρό-

γραmicromicroα για εργασία στο σχολείο και αναθέτει την ευ-

θύνη και το καθήκον αυτό στην οικογένεια

ΗΗ δδιιδδαασσκκααλλίίαα ττοουυ γγρρααππττοούύ λλόόγγοουυ9

Στη διδασκαλία του γραπτού λόγου στο σχολείο δε δίνε-

ται έmicroφαση στα πολύ βασικά στάδια άσκησης στον

τρόπο σχεδιασmicroού και προετοιmicroασίας του κειmicroένου των

microαθητών (για διαφορετικούς σκοπούς και ακροατήρια microε

τις αναmicroενόmicroενες προσδοκίες σε microορφή γλώσσα και

ύφος) στο πρόχειρο γράψιmicroο (draft) στη διόρθωση

(redraft) και επαναγραφή (revision) του κειmicroένου και

στην τελική του αναθεώρηση10

9 Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982 10 Dawes L Writing the drafting process an examination of drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995 και Hunter-Carsch M

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

30

Επειδή η βελτίωση της ικανότητάς microας να γράφουmicroε

αποτελεσmicroατικά προκύπτει από τη δυνατότητα να ανα-

θεωρήσουmicroε το κείmicroενό microας γιατί κάποιος (ο εκπαιδευ-

τικός ή κάποιος συmicromicroαθητής) microας υποδεικνύει τα λάθη

και τις αδυναmicroίες του η επανατροφοδότηση των microαθη-

τών στα γραπτά τους κείmicroενα από πλευράς του εκπαι-

δευτικού είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα στοιχεία της

διδασκαλίας της γλώσσας11

Η διαδικασία ανάπτυξης του γραπτού λόγου των ελλή-

νων microαθητών στο πλαίσιο του σκέφτοmicroαι και γράφω

είναι ασαφής ως προς το κειmicroενικό είδος που ζητείται και

ως προς τον παραλήπτη του κειmicroένου Η αδιαφάνεια

από την άλλη πλευρά των κριτηρίων αξιολόγησης των

γραπτών καθιστά το έργο της διόρθωσης εν πολλοίς

laquomicroυστηριώδεςraquo Ακόmicroη η έλλειψη δυνατότητας του παι-

διού να επιχειρήσει οποιαδήποτε βελτίωση στο κείmicroενό

του αχρηστεύει τις παρατηρήσεις του εκπαιδευτικού και

τις κάνει αντιπαιδαγωγικές Συστηmicroατική κριτική έχει

γίνει στο παρελθόν για το είδος αυτό γραφής που είναι

Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5 1991 σ 9-12 11 Kress G Learning to write RKP London 19942

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

31

εκτός συγκεκριmicroένου επιπέδου ύφους χωρίς σκοπό

χωρίς συγκεκριmicroένους αναγνώστες-παραλήπτες12

Το ελληνικό σχολείο αντιmicroετωπίζει τη διδασκαλία του

γραπτού λόγου microε παραδοσιακό και λανθασmicroένο τρόπο

Τα γραπτά κείmicroενα των microαθητών γράφονται άπαξ και

αξιολογούνται από τον εκπαιδευτικό χωρίς να δίνεται η

δυνατότητα στο microαθητή να επέmicroβει στο κείmicroενό του να

το βελτιώσει και να το παρουσιάσει εκ νέου για αξιολό-

γηση Εάν σκεφτούmicroε τα απαιτητικότερα κείmicroενα που

γράψαmicroε όλοι microας κάποτε ως ενήλικες (διατριβές υφη-

γεσίες επιστηmicroονικά άρθρα βιογραφικά σηmicroειώmicroατα

αλλά ακόmicroη και αιτήσεις για ζητήmicroατα στα οποία διακυ-

βεύεται κάτι σηmicroαντικό) η διαδικασία παραγωγής τους

ήταν εντελώς αντίθετη από αυτήν του σχολείου Το κεί-

microενό microας γράφτηκε το είδαν και το συζήτησαν φίλοι

συνάδελφοι ο επόπτης της διατριβής ξαναγράφτηκε

σβήστηκε ξαναδιαβάστηκε ξαναδιορθώθηκε και τότε

microόνο πήρε το δρόmicroο του για να laquoαξιολογηθούmicroεraquo Κάτι

άλλο που είναι σαφώς διαφορετικό στον πραγmicroατικό κό-

σmicroο των ενηλίκων είναι το γεγονός ότι ο ενήλικας γρά-

φει πάντοτε για συγκεκριmicroένο ακροατήριο και εντός κά-

12 Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική εφαρ-microογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

32

ποιας συγκεκριmicroένης επικοινωνιακής συνθήκης Απευ-

θυνόmicroαστε στο φίλο microας στο γονιό microας στον υποψήφιο

εργοδότη microας στον ερωτικό microας σύντροφο στην επι-

στηmicroονική microας κοινότητα στον τραπεζίτη microας στον

ασφαλιστή microας κοκ13

Ένα πολύ σηmicroαντικό ζήτηmicroα που τίθεται προς διερεύ-

νηση είναι τι είδους κείmicroενα παράγουν οι microαθητές στις

γραπτές τους εργασίες Πόσο έτοιmicroο είναι το σχολείο να

αποδεχθεί εκ microέρους των microαθητών παραγωγή γραπτού

λόγου που δε θεωρείται σχολικό είδος Ποια είναι τα

επιτρεπόmicroενα κείmicroενα εντός της σχολικής αίθουσας Στο

παράδειγmicroά microας το λανθάνον διακείmicroενο (συγκεκριmicroένη

τηλεοπτική εκποmicroπή δηmicroοφιλής microεταξύ των παιδιών αυ-

τής της ηλικίας) προφανώς δεν εκτιmicroάται από το δά-

σκαλο Λέγοντας δάσκαλος δεν αναφέροmicroαι στο συγκε-

κριmicroένο δάσκαλο του παραδείγmicroατός microας αλλά στο συλ-

λογικό υποκείmicroενο έλληνας δάσκαλος στον τρόπο microε

13 Βλ Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-edge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 154-167 και Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγγραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώ-σεις από microία έκθεση φωτογραφίας και από microία έκθεση ζωγρα-φικήςraquo στο ΚΠ Χάρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγωγική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ 137-148

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

33

τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στον τρόπο microε τον οποίο

προσλαmicroβάνει και νοηmicroατοδοτεί την εκπαιδευτική διαδι-

κασία Αυτά δεν είναι ζητήmicroατα ατοmicroικάυποκειmicroενικά

είναι ζητήmicroατα διαmicroόρφωσης της υποκειmicroενικότητας των

εκπαιδευτικών microέσω κειmicroένων και ευρύτερων πρακτι-

κών στο χώρο του εκπαιδευτικού συστήmicroατος εκπαιδευ-

τικών πρακτικών και επιmicroόρφωσης

Το επιτυχηmicroένο γράψιmicroο είναι microια στοχαστική διαδικα-

σία ένα καλογραmicromicroένο κείmicroενο είναι αποτέλεσmicroα προη-

γούmicroενης ανάγνωσης συζήτησης σηmicroειώσεων πειρα-

microατισmicroού αναζήτησης λέξεων και φράσεων στο λεξικό

συζήτησης microε τον εκπαιδευτικό

Τα κείmicroενα που βρίσκουmicroε στο σχολείο microπορούν να κα-

τηγοριοποιηθούν σε τέσσερα microεγάλα κειmicroενικά είδη

bull τo λογοτεχνικό

bull το επεξηγηmicroατικό (εφηmicroερίδες περιοδικά ταξιδιω-

τικά βιβλία)

bull το διαδικαστικό (οδηγοί κάθε είδους από microαγειρικής

έως σκηνοθετικές οδηγίες)

bull το πληροφοριακό (λεξικά εγκυκλοπαίδειες)14

14 Lilltefair A Reading all types of writing the importance of genre and register for reading development Open University Press 1991

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

34

Το επίπεδο ύφους κάθε κειmicroένου περιλαmicroβάνει περί

τίνος και τι γράφουmicroε (laquoθέmicroαraquo) πώς χρησιmicroοποιούmicroε τη

γλώσσα (προφορικός-γραπτός λόγος) και σε ποιον microι-

λάmicroε και τέλος πώς χειριζόmicroαστε το θέmicroα microας (σχέση

microεταξύ επικοινωνούντων) Οι επιλογές των συγγραφέων

σε όλα αυτά τα στοιχεία δεν είναι ελεύθερες γιατί αυτοί

περιορίζονται από το κειmicroενικό είδος στο οποίο κινού-

νται Είναι πολύ σηmicroαντικό η διδασκαλία της γραφής να

γίνεται στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του γραmicromicroατισmicroού

microε βάση τα κειmicroενικά είδη (genre literacy pedagogy)15

γιατί το αυθεντικό γράψιmicroο γίνεται πάντοτε στο πλαίσιο

ενός κειmicroενικού είδους και ποτέ σε κειmicroενικό κενό Πά-

ντοτε οποιοδήποτε γραπτό microας όσο microικρό και ασήmicroαντο

κι αν είναι κινείται εντός κάποιου συγκεκριmicroένου κειmicroε-

νικού είδους microε όλες τις δεσmicroεύσεις (κοινωνικές υφο-

λογικές microορφολογικές συναισθηmicroατικέςhellip) που το κει-

microενικό αυτό είδος συνεπάγεται Το επιτυχηmicroένο κείmicroενο

γράφεται από έναν ενηmicroερωmicroένο συγγραφέα ο οποίος

15 Kress G στο B Cope amp M Kalantzis (eds) The Powers of Literacy a genre approach to teaching writing Falmer Press London 1993 σ 22-37 Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicro-microατισmicroού microε βάση τα κειmicroενικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προγράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργα-σία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2003

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

35

κάνει τις επιλογές του ―εντός του κειmicroενικού είδους στο

οποίο αποφάσισε ή του ζήτησαν να κινηθεί― για το επί-

πεδο ύφους (θέmicroα τρόπος σχέση microεταξύ επικοινωνού-

ντων) Οι microαθητές γράφουν καλύτερα όταν τους εξη-

γούνται οι γλωσσικές επιλογές που έχουν κάνει (σε πα-

ρόmicroοια κείmicroενα microε αυτά που τους ζητάmicroε να γράψουν)

άλλοι συγγραφείς Η αναλυτική αυτή διαδικασία τούς

ωριmicroάζει ως αναγνώστες και τους βοηθά να γίνουν κα-

λύτεροι συγγραφείς Για το σκοπό αυτό ο προβληmicroατι-

σmicroός γύρω από το πρόγραmicromicroα διδασκαλίας των κειmicroενι-

κών ειδών είναι πολύ σηmicroαντικός16 Τι microοντέλα κειmicroενι-

κών ειδών προσφέρουmicroε στο πλαίσιο του σχολικού προ-

γράmicromicroατος Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί microε τον

τρόπο διδασκαλίας τους περιορίζουν τους microαθητές σε

επίπεδα ύφους πολύ κατώτερα από αυτά στα οποία ευ-

αγγελίζονται τα προγράmicromicroατα διδασκαλίας ότι πρέπει να

εκτίθενται οι microαθητές (ρητορικές ερωτήσεις απλοϊκή

αντιmicroετώπιση καταστάσεων περιορισmicroός των microαθητών

σε κοινά και τετριmicromicroένα πράγmicroατα)

16 Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to writ-ten genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ 235

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

36

ΕΕππιισσττρρέέφφοοννττααςς σσττιιςς ππααρρααππάάννωω σσκκηηννέέςς

Τι θα σήmicroαινε για τα συγκεκριmicroένα παραδείγmicroατα που

είδαmicroε στην αρχή να εκmicroεταλλευτούν οι εκπαιδευτικοί

όλες αυτές τις επισηmicroάνσεις microας Θα σήmicroαινε ότι τα κεί-

microενα των microαθητών περνούν από πολλά στάδια πριν από

την τελική τους βαθmicroολόγηση Θα σήmicroαινε πως οι microαθη-

τές παίρνουν ανατροφοδότηση από τους δασκάλους

τους για τα γραπτά τους κείmicroενα και τους δίνεται η δυ-

νατότητα να επέmicroβουν σε αυτά ξανά και ξανά όσες φο-

ρές χρειαστεί

Θα microπορούσε ο εκπαιδευτικός του πρώτου παραδείγmicroα-

τος να αναθέσει πολλές διαφορετικές εργασίες σε οmicroά-

δες παιδιών (και στη συνέχεια να γίνει ή όχι ανταλλαγή

των θεmicroάτων) προκειmicroένου η τάξη συνολικά να ασκηθεί

σε διαφορετικά κειmicroενικά είδη

bull Γράψτε microία λογοτεχνική ιστορία (αστεία σοβαρή εν

είδει κόmicroικhellip) (λογοτεχνικό είδος)

bull Γράψτε τις εmicroπειρίες σας ως δηmicroοσιογράφοι από το

ταξίδι σας σε microια προϊστορική οικογένεια (επεξηγη-

microατικό είδος)

bull Γράψτε microε λεπτοmicroερή τρόπο για τα εργαλεία και τη ζωή

των προϊστορικών ανθρώπων (διαδικαστικό είδος)

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

37

bull Γράψτε δύο παραγράφους για την προϊστορική

εποχή οι οποίες θα microπουν ως αντίστοιχο λήmicromicroα σε

εγκυκλοπαίδεια (πληροφοριακό είδος)

bull Στη συνέχεια γράψτε γράmicromicroα σε ένα φίλο σας για

το ταξίδι σας microιλήστε microπροστά στην τηλεοπτική κά-

microερα για το ταξίδι σας αυτό (προφορικός λόγος) microι-

λήστε τροmicroακτικά καθησυχαστικά (tenor)

Γίνεται σαφές ότι τα παραδείγmicroατα δεν έχουν τέλος αρ-

κεί να επιστρατεύεται η διάθεση των microαθητών και των

εκπαιδευτικών τους

Εάν στο πρώτο microας παράδειγmicroα το πρόβληmicroα είναι το

σχολείο τα ανεπαρκή προγράmicromicroατα γλωσσικής διδα-

σκαλίας και οι microη ενηmicroερωmicroένοι δάσκαλοι στο δεύτερο

παράδειγmicroά microας τα πράγmicroατα είναι πιο σύνθετα καθώς

η microαθήτριά microας είναι microέλος microειονότητας πολύγλωσση η

ίδια microε γονείς που δεν microπορούν να τη βοηθήσουν στην

εργασία της στο σπίτι Έχει λοιπόν η φιλόλογος της

τάξης να αντιmicroετωπίσει microια κατάσταση εξαιρετικά δύ-

σκολη περίπλοκη αλλά ακριβώς γιrsquo αυτό πολύ προκλη-

τική Εκτός από αλλαγή προγράmicromicroατος (microε την παροχή

και συστηmicroατική διδασκαλία συγκεκριmicroένων κειmicroενικών

ειδών) εδώ χρειάζεται και ένας πολύ προσεκτικός σχε-

διασmicroός παροχής κινήτρων και ανεύρεσης ενδιαφέρο-

ντος προκειmicroένου η microαθήτριά microας να γράψει σωστά και

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

38

επιτυχηmicroένα σε ένα γλωσσικό κώδικα στον οποίο δεν

αισθάνεται ασφαλής και microε τον οποίο δεν έχει συναι-

σθηmicroατική σχέση τα ελληνικά

∆εν είναι καθόλου τυχαίο πως microόλις βρέθηκε το κίνητρο

για microια επικοινωνία σε γλώσσα σχεδόν άγνωστη και δύ-

σκολη η ξένη microε όλους τους άλλους γλωσσικούς κώδι-

κες καθηγήτρια17 microπόρεσε να βοηθήσει τη microαθήτριά microας

να γράψει πιο ολοκληρωmicroένα σε ένα κειmicroενικό είδος

που την ενδιέφερε και για λόγους που είχαν άmicroεση προ-

τεραιότητα για την ίδια

Μια τέτοιου είδους προσέγγιση αντιmicroετωπίζει τους microαθη-

τές microε διαφορετικό τρόπο από αυτόν που συνηθίζεται

17 Στο σηmicroείο αυτό και για λόγους δικαιοσύνης θα θέλαmicroε να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι οι φιλόλογοι των ξένων γλωσ-σών στα ελληνικά πανεπιστήmicroια έχουν πολύ πιο επαγγελmicroατικά συγκροτηmicroένη εκπαίδευση στη διδακτική microεθοδολογία του microο-ναδικού αντικειmicroένου τους της γλώσσας σε αντίθεση microε τους συναδέλφους τους φιλολόγους που όχι microόνο δεν έχουν ένα αντικείmicroενο αλλά τις περισσότερες φορές δεν έχουν καθόλου παιδαγωγική-διδακτική προετοιmicroασία για τη διδασκαλία της γλώσσας Τέλος αξίζει να σηmicroειωθεί πως η διδακτική των ξέ-νων γλωσσών προηγείται σηmicroαντικά της διδακτικής της ελληνι-κής γλώσσας η οποία τα πολύ τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να υιοθετεί δειλά και αmicroφιθυmicroικά τις αρχές της επικοινωνιακής προσέγγισης

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

39

στην εκπαίδευση όχι microόνο ως παθητικούς καταναλωτές

κειmicroένων αλλά ταυτοχρόνως ως παραγωγούς νοήmicroατος

και των αντίστοιχων microέσων που παράγουν το νόηmicroα

αυτό18 Ο τρόπος microε τον οποίο σχεδιάζονται τα προγράmicro-

microατα διδασκαλίας για το γλωσσικό microάθηmicroα καθρεφτίζει

πολλές αντιλήψεις και απόψεις για την κοινωνία και τις

κοινωνικές αλλαγές την κουλτούρα τον πολίτη που

θέλουmicroε να διαmicroορφώσουmicroε microέσα από το σχολείο19 Εάν

για ολόκληρο τον ελληνικό πληθυσmicroό ο ανασχεδιασmicroός

των γλωσσικών προγραmicromicroάτων είναι επιβεβληmicroένος για

τις microειονότητες είναι κάτι παραπάνω από αυτό είναι δη-

microοκρατική ανάγκη και άmicroεσο πολιτικό καθήκον προκει-

microένου να έχουν όλοι οι έλληνες πολίτες την πολυπόθητη

ισονοmicroία που ορίζει microε σαφήνεια και αυστηρότητα το

ελληνικό σύνταγmicroα

18 Kress G Making signs and making subjects the English curriculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute of Education University of London 1995 19 Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing English 1(2) 1994 σ 97-112

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

40

Βιβλιογραφία Bernstein B Παιδαγωγικοί κώδικες και κοινωνικός έλεγχος

microτφρ Ι Σολοmicroών Αλεξάνδρεια Αθήνα 1989

Christie F ldquoYoung Childrenrsquos Writing from spoken to written

genrerdquo στο R Carter (ed) Knowledge about language

the LINC Reader Hodder amp Stoughton London 1990 σ

234-247

Cope B amp Kalantzis M (eds) The Powers of Literacy a genre

approach to teaching writing Falmer Press London 1993

Dawes L Writing the drafting process an examination of

drafting in pupilsrsquo writing NATE 1995

Department of Education and Science A Language for Life

report of the Committee of Inquiry appointed by the Sec-

retary of State for Education and Science under the Chair-

manship of Sir Allan Bullock FBA HMSO London 1975

Hunter-Carsch M Binns R amp Sobey J ldquoCreating Young Writ-

ers Getting into redraftingrdquo Language and Learning 5

1991 σ 9-12

Jones N ldquoReader writer textrdquo στο R Carter (ed) Knowl-

edge about language the LINC Reader Hodder amp Stough-

ton London 1990 σ 154-167

Kress G ldquoAn English curriculum for the futurerdquo Changing

English 1(2) 1994 σ 97-112

Kress G Learning to write RKP London 19942

Kress G Making signs and making subjects the English cur-

riculum and social futures ndash an inaugural lecture Institute

of Education University of London 1995

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Η ΕΠΑΝΑΤΡΟΦΟ∆ΟΤΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΣΤΑ ΓΡΑΠΤΑ ΤΟΥΣ ΚΕΙΜΕΝΑ

41

Lilltefair A Reading all types of writing the importance of

genre and register for reading development Open Univer-

sity Press 1991

Smith F Writing and the writer Heinemann London 1982

Κέκια Αιmicro Η παιδαγωγική του γραmicromicroατισmicroού microε βάση τα κειmicroε-

νικά είδη microια εναλλακτική πρόταση για τη γλωσσική αγωγή

microέσα από το σύνολο των microαθηmicroάτων του σχολικού προ-

γράmicromicroατος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (το παράδειγmicroα

της Αυστραλίας) αδηmicroοσίευτη microεταπτυχιακή εργασία ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2003

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Η γλώσσα microου για την Τετάρτη ∆ηmicroοτικού τ 2

ΟΕ∆Β Αθήνα 19874

Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευmicroάτων Παιδαγωγικό

Ινστιτούτο Νεοελληνική γλώσσα βιβλίο του δασκάλου ∆rsquo

τάξη ΟΕ∆Β Αθήνα 19885

Χαραλαmicroπόπουλος Αγ amp Χατζησαββίδης Σ Η διδασκαλία της

λειτουργικής χρήσης της γλώσσας θεωρία και πρακτική

εφαρmicroογή Κώδικας Θεσσαλονίκη 1997

Χοντολίδου Ε laquoΟι microαθητές ως νοηmicroατοδότες γεγονότων εγ-

γραmicromicroατοσύνης γραπτές εντυπώσεις από microία έκθεση φω-

τογραφίας και από microία έκθεση ζωγραφικήςraquo στο ΚΠ Χά-

ρης ΝΒ Πετρουλάκης amp Σ Νικόδηmicroος Ελληνική παιδαγω-

γική και εκπαιδευτική έρευνα Ατραπός Αθήνα 1999 σ

137-148

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Eκτύπωση και βιβλιοδεσία On Demand AE