1

1

2

2

“(…) Recuerdo aquellos años como una inmensidad vivida en un

espejo, como algo que tuve la desdicha de sufrir y observar al mismo

tiempo. A este lado del espejo estaba el disimulo, lo fingido. Al otro, lo

que realmente ocurría (…) Era otra forma de complicidad, como el

armario donde vivía mi padre o la viudedad de mi madre. Todo era real

pero nada verdadero (…) El ascensor se detuvo en el tercero (…) Era

el hermano Salvador (…) Ya dentro preguntó si podía pasar y, sólo

entonces, Elena cerró la puerta diciendo “Pase, hermano” y le

acompañó hasta el comedor. No le invitó a sentarse pero él se sentó de

todos modos y aludió al tremendo calor que daba la sotana (…) vi

cómo mi padre, desangelado e impotente, se abalanzaba sobre el

hermano Salvador que estaba (…) sobre ella, que se protegía el rostro

con las manos para evitar el aliento de aquel puerco que hocicaba en su

escote. Mi padre había salido del armario (…) El armario, el

escondite, las mentiras y todos los silencios habían llegado a su fin.

Ricardo dudó un instante antes de arrojarse a aquel patio del que

llevaba tanto tiempo protegiéndose. Se tomó, ya vencido hacia el vacío,

el tiempo suficiente para mirar a Elena y a su hijo con una sonrisa

triste como las que suelen usarse en las despedidas tristes”

(Ed. Anagrama, 19ª edición)

3

3

AUTORES:

Club de Lectura “A Nora dos Libros”

(I.E.S. de Pastoriza – Arteixo – A Coruña)

- Mª Élida Barrela Muinelo

- Mercedes Dans López

- Mª del Carmen Zapata Babío

- Mª Cruz Gabiola Peleteiro

E coa colaboración de :

- Luis Miguel Herrero Mayor

-Ana Astudillo Ramos

- Manuela Blanco Linhares

- Katerina Bolaño Romero

- Inés Regueira Ramos

- Yaiza Souto Iglesias

- Marlene Cebreiro Castro

- Rocío Macarena Fraga Enríquez

- Jorge Francisco Fernández de Mello

- Darío Vaamonde Fernández

- Andrea Pardo Sánchez

- Lorena Pombo Lista

- Virginia Fernández García

- Vivian Yineth González Toro

- Laura Núñez Alba

- Alba Ponte Loureiro

E coa subvención do CEFORE da Coruña

4

4

Edición e Impresión: I.E.S. de Pastoriza

Rúa Lagarto, Esq. Furoca s/n 15140 Pastoriza – Arteixo A CORUÑA

Teléfono: 981 647517 Fax: 981 647519

http://bibliotecaiespas.webnode.es/

e-mail: ies.pastoriza@edu.xunta.es

ISBN: Depósito legal:

5

5

”Elena ha muerto durante el parto. No he sido capaz de

mantenerla a este lado de la vida. Sorprendentemente el niño está vivo.

Ahí está, desmadejado y convulsivo sobre un lienzo limpio al lado

de su madre muerta. Y yo no sé qué hacer. No me atrevo a tocarlo.

Seguramente le dejaré morir junto a su madre, que sabrá cuidar de un

alma niña y le enseñará a reír, si es que hay un sitio para que las

almas rían. Ya no huiremos a Francia. Sin Elena no quiero llegar

hasta el fin del camino. Sin Elena no hay camino.

¿Cómo se corrige el error de estar vivo? ¡He visto muchos

muertos pero no he aprendido cómo se muere uno!.

No es justo que comience la muerte tan temprano, ahora que aún

no ha habido tiempo para que la vida se diera por nacida.

(…) Con unos sacos para el heno he hecho una cuna abrigada y

la he cubierto con la colcha de ganchillo heredada de la abuela y que

Elena insistió en llevar consigo como si en ella estuviera resumido su

pasado (…)

Pero morir no es contagioso, la derrota sí.

(…) Hoy ha nevado todo el día. Estas montañas deben de ser la

residencia de todos los inviernos (…)

No encontraba mi lápiz (lo poco que queda de él) y he estado

muchos días sin poder escribir nada. También eso es silencio, también

eso es mordaza. Pero hoy (…) he tenido la sensación de que recobraba

el don de la palabra. No sé lo que siento hasta que lo formulo (…)”

(Ed. Anagrama, 19ª edición)

6

6

1. Introdución á obra

Comentario da obra ................................................................................7-9

Biografía do autor ....................................................................................10

2. Contidos e Valores

Dereito Internacional Humanitario (DIH):

Convenio de Xenebra ................................................................................11

Valores (a integridade e a dignidade persoal, a solidariedade, o amor

e a amizade, a liberdade) ..........................................................................11

3. Achegámonos ao libro

Actividades en relación co formato do libro .......................................12-14

Actividades en relación coa vertente Temática –Humana .................15-42

Actividades en relación coa vertente Histórica ................................43-58

Actividades en relación coa vertente Literaria .................................59-64

4. Actividades de comprensión-competencia lectora ............................65-68

5. Obradoiro de escritura ......................................................................69-75

6. Habilidades e destrezas xerais de competencia lectora ..........................76

7. Temas transversais..................................................................................76

8. Recursos e materiais para o estudo do libro

DIH – Convenios de Xenebra .......................................................................77-88

Estudo histórico ................................................................................89-118

Estudo literario ................................................................................119-147

Películas ............................................................................................148-152

Libros ................................................................................................153-154

Índice

7

7

Comentario da obra

Los girasoles ciegos

Los girasoles ciegos é unha novela ambientada nunha época

moi difícil e moi dura da historia de España, como foi a

posguerra. Unha época de represión, na que como di o libro:

“En parte el hambre, en parte el dolor, en parte el miedo, en parte su condición de vencido, mantuvieron (...) en un estado de semiinsconsciencia en el que penetraban los movimientos, pero no las palabras”.

1. Introdución á obra

8

8

As persoas vivían sumidas no silencio, no medo e na fame. De

aí que o autor, máis que facer pasar diante dos nosos ollos uns

feitos relatados de forma lineal, quixese realizar unha especie

de memoria e reflexión histórica do que supuxo aquela época

para as persoas que a viviron, unha especie de catarse persoal

pero tamén colectiva, coa complicidade do lector. Por iso, non

conta unha historia senón que amosa varias historias de persoas

como podiamos ser calquera de nós, persoas que sufriron moito,

tanto elas como os seus seres queridos. Como se di na

contraportada do libro:

“Este libro es el regreso a las historias reales de la posguerra que contaron en voz baja narradores que no querían contar cuentos sino hablar de sus amigos, de sus familiares desaparecidos, de ausencias irreparables. Son historias de los tiempos del silencio, cuando daba miedo que alguien supiera que sabías”.

E o máis xenial é que, sen deixar de ser literario, cun estilo

complexo e un vocabulario culto, soubo atopar o xeito de chegar

á nosa fibra sentimental máis agochada, conseguindo espertar

emocións, conseguindo que sorteemos esa dificultade estilística,

9

9

e que nos sintamos atrapados polo profundo sentimento de todas

e cada unha desas historias. Porque diso se trata, de espertar

emocións e que o lector non permaneza indiferente, senón que se

sinta como si formase parte das historias:

“Fueron tantos los horrores que, al final, todos los miedos, todos los sufrimientos, todos los dramas, sólo tienen en común una cosa: los muertos. Pero los muertos de nuestra posguerra ya están resueltos en cifras oficiales, aunque ya es hora de que empecemos a recordar lo que sabemos” Trátase, como se di no libro, de lembrar, de non esquecer,

non como vinganza senón como emenda ou arrepentimento dos

erros cometidos, dos que moitas veces aínda hoxe se están a

pagar as consecuencias...E para que non se volvan cometer.

É, por tanto, un libro de sentimentos, aínda que é certo que

esixe un tipo de lector con certa madurez literaria e cultural.

10

10

Biografía do autor

Fillo do tradutor e poeta José Méndez Herrera, Alberto

Méndez naceu en Madrid no ano 1941 e morreu no ano 2004.

Estudou bacharelato en Roma (Italia) e licenciouse en Filosofía e

Letras na Universidade Complutense de Madrid. Persoa de

esquerdas, militou no Partido Comunista ata 1982. Traballou en

grupos editoriais nacionais e internacionais. E en 2002 quedou

finalista no Premio Internacional de contos Max Aub.

Ademais, foi galardoado a título póstumo co Premio Nacional

de Narrativa Española en 2005 por Los girasoles ciegos, libro

composto de catro relatos ambientados na Guerra Civil Española

e Posguerra. A obra, publicada aos 63 anos, obtivo tamén os

premios Setenil e da Crítica. E, recentemente, o último relato do

libro (o que lle dá nome) foi levado ao cine en 2008 por José Luis

Cuerda con guión de Rafael Azcona e do propio Cuerda.

Aínda que non se dedicou á literatura ata os seus últimos

anos, Méndez traballou en estreita relación con ela. Foi redactor

nas editoriais Les Punxes, Ciencia Nueva e Montena, entre

outras, colaborou en postas dramáticas de TVE e foi guionista

con Pilar Miró.

11

11

Contidos

1. Infórmate sobre o DIH (“Dereito Internacional Humanitario”):

data de redacción, causas ou motivos da súa elaboración, convenios e

vixencia dos mesmos.

2. Infórmate sobre os Convenios de Xenebra (especialmente os

Convenios I e III e os Protocolos adicionais).

3. Investiga que apartados deses Convenios son vulnerados no libro

(sobre todo, na 1ª e 3ª historia) e recolle fragmentos que o

demostren.

Valores

1. A integridade e dignidade persoal: valor importantísimo para

manter a personalidade propia en momentos difíciles e adversos, así

como un criterio crítico diante do entorno. Personalidade formada,

criterio crítico fronte a realidade..., conceptos todos eles dos que

adoecen moitos adolescentes hoxe en día, inmersos nunha sociedade

complexa.

■ Recolle fragmentos que ilustren esta afirmación.

2. A solidariedade, a amizade e o amor: son outro piar importante na

vida do ser humano, actuando como un refuxio ou apoio en

circunstancias difíciles.

■ Recolle fragmentos que confirmen estas palabras.

A liberdade e a paz: Uns valores na experiencia vital dos seres

humanos (liberdade de expresión, liberdade para decidir ...) e, ao

mesmo tempo, unhas necesidades, xa que non pode existir unha (a

liberdade) sen a outra (a paz).

2. Contidos e Valores

12

12

Actividades en relación co formato do libro

1. Distingue no libro as partes que corresponden á portada, contraportada, solapas, lombo e índice. Que información nos

ofrece cada unha delas?

Portada: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Contraportada: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Solapas: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Lombo: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Índice: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

3. Achegámonos ao Libro

13

13

2. Para as edicións publicadas elixíronse dúas portadas con

ilustracións diferentes (unha delas con algúns dos actores da

película).

Con que historia das que se relatan identificarías cada unha

delas? Poderías recoller do libro algún fragmento que sexa

ilustrativo desa relación?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

3. Investiga onde aparece no libro a información en relación á

edición (nome da editorial, número de edición, ano, depósito legal,

ISBN) e toma nota dela:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

14

14

Busca información (Internet, enciclopedias, etc.) sobre que é e

para que serve o ISBN:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

4. Que é a etiqueta (tejuelo) e a sinatura ? Para que serven?

Etiqueta (Tejuelo): .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Sinatura: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

15

15

Actividades en relación coa vertente Temática-Humana

Primeira derrota: 1939, ou “Si el corazón pensara dejaría de latir”

1. Recolle expresións ou fragmentos que reproduzan

explicitamente o rexeitamento da guerra.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

16

16

2. Nesta historia repítense en moitas ocasións as expresións

“¡Soy un rendido!” e “Me rindo”:

“Eligió entremorir sin pasiones ni aspavientos, sin levantar la voz más allá del momento en que cruzó el campo de batalla, con las manos levantadas lo necesario para no parecer implorante y, ante un enemigo incrédulo, gritar una y otra vez “¡Soy un rendido!” (...) Es probable que se negara a decir “me rindo” porque esa frase respondería a algo congelado en un instante cuando la verdad es que él se había ido rindiendo poco a poco. Primero se rindió, después se entregó al enemigo. (...) Su decisión no fue la de unirse al enemigo sino rendirse, entregarse prisioneo. Un desertor es un enemigo que ha dejado de serlo; un rendido es un enemigo derrotado, pero sigue siendo un enemigo” Ao fío destas palabras do libro, que diferenza habería entre as

expresións “soy un rendido”, “me rindo” e “desertor”?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

17

17

3. Partindo de dúas escenas (en situacións opostas e simétricas

ao mesmo tempo) en que se atopan xuntos un soldado ferido do

bando republicano e o capitán Alegría do bando franquista,

explica o comportamento de cada un, e copia esas escenas onde

quede clara a diferenza de comportamentos entre os dous

personaxes.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

18

18

4. Detémonos agora no momento en que o capitán Alegría está

esperando a súa quenda para enfrontarse ao pelotón de

fusilamento. Traduce ao galego ese momento:

“Podemos suponer cierto alivio cuando el día dieciocho, exhausto bajo una lluvia inclemente, fue él uno de los miembros de la recua. En el camión, hacinados y guardando el equilibrio, todos los condenados se miraban a los ojos, se cogían de la mano, se apretaban unos contra otros. A mitad de camino, una mano buscó la suya y su soledad se desvaneció en un apretón silencioso, prolongado, intenso, que le dio cabida en la comunidad de los vencidos. Tras la mano, una mirada. Otras miradas, otros ojos enrojecidos por la debilidad y el llanto sofocado. “Perdonadme”, dijo, y se zambulló en aquel tumulto de cuerpos desolados (...) e inmediatamente “Pelotón”, silencio, “Apunten”, silencio “Fuego”.

Si alguien gritó, nadie pudo oírlo” .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

19

19

Pódese atopar algún paralelismo entre este momento e o

momento final do protagonista en O neno do pixama a raias?

“Pode que Shmuel abrira a boca para responder, mais Bruno nunca chegou a oír, porque xusto naquel momento, todos os que desfilaban e que encheran o cuarto, emitiron berros ao ver como se pechaba a porta de diante e desde fóra oíase un ruído metálico.

Bruno levantou unha cella, porque non comprendía o sentido de todo aquilo, mais supuxo que tiña que ver con que non entrara a chuvia e que a xente non collese catarros.

Entón o cuarto escureceu e, a pesar de todo o caos que houbo despois, dalgunha maneira Bruno conseguiu seguir agarrado á man de Shmuel, e nada no mundo o convencería para soltala”

(O neno do pixama a raias, Jhon Boyne)

Explica cal pode ser ese paralelismo e que significado pode ter en

cada unha das novelas:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

20

20

5. A pesar dos horrores da guerra que se deixan sentir nesta

historia, e no libro en xeral, poderíase falar de certa “esperanza no ser humano” ?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Se é así explica por que, e recolle algún fragmento que sirva de

argumento a esta reflexión:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

21

21

Segunda derrota: 1940, ou

“Manuscrito encontrado en el olvido”

6. Nesta historia vese claramente a loita entre “vida” e “morte”. Recolle fragmentos onde se destaque unha e onde se destaque a

outra. Finalmente; cal delas vence?

VIDA MORTE

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

22

22

7. Que significado pode ter ou que papel xoga nesta historia o

novo fillo nacido de Elena e Eulalio?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle fragmentos que apoien as túas palabras:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

23

23

8. Na páxina 15 do manuscrito de Eulalio Ceballos Suárez, o

protagonista desta historia, aparecen escritos estes versos:

Un lobo le dijo a un niño que con su carne tierna iba a pasar el invierno.

El niño le dijo al lobo que sólo comiera una pierna porque siendo aún tan tierno iba a necesitar muy pronto que estuviera bien cebado pues llegaría un momento en que, aunque cojito, necesitaría un asado de lobo como alimento. Se miraron, se olisquearon y sintieron tanta pena de tener que hacerse daño que se pusieron de acuerdo para repetir la escena evitándose el engaño de que para sobrevivir dos personas que se quieran sea siempre necesario que, al margen de sus afectos, unos vivan y otros [mueran. E como corolario ou conclusión:

Ambos murieron de hambre.

24

24

Traduce o poema ao galego:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Explica, segundo ti, o significado que poden ter estes versos no

contexto en que están usados e o significado do verso final. Pode

considerarse este verso final como unha conclusión moral? Razoa

a túa resposta:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

25

25

Na primeira historia tamén se di:

“Esas montañas surgen allí para partir España en dos mitades y ahora se nos antoja que el esfuerzo brutal de atravesarlas fue otra forma de ignorar lo que separa, de querer estar siempre en los dos lados.

Buscó el camino perdido en la desorientación de la fiebre y remontó aquella pendiente a orillas de la carretera para no ser visto por quienes transitaban (...)”.

As palabras que se recollen neste primeiro parágrafo teñen

algunha relación, en canto a significado, co que se di nos versos

de Eulalio Ceballos Suárez? Cal? Explícao coas túas palabras:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

26

26

Terceira derrota: 1941, ou “El idioma de los muertos”

9. Que detalle une a Juan Senra, protagonista desta historia, co

coronel Eymar?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cal é a actitude de Juan Senra, ao longo de practicamente toda a

historia, en relación con esta situación, e por que?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Ao final Juan Senra cambia de actitude. Por que? En que consiste

este cambio?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

27

27

10. Ao longo de todo o libro a que outra sensación vai unido o

sentimento de medo?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle algún fragmento que o demostre:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

11. En qué estación do ano transcorren os feitos ao longo de

toda a novela?

.........................................................................................................................

Recolle datos en cada historia que o confirmen:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

28

28

Pode ter algunha relación ou significado simbólico cos feitos que

se relatan? .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

12. Caracteriza a Miguel Eymar e a Juan Senra. Busca algo que

teñan en común e, se é o caso, algo que os diferencie, recollendo

fragmentos que ilustren as túas palabras:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

29

29

13. Recolle palabras ou expresións relativas aos sentidos do

tacto e a vista:

SENSACIÓNS TÁCTILES SENSACIÓNS VISUAIS

Que palabra ou expresión predomina en cada caso?

SENSACIÓNS TÁCTILES: .....................................................................

SENSACIÓNS VISUAIS: .......................................................................

Estas sensacións poden ter algún significado simbólico coas

vivencias que se relatan no libro?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

30

30

14. Nesta historia aparece o personaxe de Cruz Salido que, antes

do seu encarceramento, fora redactor xefe do periódico “El Socialista” . Tomando como punto de partida as catro historias:

que papel xogan a prensa e a cultura en xeral na época de

posguerra? E a que cres ti que se debe esta postura dun goberno

ditatorial como era o de Franco?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle algún dato en cada unha das historias a través do cal que

se poida comprobar cal era a situación da prensa e da cultura

naquela época:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

31

31

Desde este punto de vista (culturalmente falando): que teñen en

común os personaxes protagonistas das catro historias?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

15. Observa a actitude inicial do capitán Alegría e a que ten ao

final.

Comezo:

“Eligió entre morir sin pasiones ni aspavientos, sin levantar la voz más allá del momento en que cruzó el campo de batalla, con las manos levantadas lo necesario para no parecer implorante (...) al principio estuvo bajo la indecisión de sus mandos, que no veían en aquel alférez provisional las cualidades de un guerrero y que destinaron finalmente a Intendencia, donde su rectitud y su formación serían más útiles que en el campo de batalla. Sin embargo, sabemos por los comentarios a sus compañeros de armas que un cansancio sumergido y el pasar de los muertos le transformó, según sus propias palabras, en un vivo rutinario.”

32

32

Final: “Al anochecer de uno de esos días sin listas se acercó hasta el lugar donde Juan dormitaba y le dijo al oído: “Tú y yo vivimos de prestado.Tenemos que hacer algo para no deberle nada a nadie”. (...) Todos los presos permanecieron impávidos en la postura en la que les sorprendieron los gritos. (...) golpeando su escudilla contra los barrotes de la reja, seguía gritando con una energía que nadie hubiera supuesto en aquel hombrecillo tatuado por la muerte (...) Pero su capacidad de sentir el dolor se había agotado tiempo atrás ante un apresurado pelotón de fusilamiento y la contundencia de los culatazos no parecía afectarle (...) En el forcejeo, logró asir la culata de uno de los fusiles y con un gesto eléctrico e imprevisible se lo arrancó al soldado que le estaba golpeando (...) Ni siquiera el soldado armado hizo ningún ruido al dejar su Mauser en el suelo obedeciendo una indicación imperiosa de aquel loco que con un gesto profesional y rápido había montado el cerrojo de su arma. Lentamente volvió el fusil hacia sí, se puso la punta del cañón en la barbilla y dijo que nunca había matado a nadie y que él, sin embargo, iba a morir dos veces. Disparó para romper aquel silencio, para pagar su deuda (...) El alférez capellán dio la extremaunción a un alma deshecha en mil pedazos”

33

33

Que hai en común entre elas e que as distingue?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Haberá algunha razón que explique esa diferenza?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

16. Cal é o detonante que fai cambiar a Juan Senra e deixar de

“vivir de prestado ” ?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

34

34

Por que lle di o capitán Alegría?

“Tú y yo vivimos de prestado.Tenemos que hacer algo para no deberle nada a nadie”. .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

En que se parece o final do capitán Alegría e o final de Juan

Senra?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

35

35

17. Que teñen en común os personaxes de Eulalio Ceballos

Suárez (2ª historia) e Eugenio Paz (3ª historia)?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

En que se diferencian?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Describe cales son os seus sentimentos na situación que están

vivindo e comproba se se asemellan en algo:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

36

36

Cuarta derrota: 1942, ou “Los girasoles ciegos”

18. Que elemento desta historia mantén a unidade con respecto

á segunda historia?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

19. Como afecta a guerra á familia Mazo?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle algún fragmento onde se poida ver ese cambio na vida dos

personaxes (o día a día, a posición social, a economía....).

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

37

37

20. Recolle unha lista de comportamentos que estean

relacionados coa vida na clandestinidade, a persecución e a

represión:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

21. Que sentido (gusto, oído, olfacto, tacto,vista) fai que o neno

Lorenzo, pasado o tempo, conecte os seus recordos co seu pai

Ricardo?

.........................................................................................................................

Recolle o fragmento que confirme o que dis:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

22. Cales e cantas voces (perspectivas narrativas) aparecen, a

partir das que imos reconstruíndo esta historia?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

38

38

23. O diácono Salvador di:“ Había algo en Elena que me inducía a librar mi propia batalla”. A que “ batalla” se refire?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

........................................................................................................................

24. A guerra impregna a vida das persoas. Como se proxecta nos

xogos infantís?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle o fragmento onde se describen eses xogos:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

39

39

25. O comportamento dos policías que van rexistrar a casa da

familia Mazo: pódese considerar como “infracción grave” no

marco dos Convenios de Xenebra? Xustifica a túa resposta e

ilústraa con algunha cita textual.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

........................................................................................................................

26. Pódese dicir que o diácono Salvador ten unha ideoloxía

“machista”? Razoa e xustifica a túa resposta con palabras do

texto:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

40

40

27. Nesta historia aparecen novamente alusións ao “don da

palabra”. Recolle o fragmento onde aparecen esas alusións

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Que teñen en común Eulalio Ceballos Suárez e Ricardo Mazo?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

28. Recolle do texto o fragmento que, en palabras de Lorenzo-

neno, reproduce a influencia da relixión na vida e comportamento

das persoas, como se a relixión dirixise as súas vidas e as súas

mentes:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

41

41

29. Como afecta a Lorenzo-neno a situación que se vive na súa

familia por culpa do acoso do diácono á súa nai?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Recolle algún exemplo onde se poida ver a reacción de Lorenzo:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

30. Recolle algunha situación (na escola e na vida diaria) que

indique que os feitos suceden na posguerra:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

42

42

31. Le estes fragmentos:

“Ahora ya puedo hablar de todo aquello, aunque me cuesta

recordar, no porque la memoria se haya diluido, sino por la náusea

que me produce mi niñez. Recuerdo aquellos años como una

inmensidad vivida en un espejo, como algo que tuve la desdicha de

sufrir y observar al mismo tiempo. A este lado del espejo estaba

el disimulo, lo fingido. Al otro, lo que realmente ocurría.

(...)

Por la misma razón por la que nunca pregunté por qué mi

padre vivía en un armario, dado que esas cosas ocurrían en la otra

parte del espejo, nunca pregunté por qué mi madre dejó de

acompañarme hasta el colegio.”

Tendo en conta os feitos que se contan: que significado simbólico

pode ter o “espello”?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

........................................................................................................................

32. Que teñen en común o final das catro historias?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

43

43

Actividades en relación coa vertente Histórica

CUESTIONARIO

1. Cales foron as causas que provocaron o inicio da guerra civil

española?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

........................................................................................................................

2. Qué bandos se enfrontaron na guerra?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

3. Qué apoios sociais tivo cada un dos bandos enfrontados?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

4. Como comeza a guerra? Cales eran os plans do exército

sublevado?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

44

44

5. Que zonas de España quedan baixo o poder dos sublevados?

Cales se mantiveron fieis ao goberno republicano?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

6. Fai un breve resumo das fases da guerra.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

7. Relaciona mediante frechas os nomes e conceptos das dúas

columnas:

BATALLA DO EBRO XEFE DA DEFENSA DE MADRID

CORONEL CASADO EXÉRCITO REPUBLICANO

MILICIANOS 1938

NEGRÍN PARTIDO ÚNICO DA ESPAÑA FRANQUISTA

MOVEMENTO NACIONAL XEFE DE GOBERNO REPUBLICANO

45

45

8. Fai unha breve redacción que conteña os seguintes termos:

GRAN BRETAÑA ITALIA BRIGADAS INTERNACIONAIS

FRANCIA URSS PACTO DE NON INTERVENCIÓN

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

46

46

MAPAS E CARTEIS DA GUERRA CIVIL

47

47

48

48

9. Estes mapas corresponden a catro momentos diferentes da

Guerra Civil española. Coa información dos mapas fai un esquema

das fases militares da Guerra Civil.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

49

49

Explica o papel das batallas do Norte e do Ebro no

desenvolvemento da guerra.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Por que cres que os republicanos perderon a guerra?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

OS CARTEIS DA GUERRA CIVIL

A Guerra Civil española deu orixe a unha grande cantidade

de carteis ben coñecidos. Os carteis teñen un enorme valor como

expoñentes das posturas ideolóxicas e morais de ambos bandos

e expresan, ademais, os seus obxectivos políticos e os seus

problemas e aspiracións.

Os artistas da época (Renau, Marti Bas, Bofarull...) puxeron

o seu talento ao servizo da causa, especialmente no bando

republicano. Partidos políticos, sindicatos e organizacións

50

50

utilizaron os carteis para comunicárense co pobo, en gran parte

analfabeto, e difundiren consignas políticas e sociais.

Os carteis republicanos non só chamaban á resistencia dos

españois contra o fascismo, senón que tamén solicitaban a

solidariedade internacional.

Os muros das paredes convértense nunha galería de arte

antifascista. Foron colocados por todas partes: cabinas

telefónicas, muros, edificios..., en calquera espazo dispoñible nas

cidades.

Vexamos algúns exemplos:

Nº 1

Nº2

51

51

Nº3

Nº4

Nº5

Nº 6

52

52

ACTIVIDADES

10. Identifica o bando que edita cada un dos carteis, o tema que

aborda e a mensaxe que contén.

Cartel Nº1

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

Cartel Nº2

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

Cartel Nº3

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

Cartel Nº4

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

53

53

Cartel Nº5

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

Cartel Nº6

BANDO: ......................................................................................................

TEMA: .........................................................................................................

MENSAXE: ................................................................................................

11.Describe e analiza os elementos iconográficos do cartel:

lemas, obxectos, escenas, alegorías...

Cartel Nº1

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

54

54

Cartel Nº2

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº3

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº4

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

55

55

Cartel Nº5

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº6

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

56

56

12. Agora imos comentar o contido e a función social do cartel.

Que pretenden os seus autores, que razóns explican a urxencia

do asunto que se expón...

Cartel Nº1

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº2

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

57

57

Cartel Nº3

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº4

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

58

58

Cartel Nº5

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Cartel Nº6

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

59

59

Actividades en relación coa vertente Literaria

1. Como está distribuído o libro?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

2. Prodúcese algún salto atrás (flash-back) ou salto cara diante

(prolepse)?

.........................................................................................................................

Se é así, recolle fragmentos que o demostren:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

60

60

3. Coñeces o recurso da “ironía”? Explica en que consiste:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Na terceira historia, despois de que o capitán Alegría (alcumado

“El Rorro”) se quitase a vida, hai unha misa e na narración

aparecen estas palabras:

“Todos los presos fueron obligados a asistir a la misa que el alférez capellán celebró en la misma galería. En su homilía, bélica, furibunda, patriótica, habló de El Rorro. Condenó el suicidio con ferocidad arcangélica pero no habló de otras muertes” Podería haber aquí unha ironía? Se é así explica o seu significado:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

61

61

4.Indica os espazos nos que se desenvolve cada historia,

recollendo citas textuais onde aparezan reflectidos:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

5. Indica o “tempo histórico” no que se localizan os feitos

narrados:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

En que tempo narrado-cronolóxico transcorren os feitos?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

En que momento comeza a historia?

.........................................................................................................................

62

62

Recolle algunha cita textual que o confirme:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

6. Que significa o termo “verosimilitude”?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

A que elementos recorre o narrador en cada historia para

conseguir esa verosimilitude?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

7. Recolle o nome dos autores ou escritores que aparecen

citados no libro, e despois fai unha ficha para cada un seguindo o

modelo seguinte:

NOME:

CRONOLOXÍA:

ÉPOCA ou MOVEMENTO LITERARIO ao que pertence:

OBRA máis coñecida:

63

63

8. Define cada un dos seguintes recursos literarios e recolle do

libro algún exemplo que os ilustre:

PARALELISMO:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

ENUMERACIÓN:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

ANTÍTESE:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

METÁFORA:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

64

64

SÍMIL ou COMPARACIÓN:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

PERSONIFICACIÓN:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

HIPÉRBOLE:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

65

65

1. Relaciona cada personaxe coas súas palabras ou coa súa

descrición, escribindo a carón do seu nome a letra que

corresponda:

LORENZO Ọ CARLOS ALEGRÍA Ọ

MIGUEL EYMAR Ọ CRUZ SALIDO Ọ

EUGENIO PAZ Ọ JUAN SENRA Ọ

EULALIO CEBALLOS SUÁREZ Ọ

a) “Aún estoy vivo, pero cuando recibas esta carta ya me habrán

fusilado. He intentado enloquecer pero no lo he conseguido.

Renuncio a seguir viviendo con toda esta tristeza. He

descubierto que el idioma que he soñado para inventar un mundo

más amable es, en relaidad, el lenguaje de los muertos”.

b) “Y aquel redactor jefe, entre jadeos, silencios y estertores,

fue haciendo crónica de sus amigos, de los hombres a los que

había defendido desde las columnas de su periódico (...) le

asfixiaba la memoria y sólo quería recordar a toda costa”.

4. Actividades de comprensión-competencia

lectora

66

66

c) (...) “era uno de esos casos que ni siquiera el horror de la

guerra logra enterrar. Había matado a un pastor (...) para robarle

unos corderos y venderlos después de estraperlo (...) se ofreció a

hablar si no le condenaban y contó cuanto sabía de las

organizaciones de delincuentes, incluida la que él mismo lideraba,

contó algo que sirvió para apresar a quintacolumnistas que

actuaban dentro del Madrid cercado”.

d) “Regresó junto al muchacho de las liendres (...) tenía

dieciséis años (...) Cuando estalló la guerra esperó a que su tío

tomara partido para tomar él el contrario. Fue así como proclamó

su fidelidad a la República (...) Participó en la guerra como quien

juega, sólo para que no ganara el adversario, sin ideales, sin

pensar en las razones de su toma de postura”.

e) “¡Soy un rendido!”.

f) “No encontraba mi lápiz (...) y he estado muchos días sin

poder escribir nada. También eso es silencio, también eso es

mordaza. Pero hoy, cuando lo he encontrado (...) he tenido la

sensación de que recobraba el don de la palabra.

No sé lo que siento hasta que lo formulo, debe de ser mi

educación campesina”.

g) “A este lado del espejo estaba el disimulo, lo fingido. Al otro,

lo que realmente ocurría”.

67

67

2. “Había entre los presos un hombre envejecido y silencioso (...)

Se llamaba Carlos Alegría (...) Juan sentía cierta simpatía por

este hombre solitario y taciturno. Le atraía su perenne ausencia

(...)”. (Terceira historia).

Ao fío destas palabras proporase aos rapaces unha posta en

común na que cada un expoña as súas razóns polas que cre que

Juan Senra sente simpatía por Carlos Alegría . Logo de abrir un

pequeno debate, formularemos unha batería de preguntas:

Coñeciches algunha vez a alguén que fose moi calado, que

apenas se relacionase coa xente? Se é así... como

reaccionaches ti nesa situación?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.......................................................................................................................

Cal cres que debe ser a reacción máis axeitada nestes

casos? Por que?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

68

68

Ponte na pel desa persoa introvertida e calada, e pensa

como se debe sentir:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

69

69

“Cuando tuvo oportunidad de hablar de ello, definió su gesto como una victoria al revés (...). “Aunque todas las guerras se pagan con los muertos, hace tiempo que luchamos por usura.Tendremos que elegir entre ganar una guerra o conquistar un cementerio” (...) Alegría confesó (...) que los defensores de la república hubieran humillado más al ejército de Franco rindiéndose el primer día de la guerra que resistiendo tenazmente, porque cada muerto de esa guerra, fuera del bando que fuera, había servido sólo para glorificar al que mataba. Sin muertos, dijo, no habría gloria, y sin gloria, sólo habría derrotados (...) Hubiera querido explicar por qué abandonaba el ejército que iba a ganar la guerra, por qué se rendía a unos vencidos, por qué no quería formar parte de la victoria”.

Qué quererá dicir “una victoria al revés”? .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

5. Obradoiro de Escritura

70

70

Escribe ti tamén unha breve “Historia ao revés”: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

71

71

Retomando as palabras do capitán Alegría explica cal sería a súa

filosofía sobre a guerra. A continuación recolle máis fragmentos

do libro onde se deixe ver esa maneira de pensar e fai con eles

unha especie de “glosario” en contra da guerra: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

GLOSARIO en CONTRA da GUERRA: .........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

72

72

Na páxina 22 do caderno de Eulalio Ceballos Suárez aparece:

“No encontraba mi lápiz (lo poco que queda de él) y he estado muchos días sin poder escribir nada. También eso es silencio, también eso es mordaza. Pero hoy, cuando lo he encontrado bajo un montón de leña, he tenido la sensación de que recobraba el don de la palabra. No sé lo que siento hasta que lo formulo, debe de ser mi educación campesina (...) Y mientras estaba allí, observando, sentía algo que no lograba identificar, algo que ni siquiera sabía si era bueno o malo. Ahora que ya he encontrado mi lápiz, sé lo que era: soledad”.

Achega ti argumentos que demostren a importancia que ten o

“don da palabra” e explica que quererá dicir esta expresión.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

73

73

1. Que farías ti se…?

(2ª historia)

“ PÁGINA 1

Elena ha muerto durante el parto (…) Sin Elena no

quiero llegar hasta el fin del camino. Sin Elena no hay

camino.

¿Cómo se corrige el error de estar vivo? ¡He visto muchos

muertos pero no he aprendido cómo se muere uno!

PÁGINA 2

No es justo que comience la muerte tan temprano,

ahora que aún no ha habido tiempo para que la vida se

diera por nacida.

(…)

(NOTA DEL EDITOR: (…) Pregunté aquí y allá y supe

que el maestro, al que llamaban don Servando, fue

ajusticiado por republicano en 1937 y que su mejor

alumno, que tenía una afición desmedida por la poesía,

había huido con dieciséis años, en 1937, a zona

republicana, para unirse al ejército que perdió la guerra

(…) Tenía fama de loco porque escribía y recitaba poesías.

Se llamaba Eulalio Ceballos Suárez. Si fue él el autor de

este cuaderno, lo escribió cuando tenía dieciocho años y

creo que esa no es edad para tanto sufrimiento”)

74

74

Que farías ti se tiveses dezaseis anos e foses pai?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

75

75

E despois, que?

Na primeira historia ao capitán Alegría, no seu primeiro encontro

coa morte, pásalle isto:

“Cuando el capitán Alegría recobró el conocimiento, estaba sepultado en una fosa común amalgamado en un caos de muertos y de tierra”.

Continúa ti este fragmento e búscalle un final:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

76

76

Ler en silencio parágrafos ou capítulos do texto coa

fluidez e entoación axeitadas, respectando as pausas dos

signos de puntuación (coma, punto, puntos suspensivos,

interrogación, exclamación...).

Identificar cal é o sentido último que une a todas as

historias e que elementos lles dan a unidade necesaria

para non velas como partes illadas e sen conexión.

Descubrir cales poden ser os intereses e motivacións dos

personaxes.

Entender e localizar a información histórica que se achega

no libro.

Obter conclusións ao remate da lectura.

Coñecer o Dereito Internacional Humanitario.

Reflexionar e debater sobre a infancia e a adolescencia en

época de guerra ou posguerra.

Reflexionar e debater sobre a importancia que ten a

amizade para vencer, ou cando menos loitar, contra a

soidade e o medo.

Debater sobre o papel da igrexa na sociedade da

posguerra española e hoxe en día.

6. Habilidades e destrezas xerais de competencia

lectora

libro

7. Temas transversais

77

77

Os Convenios de Xenebra: pedra angular do

dereito internacional humanitario

Os Convenios de Xenebra e os seus Protocolos adicionais

son tratados internacionais que conteñen as principais normas

destinadas a limitar a barbarie da guerra. Forman parte do

Dereito Internacional Humanitario (DHI), un conxunto de

normas xurídicas que regulan as formas en que se poden librar as

guerras e garanten a protección das persoas.

En particular, protexen ás persoas que non participan nas

hostilidades (civís, persoal sanitario e relixioso, membros de

organizacións humanitarias) e aos que xa non poden loitar

(feridos, enfermos, náufragos, prisioneiros de guerra).

Os Convenios e os seus Protocolos estipulan que se han

tomar medidas para previr o poñer fin ao que se coñece como

"infraccións graves". Os autores de infraccións graves deben

ser sancionados.

8. Recursos e Materiais para o estudo do libro

libro

78

78

Os Convenios de Xenebra foron ratificados por 194

Estados e gozan de aceptación universal.

O primeiro Convenio de Xenebra, celebrado en 1864,

referíase exclusivamente ao coidado dos militares feridos,

pero máis adiante, as normas estipuladas nese instrumento

adaptáronse para abarcar tamén a guerra marítima e o trato

debido aos prisioneiros de guerra.

En 1949, os Convenios foron revisados e ampliados.

En 1977, engadíronse dous Protocolos adicionais.

En 2005, adoptouse un novo protocolo adicional:

Protocolo III

79

79

Convencións de Xenebra

Os Convenios de Xenebra son o intento de normalizar o

Dereito Internacional Humanitario. Son o resultado dos esforzos

de Jean Henri Dunant, creador da Cruz Vermella. Están

formadas por unha serie de tratados internacionais asinados en

Xenebra (Suíza) entre 1864 e 1949 co propósito de minimizar os

efectos da guerra sobre soldados e civís. Dous protocolos

adicionais á convención de 1949 foron aprobados en 1977.

As Convencións de Xenebra foron:

A Primeira Convención de Xenebra, de 1864, que

comprende o Convenio de Xenebra para o melloramento da sorte que corren os militares feridos nos exércitos en campaña de 1864.

A Segunda Convención de Xenebra, de 1906, que

comprende o Convenio de Xenebra para o melloramento da sorte dos militares feridos nos exércitos en campaña de

1906.

A Terceira Convención de Xenebra, de 1929, que

comprende o Convenio de Xenebra para mellorar a sorte dos feridos e enfermos dos exércitos en campaña e o Convenio de Xenebra relativo ao trato dos prisioneiros de guerra do

27 de xullo de 1929.

80

80

A Cuarta Convención de Xenebra, de 1949, que

comprende catro convenios aprobados pola Conferencia Diplomática para Elaborar Convenios Internacionais para protexer ás vítimas da guerra en 1949. Entrou en vigor o 21

de outubro de 1950 e contén:

o I Convenio de Xenebra para Aliviar a Sorte que Corren os Feridos e Enfermos das Forzas Armadas en Campaña;

o II Convenio de Xenebra para Aliviar a Sorte que Corren os Feridos, os Enfermos e os Náufragos das Forzas Armadas no Mar;

o III Convenio de Xenebra relativo ao trato debido aos prisioneiros de guerra;

o IV Convenio de Xenebra relativo á protección debida ás persoas civís en tempo de guerra.

Inclúense na Cuarta Convención os protocolos adicionais en

1977:

Protocolo adicional aos Convenios de Xenebra relativo á protección das vítimas dos conflitos armados internacionais (Protocolo I)

Protocolo adicional aos Convenios de Xenebra relativo á

protección das vítimas dos conflitos armados sen carácter

internacional (Protocolo II)

81

81

Os convenios do Dereito Internacional Humanitario

Os Convenios de Xenebra de 1949

O resultado das observacións recollidas nas guerras

mencionadas e a necesidade de actualizar e perfeccionar as

normas do Dereito Internacional Humanitario impulsou ao

goberno de Suíza, baixo o impulso do Comité Internacional da

Cruz Vermella, a convocar a "Conferencia Diplomática para

elaborar Convenios Internacionais destinados a protexer ás

vítimas da guerra", que se celebrou en Xenebra, desde o 21 de

abril ata o 12 de agosto de 1949. Asistiron representantes de 63

países, 59 como participantes activos e 4 como observadores. O

obxectivo central era revisar tres antigos convenios: o de

Xenebra aprobado en 1929 para aliviar a sorte que corren os

feridos e os enfermos dos exércitos en campaña, o X da Haya de

1907 para adaptar á guerra marítima os principios do convenio

anterior e o Convenio de 1929 relativo ao trato debido aos

prisioneiros de guerra. Tamén se desexaba elaborar un novo

convenio para a protección das persoas civís, cuxa inexistencia

tivera graves consecuencias na Segunda Guerra Mundial. Os

documentos que serviron de base de discusión foron redactados

tras numerosas consultas e conferencias preparatorias

efectuadas baixo o auspicio da Cruz Vermella.

Finalmente a Conferencia aprobou os catro chamados

"Convenios de Xenebra do 12 de agosto de 1949".

82

82

O Primeiro Convenio.

Este tratado aplícase en caso de guerra declarada ou de

calquera outro conflito armado que xurda entre as partes

contratantes, aínda que unha delas non teña recoñecido o estado

de guerra. Tamén se aplica en caso de ocupación total ou parcial

do territorio, aínda que a mesma non encontrase resistencia.

Todas as persoas que non participen nas hostilidades, incluídos os

membros das forzas armadas que teñan deposto as armas e as

persoas postas fora de combate, serán tratadas con humanidade,

sen distinción algunha. Prohíbense os atentados contra a vida e a

integridade corporal, a toma de reféns, os atentados contra a

dignidade persoal, as condenas ditadas e as execucións sen

previo xuízo ante tribunal lexítimo e con garantías xudiciais. Os

feridos e os enfermos serán recollidos e asistidos. En cada

conflito cada parte poderá ter unha Potencia Protectora ou un

organismo que ofreza garantías de imparcialidade, para ocuparse

de salvagardar os seus intereses. Os membros das forzas

armadas que estean feridos ou enfermos teñen que ser

respectados e protexidos en todas as circunstancias.

O Segundo Convenio.

Este tratado ten normas similares ás do Primeiro Convenio

pero referidas aos membros das forzas armadas navais e aos

náufragos. Lexisla sobre as garantías dos barcos hospitais e

sobre os transportes sanitarios. Inclúe tamén a protección para

o persoal médico, sanitario e relixioso dos barcos hospitais e as

súas tripulacións.

83

83

O Terceiro Convenio.

Ten as mesmas Disposicións Xerais dos dous convenios

anteriores. Este instrumento internacional protexe aos

prisioneiros de guerra que están en poder da potencia inimiga. É

esta a responsable dos mesmos e non os individuos ou os corpos

da tropa que os capturou. Non poderán ser transferidos senón a

outra potencia que sexa membro do Convenio.

Os prisioneiros de guerra deben ser tratados humanamente

en toda circunstancia. Prohíbense os actos ou omisións que

causen a morte ou poñan en perigo a saúde dos prisioneiros. Os

prisioneiros teñen dereito ao respecto da súa persoa e do seu

honor. O prisioneiro non está obrigado a declarar máis que os

seus datos persoais e número de identificación e, menos as

armas, pode gardar os seus obxectos persoais. Os prisioneiros

deben ser evacuados, con humanidade, lonxe da zona de combate

para non correr perigo e poden ser internados nun campamento

en terra firme e con todas as garantías de hixiene e salubridade.

O convenio lexisla sobre o aloxamento, alimentación e vestimenta

dos prisioneiros de guerra e sobre a hixiene e asistencia médica.

O persoal sanitario e relixioso que fose retido por unha potencia

deberá asistir aos prisioneiros, non será considerado prisioneiro

de guerra e deberá contar con facilidades para prestar a

asistencia médica e o auxilio relixioso. Os oficiais prisioneiros

serán tratados coas consideracións axeitadas ao seu grao e

idade.

84

84

O Cuarto Convenio.

Este tratado refírese á protección xeral do conxunto da

poboación dos países en conflito, sen distinción ningunha, contra

certos efectos da guerra. Contén as mesmas disposicións xerais

que os outros tres convenios. As partes en conflito poderán, de

común acordo, designar zonas neutralizadas para os feridos e

enfermos, combatentes ou non, e para as persoas civís que non

participen nas hostilidades. Os feridos e os enfermos, así como

os inválidos e as mulleres encinta serán obxecto de protección e

de respecto particulares. En ningún caso poderá atacarse aos

hospitais, pero estes deberán absterse de efectuar actos

prexudiciais para o inimigo. Tamén se respectarán os traslados

de feridos e de enfermos civís, dos inválidos e das parturientes.

Os catro convenios de Xenebra, ao 1º de setembro de 1997,

teñen a ratificación de 188 Estados. Están en vixencia dende o

21 de outubro de 1950.

85

85

Os protocolos adicionais.

Unha nova Conferencia diplomática sobre a Reafirmación e o

desenvolvemento do Dereito Humanitario Internacional volveu

reunirse en Xenebra, de 1974 a 1977, co obxecto de actualizar

os catro convenios anteriores. Como resultado das súas tarefas

aprobáronse dous protocolos adicionais que se refiren, o

primeiro, á protección das vítimas dos conflitos internacionais, e

o segundo, á protección das vítimas dos conflitos armados

internos, mesmo entre as forzas armadas dun goberno e

disidentes ou outros grupos organizados que controlan unha

parte do seu territorio sen comprender os disturbios e tensións

internas na forma de tumultos ou outros actos de violencia

illados ou esporádicos.

Ambos protocolos instan ás partes a outorgar un tratamento

humanitario a todas as persoas que non toman parte das

hostilidades, ou que deixaron de tomar parte.

Están totalmente proscritos: o homicidio, a tortura, as

mutilacións e as penas corporais. Tense en conta á atención aos

enfermos, feridos e náufragos e a protección dos civís contra

actos ou ameazas de violencia, a utilización da fame como método

de combate e os movementos forzados. Prohíbense os actos de

hostilidade dirixidos contra os monumentos históricos, obras de

arte ou lugares de culto, ou a súa utilización en apoio do esforzo

militar.

86

86

Primeiro protocolo.

Refírese á protección das vítimas dos conflitos

internacionais. Desenvólvense nel as normas relativas á función

que lles corresponde ás potencias protectoras designadas por

cada parte nun conflito co fin de supervisar a aplicación dos

catro convenios e os seus protocolos adicionais. Inclúe decisións

para mellorar o estado dos feridos, enfermos e náufragos e

prevé a recompilación e o subministro de información sobre as

persoas que teñan desaparecido ou que teñan falecido durante a

guerra.

Todo combatente que caia en mans do adversario será

prisioneiro de guerra. Nin os espías nin os mercenarios teñen

dereito ao estatuto do prisioneiro de guerra. Existen proteccións

especiais para mulleres e nenos.

Segundo Protocolo.

O 8 de xuño de 1977 aprobouse este instrumento relativo á

protección das vítimas dos conflitos armados internos, que

desenvolve e completa o Artigo 3, común aos catro Convenios de

Xenebra. Ningunha disposición deste Protocolo pode invocarse

para menoscabar a soberanía dun Estado ou a responsabilidade

que incumbe ao goberno de manter ou restablecer a lei e a orde,

ou defender a unidade nacional e a integridade territorial por

todos os medios lexítimos. Todas as persoas que non participen

nas hostilidades teñen dereito a seren respectadas e a seren

tratadas con humanidade.

87

87

Prohíbense os atentados contra a vida, a saúde e a

integridade física ou mental das persoas, en particular o

homicidio e os tratos crueis tales como: a tortura, as mutilacións

e os castigos corporais, os castigos colectivos, a toma de reféns,

os actos de terrorismo, os atentados contra a dignidade das

persoas (en especial os tratos humillantes e degradantes, a

violación, a prostitución forzada e calquera forma de atentado ao

pudor), a escravitude e a trata de escravos, a pillaxe e as

ameazas de realizar os actos mencionados.

Contémplanse tratos especiais para os nenos menores de

quince anos (que non poderán ser recrutados) e para as persoas

privadas de liberdade.

O protocolo tamén prevé os casos de proceso de xuízo e a

sanción de infraccións penais cometidas en relación co conflito

armado. Outórganse garantías para un proceso ecuánime e

prohíbese a pena de morte a menores de 18 anos, ás mulleres

encinta e aos nenos de curta idade.

Outros instrumentos de Nacións Unidas serviron para

afianzar o dereito humanitario.

Un deles foi a Convención sobre a imprescritibilidade dos

crimes de guerra e dos crimes desa humanidade, que aprobou a

Asemblea Xeral en 1968 e que entrou en vixencia dous anos máis

tarde. Neste tratado os Estados comprometéronse a abolir as

prescricións da pena e da acción penal sobre estes crimes.

En 1972 créase a Convención sobre a prohibición do

desenvolvemento, a produción e almacenamento de armas

biolóxicas e tóxicas e sobre a súa destrución, en 1993 a

prohibición das armas bacteriolóxicas, e en 1995 sobre armas

láser cegadoras..

88

88

Outro foi o Tratado para a prohibición total das Minas

Antipersoas, aprobado en Ottawa, Canadá, a comezos de

decembro de 1997 coa oposición de Estados Unidos, China e

Rusia. O acordo inclúe o compromiso de non fabricar nin utilizar

máis estas minas nin permitir que ninguén as empregue no seu

territorio, e contempla a destrución de todas as minas nun prazo

de catro anos e a neutralización dos campos minados nun prazo

de dez anos, prazo que só pode estender por razóns técnicas.

Mentres que non se acade o obxectivo de obter un unánime

respecto ao dereito á paz, a acción desenvolvida para facer

cumprir as normas do dereito humanitario en caso de conflitos

armados, constitúe a maneira máis eficaz para asegurar o

respecto dos dereitos humanos nesas circunstancias extremas.

89

89

Estudo histórico

CONTEXTO HISTÓRICO

AS CAUSAS DA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA

As circunstancias históricas nas que se desenvolveu a guerra

respondían a problemas non resoltos na sociedade española:

- unha economía atrasada, incapaz de satisfacer as

necesidades do pobo,

- unha oligarquía terratenente só preocupada polos seus

beneficios e incapaz dos cambios máis elementais,

- unha estrutura social con abismais diferenzas entre

pobres e ricos, cunha pequena oligarquía poderosa, unhas

clases baixas en continuo crecemento e unha clase media

insuficiente para servir de elemento equilibrador,

- e unha polarización da sociedade en dous bandos, a dereita

e a esquerda, entre os que existía unha forte tensión.

Nas eleccións de febreiro de 1936, as forzas xa se

presentaron moi polarizadas, e a vitoria da Fronte Popular,

coalición de partidos de esquerdas, radicalizou aínda máis a

dereita.

90

90

Os grandes propietarios vían con preocupación a Reforma

Agraria. Con ela buscábase o reasentamento de campesiños sen

terra en latifundios insuficientemente explotados.

A súa aplicación foi un fracaso e moi poucos campesiños

beneficiáronse da lei. Isto provocou unha decepción xeneralizada

entre o campesiñado nun contexto económico de paro crecente.

Os xornaleiros criticaban a súa lentitude, a burguesía paralizaba

os investimentos e a Igrexa católica sentíase ameazada pola

política anticlerical da esquerda.

Durante os meses de febreiro a xullo de 1936

incrementouse a tensión entre as forzas sociais. Ao goberno

resultáballe difícil manter a orde pública e a violencia política era

cotiá. Os grupos de extrema dereita, a Falanxe, enfrontábanse

coa esquerda; o clima crispouse co asasinato, a mans dos

falanxistas, do tenente da Garda de Asalto, José Castelo. A

reacción dun grupo deles foi o asasinato dun dos líderes da

dereita: José Calvo Sotelo.

91

91

OS CONTENDENTES

A España Republicana

En setembro de 1936, Largo Caballero, dirixente socialista,

foi nomeado presidente dun goberno no que integrou a todas as

forzas antifascistas: republicanos, socialistas, comunistas,

nacionalistas e militantes do CNT ( sindicato anarquista).

No bando republicano existían tensións. A CNT e os

sectores máis radicais da UXT querían profundar no proceso

revolucionario, porque a poboación se beneficiaría diso. Os

republicanos, os socialistas máis moderados, liberados por Prieto,

e os comunistas tiñan como prioridade gañar a guerra, isto é:

antepuñan a vitoria sobre o fascismo, á revolución.

Durante os primeiros meses da guerra, na España

republicana o poder residía en comités de municipios ou barrios,

controlados polos sindicatos ou os partidos políticos, que á súa

vez contaban coas súas propias milicias.

Nestes primeiros momentos levaron a cabo colectivizacións

de empresas e de terras.

En maio de 1937 o goberno de Largo Caballero foi

substituído polo de Juan Negrín, que desenvolve unha política de

resistencia sen concesións ante o inimigo, confiando no inminente

estalido dunha guerra en Europa. A influencia anarquista foi

diminuíndo e a presenza comunista aumentou a todos os niveis.

92

92

A España Nacional

Nos primeiros días do alzamento non existira unha gran

coordinación entre os xenerais do bando nacional. A morte dos

xenerais Mola e Sanjurjo facilitou a creación dun mando

unificado. O 24 de xullo de 1936 establécese en Burgos unha

Xunta de Defensa Nacional e o 1 de outubro os xenerais

proclaman a Franco Xeneralísimo dos exércitos e Xefe do

Estado.

A base social dos nacionais era moi diversa: grandes

propietarios agrarios, a maior parte dos empresarios, clases

medias, pequenos propietarios agrícolas, a igrexa e os sectores

máis conservadores da sociedade.

No terreo político, os sublevados tiveron o apoio de grupos

de tendencia moi diversa: monárquicos, a Renovación Española, os

falanxistas e os requetés (carlistas). Franco vía nesta

heteroxeneidade un obstáculo para o seu poder, así que o día 20

de decembro de 1936 militarizou as milicias por decreto e

someteunas á disciplina do exército.

Para conseguir unha unidade política, Franco promulgou o

Decreto de Unificación o 19 de abril de 1937, que lle puña á

fronte de todas as forzas que secundaban o golpe militar un novo

organismo: a Falanxe Española Tradicionalista e das JONS (FET

e das JONS). Os demais partidos foron ilegalizados. Creouse un

Estado totalitario e Franco era o seu "caudillo".

O bando nacional contará tamén co apoio da Igrexa. O 1 de

xullo de 1937 o episcopado español publicou unha carta pastoral a

favor da España de Franco, xustificando a guerra como unha

reacción contra a tendencia anticristiá da Fronte Popular

93

93

(coalición de forzas políticas de esquerdas á fronte do goberno

da II República desde Febreiro de 1936) . En outubro de 1937, o

Vaticano recoñecía o goberno de Franco.

O ALZAMENTO

Franco e o Xeneral Mola paseando polas rúas de

Sevilla

Os xenerais que prepararan a conspiración contra a

República pensaban que a situación se resolvería cunha actuación

rápida e violenta para evitar a reacción popular. O proxecto,

deseñado polo xeneral Sanjurjo, consistía en levantamentos

militares en varias cidades e avance de varias columnas cara

Madrid para cercar ao goberno:

- A sublevación militar empezou en Melilla o 17 de xullo de

1936. Poucas horas despois, o tenente coronel Yagüe

decretou o estado de guerra en Ceuta, e ao día seguinte,

todo Marrocos estaba en poder dos sublevados. O xeneral

Franco, despois de asegurarse o éxito en Canarias, chegou a

Tetuán o 19 de xullo para poñerse á fronte do exército de

África.

94

94

- O 18 de xullo pronúnciase Queipo de Llano en Sevilla, e con

reforzos de Marrocos controlou Andalucía occidental.

- O xeneral Mola decreta a guerra en Pamplona e coa axuda

dos requetés, controlou Navarra.

- Sanjurjo morre en accidente de aviación ao dirixirse a

España desde Lisboa.

- Os sublevados triunfaron na meseta norte, en Zaragoza,

en Galicia e en Mallorca. Con todo, o golpe fracasou en

Madrid e nas cidades máis importantes de España:

militantes dos sindicatos e partidos de esquerda conseguen

plantar cara ao exército e parar o golpe. En Madrid, Casares

Quiroga foi substituído como presidente do goberno por

José Giral, quen facilitou armas a organizacións obreiras e

militares fieis á república; rodearon aos rebeldes nos seus

cuarteis esmagando aos sublevados. En Barcelona e Bilbao, a

Garda Civil e a Garda de Asalto mantéñense fieis á

República.

- Tras o golpe militar, perfílanse dúas Españas enfrontadas:

a España Republicana conta coas grandes cidades

(excepto Sevilla e Zaragoza), a maior parte da

poboación, as principais industrias e unha importante

zona agraria (Valencia e Murcia). Controla case toda a

flota e as tres cuartas partes da aviación,

95

95

a España sublevada, que se chamou a si mesma a España

Nacional, dispuña da maior parte da produción agrícola

e gandeira, o que ocasionou graves problemas de

abastecemento na zona republicana. Contaban coa maior

parte dos rexementos e oficiais do exército.

O avance cara Madrid

O obxectivo dos sublevados era ocupar a capital: Madrid.

O xeneral Mola atacou desde o norte e Franco avanzou

desde o sur. Para trasladar o exército desde Marrocos á

Península, evitando a mariña republicana, Franco contou coa

axuda de avións alemáns e italianos, desembarcando en Andalucía

uns catorce mil homes e abundante material de guerra. Este

exército avanza rapidamente tomando Estremadura e Toledo,

chegando ás portas de Madrid en outubro de 1936, pero alí

tropezou cunha resistencia moi ben organizada de columnas de

milicianos e non puido tomar a cidade.

En febreiro de 1937 atacou polo sur na batalla do Xarama

para cortar as comunicacións de Madrid co leste, pero non puido

illar a capital.

96

96

En marzo lanzaron unha gran ofensiva en Guadalaxara, coa

axuda do corpo italiano que Mussolini enviara en axuda dos

nacionais, pero fracasaron debido á reorganización do exército

republicano, que puxo de manifesto a dificultade de tomar

Madrid, polo que Franco abandonou momentaneamente este

proxecto e dirixiuse cara o Norte.

A campaña do Norte

Tras estabilizarse as posicións ao redor de Madrid, os

nacionais emprenden a conquista do norte.

Mola ocupou Irún e San Sebastián en setembro de 1936.

Porén, a verdadeira batalla do norte comezou co asedio de Bilbao

en marzo de 1937. A creación polos vascos dunha liña defensiva

(cinto de ferro) prolongou a resistencia durante dous meses. O

terrible bombardeo de Guernica, con avións alemáns da Lexión

Cóndor, e a caída de Durango foron o preludio da entrada na

capital o 19 de xuño de 1937.

As tropas nacionais proseguiron a continuación o seu avance

cara Santander (agosto) e Asturias. O avance foi lento, debido á

resistencia atopada, ao abrupto do terreo e ás manobras do

exército republicano sobre Zaragoza para distraer ás tropas do

norte. O 21 de outubro as tropas nacionais entraban en Xixón, e

todo o norte quedaba incorporado á España sublevada, aínda que

algúns grupos guerrilleiros manterán a resistencia nas montañas.

Co norte dominado, os nacionais adquiren a sólida base industrial

vasca -industrias de armas- e os recursos de carbón asturiano e

posuían case todo o aceiro de España. A vitoria tamén permitiu

que a flota nacional se concentrase no Mediterráneo.

97

97

Finalmente, 65.000 homes do exército norte quedaron

dispoñibles, xunto cos seus armamentos, para incorporárense á

fronte do sur.

A campaña do Leste

A campaña do Leste converteuse no centro neurálxico da

guerra civil. Para contrarrestar os éxitos nacionais no norte, a

República lanza en xullo de 1937 unha operación en Brunete (ao

oeste de Madrid) tratando de envolver as tropas inimigas que

facían presión sobre a capital. Foi un desastre para a República.

Ao xeneral Franco presentóuselle outra vez a alternativa de

ocupar Madrid ou lanzarse cara o Mediterráneo desde a fronte

do Ebro. Elixiu a segunda opción. En xaneiro de 1938, os

republicanos tomaban Teruel, que sería reconquistada días

despois polos nacionais, que, rapidamente, chegaron ata Lleida

(abril 1938). Franco dirixiu as tropas cara o Mediterráneo,

illando a Cataluña do resto da zona republicana.

Nun desesperado intento para enlazar de novo as dúas zonas

republicanas e deter o avance dos nacionais cara Cataluña, os

republicanos iniciaron a máis importante das súas ofensivas. O 25

de xullo de 1938 conseguiron atravesar o río Ebro e tomar un

extenso territorio cara o sur. Pero a ofensiva non puido seguir

adiante. O contraataque nacional obrigou aos republicanos a

cruzar de novo o río. Durante meses disputouse palmo a palmo o

terreo, o que converteu a batalla do Ebro na máis dura e

sanguenta de toda a guerra, provocando máis de cincuenta mil

baixas por bando e a derrota significou o desgaste definitivo do

exército republicano.

98

98

No mes de decembro, os nacionais iniciaron unha gran

ofensiva sobre Cataluña. As cidades eran bombardeadas día e

noite.

O 26 de xaneiro de 1939, as tropas franquistas entraron en

Barcelona. Os restos do exército republicano, acompañados de

longas columnas de refuxiados, retiráronse cara a fronteira

francesa. Unhas trescentas cincuenta mil persoas foron ao exilio.

Tras a caída de Cataluña, o goberno trasladouse á zona

centro. As diferenzas entre os republicanos precipitaron o final

da guerra. Ante a inminente derrota, as divisións internas

fixéronse aínda máis profundas no bando republicano. O goberno

de Negrín, co apoio dos comunistas e parte dos socialistas,

propuña a resistencia sen concesións. O obxectivo era que o

conflito español quedase integrado na inminente guerra europea

e mundial que todo o mundo vía vir. Desa maneira, a República

española atoparía aliados que lle permitirían cambiar o signo da

guerra.

Contra esta posición, e defendendo a negociación da derrota

con Franco, o coronel Casado deu un golpe contra o goberno de

Negrín. A pesar das propostas de negociación de Casado, Franco

esixiu a rendición incondicional. O 28 de marzo, as tropas

franquistas entraron en Madrid e o 1 de Abril de 1939 remataba

a sanguenta guerra. Unha longa ditadura veu substituír ao ensaio

democrático da segunda república. O 1 de abril de 1939, Franco

asinou o comunicado que daba a guerra por rematada.

A guerra que comezara o 18 de xullo de 1936, rematara.

Parte oficial de guerra do Xeneralísimo (1 de abril 1939).

99

99

A PARTICIPACIÓN INTERNACIONAL

Imaxe do encontro cordial entre Hitler e Franco en Hendaia

A Guerra Civil considerouse como un preludio da Segunda

Guerra Mundial. A guerra estalou nun momento de fortes

tensións entre as potencias fascistas, as democracias e a Unión

Soviética; ao fin e ao cabo os bandos enfrontados en ámbolos

dous conflitos coincidiron en termos ideolóxicos: fascismo contra

democracia.

A comezos da guerra, na Sociedade de Nacións constituíuse

un Comité Internacional de Non Intervención, que resultou

totalmente ineficaz para evitar a presenza internacional na

guerra.

O réxime nazi de Hitler en Alemaña e o fascista de

Mussolini en Italia axudaron militarmente aos sublevados. Italia

colaborou con avións e corenta mil soldados. Alemaña achegou

tanques, artillaría e aviación (Lexión Cóndor) e uns dezaseis mil

homes. O réxime portugués de Salazar colaborou coa achega de

vinte mil voluntarios e facilitando o paso polo seu territorio, o

que supuxo unha axuda importante. Hai que sumar a contribución

dos cen mil regulares marroquís.

100

100

Franco tamén contou coa colaboración de capitalistas

americanos (combustible da Texaco e da Standard Oil, camións,

armas... -mentres llo negaban ao bando republicano-) e ingleses.

A axuda internacional foi decisiva para a vitoria dos

nacionais.

A República tivo grandes dificultades para adquirir

subministracións e material de guerra debido á política de non

intervención das democracias occidentais e ao peche de

fronteiras. A República contou con axuda da Unión Soviética, que

proporcionou cadros técnicos víveres e armamento, en parte

custeado con fondos do Banco de España (o "ouro de Moscova").

Contou tamén coa participación duns 35.000 voluntarios de

sindicatos e partidos de esquerda estranxeiros que acudiron a

loitar contra o fascismo: as Brigadas Internacionais. Ademais da

súa colaboración efectiva -participaron nas principais batallas da

guerra civil-, converteron a loita da República nunha causa

universal. En setembro de 1938, en pleno apoxeo dos combates

do Ebro, o goberno republicano -pola presión de Francia e

Inglaterra- decidiu retirar da fronte aos voluntarios

internacionais. Non lles foi fácil volver aos seus países: o

reaccionario goberno francés prohibiu a moitos o cruzamento da

fronteira.

A guerra viviuse con gran interese en todo o mundo. Parecía

un enfrontamento entre democracia e fascismo, entre o exército

e o pobo. Iso orixinou un amplo movemento de solidariedade cara

á causa republicana entre intelectuais progresistas de todo o

mundo. A destrución de Guernica ou o asasinato de García Lorca

impresionaron á opinión mundial, especialmente cando se expón o

Guernica de Picasso na Exposición Internacional de París de

1937.

101

101

A POSGUERRA

“Non hai redención sen sangue, e bendito mil veces o sangue que nos

trouxo a nosa redención. XENERAL FRANCO, 1947.”

O último parte de guerra emitido o 1 de abril de 1939 dende Burgos

por Franco [En el día de hoy, cautivo y desarmado el ejército rojo, han

alcanzado las tropas nacionales sus últimos objetivos militares. La guerra ha

terminado ] pon punto final á historia da II República Española, e dá paso á

VITORIA, que NON á PAZ, e á máis longa posguerra de Europa,

caracterizada pola represión, a fame, o medo e o silencio, que quedan

perfectamente reflectidos na novela obxecto da nosa análise.

A VIDA COTIÁ NA ESPAÑA DE POSGUERRA

Estivo marcada por dúas coordenadas fundamentais: a

miseria económica e a represión política e social.

No que á materia económica se refire debemos salientar

que a pobreza foi froito da combinación de dous factores, por

unha banda a escaseza típica da guerra; e por outra, os efectos

dunha política autárquica e illada do primeiro franquismo que

durará ata ben avanzados os anos cincuenta. O estado franquista

declararouse autosuficiente e impúxose o sistema de

racionamento. Cada familia tiña dereito, en función do número de

persoas coas que contara o seu núcleo, a comprar unha cantidade

determinada de cada produto: azucre, aceite, pan, tabaco e así

sucesivamente.

102

102

A consecuencia inmediata foi a aparición do estraperlo ou

mercado negro no que acabaron involucradas as autoridades

corruptas. Deste xeito existiron, coa conivencia do estado, dúas

economías paralelas: a estatal que freaba artificialmente a

inflación e que condenaba á maioría da poboación á fame, e a

somerxida que reflectía as flutuacións máis ou menos “naturais”

do mercado, que estaba ben nutrida de todos os produtos aos que

só tiñan acceso as clases dominantes..

O problema da vivenda foi tamén moi importante. A

reconstrución de cidades destruídas pola guerra foi moi lento, e

xeneralizouse o subarrendo - as vivendas compartidas por varias

familias - e moi pronto, co éxodo rural, o “chabolismo” nas

grandes urbes.

Portada da cartilla de racionamento

Cupóns do interior da cartilla de racionamento

103

103

O control social foi exercido pola igrexa en exclusividade. A

esta institución, piar fundamental na construción do novo estado

nacional-católico, cedéuselle o monopolio da educación e da

autoridade moral. Os informes de boa conduta asinados polo

párroco convertéronse en indispensables para acceder a un bo

traballo. Anulouse o matrimonio civil e impúxose a relixión única e

obrigatoria, e a lei relixiosa converteuse na espiña dorsal da lei

civil.

Os logros acadados polas mulleres durante a segunda

república, como a emancipación económica, o divorcio, o dereito

ao aborto, foron derrogados e á muller reservóuselle o papel de

nai e esposa, o “descanso do guerreiro”.

Franco entrando baixo PALIO na

igrexa arroupado polas autoridades

eclesiásticas

Cadro alegórico de Franco representado

como un cruzado de Deus

104

104

A ideoloxía sustentadora deste modelo, similar ao nazi e

fascista, depositouse nas mans da sección feminina do partido

único, FET das JONS, e nomeadamente nas mans de Pilar Primo

de Rivera, irmá de José Antonio, o líder mártir.

Esta organización creou o novo modelo de muller: ama de

casa submisa e sen dereitos, que debía pedir permiso ao seu pai

ou ao seu home, segundo os casos, para traballar, viaxar, comprar

e vender calquera ben, abrir unha conta bancaria.....

Texto dunha revista da sección feminina aleccionadora sobre a moral das mulleres

105

105

O Réxime Franquista (réxime moi debatido e cualificado de

fascismo secundario, pseudofascismo ou nacional-catolicismo

segundo os diferentes investigadores), situou no centro da súa

estratexia de control social, dende 1936 e ata a súa

desaparición, a represión en todas as súas formas posibles.

A REPRESIÓN EXTRAXUDICIAL

Nos primeiros meses, despois do golpe de estado do 18 de

xullo de 1936, nas zonas baixo control nacional foron capturados,

paseados e/ou eliminados todos aqueles individuos que pola súa

ideoloxía e práctica política podían reforzar a resistencia

republicana. Escuadróns de homes dirixidos por falanxistas e

secundados por “somaténs” (milicias cidadás), executaron

secuestros e asasinatos sistemáticos das autoridades civís e

militares, de dirixentes de partidos e organizacións obreiras

republicanas e da fronte popular que permaneceron fieis ao

lexítimo goberno republicano. Asemade destes “axustizamentos”

selectivos perpetraron outros de carácter masivo que tiñan como

finalidade a creación do pánico xeral da poboación civil, e a

consecuente parálise fronte ao golpe de estado falido

perpetrado nesas datas. Estas execucións sumarias que segundo

as fontes consultadas varían entre as 80.000 e as 130.000 para o

conxunto do estado, e que pasaron as 5.000 no caso galego,

representarían de forma porcentual máis de dez veces a

represión nazi e máis de cinco a represión do fascismo italiano.

Os represaliados eran presentados como a quinta esencia do

ateísmo e o antiespañolismo que afundía as súas raíces na

invasión francesa. Estes representantes do antiespañolismo

marxista e masón estaban dominados por axentes estranxeiros,

106

106

nomeadamente rusos ou soviéticos, que esixían unha resposta

patriótica nacional (nacionalista). Deste xeito escolléronse

lugares emblemáticos de cada cidade, cada poboación, para

perpetrar estes crimes na impunidade que ofrece a noite, e

ofrecer un espectáculo macabro ao amencer ao resto da

cidadanía cun fin esencialmente disuasorio.

Un exemplo disto é o “Campo da Rata” no Campo da Torre de

Hércules da Coruña.

Monumento funerario no Campo da Rata da Coruña en recordo dos fusilados

republicanos.

Ao tempo, o novo réxime íase dotando dun corpo lexislativo

que xustificaba devandita represión e que era aplicado nos

territorios conquistados ao inimigo segundo avanzaba a guerra.

Neses primeiros momentos DECLARADO O ESTADO DE

GUERRA ata xullo de 1948, a todos os “rojos” aplicábaselles o

Código de Xustiza Militar, concretamente o artigo 237, polo que

os reos eran acusados (obsérvese o paradoxo) de “Rebelión

Militar contra o Goberno da República”. Posteriormente

apareceron outras leis que reforzaron o estado represivo

xeneralizado:

107

107

Lei de responsabilidades Políticas (con esta lei toda persoa

vencellada a partidos políticos, sindicatos, asociacións

republicanas prohibidas no novo estado, eran situados fóra

da lei) e Lei de Depuración de Funcionarios de 1939 .

Lei de Represión da Masonería e o Comunismo e a Lei de prescrición de delitos de 1940

Lei de Seguranza Nacional de 1941

Lei de Represión de Bandidaxe e Terrorismo de 1947

(especialmente dirixida cara a guerrilla cualificada de

cuadrilla de bandoleiros polo poder franquista).

OS CÁRCERES FRANQUISTAS

Foron o EIXO da represión “legal”, un instrumento para a

degradación e incluso a aniquilación física e psicolóxica dos

presos. Calcúlase que entre xullo de 1936 e maio de 1940 pasaron

por elas unhas 280.000 persoas (17.800 delas eran mulleres),

permanecendo ata o 8 de maio deste mesmo ano, unhas 103.000

segundo recolle o propio réxime no Breve resumen de la Obra del Ministerio de Justicia por la Pacificación Espiritual de España de 1946.

Estas cifras tan elevadas permítennos imaxinar as

condicións de vida nas cadeas que multiplicaron por dez, vinte ou

cincuenta a súa poboación. De feito foi necesario crear novos

recintos que reforzaran a rede de cadeas existentes que a

Ministra Republicana, Victoria Kent, procurará mellorar e

humanizar durante o seu mandato; así, utilizáronse castelos como

108

108

o de San Filipe en Ferrol, antigos lazaretos como o de San Simón

de Vigo, edificios públicos como o Pazo de Raxoi en Compostela....,

mesmo utilizáronse barcos e mosteiros.

Prisioneiros trasladados

á illa de San Simón

Vista xeral do castelo

de San Filipe

Con todo, cadeas como a de Lugo con capacidade para cento

vinte e cinco persoas chegou a reunir máis de oitocentas; a de

Ávila, con capacidade para vinte e sete, acadou as mil duascentas.

Nas celas pensadas para unha ou dúas persoas durmían no chan, e

como podían, ata quince, sen camas, colchóns, sabas...,

compartindo espazo coas ratas, chinches, piollos e outros

parasitos. Nin que dicir ten que as latrinas e duchas estaban

inutilizadas ou eran inexistentes.

Este amoreamento foi reforzado con outra medida

perfectamente calculada: o sometemento de todas estas persoas

a un réxime de fame continuada no tempo. Os presos raramente

comían máis dunha vez ao día e a súa dieta consistía nunha lata

109

109

de sardiñas cun anaco de pan ou un caldo de verzas. Nos casos

nos que non se cociñaba na cadea entregábaselles aos presos unha

peseta e media para comprar todo o que necesitasen, estando

obrigados nalgunhas delas, como na illa de San Simón, a comprar

no “economato” rexido polos funcionarios. A consecuencia

previsible destas condicións de vida foi unha mortalidade

galopante que acadou o seu cénit en 1941 e 1942. As doenzas

atopaban un caldo de cultivo excepcional e raro era o preso que

non padecía avitaminose, tifo, tuberculose, sarna, bronquite,

pulmonía ou pneumonía.

As vexacións tiñan outras dimensións ademais da física. O

acoso psicolóxico e anímico era igualmente duro. Os reos eran

obrigados a escoitar misa, confesar, cantar os himnos

falanxistas, saudar co brazo en alto.... Asemade limitábanselles

as visitas familiares cando non eran trasladados á outra punta do

pais, e sufrían a censura do correo persoal.

Presos republicanos

formados na cadea de Ocaña

Presos republicanos obrigados a

facer o saúdo fascista durante a

misa obrigatoria

110

110

As condicións das mulleres eran aínda peores se é posible,

xa que recibían un 20% menos de asignación diaria que os homes.

Asemade eran obxecto preferente da violencia sexual e da

política represiva do psiquiatra e comandante do exército

franquista, Antonio Vallejo Nájera, que elaborou unha teoría que

titulou “Euxenesia positiva da Hispanidade” . Nesta teoría que

perseguía a limpeza e mellora da raza “hispana”, asignaba unha

natureza psicosocial dexenerativa de inferioridade ao adversario

político que debía ser eliminado para conseguir o

perfeccionamento da devandita raza hispana. En definitiva, o

marxismo e o esquerdismo eran tipificados como enfermidades

psíquicas que esixían tratamentos de choque, como separar aos

nenos dos seus pais (enfermos), obrigar ás mulleres preñadas a

abortar, ou deixar morrer de inanición aos nenos nados.

Os nenos separados dos seus proxenitores caeron nas mans

de familias afectas ao réxime ou en institucións de carácter

benéfico rexidos pola igrexa católica. En ámbolos dous casos a

educación destes nenos perdidos, xirou arredor do odio aos

republicanos.

Presas republicanas recibindo arengas

do párroco da cadea

Reclusas cos seus fillos e coas monxas

que rexentaban a penitenciaría

111

111

A estadía no cárcere non sempre remataba en xuízo, pero se

este era o caso, a instrución do proceso xudicial facíase pola vía

militar por mor do Estado de Guerra, procesos sen garantía

xudicial que tiñan tres posibles solucións:

1. A pena capital.

2. Cadea perpetua.

3. Varios anos na cadea (xeralmente de doce a trinta).

As peticións de clemencia ou conmutacións de penas debían

dirixirse sempre á persoa do Caudillo de España por graza de

Deus, Francisco Franco, xuíz supremo. A execución da pena de

morte podía facerse esperar días, e dende os anos corenta, ata

dous meses. Incluso nesta espera os reos debían aguantar a

presión dos ministros da igrexa que na procura da salvación da

alma, e buscaban unha confesión a toda costa. Especialmente

famosos foron no caso galego o padre Nieto e o padre Bonifacio

en Compostela.

A vida tras a cadea para aqueles que sobreviviron a ese

inferno non foi nin moito menos fácil, a maioría dos homes debía

facer o servizo militar no exército franquista, e todos, homes e

mulleres, tiñan difícil conseguir un traballo con antecedentes

políticos ou conseguir un certificado de boa conduta de mans

dun sacerdote.... en palabras de Sánchez Albornoz “en materia de liberdade, o cárcere e a rúa diferenciábanse so nun grao. España enteira era daquela unha inmensa prisión”

112

112

OS CAMPOS DE CONCENTRACIÓN

Durante a guerra civil e durante a posguerra (de 1936 a

1947) xeneralízanse tamén os campos de concentración que tiñan

catro obxectivos :

1. Obxectivo estratéxico-militar: Confinar para reter e

clasificar ao inimigo preparando a depuración de

“responsabilidades” políticas.

2. Obxectivo económico-funcional: Formar escuadróns de

traballos forzados nos que os prisioneiros debían realizar

traballos nun réxime de semiescravitude en grandes obras

do estado, ou ben traballando para empresas privadas

adxudicatarias de obras públicas.

3. Obxectivo moral-ideolóxico: Reeducar aos prisioneiros para

facerlles abdicar da súa ideoloxía política e relixiosa.

4. Obxectivo social: Imposición de condicións e modelos de

vida confrontados cos da etapa republicana.

A supervisión destes campos recaeu dende xullo de 1937

nunha institución creada só para este fin, a Inspección de

campos de concentración de prisioneiros que puxo fin ao

carácter provisional da 1ª etapa. A nivel estatal un dos campos

máis coñecidos foi o do Val dos Caídos, gran monumento

funerario erixido en honra dos vencedores da guerra civil, e onde

foron enterrados José Antonio Primo de Rivera e,

posteriormente, en 1975, Francisco Franco.

113

113

Val dos Caídos

Nestes campos aplicábase a Orde Xeral de Clasificación de

Afección e Desafección ao Glorioso Movemento Nacional que

establecía catro categorías de presos:

A. Afectos.

B. Voluntarios republicanos sen responsabilidades político-

sociais.

C. Inimigos da patria, responsables da rebelión militar.

D. Responsables de delitos comúns.

Outros campos foron establecidos en Sevilla, León, Miranda

del Ebro, Mallorca, Formentera ou Gran Canaria. O campo de

Castuera en Badaxoz, en funcionamento entre abril de 1939 (ao

finalizar a guerra) e febreiro de 1940, é un exemplo de que os

campos españois foron “un ensaio” dos campos de exterminio

alemáns. Neste campo foron confinados entre 5.000 e 9.000

presos, distribuídos en 70 barracóns.

En total por todos os campos españois calcúlase que pasaron

unhas 700.000 persoas, e que destas case 300.000 remataron na

cadea. As condicións de vida non diferían moito das da cadea que

camo xa comentamos eran, se cadra, aínda peores.

114

114

En Galicia temos rexistrados 19 campos, mais a investigación

sobre eles está na súa fase inicial. O que si sabemos é que en

1937 se abriron os de Cedeira, Ferrol, Muros, Rianxo,

Camposancos , Ribadeo, Oia e Celanova. En 1938-1939 creáronse

os de Padrón, Compostela, A Coruña (2), Poboa do Caramiñal e

Monteferro. De data indeterminada foron os de Noia, Betanzos,

Mugardos, Vilalbacú e Figueirido.

En xeral, os reclusos eran foráneos, procedentes da fronte

do norte: asturianos, vascos e cántabros. Algúns deles foran

apresados en alta mar cando fuxían cara Francia ou Gran

Bretaña, logo de seren derrotados nas súas respectivas frontes;

o seu fin era, na maioría dos casos, o fusilamento.

A peor sona na imaxinaría popular de entre todos, acadouna

o campo de Camposancos, do que temos máis información xa que

nel se estableceu un tribunal permanente que procedía de

Asturias e que puxo en marcha consellos de guerra colectivos que

afectaron a 527 presos, incluídos algúns galegos desertores do

bando franquista, dos que 225 foron condenados á pena de morte

(42%). Destes foron fusilados finalmente 171 (o 32%), e a cadea

perpetua impúxoselles a 84 (o 26%)

115

115

OS CAMPOS DE TRABALLO

Eran unha variante dos campos de concentración postos en

marcha por mor da aprobación do Sistema de redención de penas por traballo en outubro de 1938. O seu ideólogo foi o xesuíta

Pérez del Pulgar quen pretendeu reeducar aos reclusos. A

excepción dos masóns e marxistas que debían traballar sen

salario, o resto recibían dúas pesetas diarias das que lles retiñan

1´50 en concepto de mantenza, polo que só recibían 50 céntimos

diarios. Os casados recibían 4 pesetas máis, e unha a maiores por

cada fillo menor de 14 anos.

Existían catro modalidades:

1. Batallóns de traballo que podían saír ao exterior a facer

obras públicas...

2. Traballadores en rexións devastadas, para a súa

reconstrución.

3. Colonias penitenciarias militarizadas.

4. Os obradoiros penitenciarios (dentro da propia cadea)

Exemplos deste tipo de traballos son as obras iniciais do

aeroporto de Compostela –Lavacolla, ou a construción da estrada

e o campo de tiro de Monteferro en Nigrán.

116

116

117

117

118

118

Se queres consultar máis información sobre a represión franquista

en Galicia entra nesta páxina web: http://vitimas.nomesevoces.net/

119

119

Estudo literario

SINOPSE

1º Primeira derrota (1939)

Un capitán do exército de Franco, o mesmo día da vitoria,

renuncia a gañar a guerra e réndese aos republicanos cando as

tropas fieis ao golpe toman Madrid. Esta actitude non é

comprendida por ningún dos dous bandos. Alega como razóns que

os golpistas non querían gañar a guerra, senón aniquilar ao

inimigo, o que el anuncia como Lei da Usura. Este encabuxamento

lévao a decidir que non quere formar parte dos vencedores senón

dos vencidos.

2º Segunda derrota (1940)

Un novo poeta foxe dos vencedores coa súa muller

embarazada. Refúxiase nunha paraxe solitaria e fría, nos altos de

Somiedo, onde se enfrontan Asturias e León. A súa muller morre

durante o parto. A fame, a soidade, o medo e o frío apodéranse

da historia que dura mentres dura o lapis con que a escribe e que

lle permite legarnos o seu manuscrito. Despois da morte do seu

fillo sucédese a súa, á temperá idade de 18 anos, unha idade que

non é para morrer.

120

120

3º Terceira derrota (1941)

Xira en torno a Juan Senra, mestre de chelo. O presidente

do tribunal que ha de xulgalo e a súa muller saben que viu morrer

ao seu fillo, un ser abxecto que foi fusilado polas seus actos.

Intentando rabuñarlle días á vida, invéntase unha historia de

heroicidade que os pais queren crer, ata que, canso de ser o

xoguete, o escravo daqueles seres mesquiños e melifluos decide

contar a verdade (“nadie miente para morir”), e así entrégase á

morte.

4º Cuarta derrota (1942)

Xira en torno a Ricardo, un topo que vive escondido na súa

casa, nun armario. Con el conviven a súa muller Elena e o seu fillo

Lorenzo. Todos eles son “girasoles ciegos” que van apagándose

lentamente na soidade e o medo, mentres se escapan as súas

esperanzas de fuga.

O mestre de Lorenzo é un clérigo que desenvolve un desexo

cara súa nai. Pouco a pouco pon cerco ao domicilio familiar, ata

que un día, cando o clérigo pretende abalanzarse sobre a súa

muller, Ricardo é impulsado a saír do armario. A mirada serena

que dirixe á súa familia antes de lanzarse ao baleiro comunícalles

que por fin xa non sente medo.

121

121

ESTRUTURA

1. Estrutura externa

A obra componse de catro historias reais da posguerra. Son

historias de silencio, cando daba medo que alguén soubese que

sabías. Catro historias sutilmente engarzadas entre si, narradas

cunha mesma linguaxe, pero con estilos propios de narradores

distintos.

Estrutura de cada historia

1º) Primeira derrota:

Divídese en dúas partes:

A primeira trata sobre a entrega do capitán Alegría, a súa

morte, o seu enterro na fosa común... Non segue un

desenvolvemento lineal, senón que contén numerosas

analepses e prolepses; mesmo anticipa a súa morte real, que

terá lugar na derrota terceira.

Unha segunda parte, moito máis curta, que narra o seu

nacemento en Arganda del Rey, a súa chegada a Somosierra,

o seu corazón e a súa entrega ao bando golpista “soy de los vuestros”.

122

122

2º) Segunda derrota:

Consta de tres partes:

Unha pequena introdución, que aclara como se atopa o

manuscrito que contén a historia.

Unha segunda parte, a transcrición do manuscrito, que é

propiamente a historia de Eulalio Ceballos e a súa familia,

dividida en 26 páxinas. Ven ser un diario cuxa acción

transcorre no breve prazo dun mes, distribuído non por días,

senón por páxinas (as 26 páxinas do caderno), e que

comprenden os últimos días do novo poeta e o seu fillo, o seu

último estertor e morte.

Unha breve nota do editor, que nun intento por resaltar a

verosimilitude da historia transmítenos a súa busca dos

antecedentes reais de Eulalio: a súa aldea natal na provincia

de Cantabria, Caviedes; a morte do seu mestre, Don

Servando, fusilado por republicano en 1937; os seus pais,

Rafael e Felisa e, sobre todo, a idade á que morreu, 18 anos.

123

123

3º) Terceira derrota:

Para a súa estrutura deben terse en conta a importancia dos

personaxes secundarios. A historia principal de Juan Senra

divídese en dúas partes:

A primeira ocupa practicamente todo o relato: a mentira do

protagonista para alongar a súa vida. Ao longo desta

primeira parte entrelázanse outras breves historias,

centradas nos seguintes personaxes, algúns dos cales

condicionan a súa evolución: Cruz Salido, a súa amizade con

Eugenio Paz, a morte real do capitán Alegría, a relación cos

vencedores Spoz e Mina...

A segunda parte constitúe o desenlace, a verdade e as súas

consecuencias.

4º) Cuarta derrota

Estrutúrase a través de secuencias con espazos tipográficos

en branco. As secuencias, debidamente intercaladas,combinan os

puntos de vista de Lorenzo, do diácono, e doutro narrador, que é

o que verdadeiramente segue o desenvolvemento lineal da

historia e introduce os diálogos entre os personaxes (encontro

entre Elena e o sacerdote, acoso e morte).

Tamén se recorre a distintos tipos de letras (función

metalingüística): as secuencias centradas en Lorenzo están

escritas en negriña, as atribuídas ao diácono están escritas en

forma epistolar: unha carta con características autobiográficas.

124

124

2. Os motivos que dan unidade ao libro

A obra componse de catro relatos independentes que, sen

embargo, presentan diversos motivos que se entrelazan

sutilmente, proporcionando unidade, ao tempo que profundidade

e proxección universal.

2.1. Personaxes

Serven tamén para tecer sutís unións entre os relatos.

O capitán Alegría morre no primeiro relato, pero a súa

morte real, “su segunda muerte”, terá lugar no terceiro relato,

cando se atopa con Juan Senra no cárcere. A súa reflexión

comunicada en voz baixa a Juan Senra (“vidas de prestado, vidas trazadas al contrario”) achegará verosimilitude á historia deste.

Elena, a muller de Eulalio, protagonistas do segundo relato,

resultará ser a filla de Ricardo e Elena (derrota cuarta). O autor

sitúa este relato diante, e desta forma o autor sabe que

morreron presos da fame, do frío e da soidade e asiste

sobrecollido ante as esperanzas da súa nai de que tivesen

alcanzado o exilio e a liberdade.

Ademais, todos os personaxes do bando republicano están

unidos por sutís engrenaxes, como por exemplo, o amor pola arte

ou a poesía. Isto reflíctese nas súas profesións: un poeta, un

mestre de chelo, un mestre de literatura; mesmo o capitán

Alegría, que non se move no ámbito artístico, amosa unha ampla

sensibilidade cara a poesía recorrendo, para expresarse, a versos

dos nosos clásicos, San Juan de la Cruz, Quevedo (“soy un es, un fue, un será cansado”).

125

125

2.2. Motivos temáticos

a) A derrota:

É a verdadeira protagonista do libro; de feito dá título a

cada unha das historias. Catro anos: 1939, 1940, 1941, 1942, anos

escuros da posguerra, nos que os derrotados son representados

polo capitán Alegría, o novo poeta Eulalio Ceballos, o mestre de

chelo Juan Senra e un mestre de literatura no instituto Beatriz

Galindo de Madrid, Ricardo, encerrado nun armario.

En realidade os derrotados somos todos; os personaxes

pululan pola obra moitas veces sen distinción entre vencedores e

vencidos. O capitán Alegría así o constata ao final da primeira

historia: “¿son estos soldados lánguidos y hastiados, los

ganadores de la guerra? Terminarán temiendo como el vencido al

vencedor real”.

Este pensamento repítese ao final da obra: un vencedor, o

diácono da última historia séntese un máis entre os xirasoles

cegos: “reclamaba la sangre purificadora del vencido, pero éste

se la ha arrebatado, se suicidó, padre, para descargar sobre mi

conciencia la perdición eterna de mi alma, para arrebatarme la

gloria de haber hecho justicia”.

126

126

b) O medo:

Fúndese coma unha argamasa coa fame, a soidade, o frío e a

neve.

Na primeira historia un silencio melancólico cérnese sobre

Madrid. O capitán Alegría, incomprendido polos bandos, trata de

buscar resposta a unha pregunta:

“¿qué es un vencido por el vencido?”

O medo e o silencio afectan mesmo aos seus pais, que un día

fixaron a súa vista nun punto da paisaxe e enmudeceron. Tamén

as referencias literarias enlazan co tema da soidade e o silencio,

San Juan de la Cruz, Quevedo ... :

“El silencio es opaco, y hasta la agitación es silenciosa”.

O medo apodérase da segunda historia e convértese en

protagonista. O medo é a única causa da fuxida do mozo Eulalio

coa súa muller embarazada de 8 meses, polo só motivo de ser

poeta, a un refuxio no alto dunha montaña, afastado de calquera

contacto humano, potencialmente perigoso. A repetición da

palabra medo é constante, o lévao a dicir:

“tengo miedo de tanto miedo”

E mesmo o nome da montaña na que se agocha, nos altos de

Somiedo, é unha referencia a ese medo.

127

127

Na terceira historia o medo pálpase no cárcere de Porlier,

cada vez que se senten os camións da morte. Silencio, frío,

soidade, incluso de noite, cando os presos se hacinan buscando a

calor dos corpos.

O medo fai que Ricardo, o topo da cuarta historia, viva unha

historia de soidade e silencio, encerrado nun armario. Apodérase

del, influíndo tamén no seu físico. Apenas sae do armario “que ya huele como el metro” e Lorenzo teme que atraia aos leprosos.

Xunto co medo, aparecen a soidade e o silencio que se

espesaban arredor cada vez que o ascensor se paraba no

terceiro, e que se rompeu no momento en que o diácono chamou

ao timbre. O propio ascensor, coas súas paradas nos pisos, cos

seus ruídos, convértese nunha metáfora do medo.

O medo chega a afectar ao encontro sexual entre os

esposos.

c) A usura

É o capitán Alegría quen desenvolve a teoría da Usura na

primeira historia. Sostén que o exército golpista non pretende

gañar a guerra, que o puidera facer no ano 37, xa que era fácil

gañar contra un inimigo sen preparación nin armas, formado por

“hombres nacidos para la derrota”, “nadie fiero ni castrense”.

A finalidade era o aniquilamento da outra parte, buscar o

maior número de mortos posibles, crear un cemiterio:

“sin muertos no hay gloria”.

128

128

Como resposta a tanta maldade, decide entregarse ao

exército republicano, o mesmo día da vitoria. Non quere formar

parte dos vencedores, quere ser un vencido.

Desorientado entre os xirasoles cegos, intentará dar

resposta a unha pregunta:

“ ¿qué es ser vencido por el vencido? “

A usura, ou o que é o mesmo: a vinganza, a persecución

implacable do vencido, da vítima, é ben explícita nas outras tres

historias de posguerra. A guerra xa se gañara; porén, o terror, a

persecución e a morte sucédense con avaricia, mesmo contra un

poeta, un mestre de chelo, un mestre de literatura que

unicamente poden enfrontarse ás armas coa palabra.

Escolleron entre gañar unha guerra ou conquistar un

cemiterio, e elixiron o cemiterio.

Un claro exemplo disto ten lugar na terceira historia, co

personaxe de Cruz Salido, antigo director dun periódico

socialista, a quen queren manter vivo na súa enfermidade para

poder fusilalo, e a súa morte anticipada non lles impide fusilar o

seu cadáver.

d) A morte en contraposición coa vida.

Todos os personaxes habitan nun tempo de silencio en que

vivir é morrer, todos son “entremuertos”, todos viven nun ritual

de espera e todos eles deciden nun momento determinado

enfrontarse a ela e cortar os escasos lazos que os unen á vida.

129

129

Así o di o capitán Alegría, na súa segunda morte, a real, a

Juan Senra (3ª historia): “tú y yo vivimos de prestado, tenemos

que hacer algo para no deberle nada a nadie”.

O capitán Alegría, Juan Senra e Ricardo, xa estaban mortos,

perseguidos, vencidos, abocados a unha morte en vida, dominados

polo medo; os tres dan un paso ao liberarse do medo e atópanse

coa morte. O único que non dá o paso decisivo é Eulalio Ceballos,

que está unido á vida a través do seu fillo, pero a morte por

fame, soidade, frío e medo fai máis patético o seu tráxico

destino: a idade de 18 anos non é unha idade apta para tanto

sufrimento.

A relación dos personaxes coa morte varía a través das

historias, proporcionando diferentes formas de enfrontarse a

ela:

O capitán Alegría atópase cara a cara coa morte en tres

ocasións: a primeira ao entregarse, a segunda no pelotón de

fusilamento e a terceira na súa morte real, no cárcere.

Xoga coa morte tras ser fusilado e enterrado vivo na fosa

común. Volve nacer, aínda que o seu aspecto exterior é máis

parecido ao dun morto, cunha profunda ferida ata a caluga e

a face, as tempas e o pescozo cubertos de sangue.

Cando o atopan uns labregos, pensan que é un morto, e

tratan de despoxalo das súas pertenzas.

A súa relación coa morte é tan estreita que o autor inventa

unha palabra para definilo, un “entremuerto”.

130

130

Na segunda historia prodúcese unha contraposición entre os

personaxes: Elena representa a morte, o seu fillo Rafael

aférrase á vida, e Eulalio é un vivo-morto, é dicir, “un ser

vivo inmóvil por el miedo” (“sin Elena no hay camino”).

Juan Senra aférrase á vida e inventa unha mentira para

seguir vivindo. Pero, a perda do seu amigo Eugenio Paz - o

mozo das lindres - e o encontro co capitán Alegría, entre

outras razóns, lévano a buscar a verdade e, por conseguinte,

a morte.

Ricardo está simbolicamente enterrado en vida, ao estar

pechado na súa casa. O seu armario é o seu cadaleito. Alí

vaise encollendo, morrendo lentamente, ata que un suceso

agardado e temido provoca unha volta á vida e a súa morte.

e) A división de España: vencedores e vencidos.

As vítimas:

A obra reflicte as consecuencias dunha guerra civil. Na

guerra civil, como en Shakespeare, cabe toda a vida humana. As

catro historias, son reflexo de historias que todos coñecemos,

que todos temos oído contar, pero que se contaban en silencio,

porque era perigoso saber que se sabía. De todas as guerras

sábese como empezan, pero nunca como rematan.

131

131

O capitán Alegría abandona (non deserta) o exército

golpista o mesmo día da vitoria, e entrégase ao exército

vencido: “soy un rendido”. É incomprendido por ambos

bandos, un deles condénao a morte, e o outro rexéitao.

Porén, hai varios momentos do relato en que se produce unha

comuñón entre o capitán e o lado republicano: cando é

transportado no camión a súa soidade desvanécese nun

apertón silencioso co resto dos condenados e,

posteriormente, é enterrado na fosa común con todos eles.

O segundo relato é un relato de vencidos. Eulalio non ousa

baixar da montaña por non atoparse con ningunha outra

persoa, prefire manterse illado.

No microcosmos do cárcere da terceira historia apréciase a

división entre os vencedores (carcereiros, membros do

tribunal, familia Eymar e os dous vencedores que conviven

con eles no cárcere, Spoz e Mina, que trafican coa miseria)

e os vencidos, os presos. A mentira de Senra, o contacto cos

vencedores, provoca a sospeita dos seus compañeiros

vencidos.

Na cuarta historia a división entre vencedores e vencidos

mitígase polo achegamento obrigado de Lorenzo ao sistema

do lado vencedor, xa que ten que acudir á escola e alí

disimular, por exemplo, cantando o “cara al sol”. No lado

oposto, o diácono trata de achegarse ao mundo dos

vencidos: a Elena e ao seu fillo.

132

132

A lectura final do libro aproxímanos á idea de que todos son

vítimas, todos son “girasoles ciegos”, seres desorientados,

perdidos. En realidade, os únicos vencedores son os que manexan

os fíos da guerra.

Como metáfora desta desorientación, xorde no primeiro

relato a serra de Somosierra, que parte España en dúas metades

e que é atravesada polo capitán Alegría, nun intento de ignorar o

que separa a vencedores e vencidos, “de querer estar siempre de los dos lados”.

f) O papel da Igrexa:

Nos relatos tamén atopamos diversas referencias ao papel

da Igrexa, sobre todo, da xerarquía eclesiástica durante a

Guerra Civil; e o seu papel na posguerra, nalgunhas ocasións non

exentas de ironía. Na historia do capitán Alegría, os seus pais

enmudeceron de tal xeito que non quixeron nin sequera

confesarse antes de morrer. Eugenio Paz comulga por causa da

fame.

A presenza de sacerdotes era frecuente nos cárceres,

asisten á confesión, transmiten noticias, véxase como exemplo o

alférez capelán do terceiro relato e no primeiro un sacerdote con

estola morada que rezaba en latín rutineiras oracións de

misericordia cando ían proceder ao fusilamento. Xa no cuarto, un

dos protagonistas é un diácono que agocha a súa lascivia baixo a

súa misión apostólica, fascismo apostólico.

133

133

4. Narradores

1º) Primeira derrota

O narrador agóchase baixo un plural impersoal “sabemos que”, “ahora sabemos”, ou ben en fórmulas igualmente impersoais

“es posible que”, “si tuviéramos que imaginar”. Este narrador

interposto utiliza para acadar a verosimilitude do relato os

distintos escritos deixados polo protagonista, polo tanto, en

primeira persoa e como testemuña directo dos feitos: cartas á

súa noiva Inés, ao seu mestre de Dereito Natural da

Universidade de Salamanca, a Franco (a nota que se atopou no

seu peto). Ademais sérvese doutras fontes, xa en terceira

persoa, como son, o último parte de Intendencia, a transcrición

da acta do xuízo sumarísimo e testemuños de testemuñas.

2º) Segunda derrota

Transcríbese nun manuscrito realizado integramente polo

protagonista, narrador directo en primeira persoa, en forma de

diario. A isto só se engade a introdución e a reflexión do editor.

Desta forma a aproximación do lector aos feitos é total, sen a

achega de narradores interpostos.

3º) Terceira derrota

O terceiro relato está contado por un narrador interposto

en terceira persoa, e a única ruptura prodúcese coas cartas non

enviadas de Juan Senra ao seu irmán Luís, escritas en estilo

autobiográfico e que representan unha contraposición entre o

mundo real e o mundo do subconsciente, dos sentimentos máis

profundos do protagonista. Reproducen ao fin e ao cabo a

linguaxe dos mortos, xa que Juan Senra atópase moi próximo á

morte.

134

134

4º) Cuarta derrota

Conxúganse as voces directas de dous narradores: o diácono,

a través da súa carta e o testemuño de Lorenzo,os seus recordos

dun neno de sete anos transmitidos en primeira persoa. Entre

estes testemuños intercálase a voz do narrador que segue o

proceso lineal da historia (coñecemento, acoso e morte)

5. O espazo e o tempo

Os relatos presentan unha atmosfera asfixiante, opresora,

ao cal contribúe en certa medida o espazo, o lugar en que se

desenvolven os relatos. É común a todos eles a delimitación dun

microcosmos, dominado pola escuridade e o silencio, aínda que

sexan lugares tan abertos como os Altos de Somiedo, Somosierra

ou mesmo a cidade de Madrid.

O primeiro relato localízase nunha multiplicidade de

microcosmos: as trincheiras, a camioneta, a sala do xuízo, o

camión, a fosa común, a casa dos labregos, o pobo de granito

e encerado onde se entrega…

No segundo relato os Altos de Somiedo, cubertos de neve,

convértense nunha mortalla para os mortos.

No terceiro destaca o microcosmos do cárcere, onde o

protagonista se atopa na antesala da morte.

O último relato transcorre tamén en Madrid, pero redúcese

a un microcosmos evocado por Lorenzo, un mundo dividido

entre o exterior onde reinaba a escuridade e o silencio,

135

135

preferentemente a escola; e o seu mundo, formado polo

triángulo de rúas Alcalá, Montesa e Ayala. No centro deste

cosmos, a súa casa, Alcalá 177, 3ºC, que á súa vez estaba

dividida en dúas metades, separadas por un corredor, e as

fiestras que axexaban. E dentro dese microcosmos

atopábase ademais outro espazo cheo de escuridade e

silencio: un armario, metáfora dun cadaleito; e no exterior:

un ascensor, metáfora do medo. Sempre dúas partes, “a un lado del espejo el disimulo, lo fingido, y al otro lo que realmente ocurría”.

En canto ao tempo, os feitos narrados nos catro relatos

sitúanse, como especifican os títulos, nos catro primeiros anos de

posguerra: iníciase no mesmo día da vitoria, en 1939, momento en

que se entrega o capitán Alegría, e continúa nos anos 1940, 1941

e 1942. As historias comprenden os últimos acontecementos na

vida dos catro protagonistas. Sucédense nun breve prazo de

tempo, máis amplo quizais o do segundo relato que dura apenas

dous ou tres meses. Conteñen a agonía que precede á morte, en

antesalas ou microcosmos nos cales a vida se detén. O narrador

vai marcando un tempo escaso nun lento pingar de días cara a

morte. Tres anos durara a guerra, sen embargo, a agonía destes

homes vencidos vaise marcando en espazos de tempo moi breves

(“el día ocho sonó su nombre”, “dos días estuvo esperando su turno”, “el día 18 es transportado en el camión de la muerte”). Porén estes breves espazos de tempo aparecen como

conxelados, non transcorren, non se sente o fluír do tempo. Así

debe ser o tempo do medo, do terror, do sufrimento. Ademais, todas as historias desenvólvense en inverno: o frío e a

fame contribúen en gran medida a crear esta atmosfera de

sufrimento. Así, por exemplo, o premio da muller do abrigo de

136

136

astracán (a muller do coronel Eymar) a Juan Senra pola súa

mentira é precisamente un bocadillo de arenques para a fame e

un xersei para combater o frío.

6.Personaxes

Os catro relatos son relatos de protagonista que xiran en

torno a catro homes: o capitán Alegría, o poeta Eulalio Ceballos, o

mestre de chelo Juan Senra e o profesor de literatura Ricardo.

Arredor deles móvense unha serie de personaxes secundarios

que contribúen á historia. Algúns deles mortos, como no caso de

Elena, a muller de Eulalio e filla de Ricardo; e Miguelito Eymar, o

fillo do presidente do tribunal. Outros simplemente aludidos

desde a distancia, como o irmán de Juan Senra, Luís; a noiva do

capitán Alegría, Inés; e outros familiares. Non obstante, a

distinción principal é entre vencedores e vencidos.

Moitos deles son fundamentais na evolución dos protagonistas,

na medida en que ou ben os vencellan coa vida, como Rafael a

Eulalio, o mozo das liendres a Juan Senra, ou Elena e Lorenzo a

Ricardo (“únicamente si Lorenzo estaba en casa reaparecía el hombre resoluto capaz de seducir y entretener a un niño cubierto de zozobras”); ou ben, pola contra porque os conducen á

morte, como Elena a Eulalio (“sin ti no hay camino, Elena”) o

capitán Alegría, como secundario no terceiro relato, e Cruz

Salido a Juan Senra, ou o diácono a Ricardo.

A moitos deles defíneselles só por un único trazo que os

identifica. Juan Senra é unha cicatriz de home, Eugenio Paz é o mozo das liendres, a muller do coronel Eymar é a muller do abrigo

de astracán, ou Eulalio é o arqueiro proletario.

137

137

Os vencedores, en xeral, presentan trazos esperpénticos

con animalización, cousificación, bonequización (“ave de mal agüero”, “ave rapaz”). O retrato dos personaxes está baseado máis ben na etopeia,

datos psicolóxicos que conforman o carácter dos personaxes: o

capitán Alegría é minucioso e unha vez que toma unha

determinación lévaa adiante ata o fin. Pola contra, Eulalio

Ceballos é un personaxe paralizado polo medo, especialmente

sensible. Juan Senra destaca polo seu carácter minucioso, o

coronel Eymar e a súa muller son dous seres “oscuros y melifluos”.

g) Verosimilitude

Feitos ficticios ou reais.

Os feitos narrados preséntanse como historias reais da

posguerra, relatados ademais coa intención de falar de amigos,

familiares desaparecidos, ausencias irreparables. Son catro

historias que exemplifican sucesos facilmente recoñecibles por

todos aqueles que viviron durante a posguerra e que se contaban

en voz baixa nos tempos máis escuros do silencio.

Para conseguir a verosimilitude dos relatos Alberto Méndez

recorre a diversas técnicas:

Na primeira derrota o narrador utiliza termos como

“podemos imaginar”, “es posible que”, “nos consta”, que

presupoñen a verosimilitude do narrado. Ademais, recorre a

diversas fontes: as tres cartas que escribe antes de ser

fusilado: á súa noiva Inés, aos seus pais e a Franco; a carta

que remite ao seu mestre de Dereito Natural da

138

138

Universidade de Salamanca, onde deixa patente a crueldade

da guerra; a nota que se atopou no seu peto; o último parte

de Intendencia, que revela o seu carácter minucioso e

perfeccionista; a transcrición literal da acta do xuízo

sumarísimo e testemuños de diversas testemuñas, como o

cabo primeiro republicano do calabozo ou o ferido da

camioneta na que o transportan.

Na segunda derrota o narrador declara ter realizado un

labor de investigación, coa finalidade de dar veracidade ao

caderno que achega. Para iso, nunha técnica similar á de

Cervantes en El Quijote, afirma terse atopado co caderno

no Arquivo Xeral da Garda Civil, describindo con

minuciosidade todos os detalles de conservación e caligrafía.

Así mesmo, ao final, por se quedaba algunha dúbida, o editor

constata a veracidade dos feitos no ano 1954 mediante a

súa presenza na aldea de orixe do protagonista Eulalio

Ceballos.

Na terceira derrota apóiase nas dúas cartas censuradas,

non enviadas, do protagonista ao seu irmán Luís pero, sobre

todo, o que máis verosimilitude proporciona son as

testemuñas do seu encontro con personaxes reais como o

director de “el Socialista” e, especialmente, con alguén de

cuxa existencia xa sabiamos, o capitán Alegría.

Na cuarta baséase igualmente nunha carta dun diácono

remitida a un superior xerárquico, Reverendo Padre.

139

139

h) Frases, pensamentos, preguntas e referencias

literarias

En todas as historias os personaxes, desorientados como

“girasoles ciegos”, interróganse a si mesmos e preguntan ao

lector sobre a irracionalidade da guerra civil e o esquecemento

das vítimas:

“¿Qué es ser vencido por el vencido?”

“¿Quiénes son los verdaderos vencedores?”

“¿Quieren ganar una guerra o un cementerio?”

“¿No hay victoria sin gloria ni gloria sin muertos?”

“¿Cómo se corrige el error de estar vivo?”

Pero en cada relato, pola súa importancia, destaca unha

frase (algunhas tomadas doutros escritores):

No primeiro relato o capitán Alegría remítelle unha carta ao

Caudillo para advertirlle que:

“lo que yo he visto, otros lo han vivido y es imposible que

quede entre las azucenas olvidado”.

Isto induce a pensar que en realidade esta obra pode ser

unha contribución do propio autor Alberto Méndez a que

todos estes feitos, o que ocorreu, non caia no esquecemento.

140

140

No segundo relato destaca unha frase inquietante en si

mesma como o propio relato:

infame turba de nocturnas aves”

que incluso afecta á súa estrutura. Escrita na parede

atrae a atención do narrador que decide transcribir o

caderno, e é así mesmo a frase que pecha o relato, borrosa,

escrita con restos de carbón (xa non a lapis), no último

estertor do protagonista, Eulalio Ceballos.

No terceiro as frases están escritas na linguaxe dos soños,

que Juan Senra trata de transmitir ao seu irmán Luis,

instándolle a que se constrúa un futuro entre os despoxos

da guerra.

O cuarto relato xira en torno á frase que constitúe o título,

“los girasoles ciegos” e que afecta tamén á estrutura, xa que

abre e pecha o relato. Todos somos “girasoles ciegos”, seres

desorientados que habitan unha España herdeira da Guerra

Civil. Dise no comezo:

“estoy desorientado como los girasoles ciegos”

E no final:

“en el futuro viviré como uno más entre los girasoles

ciegos”.

141

141

Cabe destacar o segundo relato, todo el unha referencia á

poesía. Ao propio protagonista defíneselle como un mozo poeta

que recitaba versos de Garcilaso. Ao longo de toda a obra

proliferan as alusións a poetas comprometidos como, por exemplo

Antonio Machado, exiliado en Collioure.

Eulalio recorre a Federico García Lorca para cantarlle ao

seu fillo, e mesmo na páxina 15 reproduce un poema cuxo

contido desenvolve o tema da amizade, o afecto, a fame e a

morte, a través do diálogo entre un lobo e un neno.

Miguel Hernández: a el diríxese o autor do caderno na

páxina catro (“¿dónde estarás ahora, Miguel, que no puedes consolarme”), facendo mención á súa relación de amizade

con el. Ademais, o relato en si mesmo presenta certas

concomitancias coa realidade vivida por Miguel Hernández

que, preso no cárcere de Torrijos, case podía percibir os

berros do seu fillo pola fame, e ao cal dedicaría as súas

fermosísimas “Nanas de la cebolla”.

Quevedo: non só toda a obra está inspirada no principio

quevediano de que nacer é morrer (“la vida se iniciaba siendo heraldo de la muerte”) senón que ademais recóllese un dos

seus versos máis coñecidos “soy un soy, un seré y un fue cansado”.

142

142

Luís de Góngora: Eulalio, no último estertor da morte, pecha

o seu caderno e ademais deixa impresa na parede con

tinturas borrosas un verso extraído da súa obra “Polifemo”:

caliginoso lecho, el seno obscuro ser de la negra noche nos lo enseña infame turba de nocturnas aves, gimiendo tristes y volando graves.

San Juan de la Cruz: nunha alusión á soidade, ao silencio, á

comunicación coa eternidade en contacto coa natureza,

nunha paraxe illada, ao transcribir no primeiro relato o

último verso do seu poema “la Noche Oscura”:

Quedéme y olvidéme, el rostro recliné sobre el amado,

cesó todo, y dejéme, dejando mi cuidado entre las azucenas olvidado.

As referencias bíblicas son constantes e así, por exemplo, o

diácono escribe “son tus pechos dos crías de gacela paciendo entre azucenas” (frase de los Salmos) o “la mirada de una mujer hermosa pero sin virtud abrasa como el fuego” (Eclesiastés).

Ademais, a crítica enmascárase na ironía e na sátira: “el diácono no era un vencedor, sino un hacedor de la victoria”, “se suicidó para cargar sobre mi conciencia la perdición eterna de su alma”.

143

143

Por outra parte, toda a obra está chea deses termos

altisonantes e baleiros de contido propios de todos os sistemas

fascistas: a cruzada, a vitoria, os caídos pola patria, o glorioso

exército nacional, o tribunal de represión da masonería e o

comunismo.

9. O Estilo

En xeral, pode formularse un contraste entre as partes

narrativas e descritivas, realizadas cunha sintaxe moi

complicada, con predominio da oración composta fronte á simple;

e o diálogo, un diálogo áxil, con oracións moi simples, moi breves

ou con predominio da coordinación. En medio de todo isto

introdúcense oracións moi breves, cuestións que o lector percibe

como lóstregos, que tocan a mente e o corazón e que invitan ao

lector á reflexión, moitas delas realizadas en forma de

preguntas: “soy un rendido, no soy un traidor” “¿qué es un vencido por el vencido?” “he sido un mal poeta, un rapsoda entre las balas” “morir no es contagioso, la derrota sí” “tengo miedo de tanto miedo” “sólo tengo el miedo que tanto miedo me daba” “la lepra es una enfermedad del alma”

A nivel morfolóxico predomina a utilización do verbo “ser”, verbo propio da exposición e a argumentación, xa que no libro se

suceden definicións e identificacións nun intento constante de

definir a vida, a morte, a derrota, o medo, a soidade, o silencio.

144

144

Moitas veces nun narrado presente universal que se

despraza desde o pasado cara o futuro e con tinturas

quevedianas, a identificar a vida como unha parte da morte. Por

exemplo:

“un desertor es un enemigo que ha dejado de serlo, un rendido es un enemigo derrotado, pero sigue siendo un enemigo” “un cadáver al cabo de tres días es un mineral sin la humedad del aliento, sin la fragilidad de las flores” “morir no es contagioso, la derrota sí”

O léxico, en xeral moi culto, mesmo con invención de

palabras (“entremuerto”) e no terceiro relato palabras que

tratan de achegarse ao subconsciente, creando unha linguaxe

nova, a linguaxe dos soños, en realidade o idioma dos mortos.

En canto aos recursos literarios, predominan:

Os recursos por repeticións de palabras, con oracións

anafóricas e, sobre todo, oracións paralelísticas:

“tengo miedo de que el niño enferme, tengo miedo de que muera la vaca, tengo miedo de enfermar, tengo miedo de que alguien descubra que estamos aquí arriba, tengo miedo de tanto miedo”

Enumeracións constantes:

“en cada vómito, en cada desmayo, en cada tiritona, en cada retortijón del hambre” “ en parte el hambre, en parte el dolor, en parte el miedo, en parte su condición de vencido”

145

145

Antíteses ou contrastes:

“sin muertos no hay gloria, y sin gloria no hay victoria” ”la madre muerta, el niño agitadamente vivo y yo inmóvil por el miedo” “mis padres tenían miedo de enseñarme lo que pensaban, y yo tenía miedo de saber lo que pensaban” “el que mata y el que muere” “las víctimas y los verdugos” “los vencedores y los vencidos” “el ruido y el silencio” Moitas veces a antítese afecta ao propio pensamento, resolvéndose en multitude de paradoxos; “sólo tengo el miedo que tanto miedo me daba, y si sigo aquí morirán la vaca, el niño y yo, y si descendemos al valle morirán la vaca, el niño y yo” “Morir no es contagioso, la derrota sí” “¿qué es un vencido por el vencido?” “¿Qué bando debe tomar un soldado que gana una guerra y la pierde al mismo tiempo?” “He cantado a la vida en las trincheras donde anidaba la muerte” “mi hijo no quiere una vida nacida de la muerte” “no es justo que comience la muerte tan temprano, ahora que aún no ha habido tiempo para que la vida se diera por vencida” “hasta el alba no volvería a haber vida, y la vida se iniciaba siendo heraldo de la muerte” O contraste prodúcese moitas veces dentro do mesmo

sintagma:

“ruido silencioso” “agitación silenciosa” “vivíamos un bullicioso silencio”

146

146

Metáforas, símiles e comparacións:

“la nieve parece una mortaja” “el invierno es una caja cerrada donde se atropellan las tormentas de nieve” ”el pensamiento turbio de Eymar cristalizó ariscado y punzante como los añicos de la loza rizada” “una mentira prolongada y densa que se convirtió en el estribo de la vida” “la carne es como los tigres que habitan en el hombre” “aquellos años como una inmensidad vivida en un espejo” “el hangar era una jaula de nostalgias” “la vida del capitán Alegría se convirtió en un torbellino de aceite lento, pastoso, inexorable” “quería ser un rapsoda entre las balas” “estas montañas parecen el lugar donde pasen el invierno los inviernos”

Os elementos que conforman a paisaxe, así como algúns

obxectos, están personificados:

“el viento por las noches grita entre los montes con un alarido casi humano” “el invierno estaba pegado a los balcones, acechando la tibieza y el olor a achicoria del interior de las casas” “mi lápiz también debió de perder la guerra”

147

147

Porén, son máis ben determinados motivos, esenciais na obra

(o medo, a derrota, a soidade, o silencio, o frío, a fame) os que

cobran características humanas perceptibles polos sentidos

(cor, olor, sabor…) e penetran así no fondo da alma:

“es gris el color de la vida y triste el rumor de la derrota” “quizás la muerte sea transparente y heladora” “he vuelto a revivir el olor de la sangre, he vuelto a oír el ruido de la muerte” “un miedo familiar y denso desentraña la nieve silenciosa” “todo huele otra vez a muerte” “el miedo, el frío, el hambre, la rabia y la soledad desalojan la ternura” “ el silencio es un espacio, una oquedad en el que nos refugiamos, pero en el que no estamos nunca a salvo” “la esperanza surgió entre las fisuras del miedo” ”unos colores que identificamos como los colores de la verdad” “el olor que tiene el frío”

Hipérboles ou esaxeracións: utilízanse para definir a algúns

personaxes, volvendo a lembrarnos a Quevedo:

“el Rorro era una cicatriz de hombre”

● Diversos trazos dos personaxes presentan matices

esperpénticos próximos á cousificación ou animalización,

especialmente no caso dos vencedores:

“la nuez le saltaba asustada cada vez que tragaba saliva” “un pescuezo enjuto de ave de mal agüero” “así da su bolso como las rapaces agarran a sus presas”

148

148

Películas recomendadas

- Las bicicletas son para el verano, Jaime Chavarri 1984

- Los girasoles ciegos, José Luis Cuerda 2008

- La hora de los valientes, Antonio Mercero 1998

- El lápiz del carpintero, Antón Reixa 2002

- Las largas vacaciones del 36, Jaime Camino 1976

- Libertarias, Vicente Aranda 1996

- A lingua das volvoretas, José Luis Cuerda 1998

- Silencio roto, Montxo Armendáriz 2000

- Soldados de Salamina, David Trueba 2002

- Tierra y libertad, Ken Loach 1996

- Las trece rosas, Emilio Martínez Lázaro 2007

149

149

“ LAS BICICLETAS SON PARA EL VERANO”

Las bicicletas son para el verano é unha película de 1983 do

director madrileño Jaime Chávarri baseada na obra teatral do

mesmo título de Fernando Fernán Gómez. É a historia das

vivencias dunha familia e os seus veciños durante a guerra civil.

1. Describir a vida de Luisito e a súa familia ata xullo de 1936:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

2. Comentar os cambios máis salientables que sofre esta familia

ao estoupar a guerra:

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

3. Que licenzas sociais son asumidas con naturalidade debido ás

penurias económicas asociadas á guerra?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

150

150

4. Como evolucionan os personaxes: Luis, Dolores, Luisito e

Manolita?

LUIS:..............................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

DOLORES:.....................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

LUISITO:......................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

MANOLITA:.................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

5. Que significa “Chega a Vitoria, non a Paz”?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

151

151

“LAS TRECE ROSAS”

Las trece rosas é unha película do director Emilio Martínez

Lázaro realizada no ano 2007. Baséase nun feito real: o

fusilamento de máis de cincuenta rapaces que no verán de 1939,

rematada a guerra civil española, porque deciden reorganizar as

Xuventudes Socialistas na clandestinidade. Entre os condenados

atopamos a trece rapazas menores de idade, acusadas

falsamente (xunto co resto de condenados) dun asasinato

perpetrado cando xa se atopaban na cadea.

1. Describir a vida cotiá en Madrid xusto rematada a guerra:

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

Fai unha breve descrición da vida e a personalidade de :

BLANCA:....................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

JULIA:.......................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

VIRTUDES:..............................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

152

152

MARI CARMEN:......................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

ADELINA:.................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

2. Describe o proceso policial e xudicial polo que pasan as

nosas protagonistas. Existían garantías procesuais?

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

3. Enumera os dereitos humanos e os dereitos dos

prisioneiros de guerra vulnerados durante todo o proceso

aberto ás trece rosas:

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

...................................................................................................................

153

153

Libros recomendados

- Aillados: a memoria dos presos de 1936 na illa de San Simón

Caeiro A. E outros. Vigo 1995

- Alzamiento y guerra civil en Galicia: 1936-1939

Fernández Santander, C. Sada 2000

- Campos de concentración en la España de Franco

Llarch, J. Barcelona 1978

- En las cárceles de Franco, Clemente Sánchez 2006

- Cárcere de Ventas, Núñez, M. Vigo 2005

- Cautivos. Campos de concentración en la España franquista

1936-1947, J. Rodrigo 2005 (ensaio)

- Los colores de la guerra, Juan Carlos Arce 2002 (novela)

- A crueldade inútil, Díaz Fernández, X. Sada 1985

- Los esclavos de Franco, Rafael Torres 2000 (ensaio)

- Los esclavos españoles de Hitler, José Luis Rodríguez Jiménez 2002

(ensaio)

- Esclavos por la patria, Isaías Lafuente 2002 (ensaio)

- Galiza na II República, Velasco Souto, Carlos F. Vigo 2000

- O lapis do carpinteiro, Manuel Rivas 1998 (novela)

- Agosto do 36, Fernández Ferreiro, (novela)

- Tristes armas, Marina Mayoral, (novela)

- Martina, la rosa número 13, Ángeles López 2006 (ensaio novelado)

- Mujeres en las cárceles franquistas, Cuevas T. Madrid 1979

154

154

- 1936. Represión e alzamento militar en Galiza, Velasco Souto, Carlos

F. Vigo 2006

- Soldados de Salamina, Javier Cercas 2001 (novela)

- Las trece rosas, Carlos López Fonseca 2004 (ensaio)

- Las trece rosas, Jesús Ferrero 2003 (novela)

- Víctimas de la Guerra Civil, Julia, S. (Coord.) Madrid 1999

- La voz dormida , Dulce Chacón 2002 (novela)