Greqia Antike

ARKITEKTURA E GREQIS ANTIKE

LINDRIT ZOGAJ


Arti grek me nivelin e lartë profesional, meunitetin dhe harmoninë, ndikoi në mënyrë të ndjeshme në zhvillimine artit botëror gjatë më tepër se dy mijë vjetë.

Ne skemen urbane te qytetit perveq fortifikates e astuquajtur akropol qe gjendet në pjesen më të ngritur të qytetit, kriohen edhe pjeset tjera nën akropol me sheshin qendror te quajtura –Agora

Keto si dhe lokalitetet fshatare perërreth perbejn qytetin e persosur grek -Polisin (qytet shtet) te tilla janë: Sparta, Athina, Argosi etj.

Në poliset greke athina kishte floten më të mir detare dhe tregtare ndersa sparta ishte polisi më I fuqishem

Në perpjekje te gjetjes se metaleve dhe mineraleve tjera per qellime tregtie ata filluan te formojn qytete te reja perërreth bregdeteve, pastaj filluan edhe duke kriuar koloni te reja te cilat nijeheshin me emrin greqia e madhe.

Religjioni grek perendit I sjell ne dimensione te njeriut, ata ishin njeerz te menqur cilet mernin pjes ne ngjarje dhe mundoheshin ti ndikojn ne rezultatet e atyre ngjarjeve

Ata gjithsej prezantojn 12 perendi kryesore te natrav te ndryshme.

Pozita gjeografike, klima, flora dhe fauna poashtu patën ndikim të madh në artin grek. Klima e butë mesdhetare kishte ndikim në kuptimin e ngjyrës dhe plastikës, në lojën e hijës dhe të dritës.Pasuria e florës dhe faunës ju mundësoi grekëve kërkimin gjer në përsosmëri të shprehjes artistike

Zhvillimi i artit grek ndahet në tri periudha: Arkaike, Klasike dhe Helenistike

Periudha arkaike - në Greqi paraqet kalimin në periudhën historike dhe zgjatë prej vitit 1100-450 pr. Kr. dhe ndahet në tri periudha të veçanta:

1. Periudha gjeometrike: 1100 - VIII pr. Kr. Emrin e mori nga stolisjetgjeometrike të qeramikës. Arkitekturë monumentale nuk ka. Janëndërtuar vetëm tempujt prej drurit dhe argjillës

2. Periudha arkaike- përfshinë kohën prej shekullit të VIII deriafro vitit 500 pr. Kr. Në këtë kohë fillon ndërtimi i tempujve të parë.

3. Periudha paraklasike - Prej vitit 500-450 p.e.s. Proporcionet etempujve të kësaj periudhe janë më të holla.


Tempulli i Artemides ne Efese- 356 p.e.s


Tempulli I Heres ne Olimp

Lloj

et e

Baz

ave

te T

empu

jve

Epoka klasike - zgjatë prej pjesës së dytë të shek. V-të e gjerë kah fundi i shek. IV pr. Kr.

Në pjesën e dytë e shekullit të pestë Athina ishte në lulëzimin e stilit klasik në art. Kulminacioni u arrijtë me ndërtimin e tempujve në Akropolin e Athinës: siq jan Partenoni, Erehteoni, Atena Nika dhe Propilejet.

Akropoli prej greqishtës ¨qyteti i epërm¨

Përveq ndërtimeve në Akropol në këtë periudhë ndërtohen edhe tempuj si:

Tezeoni /Hefesteioni/ në agorën e Athinës,Tholosi dhe tempulli i Apollonit në Delfi,Tholosi në Epidaurus,Filipeoni në Olimpi,Artemizioni në Efes,Dimimaioni në Milet,Mauzoleu në Halikarnas e kështu me rradhë.dhe teatrot ndër të cilët më i njohuri është teatri në Epidaur



Partenoni, një tempull i dedikuar

për Atenën, i gjendur në Akropolis

në Athinë, është një nga simbolet

më të përfaqësuar të kulturës dhe

sofistikimit të grekëve të lashtë. Aten

a N

ika

Erehteoni

Epoka helenistike - Përfshinë kohën prej shek. të III-të e gjerë në vitin 146 pr. Kr. kur Greqia do të bjen nën dominimin e plotë të Romës.

Arti dhe arkitektura helene ndryshon nga ajo klasike sepse shmangen format tradicionale të përmbajtura rreth athinës

Aplikohen të gjitha rendet stilike në një objekt sikurse është shembulli i Tempullit në Bassai. Arkitektura zhvillon program të ri tw objekteve publike si :stoat – portiqet me shtylla, gjimnazet dhe palestrat, buleterionet etj.

Vazhdon ndërtimi i teatrove, ndërtohen objekte sportive, stadiumet – hipodromet.

Shtëpitë e banimit janë të tipit të lindjes, me oborr të brendshëm dhe portik.

Tempujt ndëtohen më pak dhe ate kryesisht në Azi të Vogël si psh.Tempulli i Apollonit në BassauTempulli i Dionisit në TeosTempulli i Zeusit dhe Artemidës në Magnesi etj.


Tempulli i Apollonit në Bassau Tempulli i Dionisit në Teos


TEMPUJT

Tempujt grek nuk ishin te dimensionev te medha sepse ata nuk kishin per qellim te pranonin besimtar pasi qe ata mblidheshin perwrreth , Tempujt zakonisht perbeheshin nga dy kthina parahyrja e cila kishte formen drejtendshe si dhe kthina per ruajtjen e statujes se perendis e cila kishte formen rrethore dhe kendrejt me dimensione te vogla dhe me hyrje te medha dhe disa tempuj me tw medhenj e kishin edhe kthinen pwr ruajtjen e thsarit

Te keta tempuj vlen tw permenden shtyllat tw cilat ishin te rendesis te veqant fillimisht punoheshin nga guri ndersa ma von edhe nga tamburet pjes te veqanta te lidhura ne mes veti me pjes te metalit.

Keto shtylla perbehen nga tri pjes kryesore: tamburi I poshtem, kapiteli, dhe trupi I shtylles


Ne baz te punimit te shtyllav dallojm keto lloje te shtyllav

Stili dorik – shpreh seriozitet dhe maturin estetike si dhe shtylla e vrahd

Stili jonik – është mëdekorativ, më i hollë, më elegant si dhe kapitelin mw tw perpunuar

Stili I korinthit - ështëvariantë më e begatë e rendit jonik.

Ne fasad jan tri veqori qe I dallojn shtyllat :STEREOBATI-përbëhet prej tri shkallëve të gurit

nga të cilat ajoe fundit quhet STILOBAT dhe ka rolin e platformës mbi të cilën ngriten shtyllat dhe muret e tempullit.SHTYLLA – përbëhet prej tri pjsëve : Baza, Trungu dhe KapiteliTRAU BALLOR- përbëhet prej Arkitraut, Frizit dhe Kurorës


Në fasadën e tempujve të të gjithastileve dallojmë tri elemente kryesore vogla:

STEREOBATI-përbëhet prej tri shkallëve të gurit nga të cilat ajoe fundit quhet STILOBAT dhe ka rolin e platformës mbi të cilën ngriten shtyllat dhe muret e tempullit

SHTYLLA – përbëhet prej tri pjsëve : Baza, Trungu dhe Kapiteli. TRAU BALLOR- përbëhet prej Arkitraut, Frizit dhe Kurorës

Duke e marrë modulin si masë relative për proporcionim (moduli në fakt është rrezja e bazës së poshtme të shtyllës) grekët arkitekturën e kuptojnë si shkencë numrash, dhekëtu vjen në shprehje kujdesi i mjeshtërve grek për veçantin dhe kjartësinë e objektit.

Akropolet dhe agoratNga periudha e Egjeut grekët trashëguan ndërtimin e fortifikatave – akropoleve, por me kohë këto e humbin karakterin fortifikues dhe shëndrrohen në hapësira të mbushura me tempuj, altarë, thesarë etj


Akropoli i Athinës, me lartësi mbidetare 156 m dhe sipërfaqe 30 000m2 ndërsa 70m mbi nivelin e sheshtë të qytetit të AtenësNë shekullin 13 dhe 12 p.KR. ishte qendër administrative e mbretërve mikenas si dhe qendra më e rëndësishme sakrale e tyre.

Akropoli në Delfë është koncipuar në një plato të lartë në mesin e të cilës është tempulli i madh i Apolonit, rreth të cilit gjendet një numër i madh i tempujve kushtuar perëndive të ndryshëm si dhe teatri i madh.


Qytetet greke nuk janë të mëdha sikurse ato të Mesopotamisëdhe Egjiptit, në konceptin e tyre karakterizohen me një përshtatje nëkonfiguracion të terenit dhe pejsazh. Jeta shoqërore zhvillohej nëqendër të qytetit, në agorë, madhësia e së cilave mvarej ngamadhësia e qytetit. Agorat janë të planimetrisë këndëdrejte që ishtepasojë e sistemit këndëdrejtë të rrugëve dhe kuarteve të qytetit.

Hapësira e sheshit ishte e rrethuar me portiqe të gjata, prapa tëcilave gjendeshin hapësirat e vogla për dyqane. Këto janë tëashtuquajturat stoa. në kuadër të sheshitagorës, është Stoa e mbretitAtalos në Athinë.


Teatrot lindën nga ritet e kultit të lidhura me festat e Dionisit. Teatrot e para ishin hapësira të zbrazëta në kodër, dhe kah shek. i V, ato zhvillohen dukevendosur ulëse të drurit përrreth një hapjeje në shkëmb. Me von ato u formuan ne terren te pjerrt shkembor duhe u formuar ulse ne shkembinj te gdhendurTeatrot më të njohura janë:- Teatri i Dionisit në Athinë, 30000 ulëse,- Teatri në Epidaur, fillimisht 5000 e më vonë kapaciteti rritet në 14 000 ulëse.- Teatri në Milet- Teatri në Megalopolis, 44.000 ulëse që konsiderohet teatri me kapacitetin më të madh.

Grekët ndërtuan ndërtesa të veçanta për shfaqje muzikore dhenjihen me emrin Odeon. Janë objekte të ngjajshme me teatrot porkanë dimensione më të vogla dhe janë objekte të mbuluara.Odeoni Herodoion (Herodot Atticusit) 160-173pas Kr.me kaacitet 500 ulse


Teatri në Megalopolis

Teatri I Dionisit


Për gara në vrapime, grekët ndërtonin stadiumet emri i të cilave rrjedh prej njësisë matëse stad -185 metra gjatësiStadiumi më i njohur është ai në Olimpi, me kapacitet 45000 ulëse si dhe stadiumi në Athinë me kapacitet 50.000 ulëse

Hipodromet janë objekte të ngjajshme me stadiumet, janë më të gjata dhe të gjëra, dhe shërbejnë për vrapime me kuaj dhe me karroca.

Palestra është një oborr i brendëshëm me planimetrikatrore dhe me brinjë rreth 30x35m e rrethuar me portik të mbuluar

Në shekullin e IV-të, në Greqi, janë ndërtuar sallat e mëdhame shtylla që shërbenin për tubime të mëdha. Këto janë telesterionetdhe terzilionet.

Telesterionet janë të lidhura me kultin e Demetrës. Janë objekte të planimetrisë katrore me brinjë afro 52 metra, me portik dorik në pjesën hyrëse, dhe të mbuluara me kulm në katër ujra.Tavanin e mbanin 7x7 shtylla në distancë katrore. Rreth mureve ishinvendosur tribunat sikurse në teatër. Kapaciteti ishte rreth 3000 ulëse. Terzilioni në Megalopolis është më i njohuri dhe është komponuar në një kompleks me teatrin, andaj pjesa hyrëse e saj, me portik shtyllash, shërbente njëherit edhe si proskenion i teatrit qëtë dyja jan të vendosura në një bosht.


Arkitektura e baimit ne greqin antike u trashegua nga periudhat e me hershme dhe kjo rkitektur u perdor edhe ne periudhen akaike dhe klasike mirpo keto ndertime pasi qe ishin nga qerpiqt dhe druri me kalimin e kohes germadhat e tyre u zhduken ne tersi .

Deri ne kohen e aleksandrit vazhduan keto nderitme pastaj kjopeiudh ndryshoi filluan te ndertoheshin shtepi te reja me oborr t brendshem me shtylla perrreth duke kriuar nje oborr sipas shijes se njeriut.

Ne greqi nuk jn ndertuar pallate si ne miken e kret mirpo shtepi te sheshta ne agora ku zhvillohej jeta shoqeroe ndersa jeten familjare e kan lan pas dore.

Jan zbuluar dy tipe te shtepive : Tipi I- par përbëhet prej dy grupeve kthinash, dhe secili grup

komponohet me oborr të brendshëm, të rrethuar me portik shtyllash,respektivisht peristil dhe me hyrje të veçantë

Tipi I- dyt është më i pasur, ka, në fakt, kthina të ngjajshme,por pozita e tyre është tjetërfare. Grupi i parë i kthinave “andronitis”është me hyrje kah rruga, ndërsa prapa tyre zhvillohet grupi tjetër icili i shërben jetës intime të familjes “gineakonitisi”, ndërsa lidhja nëmes tyre edhe këtu bëhet me mesaulos.



Arkitektura mbi varr -në Greqi është shumë modeste, ethjeshtë. Varri më i thjeshtë është shënuar me muranë dheu, ndërsashenja më e shpesht ishte s t e l a greke. Stela ishte një pllakë engushtë guri me reliev, në të cilën paraqitej figura e të ndjerit dhepërfundonte me arkroterie - palmet. Trajta tjetër është stela e gjerëme ante, të cilat përfundojnë në trajtë të kulmit të pjerrët.


Documents

Greqia Antike