GOJAZNOST I TIP 2 DIJABETES

Nastanak tipa 2 šederne bolesti u gojaznih osoba česta je pojava i predstavlja jedan od najčešdih problema sa kojim se susredu ljekari u 21.vijeku.

Procjenjuje se da preko 140 miliona ljudi boluje od šederne bolesti, pri čemu se očekuje da taj broj dostigne cifru od približno 300 miliona oboljelih do 2025.godine.

Incidenca ovog oboljenja u poslednje vrijeme

raste tako brzo da je označena kao pandemija.

Pretpostavljena pandemija se može pripisati

dijelom populaciji koja stari i povedava

prevalenciju gojaznosti i sedentarnog načina

života.

Tip 2 šederne bolesti je heterogeni sindrom koji je karakterisan abnormalnostima u metabolizmu ugljenih hidrata i masti.

Dijabetes melitus predstavlja svjetski problem kao jedna od najčešdih progresivnih hroničnih nezaraznih oboljenja.

Dijabetes melitus je kompleksna bolest metabolizma koja nastaje kao posljedica neadekvatne produkcije ili neadekvatnog dejstva insulina koji kontroliše metabolizam glukoze, masti i proteina.

Glavni faktori rizika za nastajenje oboljenja su:

starenje, nasljednost, gojaznost androidnog tipa, fizička neaktivnost, dugotrajno stresogeno stanje, neki lijekovi i hormoni.

Tokom trajanja bolesti dolazi do oštedenja retine i vitalnih organa kao posljedice ateroskleroze svih krvnih sudova.

Kod dijabetičara dolazi do variranja glukoze u krvi, naročito kada se ne sprovodi pravilna ishrana što ima za posljedicu niz kliničkih simptoma.

Kod zdravih ljudi nivo šedera u krvi ne varira mnogo zbog harmoničnih i kompenzirajudih hormonskih dejstava insulina i glukagona.

Insulin je jedini hormon koji može da spriječi naglo povedanje glukoze u krvi. Izlučuje se u krv kao direktan odgovor na povedani nivo glikemije.

Lučenje insulina u krv podstiče glukoza, odnosno ugljeni hidrati iz hrane, zatim fruktoza, aminokiseline, slobodne masne kiseline, acetonska tijela, glukagon i sekretin (tkivni hormon).

Adrenalin blokira lučenje insulina.

U krvi insulin ispoljava hipoglikemičke efekte, jer pojačava transport glukoze u masno tkivo, mišide i jetru.

Dejstvo ostvaruje tako što stimuliše fosforilizaciju glukoze i njeno dalje razlaganje ili pretvaranje u trigliceride u lipocitima ili deponovanje u vidu glikogena u jetri i mišidima.

U lipocitima masnog tkiva insulin pojačava glikolizu kojom se ne samo pojačava katabolizam glukoze ved i pretvaranje u trigliceride.

U mišidima, insulin stimuliše razlaganje glukoze, ukoliko je potrebna energija za rad mišida, odnosno glikogenezu i popunjavanje rezervi glikogena.

U jetri insulin potpomaže dejstvo enzima glikogen-sintetaze i doprinosi glikogenezi.

Insulin inhibira fosforilazu i razlaganje glikogena (glikogenolizu), a stimulacijom ključnih enzima glikolize olakšava katabolizam glukoze.

Glukagon je takođe hormon pankreasa i izlučuje se kao odgovor na hipoglikemiju. Djeluje samo na glikogen jetre izazivajudi glikogenolizu i tako dovodi do porasta glikemije.

Do glukoneogeneze dolazi u fazi gladovanja i napornih fizičkih aktivnosti. Lučenje glukagona stimuliše hipoglikemija, post, kao i konzumiranje jela bogatih proteinima.

Osobe koje konzumiraju vedu količinu ugljenih hidrata imaju povedan nivo insulina u krvi.

Insulin aktivira enzim lipoproteinsku lipazu koji podstiče odstranjivanje triglicerida iz krvotoka i njihovo taloženje u masnim delijama.

Insulin koči lipazu koja je osjetljiva na hormone i koja razlaže nagomilano masno tkivo. Posljedica toga je povedanje tjelesne mase i gomilanje masnog tkiva u abdomenu.

Gomilanje masnog tkiva je iz 2 razloga i to prvi je pretvaranje šedera u masti, a drugi je blokiranje enzima.

Gojazne osobe koje nemaju dijabetes a imaju povišen nivo insulina u krvi uz normalan nivo šedera u krvi, što može vremenom uvesti u šedernu bolest. Razlog je što se pankreas iscrpljuje neprestanom stimulacijom koju izaziva šeder (ugljeni hidrati) i može da otkaže.

Kod gojaznih je povišen i nivo lipoproteinske

lipaze i on direktno utiče na gomilanje masti. Sve

što gojazne osobe pojedu gomila se u salo.

Kod gojaznih osoba, iz istih razloga može dodi do

toga da organizam vremenom postane rezistentan

na vedu količinu insulina (rezistentnost na insulin).

Povišen nivo insulina podstiče nagomilavanje šedera u vidu glikogena, kako u jetri tako i u mišidima.

Nakon unosa proteina i masnoda, insulin podstiče skladištenje proteina u mišidima i skladištenje masnoda (triglicerida) u masnim delijama

Rezistentnost na insulin (najvažniji je dio metaboličkog sindroma) ima za posljedicu:

-povišen insulin,

-povišene lipide naročito trigliceride;

-gojaznost;

-oboljenje krvnih sudova i često visok pritisak.

Gojaznost je najčešde rezultat rezistencije na

insulin, kao i dijabetes tip 2. Kod dijabetesa tip 2

povišen je nivo insulina u krvi, nivo šedera u krvi i

povišen nivo holesterola u krvi.

Na podizanje nivoa glukoze u krvi utiču ugljeni

hidrati iz namirnica. Oni se nalaze u namirnicama

biljnog i životinjskog porijekla i u njihovim

proizvodima.

Nalaze se kao prosti i složeni ugljeni hidrati, odnosno kao brzoresorbujudi i spororesorbujudi ugljeni hidrati. Njihova iskoristljivost u organizmu je različita.

Glikemijski potencijal hrane predstavlja sposobnost određene hrane da podigne nivo glukoze u krvi, što ima za posljedicu povedanu potrebu za insulinom.

Izražava se brojem, odnosno glikemijskim indeksom

(GI) koji se izračunava u odnosu na glukozu. Glukoza

je data kao relativna vrijednost i njen GI je 100, a

ostali ugljeni hidrati se vezuju za taj nivo.

Na glikemijski indeks (GI) namirnica utiču:

-kvalitet (vrsta) ugljenih hidrata u namirnici;

- kvantitativno i kvalitativno prisustvo biljnih

vlakana;

-stepen iskorišdenja ugljenih hidrata;

-količina masti u namirnici(hrani);

-stepen obrade namirnica, način

-konzervisanja i proizvodnje hrane;

-način kulinarske pripreme hrane i

- kombinacija namirnica u obroku.

Oni ugljeni hidrati koji u najvedoj mjeri stimulišu pankreas i izazivaju naglo lučenje insulina su visokoglikemijski ugljeni hidrati (HGI), oni brže utiču na povedanje glukoze u krvi nego ista količina ugljenih hidrata sa niskim glikemijskim indeksom (LGI).

Namirnice sa niskim glikemijskim indeksom (LGI) imaju visok sadržaj biljnih vlakana i ugljenih hidrata koji se sporije vare, imaju visoku zasidujudu mod, manju energetsku vrijednost.

Ne mogu se konzumirati u velikoj količini. U ovu grupu spadaju vedina vrsta voda i povrda, naročito u sirovom stanju, koji sadrže biljna vlakna i integralna žita. Varenje voda i povrda je duže i ono sporije podiže nivo glukoze u krvi.

Namirnice sa visokim glikemijskim indeksom (HGI) uglavnom se brže vare i poslije naglog padanja glukoze u krvi dolazi brzo do pojave osjedaja gladi. Ta hrana ima malu zasidujudu mod.

Skrobna hrana (krompir, razna žita, riža i kukuruz) sporije podižu nivo glukoze u krvi od prostih šedera.U brzini varenja skrobne hrane i uticaja na glikemiju takođe postoje vede razlike.

Na vrijednosti GI kod skrobne hrane utiču:

-biološki izvori skroba (žita, riža, krompir,

leguminoze);

-veličina skrobnih zrna (krupnija-sitnija);

-ispunjenost međudelijskog prostora proteinima,

lipidima i lipoproteinima;

-odnos amiloze i amilopektina.

Ove namirnice sadrže brzoresorbujude ugljene

hidrate (glukoza, fruktoza i saharoza) zastupljene

su u vodu, povrdu, medu i sirupima koji se koriste

u konditorskoj industriji u proizvodnji sokova i dr.

Laktoza se nalazi u mlijeku, maltoza u ječmenom

sladu. Od polisaharida najzastupljeniji je skrob,

zatim celuloza, hemiceluloza i glikogen.

Skrobne namirnice su: žita i njihovi proizvodi, svježe i suvo mahunasto povrde i krompir.

Celuloza i hemiceluloza su osnovni polisaharidi biljnog porijekla.

Glikogen-životinjski skrob je rezervni polisaharid mesa sisara, ptica i riba - ovi ugljeni hidrati su spororesorbujudi.

Kombinacija namirnica u obroku je od posebnog značaja kako bi se izbjeglo naglo izlučivanje insulina, a smanjenje lučenja glukagona.

Treba međusobno kombinovati namirnice sa niskim glikemijskim indeksom, kao npr. Meso sa sirovim i kratko termički obrađenim lisnatim, zeljastim i sličnim povrdem.

Dobra kombinacija je namirnica sa višim i visokim

glikemijskim indeksom sa namirnicama sa niskim

glikemijskim indeksom, kao npr. pire sa kratko

prženim ili blanširanim povrdem.

Međusobno kombinovanje namirnica sa visokim

GI nije dobro kao npr. bijeli hljeb namazan

džemom i sl. proizvodima voda kojima se dodaje

šeder.

Kombinacija hrane koja sadrži 50-60% proteina i šedere utiče na povedenje nivoa glukoze tek poslije 3-4 sata (50 g glukoze iz bifteka stavra 2 g glukoze varenjem).

U zavisnosti od vrste UH i stepena iskorištenja UH različiti su vrijednosti GI pa se namirnice grupišu kao:

1. Namirnice sa „niskim glikemijskim indeksom“, gdje je GI od 0-44. Ove namirnice ne izazivaju naglo izlučivanje insulina.

2.Namirnice sa „umjerenim glikemijskim indeksom“, gdje je GI od 45-54. Ove namirnice izazivaju umjereno lučenje insulina.

3. Namirnice sa „visokim glikemijskim indeksom“

gdje je GI preko 55. Ove namirnice izazivaju naglo

lučenje insulina. O količini ovih namirnica treba

voditi računa ili ih treba zamijeniti drugim

namirnicama iz prve grupe.

Osnovni princip ishrane je izabrati i kombinovati namirnice čijim varenjem nastaju manje količine glukoze koja ne stimulišu veliko lučenje insulina.

Najdjelotvornija je dijeta koja smanjuje lučenje insulina pojačavanjem lučenja glukagona.

Nutricionisti novijeg doba preporučuju miješanje namirnica sa koncentrovanim ugljenim hidratima i proteinima u istom obroku, jer se stimuliše lučenje digestivnih enzima suprotnog dejstva.

Problem je u tipu UH. Dozvoljeno je jesti dufte od mesa sa špagetama od integralnog brašna i sl. Znači prihvatljive su kombinacije sa umjerenom količinom nerafinisanih ugljenih hidrata.

Skrobne namirnice u vedoj količini nije poželjno jesti same jer izazivaju gasove i nadimanje.

Krompir, leguminoze, bijeli hljeb i sl.proizvodi od bijelog brašna u kombinaciji sa proteinima utiču na slabiju apsorpciju sastojaka, a mogu biti uzrok dijareje, opstipacije, nadutosti, gorušice, mučnine i sl.digestivnih problema.

U LGI prednost se daje namirnicama sa ugljenim hidratima u neprerađenom obliku, odnosno sa vedom količinom biljnih vlakana, kao što je:

- vode, zeleno mahunasto povrde i

- suvo mahunasto povrde, lisnato, plodovito i

- drugo povrde,

-integralna žita i drugi proizvodi.

Ove namirnice treba obavezno kombinovati sa drugim namirnicama, koje ne utiču na nivo glukoze u krvi, kao što su:

-meso, riba (naročito plava),

-posna mesa (durede, živinsko bez kože) i

-posniji dijelovi crvenog mesa (dijelovi buta,

pledke, leđa).

Bjelance jajeta;

Kiselo-mliječni proizvodi, mlijeko i mliječni proizvodi (sa manjim sadržajem mliječne masti); tofu-sojin sir;

Masti: biljna ulja, riblje ulje, soft margarin i zamjene, jezgrasto vode, masline, sjemenke, klice);

Crno vino prije svega zbog sadržaja bioflavonoida, a zatim bijelo vino (poslije obroka sa proteinima i lipidima može biti korisno za usporavanje ateroskleroze);

Najbolje je suvo crno vino koje sadrži manje šedera.

Žestoka alkoholna pida 1 čašica dnevno je korisna;

Voda, niskomineralne vode-mineralizovane minera

sa manje Na, bezalkoholni napici bez šedera ili sa

vještačkim zaslađivačima male

energetske vrijednosti;

Začini; 2 kafe sa kofeinom dnevno bez šedera;

Važni sastojci ishrane su namirnice koje obezbjeđuju dovoljno vitamina:

-A,C i E, β-karoten i selen kao antioksidanse i

-hrom i vitamine B-grupe koji su važni za pravilan

metabolizam UH.

Pored pravilng izbora namirnica za LGI treba još: primijeniti pravilnu kombinaciju namirnica po obrocima dnevnog unosa kako ne bi došlo do lučenja insulina.

Integralne namirnice koje su zastupljene u LGI dijetama se kombinuju sa namirnicama koje sadrže proteine sa malo masti.

Pravilno pripremiti hranu.

Antioksidanti mogu spriječiti dejstvo slobodnih radikala na β-stanice pankreasa. Istovremeno oni sprečavaju i oksidaciju LDL holesterola.

Bioflavonoidi smanjuju ljeoljivost krvnih pločica, ometaju oksidaciju LDL holesterola, koji je štetan za KVS.

Biološki aktivni hrom se vezuje za insulin i skoro utrostručuje njegovo djelovanje, oksidaciju glukoze do CO2.

Hrom se nalazi u brokulama, integralnim žitima, pšeničnim pahuljicama, pivu, pivskom kvascu, koštunjavim poldovima, gljivama.

Začini koji se koriste u kontroli šederne bolesti:

- curry-za skidanje šedera koristi se prah.

- Aktivni sastojak je dijetno vlakno galaktmanan, koji se vezuje za žučne kiseline i time smanjuje holesterol.

Cimet-poboljšava aktivnost insulina u vrlo maloj količini;

Karanfilid, kurkuma i lorber.

Kombinacije 3 slatka i 1 slanog začina (cimet, karanfilid, lorber, kurkuma) utiče na rad pankreas i podstiče lučenje insulina.

PREPORUČENI DNEVNI ENERGETSKI UNOS PO OBROCIMA

Obrok Učešće u ukupnim energetskim potrebama (%)

Doručak 35-40

Užina 1 5-10

Ručak 25-30

Užina 2 5-10

večera 20-25

PREPORUKE ZA ISHRANU OBOLJELIH OD DIJABETESA

Sastojci Preporuke

Ugljeni hidrati 55-69% dnevnog energetskog unosa Umjeren unos rafinisanih ugljenih hidrata može biti prihvatljiv

Proteini 10-20% dnevnog energetskog unosa Odrasli 0,8g/kg tjelesne mase

Masti <30% dnevnog energetskog unosa

Holesterol <300mg/dan

Dijetna vlakna >25g/1000kcal maksimalno 50g/dan

Prioriteti postavljenih ciljeva dijetoterapije

dijabetesa zavise od oblika dijabetesa.

Kod dijabetesa tip 2 prioritet dijetoterapije je

redukcija tjelesne težine (80% gojazno).

Kod dijabetesa tip 1 osnovni cilj je obezbjeđenje

dovoljno energije simultano sa nivoom insulina u

krvi.

Obroci i fizička aktivnost usklađuju se sa dozom

insulina

OSTVARIVANJE CILJEVA DIJETOTERAPIJE KOD DIJABETESA

Strategija Dijabetes tip 2 Dijabetes tip 1

Smanjiti unos kalorija

Da

Ne

Povedati broj obroka u toku dana

Ne uvijek Obavezno

Tačno odrediti vrijeme obroka

Nije obavezno Obavezno

Ograničiti unos kalorija, masti, ugljenih hidrata i proteina

Nije obavezno Veoma važno

Strategija Dijabetes tip 2 Dijabetes tip 1

Planirati dodatni unos pri fizičkom vježbanju

Ne Obavezno

Upotreba dodatne hrane za sprečavanje hipoglikemije

Uglavnom ne Važno

Tokom infekcije dodati manje odroke ili glukozu zbog sprečavanja ketoze

Ne, rezistentni na ketozu

Važno

GLIKEMIJSKI INDEKS RAZLIČITIH NAMIRNICA

Namirnice Glikemijski indeks (GI)

Glukoza 100

Sladoled 87

Riža 81

Banana 76

Med 73

Bijeli hljeb 70

Krompir pre 70

Namirnice Glikemijski indeks (GI)

Integralni hljeb 69

Narandža 62

Tjestenina od bijelog brašna 59

Jabuka 52

Čokolada 49

Boranija 48

Pasulj 42