GJUHA NË VEPRËN LETRARE TË ERNEST KOLIQIT · këtu veprat: “Gjuha e Nolit në veprat e tij origjinale” të Fatmir Agalliut, “Gjuha e Jakov Xoxës – veçori leksiko-semantike

1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

Gjuhësi

GJUHA NË VEPRËN LETRARE TË ERNEST KOLIQIT

Paraqitur nga Ma. Aseda Behari

për mbrojtjen e gradës “Doktor”

DISERTANTE UDHËHEQËS SHKENCOR

Ma. Aseda BEHARI Prof. dr. Tefë TOPALLI

Tiranë, 2018

2

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

Disertacion Paraqitur nga Ma. Aseda BEHARI

(Për mbrojtjen e gradës “Doktor i Shkencave”)

GJUHA NË VEPRËN LETRARE TË ERNEST KOLIQIT

Specialiteti: Gjuhësi

Disertante: Udhëheqës shkencor: Ma. Aseda BEHARI Prof. dr. Tefë TOPALLI

KOMISIONI

1. ________________________________________ Kryetar

2. ________________________________________ Oponent

3. ________________________________________ Oponent

4. ________________________________________ Anëtar

5. _________________________________________ Anëtar

Tiranë, më ______________

3

Kur në heshtje e në vetmí e rreshkë shpirtin t’onë eti i mrekullueshëm i poezís, për t’a shuem, i a hŷjmë leximit të krijesavet të mdhaja letrare.

Ernest Koliqi1

1Muhametaj, Enver. Mendimi letrar shqiptar 1939-1944. (Koliqi, Ernest. Fishta, interpret i shpirtit shqiptar, Tiranë, 2008, f. 344.)

PASQYRA E LËNDËS

PARATHËNIE ......................................................................................................................... VII

PËRSHKRIMI I PËRMBAJTJES SË KAPITUJVE ............................................................IX

SHPJEGIME TERMINOLOGJIKE PËR PUNIMIN ....................................................... XIII

QËLLIMI DHE METODA E PUNËS ................................................................................. XV

TABELA E SHKURTIMEVE KRYESORE ............................................................XVI

KREU I PARË JETA DHE VEPRIMTARIA LETRARE E ERNEST KOLIQIT ..........17

1.1 Të dhëna biografike ............................................................................................... 17

1.2 Veprimtaria letrare ................................................................................................. 18

1.3 Në të mirë të arsimit shqiptar ................................................................................ 21

1.4 Ndihmesat në publicistikë ..................................................................................... 22

1.5 Ndihmesat në fushën e përkthimit ......................................................................... 23

1.6 Prurjet në poezi ...................................................................................................... 23

1.7 Prurjet në prozë ..................................................................................................... 24

1.8 Gjendja e studimeve për krijimtarinë letrare të Ernest Koliqit ............................. 25

KREU I DYTË VEÇORI TË PËRGJITHSHME TË GJUHËS SË ERNEST KOLIQIT 29

2.1 Veçori të rrafshit fonetik ........................................................................................ 29

2.2 Veçori të rrafshit morfologjik ................................................................................ 35

2.3 Veçori të rrafshit sintaksor ..................................................................................... 38

2.4 Veçori të rrafshit leksikor ...................................................................................... 41

2.5 Veçori të drejtshkrimit e të pikësimit .................................................................... 41

KREU I TRETË VËSHTRIM MORFOSTILISTIK I VEPRËS SË E. KOLIQIT ...........44

3. 1 Mbiemri si mjet shprehës stilistik ........................................................................ 44

3.2 Përftesa me emrin .................................................................................................. 47

3.3 Përftesa me foljen .................................................................................................. 50

3.4 Përftesa me ndajfoljen ........................................................................................... 51

3.5 Përftesa me parafjalën ........................................................................................... 52

KREU I KATËRT SINTAKSA POETIKE NË KRIJIMTARINË E ERNEST KOLIQIT ....................................................................................................................................54

4.1 Sintaksa si fushë e pasur përftesash stilistike ........................................................ 54

IV

4.2 Përftesa me rendin e gjymtyrëve të fjalisë ............................................................ 56

4.3 Përftesa me rendin e përbërësve predikativë në poezi .......................................... 60

KREU I PESTË LEKSIKU SI MJET SHPREHËS NË VEPRËN E E. KOLIQIT ........65

5.1 Leksiku i huaj dhe dialektizmat ............................................................................ 65

5.1.1 Fjalë të burimit grek ....................................................................................... 65

5.1.2 Fjalë të burimit latin e roman ......................................................................... 66

5.1.3 Fjalët me burim oriental ................................................................................. 68

5.1.4 Fjalë të burimit sllav ....................................................................................... 71

5.2 Fjalë dialektore e krahinore ................................................................................... 72

5. 3 Fjalët me denduri më të lartë të përdorimit .......................................................... 75

5. 4 Fjalë të rralla ......................................................................................................... 78

5.5 Frazeologjia në veprat Ernest Koliqit .................................................................... 90

5.5.1 Njësi frazeologjike emërore ............................................................................ 91

5.5.2 Frazeologjizmat e Koliqit sipas fjalës bosht të tyre ........................................ 91

5.5.3 Njësi frazeologjike mbiemërore ..................................................................... 92

5.5.4 Njësi frazeologjike foljore .............................................................................. 93

5.5.5 Njësi frazeologjike ndajfoljore ....................................................................... 94

KREU I GJASHTË SINTAKSA .............................................................................................95

6.1 Çështje të termit: frazë, periudhë apo fjali e përbërë ............................................ 95

6.2. Frazat asindete dhe sindete me parataksë dhe hipotaksë në poezi ....................... 97

6.2.1 Me marrëdhënie këpujore ............................................................................... 97

6.2.2 Me marrëdhënie veçuese ................................................................................ 99

6.2.3 Me marrëdhënie kundërshtore ...................................................................... 100

6.2.4 Me marrëdhënie përmbyllëse ....................................................................... 101

6.3 Ndërtimi i frazave asindete dhe sindete me hipotaksë ........................................ 103

6.3.1 Me marrëdhënie ftilluese (Gr. I) ................................................................... 103

6.3.1.1 Me marrëdhënie subjektore (kryefjalore) .............................................. 103

6.3.1.2 Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kallëzuesore ... 104

6.3.1.3 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie kundrinore .................. 104

6.3.1.4 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie përcaktore .................. 106

6.3.2 Fraza me përbërës predikativë rrethanorë .................................................... 111

6.3.2.1 Me marrëdhënie shkaku ......................................................................... 111

6.3.2.2 Me marrëdhënie qëllimore ..................................................................... 112

V

6.3.2.3 Me marrëdhënie vendore ....................................................................... 114

6.3.2.4 Me marrëdhënie kohore ......................................................................... 115

6.3.2.5 Me marrëdhënie kushtore ...................................................................... 116

6.3.2.6 Me marrëdhënie lejore ........................................................................... 116

6.3.2.7 Me marrëdhënie rrjedhimore ................................................................. 116

6.3.2.8 Me marrëdhënie mënyrore ..................................................................... 117

6.3.2.9 Me marrëdhënie krahasore ..................................................................... 120

6.4 Frazat asindete dhe sindete me bashkime me parataksë në prozë ....................... 121

6.4.1 Me marrëdhënie këpujore ............................................................................. 121

6.4.2 Me marrëdhënie veçuese .............................................................................. 122

6.4.3 Me marrëdhënie kundërshtore ...................................................................... 123

6.4.4 Me marrëdhënie përmbyllëse ....................................................................... 123

6.5 Ndërtimi i frazave sindete dhe asindete me hipotaksë ........................................ 124

6.5.1 Me marrëdhënie ftilluese (Gr. I) ................................................................... 124

6.5.1.1 Me marrëdhënie subjektore (kryefjalore) .............................................. 124

6.5.1.2 Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kallëzuesore ... 126

6.5.1.3. Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kundrinore ..... 127

6.5.1.4 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie përcaktore .................. 128

6.5.2. Me marrëdhënie rrethanore (Gr. II) ............................................................. 130

6.5.2.1 Me marrëdhënie shkakore ...................................................................... 130

6.5.2.2 Me marrëdhënie vendore ....................................................................... 131

6.5.2.3 Me marrëdhënie kohore ......................................................................... 132

6.5.2.4 Me marrëdhënie qëllimore ..................................................................... 133

6.5.2.5 Me marrëdhënie lejore ........................................................................... 135

6.5.2.6 Me marrëdhënie kushtore ...................................................................... 136

6.5.2.7 Me marrëdhënie rrjedhimore ................................................................. 139

6.5.2.8 Me marrëdhënie mënyrore ..................................................................... 141

6.5.2.9 Me marrëdhënie krahasore ..................................................................... 142

PËRFUNDIME ........................................................................................................................144

BIBLIOGRAFIA .....................................................................................................................171

VI

VII

PARATHËNIE Objekt i kësaj teze është gjuha në veprën letrare të Ernest Koliqit. Duke qenë për

shkaqe politike i ndaluar edhe si shkrimtar, vepra e tij në Shqipërinë e viteve 1945–1990 ka qenë e panjohur dhe rrjedhimisht e pastudiuar si në aspektin letrar, edhe në atë gjuhësor. Vepra e tij paraqet interes të posaçëm nga ky aspekt i fundit, jo vetëm se është i pastudiuar, me përjashtim të ndonjë orvatjeje për të parë ndonjë aspekt të leksikut të veprës së tij, por edhe se u shkrua në variantin letrar verior në periudhën 1924–1969, kur kishte filluar njëfarë afrimi me variantin letrar jugor. Pikërisht për këto arsye, udhëheqësi im shkencor e pa të arsyeshme të ma sugjeronte si temë doktorate.

Ndërmarrja e një pune të tillë qe një sfidë e vështirë. Na u desh, së pari, të shqyrtojmë me hollësi studimet gjuhësore ekzistuese për veprat e shkrimtarëve të tjerë, duke përfshirë këtu veprat: “Gjuha e Nolit në veprat e tij origjinale” të Fatmir Agalliut, “Gjuha e Jakov Xoxës – veçori leksiko-semantike dhe stilistike” dhe “Gjergj Fishta – Gjuha dhe stili” (I, II) të Shefkije Islamajt, dhe disertacionit me temë: “Gjuha e Musine Kokalarit në veprat e saj origjinale” të Mimoza Zekajt, në mënyrë që të krijonim një ide të qartë se çfarë duhet të trajtonim dhe si duhet ta trajtonim.

Së dyti, meqenëse me futjen në përdorim të kompjuterit metodat e vjetra të vjeljes me dorë të lëndës faktike ua kanë lënë vendin metodave kompjuterike, duhej siguruar versioni elektronik i veprave letrare të autorit tonë. Por, kur botuesi i Koliqit ngurroi të na jepte kopjen elektronike të veprës së tij, u detyruam t’i skanojmë një për një dhe të bëjmë një punë të mundimshme jo vetëm për skanimin, po dhe për ndreqjen e gabimeve shkrimore të produktit të skanuar, pa folur pastaj për kohën e harxhuar për përpunimin kompjuterik të materialit elektronik të përftuar. Kjo punë na mori shumë kohë.

Vështirësia e tretë kishte të bënte me gjuhën e Koliqit. Njohja e gjuhës së tij nga programi i skanimit dhe i konkordancave qe e vështirë për shkak të zanoreve hundore dhe të shenjave të tjera diakritike dhe kjo na hëngri shumë kohë fizike për të ndrequr me dorë gabimet si dhe për të kryer operacione të shumta kompjuterike. Njohja me gjuhën e Koliqit qe mjaft e vështirë edhe për mua, së pari, sepse areali gjuhësor imi është larg atij të autorit; dhe, së dyti, koha kur shkroi autori dhe orvatjet e tij brenda e jashtë Shqipërisë kishin ndikuar drejtpërdrejt në gjuhën e tij.

Megjithatë, me punë këmbëngulëse dhe me ndihmën e pakursyer të prof. dr. Rami Memushajt, që më siguroi programet kompjuterike të skanimit e të konkordancave dhe më mësoi si t’i përdorja ato, por edhe të prof. as. Anila Kananajt, që me shumë dashamirësi më ofroi ndihmën e saj për analizën e këtyre të dhënave me këtë program, arrita të kisha përpara gjithë bazën e nevojshme teorike e faktike për hartimin e punimit: korpusin elektronik të veprës së Koliqit. Duke u mbështetur në këtë korpus elektronik, mund të gjejmë me anë të programit të konkordancave frekuencën e shfaqjes së çdo fjalëforme si dhe të gjitha kontekstet e përdorimit të saj në pak minuta, gjë që, po të bëhej manualisht, nuk do të na jepte rezultate të sakta. Megjithatë, në asnjë moment nuk jemi

VIII

shkëputur nga librat fizikë, për të bërë verifikimet e duhura, kur ka qenë nevoja e për t’i hetuar deri në fund dukuritë gjuhësore.

Objekt i analizës sonë janë bërë të gjashtë vëllimet e botuara prej Shtëpisë Botuese “Faik Konica” në Prishtinë, përkatësisht: vëllimi i parë, që përfshin poezinë e Koliqit; vëllimi i dytë që përfshin prozën tregimet, novelat dhe dramën e tij; vëllimi i tretë, romani “Shija e bukës mbrume”; vëllimi i katërt që përfshin studimet letrare, të botuara italisht me titullin “Saggi di Letteratura Albanese”; vëllimi i pestë “Syzime letrare”, që përmban kritikat letrare të botuara në revistën “Shejzat”, por edhe në periodikun e kohës në Tiranë; dhe vëllimi i gjashtë “Palci ethnik arbnuer”, që përfshin shkrimet publicistike të shkrimtarit, të botuara në revistën e lartpërmendur, por edhe në revista të viteve 30-40 në Tiranë dhe më vonë edhe në mërgim.

Natyrisht, studimi i gjuhës së autorit është një temë e gjerë për një punim doktorate. Pas diskutimesh konstruktive me udhëheqësin tim, u bindëm që duhet të përqendrohesha në aspektin sintaksor të gjuhës së Koliqit, por duke mos lënë pa trajtuar edhe aspektet e tjera: fonetik, leksikor e morfologjik.Gjithashtu, e përcaktuam që në fillim që studimi të ishte vërtet studim i veçorive të gjuhës së autorit, jo një vështrim historik mbi çështjet e lartpërmendura.

Kjo tezë doktorate përmban 6 kapituj, përfundimet shqip e anglisht dhe mbyllet me bibliografinë e burimeve të shfrytëzuara. Me përjashtim të kreut të parë, që përmban të dhëna për jetën dhe veprën e Ernest Koliqit, kapitujt e tjerë merren me veçoritë e gjuhës së Koliqit në planin sintaksor, stilistik, morfologjik e fonetik. Kemi përgatitur edhe një fjalorth të gjuhës së Ernest Koliqit, me fjalë të cilat nuk gjenden në fjalorët normativë të gjuhës shqipe.

Në mbyllje, dua të shpreh që ky studim modest nuk do të mund të realizohej pa ndihmën dhe kujdesin e vazhdueshëm të profesorëve të mi të Departamentit të Gjuhës Shqipe që më kanë dhënë mësim në programin Master Shkencor; po ashtu, edhe të prof. as Anila Kananajt, që gjeti kohë të më ndihmonte me këshillat dhe ekspertizën e saj. Një falënderim të veçantë edhe për përgjegjësin e Departamentit të Gjuhës, prof. dr. Dhimitri Bellon, që më ka mirëpritur sa herë i jam drejtuar. Të gjithë këta i falënderoj thellësisht nga zemra dhe u jam mirënjohëse për jetë.

Falënderoj familjen time të mrekullueshme, të madhen e të voglën, të prindërve që lashë, por edhe të atyre që gjeta, për përkushtimin dhe kujdesin e vazhdueshëm për ta shpënë përpara këtë mision sa të bukur aq edhe të vështirë.

Tiranë, maj 2018

IX

PËRSHKRIMI I PËRMBAJTJES SË KAPITUJVE

Studimi “Gjuha në veprat e Ernest Koliqit – prozë dhe poezi” përbëhet nga gjashtë kapituj. Kapitulli i parë është një paraqitje e shpejtë e jetës dhe e veprimtarisë letrare të shkrimtarit Ernest Koliqi. Në të trajtohet: jeta e Ernest Koliqit, veprimtaria e tij letrare, kontributi i dhënë: në arsimin shqiptar, në publicistikë, në përkthime, në poezi dhe në prozë; si dhe parashtrohet gjendja aktuale e studimeve mbi krijimtarinë e këtij shkrimtari të shquar. Shënimet biografike të këtij kapitulli janë hartuar duke u mbështetur në literaturën e botuar për autorin në “Vepra 1”, por edhe në trajtimet e bëra nga studiuesit e tjerë. Ndihmesë të madhe në hartimin e këtij kreu, dha edhe vepra e Enver Muhametaj (botuar nga Qendra e Studimeve Albanologjike, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë) me temë: “Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar”. Janë paraqitur po këtu, të gjitha pseudonimet letrare me të cilat autori ynë i është drejtuar lexuesit përgjatë kohës kur krijoi. Një trajtim i kujdesshëm i është bërë çështjes së kontributit të E.Koliqit në drejtim të arsimit shqiptar, kohë kur u hodhën edhe hapa të rëndësishëm për studimin e folklorit tonë. E shohim autorin edhe si hartues dhe botues të teksteve, në bashkëpunim edhe me figura të shquara të kohës, si: P. Z. Valentini, P. B. Palaj e E. Coçi. Jemi përpjekur të bëjmë një përvijim të shpejtë, aq sa objekti na e lejonte, edhe të kontributit të dhënë në fushën e publicistikës. Një trajtim i thukët u është bërë edhe prurjeve në poezi e prozë, për ta përmbyllur kapitullin me gjendjen aktuale të studimeve mbi krijimtarinë e E. Koliqit. Kapitulli i dytë trajton në mënyrë të përgjithshme karakteristikat e shkrimtarisë së Ernest Koliqit në rrafshin: fonetik, morfologjik, sintaksor dhe atë leksikor. Në këtë kapitull, janë studiuar hap pas hapi të gjitha veçoritë fonetike të shoqëruara edhe me emërtimet përkatëse të dukurive. Veçoritë janë mbështetur me shembuj të vjelë nga krijimtaria letrare e autorit, por jo vetëm. Në jo pak raste, hetimi i tyre është bërë edhe në plan krahasimtar me poetë të tjerë veriakë, si: Ndre Mjeda, Migjeni dhe Gjergj Fishta. Në rrafshin morfologjik janë trajtuar karakteristikat më mbizotëruese të vërejtura në gjuhën e autorit, si: përdorimi korrekt/jokorrekt i emrave, trajtat e shumësit të tyre, rastet e ndërrimit të gjinisë në nurmin shumës (emrat ambigjenë), lakimi i emrave të gjinisë femërore si ata mashkullorë, grumbullimi dendur brenda vargjeve fqinje (në poezi) të emrave, mbiemrave a pjesëvë të tjera të ligjëratës, por edhe në prozë, në rastet kur një frazë ngërthen në vetvete disa mbiemra njëkohësisht të nyjshëm e të panyjshëm. Në këtë krye trajtohen edhe format e moçme përemërore: njashtu, njaj, njaq etj. Kujdes i madh është treguar me hetimin e mënyrës së formimit të kohës së ardhme: me foljen kam + pjesoren gege, por edhe si në ligjërimin bisedor: do + pjesore. Në rrafshin sintaksor, u është kushtuar vëmendje e veçantë çështjes së përdorimit pranë e pranë të kallëzuesve të përbërë, në ndërtimet: due (dua) + me bâ, por edhe due (dua)+ folje në lidhore (due të bâj). Janë hasur në këtë hulli edhe përdorimet e të dyja paskajoreve gege (analitike): për me + pjesore gege dhe me + pjesore gege në funksione të ndryshme sintaksore. Në plan krahasimtar, janë parë edhe rastet e përdorimit të

X

paskajores tjetër: për të bâ, e cila evdidentohet plot 370 herë në veprën letrare dhe joletrare të autorit. Numërimi i paskajores dytësore, siç e quante edhe studiuesi M. Domi, është bërë manualisht në opusin elektronik të autorit, duke u parë në të gjitha rrethimet kuptimore kur kjo paskajore shfaqet, prania e së cilës përforcon edhe më shumë atë që po i njëjti autor thotë: këtë paskajore e kanë të gjitha të folmet e shqipes dhe jo vetëm dialekti tosk, si është menduar ndonjëherë. Në rrafshin leksikor jemi fokusuar te prejardhjet emërore me parashtesa, prejardhje që janë formime të ndryshme nga gjedhet ekzistuese; përdorimi i parafrazimit në vend të një fjale për dhënien e një koncepti; denduria e përdorimit të homonimeve; përdorimin bashkërenditës të sinonimeve etj. Në këtë krye, një syth i shkurtër u kushtohet edhe luhatjeve mbi drejtshkrimin dhe pikësimin e autorit, sidomos rasteve, kur e njëjta fjalë, në të njëjtat rrethime, shkruhet herë me shenjën e hundorësisë e herë jo. Në kapitullin e tretë bëhet një vështrim morfostilistik i veprës letrare të E. Koliqit. Studimi fokusohet te topika që mbiemri, si mjet shprehës stilistik, zë ndaj emrit. Hetohet semantika e tij për t’u shfrytëzuar për qëllime stilistike; emërzimi i mbiemrave; sintagmat e formuara nga një emër në rrjedhore të pashquar dhe një mbiemër; mbiemra që ndjekin pas zakonisht një emër në rasën kallëzore me parafjalë të tipit dashnuer, hyjnuer; mbiemrat e përbërë me lidhje nënrenditëse, përgjithësisht të formuar nga një temë emërore dhe një temë mbiemërore, ku si element përcaktues shërben pjesa e parë, si p.sh.: vizllim-argjant, faqe-shegë, frym-ringjallse etj.

Në rastin e përdorimit të emrave me funksion stilistik u kushtohet vëmendje ndryshimeve morfostilistike te emrave që përdor Koliqi, të cilat më së shumti mund t’i kategorizojmë si ndryshime në trajtë, në rastet kur autori për qëllime stilistike përdor trajtën e shquar në vend të së pashquarës.

Koliqi përdor për qëllime stilistike edhe numrin e rasën e emrit, ndaj në këtë syth trajtohet pak më gjerë ky fenomen. Interesant vjen trajtimi që u bëhet fjalive me rasë përjashtimore, ku autori përzgjedh të përdorë rasën kallëzore në vend të asaj emërore.

Në rastin e përdorimit të foljeve, brenda të njëjtave organizime strofike, E. Koliqi mbledh pranë e pranë folje antonimike, forma foljore me kuptime të kundërta ose folje që shërbejnë për të ndërtuar antiteza me forcë të madhe shprehëse; trajtat e një kohe ose mënyre me kuptimin e trajtave të një kohe ose mënyre tjetër; përdorimi i trajtës së pjesores në vend të mbiemrit prejpjesor etj.

Në këtë kapitull, trajtohen edhe përftesat stilistike me pjesët e tjera të ligjëratës, sidomos nga ndajfolja dhe parafjala. Vëmendje me e kujdesshme i është kushtuar shtënies në përdorim të një numri të madh ndajfoljesh dialektore e të moçme, duke e pasuruar gjuhën me fjalë të kësaj klase. Mjaft interesante vijnë tek autori edhe ndërtimet e mbipërbëra ndajfoljore, në të cilat kryesojnë në përdorim ndajfoljet e mënyrës dhe të kohës.

Nga parafjalët, kemi bërë objekt studimi këtu rastet e përdorimit pa nevojë të ndonjë parafjale ose mospërdorimit, kur është e nevojshme: një procede që autori e shfrytëzon për qëllime stilistike.

Në kapitullin e katërt, të quajtur “Sintaksa poetike në krijimtarinë e Ernest Koliqit”, çështjet e trajtuara i përkasin fushës së sintaksës poetike. Në të jemi marrë pikërisht me dukuritë sintaksore, duke trajtuar në sytha të veçantë gjymtyrët e fjalisë, rendin sintaksor të përbërësve, tipat kryesorë të fjalive, mjetet lidhëse të tyre etj.

Duke pasur parasysh faktin që nuk janë të pakta fjalitë eliptike në veprën poetike të E. Koliqit, janë studiuar me hollësi rastet kur elipsa shoqërohet me retiçencën,

XI

ndërprerjen e qëllimshme të ligjërimit, me të cilën shkrimtari do t’i lërë fushë fantazisë së lexuesit. Në këtë hulli janë evidentuar 200 raste të përdorimit të retiçencës si përftesë stilistike.

Studimi është përqendruar edhe te përsëritja e organizuar dhe e vijëzuar e autorit: përdorimit dendur të polisindetit, rrimarrjes brenda të njëjtit varg, rasteve të ngarkimit me parantezën.

Sa i takon rendit sintaksor, janë bërë objekt studimi këtu rastet kur kryefjala nuk i prin kallëzuesit, kallëzuesi nuk i prin kallëzuesorit, kundrinës dhe rrethanorit; ndajfolja nuk ndjek foljen, mbiemri nuk ndjek emrin; në rastin e kallëzuesit emëror këpuja “jam” nuk i prin gjymtyrës emërore, në rastin e kallëzuesit të përbërë ndihmësja nuk i prin pjesores etj., pra rastet kur kemi një përmbysje të rendit sintaksor.

Në kapitullin e pestë, studiohet leksiku si mjet shprehës në veprën e E. Koliqit. Në të

bëhet një shtresëzim i leksikut dhe studiohen me hollësi: fjalët e burimit grek, të cilat i përkasin më shumë botës shtëpiake, kopshtarisë dhe jetës shoqërore; fjalët e burimit latin e roman, sidomos ato që janë tipike për autorin dhe përbëjnë veçori të gjuhës së tij; fjalët e burimit oriental, një pjesë e të cilave janë tipike për mjedisin në të cilin u edukua e jetoi shkrimtari ynë; fjalët e burimit sllav, që vijnë si rrjedhim i kontakteve me gjuhët sllave i të folmeve shqipe të trevave veriore, vende ku ai, për kohë të caktuara të jetës së tij jetoi e realizoi veprimtarinë e tij letraro-artistike. Studimit i është shtuar edhe një fjalorth krahinorizmash, me fjalë nga të gjitha fushat e jetës. Në këtë krye jemi ndalur më gjatë te leksiku vetjak i autorit, duke u përpjekur të japim edhe një fjalorth të gjuhës së autorit, me fjalë që nuk gjenden në fjalorët shpjegues të kohës. Krahas shpjegimit të kuptimit të fjalës përkatëse, janë dhënë edhe shembuj konkretë të përdorimit të tyre në fjali. Në këtë pjesë të studimit është ndjekur kjo metodë: fillimisht janë hequr nga lista fjalë të leksikut aktiv dhe format e tyre, më pas është kontrolluar çdo fjalë në fjalorët e përmendur më lart, duke bërë një përzgjedhje e kujdesshme, për të cilën na është dashur shumë kohë.

Me hartimin e këtij fjalori, mbi të gjitha, kemi dashur të shpalosim aftësinë e shkrimtarit tonë për të krijuar mbi gjedhet e shqipes.

Nga ana tjetër, janë trajtuar edhe njësitë frazeologjike gjuhësore, që përbëjnë një pasuri të ndjeshme dhe tepër interesante të leksikut të këtij autori. Është parë struktura ndërtimore e tyre dhe klasifikimi semantiko-leksikor.

Nuk cekëm në këtë përshkrim edhe rëndësinë që i kemi kushtuar përdorimit të pjesëve të ligjëratës. Kemi hartuar tabelat përmbledhëse me fjalët që përdoren me dendur prej E. Koliqit, duke i klasifikuar në bazë të klasave të fjalëve: emra me mbi 700 paraqitje, folje me mbi 700 paraqitje, mbiemra me mbi 300 paraqitje, ndajfolje me mbi 800 paraqitje etj.

Në kapitullin e gjashtë dhe të fundit të këtij studimi, pas trajtimit të tipologjisë së fjalive, kemi kaluar te llojet e marrëdhënieve sintaksore që krijohen mes sifjalive të varura dhe atyre krysore. Kështu, trajtohen periudhat sindetike dhe asidentike me parataksë: me marrëdhënie shtuese, veçuese, kundërshtuese dhe përmbyllëse; periudhat asidentike dhe sidentike me hipotaksë, me përbërs predikativë ftillues: me marrëdhënie kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore dhe përcaktore; me përbërës predikativë rrethanorë: me marrëdhënie shkakore, me marrëdhënie kohore, me marrëdhënie vendore, me marrëdhënie kushtore, me marrëdhënie lejore, me marrëdhënie rrjedhimore, me marrëdhënie mënyrore dhe me marrëdhënie krahasore.

Hetimi i marrëdhënieve të këtyre frazave dhe paraqitja skematike e tyre, të sjella në përngjasim me ato të të propozuara nga gjuhëtari M. Çeliku, përbën një ndër sythat më të rëndësishëm të kësaj teze doktorale, puna me të cilin na ka marrë shumë kohë faktike.

XII

Vendosëm që përgjatë paraqitjes së modeleve ndërtimore, me lëndë nga poetika e Koliqit, ashtu edhe nga proza, të përcillnim njëkohësisht edhe skemat përkatëse strukturore, sepse në gjuhësinë e sotme bashkëkohore, ka gjuhëtarë si psikolinguisti amerikan Fodor, i cili e çmon anën e paraqitjes skematike, në përputhje me një mënyrë të menduari situativ, duke u shprehur se “forma logjike e shprehjes është në gjendje të luajë një funksion interfaqës, pasi, në trurin e njeriut ndodhet një modul specifik i aftë të udhëheqë proceset e përmbajtjes, duke shndërruar tingujt në domethënie; e mund ta bëjë këtë për relacionin e ngushtë që ka forma logjike, nga njëra anë, me sistemin e tingujve dhe, nga ana tjetër, me strukturën sintaksore të mendimit”.

Trajtimi i këtyre frazave është bërë me një mbështetje të fortë teorike, pasi në veprat origjinale të E. Koliqit gjejmë edhe shumë trajta të formave të pashtjelluara, të cilat i kemi marrë me vlerë kallëzuesie, në përputhje edhe me atë që në gramatikën tonë normative thuhet, por jo vetëm; edhe në përputhje me trajtimin që u bëhet këtyre formave në librat përkatës të M. Çelikut mbi format e pashtjelluara të foljes në gjuhën shqipe dhe T. Kelmendit në monografinë mbi funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe.

XIII

SHPJEGIME TERMINOLOGJIKE PËR PUNIMIN

Ashtu si për tabelën e shkurtimeve, sa u takon skajeve gjuhësore – sintaksore, të përdorura, duhet të shpjegohemi se kemi vënë në punë disa terma të njohur, por me shpjegimet si vijon, sipas përcaktimeve që jepen në njohuritë e lëndës “Sintaksë teorike”:

� Frazë-a, është përdorur në këtë vështrim gjuhësor të gjuhës së Ermest Koliqit kryesisht si sinonim i termit “periudhë”, që ka Gramatika normative e ASHRSH ose si term i përdorur nga gjuhëtari Minella Totoni, sinonim i njësisë “fjali e përbërë” në librat tanë shkollorë;

� Qendër e organizimit sintaksor (QOS) – janë quajtur këtu përbërësit kallëzuesorë që mund të ruajnë një kuptim të mëvetësishëm; këtu kemi përfshirë ato të quajturat “fjali kryesore” (Fjkr.) (shih edhe për këto përcaktimin); termi përdoret për herë të parë në Gramatikën e gjuhës shqipe të Akademisë së Shkencave të RSH, pjesa II (Sintaksa), Tiranë, 1997, f. 489; përbërësit predikativë që këtu emërtohen “fjali drejtuese” (Fjdr.), edhe këto me kuptim të mëvetësishëm;

� Fjali kryesore – është një term që përdoret në sintaksat tona në arsimin parauniversitar dhe në Gramatikën normative; këtu, koncepti përfshin ato njësi kallëzuesore që kanë kuptim të pavarur (të mëvetësishëm), por që tek ato nuk ka asnjë varësi sintaksore të një bërthame predikative;

� Fjali drejtuese – është koncept më i gjerë se fjalia kryesore, e më pranë analizës gjenerative, pasi ajo edhe ka në të shumtën e rasteve kuptim të mëvetësishëm, por tek ajo varet një njësi tjetër funksionale sintaksore; me këtë emërtim janë quajtur edhe fjalitë e varura me një funksion të caktuar, por që tek ata varen të tjera njësi kallëzuesore, sipas shkallëve me lidhje hipotaktike ose lineare;

� Ndërtim i drejtë – i një fraze është ai ndërtim që nis me fjali kryesore ose drejtuese dhe që vijon me njësi të nënrenditura, edhe në rasttet kur ridalin fjali drejtuese të tejra apo ato kryesore, sipas përcaktimit më sipër;

� Ndërtim i zhdrejtë – i një fraze do të merren rastet kur këto njësi me shumë përbërës predikativë, nisin me fjali të varura ose vargje të tilla fjalish dhe që ndiqen nga fjali drejtuese.

Në këto shënime po përfshijmë edhe sqarimin që skemat strukturore të frazave të vjela nga lënda letrare e veprës së Koliqit, janë ndërtuar në përngjasim me skemat e paraqitura në tekstin universitar “Sintaksë e gjuhës shqipe” (Përbërësit sintaksorë) të prof. Mehmet Çelikut, si më të thjeshta e praktike.

Ç’është më e rëndësishme, shënojmë se për gjuhën e autorëve që kanë krijuar letrësi para Luftës II Botërore, në rrafshin e studimeve sintaksore, duhet patjetër që të kemi parasysh mjaft trajtime që u janë bërë kategorive të ndryshme sintaksore funksionale, sipas gramatikave të periudhës së gjysmës së parë të shekullit XX, përndryshe, sipas gjuhëtarëve të njohur A. Xhuvani, I. D. Sheperi dhe J. Rrota. Fjala është për shtjellimin apo qëndrimin që mbahet prej tyre sa u përket predikativitetit të formave të pashtjelluara. Në vështrimin sintaksor që i është bërë këtu poetikës së Koliqit, këtyre trajtave u është njohur kallëzuesia.

Ky problem nuk ka kaluar pa vëmendje edhe prej autorëve të Gramatikës së Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, Pjesa II (Sintaksa) e vitit 1997. Qëndrimin e tyre

XIV

po e sjellim siç jepet në f. 489 – 490 të librit normativ të Sintaksës së gjuhës shqipe. Aty shkruhet: “Çështje e diskutueshme dhe me zgjidhje jo të njëjta është në sintaksë vlera e ndërtimeve me forma të pashtjelluara foljore, si: përcjellorja, paskajorja, pjesorja. (Shih edhe kreun “kallëzuesi”). Këto trajta s’i kanë të shprehura gramatikisht kategoritë e vetësë, të numrit, të mënyrës e të kohës, prandaj ka pasur dhe ka qëndrime të ndryshme lidhur me mundësinë e tyre për të qenë kallëzues, qendra organizuese fjalish. Ndërtimet me paskajoren, disa ndërtime me pjesoren, herë-herë edhe disa ndërtime me përcjelloren, në gramatikat e disa gjuhëve merren si një lloj i fjalive të varura. Kështu është vepruar edhe në traditën e mëparshme gramatikore tonën, në të cilën ato janë quajtur “fjali të varura vtë pashtjelluara”. Por, pasi nuk e zotërojnë kategorinë e modalitetit, tipari kryesor i kallëzuesish në shumë gramatika ndërtimeve me to u është mohuar vlera e fjalisë dhe merren si gjymtyrë fjalie e gjymtyrës dhe e fjalisë. Herë-herë atyre u bëhet një trajtim i ndryshëm sipas rasteve e kushteve konkrete: në raste të caktuara merren si fjali, në raste të tjera si gjymtyrë.

Duhet thënë se këto ndërtime, sipas rasteve anojnë herë nga gjymtyra, herë nga fjalia. Ato më shpesh dalin të gjymtyrëzuara si fjalia, mund të jenë të zgjeruara si ajo me kundrina e rrethanorë, ndonjëherë mund të kenë kryefjalë të shprehur të ndryshme nga ajo e foljeve drejtuese. Zakonisht bashkohen drejtpërdrejt, po ndonjëherë edhe me fjalë lidhëse ose me lidhëza. Herë-herë janë funksionalisht të njëvlefshme me fjalitë me folje në lidhore si kallëzues, të zëvendësueshme prej tyre, pra funksionalisht sinonimike me fjalitë e varura të ndrysdhe.

Për këtë arsye, ndërtime me trajtat e pashtjelluara, kur kanë kryefjalë të veçantë të shprehur, është e përligjur të merren si fjali të varura. Po ashtu, me ndonjë rezervë,kur janë mjaftësisht të zgjeruara e të zëvendësueshme, pa ndonjë vështirësi, me fjali të ndryshme të varura mund të merren si ndërtime sinonimike me këto fjali e të studiohen krahas tyre.” (f. 488-490)

Prandaj në këtë vështrim gjuhe të veprës së Koliqit, është mbajtur qëndrimi në pajtim me shpjegimet në pikën 9/10.

Gjithashtu, po shënojmë se për termin “fjali”, në sinonimi me të, janë sjellë në këtë punim edhe termat e tjerë, si:

:

XV

QËLLIMI DHE METODA E PUNËS

Qëllimi i tezës “Gjuha në veprën letrare të Ernest Koliqit” është të vëmë në dukje të gjitha rrafshet gjuhësore të variantit të Veriut, në të cilin ka krijuar shkrimtari Ernest Koliqi. Për këtë kemi ndeshur nga hulumtimi gjuhësor me të gjitha rrafshet: i tregimeve, novelave, romanit, dramës dhe sidomos poetikës së autorit.

Vështrimi kryesor ka qenë sidomos te strukturat sintaksore dhe brenda tyre, në mënyrë të veçantë, funksionet e përbërësve të frazës, në rastet kur predikativiteti shprehet nëpërmjet formave të pashtjelluara të foljes.

Për analizën e gjuhës së një shkrimtari jemi nisur te thënia e njohur se puna e çdo shkrimtari, më së pari është puna me gjuhën.

Në vështrimin e hulumtimit tonë kemi vënë së pari, shkrimtarinë e Koliqit, si shprehëse e përfaqësuese e variantit të përparuar të gegërishtes, edhe në krahasim me shkrimtarë të tjerë bashkëkohorë, si Migjeni e Fishta.

Së dyti, është synuar të dalin në pah ato variante e struktura sintaksore që janë të posaçme për Koliqin.

Së treti, në rrjedhim të kësaj, janë evidentuar mjetet e lidhjes sintaksore që përdor autori, në raport me ato të mbarë shqipes.

Së katërti, theks të veçantë dhe hapësirë më të madhe të punimit, e zënë funksionet e përbërësve predikativë me trajtat e pashtjelluara gege.

XVI

TABELA E SHKURTIMEVE KRYESORE - Fr. Fraza (periudha) - Fjdr./Fkr. Fjali drejtuese /Fjali kryesore - QOS Qendër e organizmit sintaksor - Fjvkry. Fjali e varur kryefjalore - Fjvka. Fjali e varur kallëzuesore - Fjvku. Fjali e varur kundrinore - Fjvprc. Fjali e varur përcaktore - Fjvq. Fjali e varur qëllimore - Fjvshk. Fjali e varur shkakore - Fjvko. Fjali e varur kohore - Fjvv. Fjali e varur vendore - Fjvksht. Fjali e varur kushtore - Fjvl. Fjali e varur lejore - Fjvrrj. Fjali e varur rrjedhimore - Fjvkh. Fjali e varur krahasore - Fjvmn. Fjali e varur mënyrore - m.l.s. Mjet i lidhjes sintaksore

17

KREU I PARË JETA DHE VEPRIMTARIA LETRARE E ERNEST KOLIQIT

1.1 Të dhëna biografike1 Të shkruash për një shkrimtar të madh është vështirë dhe lehtë në të njëjtën kohë, ka

thënë në një rast një kritik i huaj; është vështirë, sepse veprat që kanë hyrë në fondin e çmueshëm të kulturës kombëtare kërkojnë vlerësim të matur, ato janë njëkohësisht të ndërlikuara dhe të thjeshta dhe çdo afrim me to shikohet me kujdes; është lehtë, sepse vepra e madhe mbetet e madhe, dhe vetë dëshmon për veten, pavarësisht nga vlerësimi që i bëhet në kohë të caktuar2.

Ernest Koliqi, një ndër personalitetet më të rëndësishme të kulturës dhe të historisë shqiptare, një figurë e shumanshme: poet, romancier, eseist, përkthyes, gazetar dhe dramaturg shumë i njohur, themelues i prozës moderne shqiptare, lindi më 20 maj 1903 në Shkodër, në një familje me origjinë nga Dukagjini.

Mësimet e para i ndoqi në Kolegjin Saverian të Jezuitëve. Në vitin 1918 vijoi studimet në Itali, ku themeloi, bashkë edhe me studentë të tjerë, gazetën e përjavshme “Noi giovani” (“Ne të rinjtë”). Më 1921 u kthye ne Shkodër, ku u njoh me Kolë Thaçin, Kolë Kamsin, Lazër Shantojën, Karl Gurakuqin e të rinj të tjerë të asaj kohe.

Në konkursin që u organizua për himnin kombëtar, juria e përbërë prej Gj. Fishtës, F. Nolit, M. Frashërit dhe L. Gurakuqit e vlerësoi me vendin e parë.

Pas orvatjes së 1924-ës, vit kur u bë pjesë e Shoqërisë “Bashkimi”, u detyrua po brenda këtij viti të largohej nga Shqipëria dhe të vendosej në Jugosllavi. Aty qëndroi pesë vjet, ku u mor me mësimin e gjuhës serbo-kroate dhe shkrimin e poemthit patriotik “Kushtrimi i Skënderbeut”. Këtë poemth, i cili cilësohet nga kritika si shtysa dhe vepra e shpresave të mëdha që e shtyu shkrimtarin për të hyrë përgjithmonë në fushën e letrave, e shkroi nën nxitjen e vazhdueshme të Luigj Gurakuqit.

Në vitin 1929 botoi vëllimin “Hija e maleve” në Zarë të Kroacisë, në të cilën paraqet ngjarje të jetës malësore, por jo vetëm: edhe të asaj qytetare, duke u bazuar në frymën e Kanunit të Lekë Dukagjinit. Brenda të njëjtit vit, vendosi të kthehej në Shqipëri me novelat, që e bënë të njihej si themeluesin e novelës shqiptare. Nga viti 1930 deri më 1933 Ernest Koliqi iu kushtua arsimit, duke punuar si mësues në Vlorë e në Shkodër.

Në vitin 1932 u botua vepra e përkthyer “Poetët e Mëdhej t’Italís”, e shoqëruar me një parathënie të At Gjergj Fishtës. Vepra përfshinte përkthime të poezive të Dantes, Petrarkës, Ariostos dhe Tasos. Një vit më vonë, në 1933 botoi librin “Gjurmat e Stinve”, duke paraqitur në vjershat e tij një fytyrë të re të jetës shkodrane. Në vitin 1934 bashkëpunoi me të përkohshmen “Illyria”.

Në vitin 1935 botoi poemthin “Quattuor” (në prozë). Brenda të njëjtit vit doli nga botimi edhe libri i dytë i novelave “Tregtar flamujsh”, në të cilat spikaste pasqyrimi i jetës shkodrane edhe me hollësi psikologjike. Po në këtë vit botoi vëllimin e dytë të antologjisë “Poetët e Mëdhej t’Italís”, me poezi nga Parini, Foskolo, Manxoni e Monti. Pritej edhe vëllimi i tretë, por, veç fragmenteve të Leopardit, Carduçit, Paskolit e D’Anuncios të

1 Shënimet biografike janë hartuar duke u mbështetur në literaturën e botuar për autorin në “Vepra 1”. 2 Islamaj, Shefkije. Gjuha e Jakov Xoxës, Prishtinë, 2000, f. 21.

18

botuara në të përkohshme e fletore të asaj kohe e në vëllimin “Manuele di lingua Albanese” të P. Fulvio Cordinjanos, nuk e pa dritën e botimit. Vëllimin e dytë të kësaj vepre madhore e prezantoi albanologu Carlo Taliavani, me kritikën e bërë në të përkohshmen “Leka” prej Ndre Mjedës. Brenda këtij viti, Ernest Koliqi përktheu edhe kritika të Charles Baudelaire-t, Emil Verhaeren-it, Diego Valer-it dhe Enrico Grass-it.

Në vitin 1937 mbrojti studimet universitare të doktoratës në Padovë me tezën “Epica popolare Albanese” (Epika popullore shqiptare), që u vlerësua dhe u prit mjaft mirë prej albanologëve Nobert Jokl e Maksimilian Lamberc. Jo vetëm këta, por edhe një sërë studiuesish të tjerë të albanologjisë shprehën konsiderata të larta për këtë punim.

Në vitin 1939, Ernest Koliqi u emërua Ministër i Arsimit, duke vendosur një themel të rëndësishëm në drejtim të këtij të fundit. Në vitin 1940, ai organizoi në Tiranë një Kongres të Studimeve shqiptare, ku morën pjesë albanologë të shquar botërorë. Për të folur mbi rëndësinë e këtij kongresi dhe dobinë që solli, mjaft të risjellim në vëmendje të lexuesit që prej këtij Kongresi lindi Instituti i studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, ku do të vijohej botimi i teksteve që do të cekim edhe pak më poshtë.

Në vitin 1942 u martua me Vangjelija Vuçanin, me të cilën pati dy fëmijë: Markon dhe Elisabetën. Gjatë viteve në vijim, autorit nuk i shteruan energjitë për të sjellë vepra edhe më të mëdha. Kjo situatë vazhdoi deri në 4 maj të 1969-ës, kur e shoqja iu nda nga jeta. Hidhërimi mbase shpejtoi edhe humbjen e shkrimtarit: më 15 janar Ernest Koliqi ndërroi jetë krejt papritur, në gjysmëmoshën e jetës së tij, vetëm 66 vjeç, por duke na lënë pas një krijimtari mjaft të pasur.

Pjesën më të madhe të veprimtarisë së vet letrare Ernest Koliqi e zhvilloi jashtë Shqipërisë, në Itali, sepse arsyet politike e detyruan të largohej prej vendlindjes. Kështu, veprimtaria e tij letrare i pati fillesat më 1924, kur ai botoi në mërgim, i nxitur edhe prej Luigj Gurakuqit, poemthin patriotik “Kushtrimi i Skënderbeut”; pas vitit 1944 ai e vijoi krijimtarinë jashtë Shqipërisë për ta mbyllur jashtë atdheut derisa mbylli sytë.

Vlerësimin më të goditur për të e pat bërë në vitin 1963 Karl Gurakuqi, i cili shkruan: “Nuk janë shum shkrimtarët t´onë, emni i të cilvet të njifët aq mirë në shtresat letrare shqipe sá ai i Koliqit; të pakët janë atá, prodhimet e të cilvet të kenë marrë aq hapt në çdo kând të Shqipnís, sá ato qi emnin e tij në çfaqje kulturore gjithëfarësh, në botime nëpër fletore e revista të ndryshme, disá prej të cilavet themelue dhe mbajt prej tij vetë, në botime veprash qi janë të pacaktueme të zánë nji vend të dukshëm, dashtas e padashtas, në historín e letrave t´ona.”1 Këto fjalë janë më se të mjaftueshme për të karakterizuar jetën e vrullshme dhe veprimtarinë e pasur letrare të këtij personaliteti të letrave shqipe.

1.2 Veprimtaria letrare

Krijimtaria letrare e Ernest Koliqit nuk u kufizua vetëm në një gjini. Ai shkroi edhe prozë, edhe poezi, por kjo e fundit zë vetëm një të pestën e krijimtarisë së tij.

Studiuesja Emine Sadiku, duke folur për natyrën e veprave letrare, thotë: “Krijimi letrar është një botë e rikrijuar me fjalë sipas vizioneve, imazheve, përshtypjeve të botës reale... Bota e krijuar në një vepër letrare ka ngjyra më të feksura nga ajo që na rrethon, është më sugjestive. Ky ndryshim dhe sugjestion reakizohet me fjalë dhe gjuhë.”2 Kjo cilësi që përmend autorja të shfaqet kur lexon qoftë edhe pakëz nga krijimtaria e lënë pas prej shkrimtarit tonë. Qartazi shpaloset me një gjuhë të thjeshtë e një stil të përkorë,

1 Gurakuqi, Karl. Shêjzat, Vj. VII, 1963, nr. 5-8, f. 163. 2 Sadiku, Emine. Kadareja – Ky stilist i madh, Tiranë, 2000, f. 5.

19

brenga e largimit prej atdheut, duke e pasqyruar edhe në krijimet e veta: ashtu si Sadiku thotë, mbi përshtypjet e botës reale.

Në paraqitjen që ai bën për veprën “Shija e bukes mbrûme”, ndër rreshta na njeh edhe me pikëllimin e tij të derdhur në një dramë këtë radhë: “Ky tregim parashtron edhe përpiqet imtisht të hulumtoje dramin shpirtnuer të nji të riut shqiptar flakrue jashta atdheut nga pasojat e së dytës luftë botnore.”1

Vetëm në një fjali na shfaqet hapur përfytyrimi që ka autori ynë për botën që na rrethon dhe pasojat që kjo botë lë te ne: dramin shpirtnuer, nji të riut shqiptar, flakrue jashta atdheut, nga pasojat... Nëse e flakëron jashtë atdheut të riun, duke i shkaktuar një dramë shpirtërore të madhe, nuk bën gjë tjetër veçse i shkakton edhe vetë atdheut një dramë më të madhe shpirtërore: atë të varfërimit dhe të plakjes. Ai “endet nëpër vende të hueja në kërkesë të njâj caku ku me rindërtue jetën e vet të prishun e të rrënueme. Jeta e secilit të mërguem përfshîn në vetvete nji dram të veçantë. Ky dram mund të jét plot rrethâna të ndërlikueme për sa i përket ngjarjeve të jashtëme e shumë i fillëm shpirtnisht; edhe anasjelltas.”2 Pra, autori në heshtje pranon se drama e secilit prej nesh, zë fill në atë që ai e quan “zhdrivillimin e ndiesive të mbrêndëshme”3, por e ndikuar më së shumti nga faktorët e jashtëm.

Sipas Robert Elsit, “kjo vepër me 173 faqe ringjall temën e mallit për atdheun që ndjenin mërgimtarët shqiptarë në Shtetet e Bashkuara. Ky roman, me nëntekste të qarta politike, pothuaj nuk njihej fare në Shqipëri gjatë diktaturës”4.

Vepra e Koliqit, për arsye politike, mbeti pothuajse e panjohur për lexuesin shqiptar dhe fare e panjohur nga studentët dhe studiuesit e letërsisë sonë. Vetëm pas ndryshimeve demokratike në vend, vështrimi i studiuesve u kthye edhe nga ky autor i harruar. Studiuesi Enver Muhametaj, në veprën e tij “Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar”, thekson se Ernest Koliqi është cilësuar si një ‘personalitet i shumanshëm dhe shumëfish i rëndësishëm i kulturës sonë... të shekullit XX”5.

Ernest Koliqi është vlerësuar edhe për ndihmesën e dhënë prej tij në lëvrimin dhe pasurimin e gjuhës shqipe. Lidhur me këtë, studiuesi Valter Memisha, shkruan: “Në fillim mund të tërheqim vëmendjen për një dikotomi trajtimi: Ernest Koliqi për gjuhën shqipe dhe gjuha e veprës së Ernest Koliqit. Ky personalitet ecën në hullinë e rilindësve të mëdhenj për të evokuar e lartësuar lashtësinë dhe shenjën më të patjetërsueshme të etnitetit dhe identitetit të shqiptarëve, gjuhën amtare. Ai shkroi poezinë "Gjuha shqipe", siç bënë Naimi, Mjeda, Fishta, Poradeci, Kuteli. Shqipja për të është “gjuhë e folun për trimij pranvera..., gjuhë e folun nçbotë ende ferishte”, është gjuhë që “lshon amë ilire nçgoje agimesh sçvjetra” dhe që “prej gojve arbnore” nuk u hoq, është gjuha që “tok na mbajti ndër pushtime tçhueja dhe “zanin na e dridhç me nji kreni tçpashoqe.”6.

Por Koliqi nuk qe vetëm prozator e poet; ai lëvroi edhe fusha të tjera, pa folur për veprimtarinë në fushën e arsimit, që kulmoi me hapjen e shkollave shqipe në Kosovë gjatë viteve të pushtimit fashist. Vlerat e tij si estet dhe sociolog janë vënë në dukje nga Ndriçim Kulla, i cili shkruan: “Kur gjendet në rolin e sociologut, mendimtari Ernest Koliqi shpreh shqetësimet e tij për problemet e mëdha të ndërtimit të shoqërisë shqiptare dhe të ndërtimit e të zhvillimit të vendit. E më tej, me stilin e sociologut bashkëkohor dhe të

1 Koliqi, Ernest. Vepra 3, Prishtinë, 2003, f. 7. 2 Koliqi, Ernest. Vepra 3, Prishtinë, 2003, f.7. 3 Po ai, po aty. 4 Elsie, Robert. Letërsia shqipe, Tiranë, 2006, f. 147. 5 Muhametaj, Enver. Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar, Tiranë, 2008, f. 16. 6 Memisha, Valter. Vëzhgime leksiko-semantike në veprën e E. Koliqit, në Studime për fjalën shqipe, 2, Tiranë, 2014.

20

njerëzve të ditur të kohërave të ndryshme, ai shpreh idetë e tij për rrugët që të çojnë te zhvillimi dhe qytetërimi që aspirojnë shqiptarët.”1

Vepra e këtij personaliteti të shumanshëm u botua më në fund në gjashtë vëllime në Prishtinë me rastin e 100 vjetorit të lindjes së tij nga shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë. H. Hasani në parathënien e botimit të parë thotë: “Botimi i plotë i veprës së Ernest Koliqit po bëhet pikërisht në Kosovë, të cilën e deshi shumë dhe bëri edhe më shumë për të.”2

Vëllimi i parë përmban poezinë në mënyrë kronologjike, siç është botuar në vëllimet poetike: “Kushtrimi i Skanderbeut” 1924, “Gjurmat e stinve” 1933, “Kangjelet e Rilindjes”, 1959, “Symfonija e shqypevet” 1970, si dhe vjershat e botuara në periodikun letrar të viteve ‘30–‘40 në Shqipëri, si dhe në mërgim gjatë viteve ‘50–’70.

Vëllimi i dytë përmban tregimet, novelat dhe dramat e përmbledhjeve: “Hija e maleve” 1929, “Tregtar Flamujsh” 1935, “Pasqyrat e Narçizit” 1963, si dhe dramat “Rrajet lëvizin” dhe “Takimi i orës 9 të mbramjes” të botuara në revistën “Shêjzat”;

Vëllimi i tretë përmban romanin “Shija e bukës mbrûme”; Vëllimi i katërt përmban studimet letrare, botuar në gjuhën italiane në librin “Saggi

di Letteratura Albanese” (Kontribut për letërsinë shqipe) 1972. Vëllimi i pestë “Syzime letrare” (titull i redaksisë) përmban kritikat letrare të botuara

(autorë dhe vepra) kryesisht në “Shêjzat”, por edhe në revista të viteve ‘30–‘40 në Tiranë si dhe ato në gjuhën italiane dhe dorëshkrimet që mbetën të pabotuara;

Vëllimi i gjashtë, “Palci ethnik arbnuer” (titulli i redaksisë), përmban kryesisht shkrimet publicistike të shkrimtarit të botuara në revistën e lartpërmendur, por edhe në revista të viteve ‘30–‘40 në Tiranë dhe më vonë edhe në mërgim, si në Itali, ShBA, Francë etj.3

Duke vlerësuar punën e madhe të bërë nga botuesi H. Hasani, në bashkëpunim edhe me dr. Petro Vuçanin e dr. Marko Koliqin, për mbledhjen dhe botimin e plotë të krijimtarisë së Ernest Koliqit, lejohemi të bëjmë edhe një kritikë për lënien jashtë të përkthimit të titulluar “Poetët e Mëdhej t’Italisë”4, në të cilin autori ka përkthyer poezi të autorëve të shquar italianë, si: Parini, Foscolo, Manzoni e Monti. Pavarësisht se libri gjendet edhe si botim më vete, mendojmë se ai duhej riparë e i duhej shtuar kolanës, në brendi të ndonjërit prej vëllimeve ose si një vepër e shtatë.

Është e rëndësishme të theksojmë që krijimtarinë e tij letrare ai e ka botuar, duke përdorur pseudonime të ndryshme, të cilat, të evidentuara edhe në librin “Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar” të autorit Enver Muhametaj5, janë:

Burizani = Ernest Koliqi – shkroi në “Liria Kombëtare” (Gjenevë)6; Erkol = Ernest Koliqi – shkroi në “Illyria” (1943), “Shkëndija” (T.1944) etj;7 E. K. =Ernest Koliqi – shkroi në rev. “Leka” (Shk. 1932)8 (shkroi edhe në fund të

parathënies së vëllimit me poezi “Gjurmët e stinëve”, 1933, f. XVI etj.);

1 Kulla, Ndriçim. Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945, 2003, f.673. 2 Koliqi, Ernest. Vepra 1, Prishtinë, 2003, f. 7. 3 Po ai, po aty, f. 8. 4 Sjellim në kujtesë që autori sjell një tjetër titull analog edhe për poetët shqiptarë. Kritika letrare: Tre poetët e mdhaj t’Shqipnis. 5 Muhametaj, Enver. Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar, Tiranë, 2008, f.203 – 204. 6 Daka, Palokë. Fjalor pseudonimesh (1743-1944), Tiranë, 1998, f.22. 7 Po ai, po aty, f. 203. 8 Po ai, po aty, f. 34.

21

e. k.1 = Ernest Koliqi. – përdori këtë pseudonim te: “Kronikë kulturore. “Lahuta e Malcis” (“Shêjzat”, 1958, nr.1, f.27 etj.;

Hilushi = Ernest Koliqi. – Ernest Koliqi. – Ka përdorur këtë pseudonim në shkrimin “Darka kremtore për nder të “Shêjzavet” (“Shêjzat”, 1967, nr. 1 – 4, f. 123); Rozolin Petrota, pishtar i traditës nga Hilushi/ “Shêjzat”, 1969, nr. 7 – 9, f. 283 etj.;

Hilushi si pseudonim i Ernest Koliqit përdoret shpesh nën tituj e rubrikave: “Shkoqitje e pleqnime nga Hilushi”, në shkrimet: “Tradita e kultura” (“Shêjzat”, 1966, nr. 5 – 6, f.145; në “Fjala qet fjalën”, nga Hilushi. (“Shêjzat”, 1965, nr. 7 – 8, f. 217); në “Mendime të shkarravituna”, nga Hilushi. (“Shêjzat”, 1973, nr. 1 – 4, f. 3); në: “Bisedime të lira”, nga Hilushi (“Shêjzat, 1971, nr. 4 – 6, etj.; H. V. = Ernest Koliqi – E ka përdorur këtë pseudonim te shkrimi: “Çajupi e Mjedja

në qindvjetorin e lindjes”, “Shêjzat”, 1966, nr. 3 – 4, f. 83.; K. = Ernest Koliqi. – E ka përdorur këtë pseudonim në shkrimin “I nuovi poeti italo-

albanesi”, “Shêjzat”, Romë, 1973, nr. 1 – 3, f. 62.; Le Jeun Clairon = Ernest Koliqi – Shkroi në shtypin e viteve ‘202; Scodrensis = Ernest Koliqi. – E ka përdorur këtë pseudonim në shkrimin: “Prof. Krist

Maloki vdiq”, “Shêjzat”, 1973, nr. 5 – 8, f. 149 etj.; Xixat e “Shêjzavet” = Ernest Koliqi. – E ka përdorur këtë pseudonim te shkrimi:

“Gjuha shqipe”, “Shêjzat”, 1958, nr. 9 – 10, f. 289.; Xhixhat e “Shêjzave” = Ernest Koliqi. E ka përdorur këtë pseudonim në shkrimin:

“E bukura e Dheut”, “Shêjzat”, 1958, nr. 1 – 2, f. 1 etj. Opusi i plotë letrar na paraqitet tani së fundmi i botuar nga Shtepia Botuese “Faik

Konica”, Prishtinë, në 6 vëllime, me rastin e 100 vjetorit të lindjes së autorit tonë.

1.3 Në të mirë të arsimit shqiptar

Kontributi i parë i Koliqit në arsimin shqiptar përkon me vitet 1930–1933, kur punoi si mësues në Vlorë e në Shkodër. Në vitin 1939, pas marrjes së gradës doktor në Padova, ai u emërua Ministër i Arsimit. Ky vit shënoi një kthesë të rëndësishme në të mirë të Arsimit, pasi shkrimtari mblodhi rreth vetes shkrimtarët dhe studiuesit më të njohur e filloi botimin e librave për shkollat unike e të mesme.

Po në të njëjtin vit, ai u emërua titullar i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Universitetin e Romës.

Ernest Koliqi dha një kontribut të çmuar në këtë fushë. Me ardhjen e tij në drejtim të arsimit, “Visaret e kombit” nga tri vëllime shkuan në 14 vëllime, duke hedhur hapat më të rëndësishëm në drejtim të studimit të folklorit shqiptar. Por pa diskutim, kontributi më i rëndësishëm i tij është ai i hartimit dhe botimeve të teksteve: më 1940, pas krijimit të Institutit të Studimeve Shqiptare me qendër në Tiranë, ku filloi botimi i vëllimeve të mëdha Studime e Tekste, me bashkëpunimin e figurave të shquara, si: P. Z. Valentini, P. B. Palaj e E. Coçi.

Gjatë viteve 1941–1942, si titullar i Arsimit, ai dërgoi në Kosovë 200 mësues dhe mësuese, duke bërë të mundur hapjen e një numri shkollash fillore dhe të mesme. Rexhep Krasniqi, dikur në Shêjzat, Vj. XVIII, nr. 1-10, faqe 8-11, shkruante “ma në fund, erdhi

1 Me përjashtim të tri pseudonimeve të para dhe pseudonimit “Le jeun clarion”, të shënuar më poshtë, të gjitha pseudonimet e tjera janë identifikuar prej autorit të këtij studimi. Kjo është arsyeja që ai nuk e citon autorin e të vetmit “Fjalor pseudonimesh” që kemi deri më sot. 2Citim sipas autorit: Shih: “Fj. pseudo.”, burim i cituar, f. 65.

22

çasti historik i hapjes së Shkollës së parë të plotë të mesme në gjuhën shqipe, që u realizua më 12 Dhjetor 1941”.1

Në vitin 1942, Ernest Koliqi u emërua kryetar i Institutit të Studimeve Shqiptare dhe bashkëpunoi ngushtë me Mustafa M. Krujën, Asdrenin, Karl Gurakuqin, Ali Asllanin, Lasgush Poradecin, Karl Gurakuqin, Ismet Toton etj. Meritat e Koliqit në arsim bënë që më 1957 Presidenti i Republikës së Italisë të dekretonte kthimin e Katedrës së Gjuhës e Letrësisë shqipe në Institut të Studimeve Shqiptare.

1.4 Ndihmesat në publicistikë

Ernest Koliqi ka dhënë një kontribut të vyer në fushën e publicistikës. Fillesat e këtij lloji shkrimi i gjejmë që më 1923, kur, bashkë me A. Harapin dhe N. Topallin, themeloi fletoren “Ora e Malevet”. Fillimet e Koliqit si kritik letrar i gjejmë në shënime, rubrika të shkurtra, njoftime për shfaqje teatrore, për personalitete, ngjarje e vepra në organin “Ora e Maleve”. Ato filluan të marrin një formë më shprehëse sidomos në një fjalë të mbajtur si konferencë më 18 janar 1931, me iniciativën e shoqërisë “Leka” në Salonin Saverian dhe të botuar në revistën “Leka” (viti III, 1931, nr. 2), me titull “Misioni i letrarëve të rinj shqiptarë”2. Nën drejtimin e L. Gurakuqit e të Gj. Fishtës hodhi hapat e para në lëmin letrar.

Ai ka qenë një nga bashkëpunëtorët më të parë të së përkohshmes “Illyria”. Bashkëpunoi me shkrime në revistat e fletoret më me rëndës të kohës, si: “Hylli i dritës”, “Leka”, “Besa”, “Koha e jonë”, “Jeta Katholike”, “Lajmtari i të mërguemit” etj.”

Në vitin 1939 themeloi të përkohshmen “Shkëndija”. Në vitin 1947 nisi të shkruajë në fletoren “L’Albaie Libre”. Në 1953 fillon të botojë “Dy shkollat shkodrane” (shkrimet për historinë e letërsisë). Në vitin 1957 autori themelon të përkohshmen “Shêjzat”, në çdo numër të së cilës shkroi. Në vitin 1960 boton në revistën “Quaderni dinunziani, fase. XVIII–XIX” studimin “Gabriele D’Anunzio e gli Albanesi.”

Kontributi i Koliqit në fushën e kritikës letrare dëshmon për një formim të mirë të tij. Nuk janë të pakta shkrimet e tij kritike. Në shkrimin e tij kritik “Tre poetët mâ të medhaj të Shqipnís”, ai shprehet me konsideratat më të larta Fishtën dhe shkrimtarë te tjerë. Ai e lartëson aq shumë figurën e tij dhe të dy shkrimtarëve të tjerë, Jeronim de Rada dhe Naim Frashëri, duke i quajtur për krijimtaritë e tyre letrare, si “ndërtuesit e Shqipnís së sotshme”3; ai ktheu vëmendjen nga Anton Xanoni, duke i kushtuar shkrimin kritik me të njëjtin emër: “Anton Xanoni”, një figure të shquar, por të njohur pak në qarqet tona letrare dhe jo vetëm; me një nisje interesante të kritikës së tij: duke u fokusuar te kontributi më së pari, vepra që shkrimtari durrsak na ka lënë: “Prísi në lâmë të letratyrës”, ku sipas Ernest Koliqit, Xanoni “përmblodh normat kryesore që duhen ndjekun për të shkrue hijshëm”4; pastaj jep të dhënat për jetën dhe e mbyll me elegjinë e “përrmallëshme”5 njëmbëdhjetërrokëshe që Fishta zgjodhi “për me qâ mbi Shokun qi po u zhdukte”6:

Xanon, a diqe? a ‘imend shi m’atëhera, Kur Kisha e kombi n’Shqiptarí t’mjerueme

1 Koliqi, Ernest. Vepra I, Prishtinë, 2003, f. 272. 2 Hoxha, Fatbardha.Vështrim mbi mendimin letrar të Ernest Koliqit, në Studime për autorë të ndaluar, Tiranë, 2008, f. 114. 3 Koliqi, Ernest. Tre poetët mâ të mëdhaj të Shqipnís, në Sprovë e letërsisë shqiptare, Vepra 4, Prishtinë, 2003, f. 84. 4 Koliqi, Ernest. Anton Xanoni, në Syzime letrare, Vepra 5, Prishtinë, 2003, f. 24. 5 Po ai, po aty, f. 27. 6 Po ai, po aty.

23

Ndihmën t’ânde me uzdaj’ mâ t’gjallë e priten, Ti i lae kto zaje, e për nën cem t’nji gurit

Sod kalbe n’vorr?!...Ty Vllazent t’u t’kan pasun, Pasqyr’ jete; thalb zêmret miqt, e e bardha

Uzdaja e Atdheut, djelmnija, diell t’shkelxyeshëm T’ka pasun, po, ndër t’ashprat shtiqe t’dijes

E ndër caktime t’megjeve t’urtís: Pse, pra, me dekë?...1

1.5 Ndihmesat në fushën e përkthimit

Vëllimi i parë i përkthimeve të botuara prej Koliqit përfshin poezi të Dantes, Petrarkës, Ariostos e Tasos, të shoqëruara edhe me një parathënie të At Gjergj Fishtës, nën emrin “Poetët e Mëdhej t’Italís”, botuar më 1932. Kritika dhe lexuesit i pritën shumë mirë këto përkthime të bukura. Duke folur për to, R. Elsi shkruan: “Shkollimi i fort jezuit që në fillim i dha mundësi Ernest Koliqit të luante rolin e një ndërmjetësi kulturor midis Italisë dhe Shqipërisë (...) për ta njohur brezin e ri të intelektualëve shqiptarë, të etur për të zbuluar botën përqark tyre, me letërsinë italiane.”2

Në parathënie të veprës, shkruhet: “Si do qoftë na jemi përpjeke me i ndêjë sa ma besnikë mendimit t’auktorëve të naltë e me ruejtë sa ma tepër qi mujshin karakteristikat e stilit të sejcilit prej tyne, tue u kujdesun njiherit me lanë të pacënueme trajtat e gjuhës s’onë dhe me shti në përdorim fjalë shqipe të thjeshta....Disa pjesë u përkthyen me të njajtin varg, me të njajtat tubza, me të njajtin rendim gjasëramjesh, do me thanë krejt me atë trajtë qi kanë në gjuhën e tyne; disa të tjera në prozë ritmike shqipe për mê ndjekun mâ spër s’afërmi mendimin e tekstit veçse tue u orvatun me vendosje e kumbim e gërshetim të fjalëve me dhanë harmoninë intime qi kanë vargjet origjinale....”

Në vitin 1961, autori përktheu në italishte dhe botoi në revistën “Shêjzat” veprën “Darsma Shqiptare” të Ali Asllanit. Po në fushë të përkthimeve, më 1963 ai botoi “Antologia della lirica albanese”, duke i paraqitur për herë të parë lexuesit italian lirikat më të mira të autorëve shqiptarë. Në vitin 1971 përktheu në italisht episodin e Marash Ucit. Dy vjet më vonë vazhdonte të përkthente “Lahutën e Malcís”: episodin “Oso Kuka”.

Edhe veprat e tij, për shkak të vlerave gjuhësore dhe letrare që mbartin “(...) janë përkthyer gjermanisht, italisht, anglisht, arabisht dhe greqisht”.3

1.6 Prurjet në poezi

Ernest Koliqi ka dhënë një kontribut të rëndësishëm në poezinë shqiptare. Edhe pse ajo është më e vogël në vëllim se proza, nuk duhet të harrojmë që pati një shtrirje prej pesë dhejtëvjeçarësh, që nisi më 1924, kur shkroi “Kushtrimin e Skanderbeut”, dhe u

1 Kjo elegji është bërë edhe pjesë e programit mësimor të Gjuhës shqipe 9, botuar nga shtëpia botuese “Albas”. Nëse do të trajtohej lidhja e Koliqit dhe një fragment i kritikës bërë mbi figurën e Anton Xanonit, do të ishte shumë mirë, pasi trajtimi aktual ka nevojë për ndërhyrje. Njohja me trajtimin e bërë prej Koliqit do t’i njihte të dyja palët, mësuesit dhe nxënësit, me tri figura të shquara njëkohësisht: Gjergj Fishtën, Ernest Koliqit dhe Anton Xanonin. 2 Elsie, Robert. Letërsia shqipe, Tiranë, 2006, f. 144. 3 Po ai, po aty, f. 276

24

përmbyll me vjershat e botuara në mërgim më 1970. Në të vërtetë, “të rrallë janë ata shkrimtarë shqiptarë që nuk i ka tunduar muza poetike.”1Ashtu edhe Koliqin.

Në rend kronologjik, veprat e autorit me poezi, të përmbledhura në librin “Vepra 1” janë: “Kushtrimi i Skanderbeut” 1924, “Gjurmat e stinve” 1933, “Kangjelet e Rilindjes”, 1959, “Symfonija e shqypevet” 1970, si dhe vjershat e botuara në periodikun letrar të viteve ‘30–‘40 në Shqipëri, si dhe në mërgim gjatë viteve ‘50–‘70.2

Në 1933 doli në dritë libri me vjersha i titulluar “Gjurmët e stinve”. Autor botoi më 1947 në “L’Albanie Libre” (fletore e sapodalë) “Kângën e Kapedan Markut” (këngë epike). Në vitin 1957 botoi në Firenze vëllimin “Poesia popolare albanese”. Dy vite më vonë, botoi “Kangjelet e Rilindjes”, me përkthimin italisht. Në 1961 botoi vëllimin “Rapsodi e rapsodie delle Alpi Albanesi”. Në vitin 1970 ribotoi poemthin “Symfonija e Shqipeve” (të cilën e përktheu anglisht shkrimtari Anesti Andrea).

Lekë Drini, pseudonimi letrar i Jani Lilit, në gjykimin e tij mbi prozën e Ernest Koliqit në veprën “Hija e maleve”, ndër të tjerat thekson shpirtin poetik të shkrimtarit edhe në prozë: “Dhe duhet ta themi që në fillim” – thotë ai, –“Koliqi në “Hijen e maleve” është më tepër poet dhe jo sociolog. Po të shikojmë mirë edhe ai personazhi akoma është krejt poetik. Gjithmonë i bukur dhe fisnik, pa asnjë të metë. Por ajo që bën të ëmbël dhe tërheqëse “Nusjen e mrekullueshme” është ajo që e quajmë “dijeni e plotë e masës së teprisë”. Asgjë e tepërt. Megjithëqë Koliqi është poet, lirik virgjin dhe jo artificial dhe imitonjës, nuk shohim asnjë rëndim të tepërt në përshkrime.”3

1.7 Prurjet në prozë

Emri i Ernest Koliqit është i lidhur ngushtësisht me prozën moderne shqiptare. Për herë të parë si prozator ai na shfaqet me përmbledhjen me tregime të botuar në Zarë, më 1929, me veprën “Hija e maleve”, “dymbëdhjetë tregime për jetën e asaj kohe në Shkodër e në malet e Shqipërisë së Veriut”4. Në një kohë kur shumica e shkrimtarëve bashkëkohës të tij vazhdonin të qafonin romantizmin, Ernest Koliqi pasqyron me vërtetësi jetën reale të kohës, duke e shoqëruar edhe me analiza të thella psikologjike. Në këtë përmbledhje përfshihen përkatësisht tregimet: “Nusja e mrekullueshme”, “Gjaku”, “Se qofsh, pleqnofsh”, “Kërcimtarja e Dukagjinit”, “Miku”, “Ândërr e një mbasditje vere”, “Kur orët lajmojnë”, “Kopshti”, “Ke tre lisat”, “Diloca” dhe “Zâna e fundme”.

Në të njëjtën vazhdë, më 1935 Koliqi boton përmbledhjen e dytë me tregime, të titulluar “Tregtar flamujsh”, në të cilën përfshihen 16 tregime tanimë, por me tema të afërta me ato të vëllimit të parë: “Tregtar flamujsh”, “A t’a laçë...”, “Anmiku në shtëpi”, “Dram i vogël”, Vêna shtatëvjeçe”, “E gjeti mbas shimshirit”, “Vaji i çitun”, “Bylbylat e plepishtit”, “Duert e nânës”, “Kumbulla përtej murit”, “Rrokoll”, Nji ngjarje në rrugacën Kezenaj”, “Nji ditë prej ditsh”, “Lumnija”, “Hânë gjaku” dhe “Djepi i arit”. “Tregimet e vëllimit “Tregtar flamujsh” radhiten nga shumë ndër më të mirët e prozës shqiptare të paraluftës.”5

Në vitin 1960 u botua “Shija e bukës së mbrûme”, një roman i shkurtër që trajtonte temën e dashurisë për atdheun. Në vitin 1963 Ernest Koliqi i rishtyp “Shtatë pasqyrat e Narçizit”, ku përfshihen: “Ujët e pusit”, “Pasqyrë e vjetër shkodrane”, “Kroni i 1 Elsie, Robert. Letërsia shqipe, Tiranë, 2006, f. 147. 2 Koliqi, Ernest. Vepra 1, Prishtinë, 2003, f.7. 3 Muhametaj, Enver. Mendimi letrar shqiptar 1939-1944: Lek Drini, Prozatori Ernest Koliqi në “Hijen e maleve”, Tiranë, 2008, f. 547. 4 Elsie, Robert. Letërsia shqipe, Tiranë, 2006, f. 146. 5Elsie, Robert. Letërsia shqipe, Tiranë, 2006, f. 147.

25

Bardhanjorvet”, “Prrue në Dukagjin”, “Nji çuterr në Helveti”, “Vala e detit” dhe “Xhami i dritores s’ime”. Në 1965 autori boton monografinë “Albania” italisht, në “Enciclopedia dei popoli d’Europa”.

Në vitin 1972 del në dritë “Saggi di Letteratura Albanese” (Firenze).

1.8 Gjendja e studimeve për krijimtarinë letrare të Ernest Koliqit

Një vend të rëndësishëm në këto studime luan pa diskutim, së pari, vepra e Enver Muhametajt, e cituar edhe pak më lart, prej së cilës marrim të dhënat e nevojshme për jetën dhe krijimtarinë letrare të autorit tonë. Lidhur me vlerat e kësaj monografie, studiuesja Klara Kodra shkruan: “Në këtë punim Koliqi shihet si teoricien i letërsisë, por edhe si kritik; madje analizohen mendimet e tij lidhur me historinë e letërsisë shqiptare që, ndonëse mbetën në rrafshin teorik (Koliqi nuk arriti të shkruante një histori të plotë të letërsisë shqiptare, megjithëse bëri një sprovë të suksesshme, edhe pse të pjesshme në këtë drejtim (le të kujtojmë studimin e njohur “Dy shkollat letrare shkodrane” (e Etënvet jezuitë dhe e Etënvet françeskanë), me mbi 50 faqe daktilografike, botuar së pari në “L’Albanie libre” gjatë viteve 1954-1961) si dhe disa punime të tjera historiko-letrare më pak të vëllimshme (...)”.1

Po t’u hedhim një sy të shpejtë të dhënave që autori Enver Muhametaj na jep në sythin “Studime, artikuj kritikë letrarë, shkrime përkujtimore, ese e shkrime të llojeve të tjera për krijimtarinë e shumanshme të Ernest Koliqit”, me lehtësi do të ndihet mungesa e studimeve të mirëfillta të gjuhës së këtij autori; kemi studime shteruese në sferën letrare, por jo në atë gjuhësore. Po ashtu, edhe studiuesit e rinj janë të paktë ose aspaktë.

Po t’i referohemi të njëjtit syth të mësipërm2, gjendja e studimeve mbi krijimtarinë e shumanshme të Koliqit, në rend alfabetik të autorëve, do të ishte: Bashota, Sali, Kodi tregimtar (Tregimi “Tregtar flamujsh” i Koliqit”),

“Rilindja”,12.09.1997,f. 9. Berisha, Anton Nikë, Disa mendime për poezinë e Ernest Ko-liqit (Me rastin e botimit të

vëllimit “Ernest Koliqi, Vepra, Botim i “Rilindjes”, Prishtinë, 1996), “Rilin-dja”, 22-28 dhjetor 1996, f. 15.

Berisha, Anton Nikë, Ernest Koliqi, erudit i rrëfimit artistik, në: “Ernest Koliqi, Vepra, 2, Ndërmarrja Botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1966, f. 457-472.

Berisha, Anton Nikë, Koliqi – njohës i madh i veprës së Fishtës, botuar si parathënie e përmbledhjes me studime: “Ernest Koliqi: Fishta- interpret i shpirtit shqiptar”. Boton Kuvendi Françeskan, Gjakovë, Pri-shtinë, 1997, f. 5-17.

Berisha, Anton Nikë, Mbi poezinë e Ernest Koliqit, në: “Ernest Koliqi, Vepra 1, Ndërmarrja Botuese “Rili-ndja”, Prishtinë, 1966, f. 227-269.

Berisha, Anton Nikë, Personalitet madhor i kulturës shqiptare [Për Ernest Koliqin], “Rilindja Demokratike”, 29 shkurt 1996, f. 7.

Berisha, Anton Nikë, Poezia dhe ndërgjegjësimi kombëtar. - Vështrime letrare (Mbi veprën e Ernest Koliqit “Kushtrimi i Skanderbeut”, “Nikaj”, Tiranë, 1924), “Rilindja”, 13-19 gusht 1995, f. 16.

Berisha, Anton Nikë, Poezia dhe ndërgjegjësimi kombëtar./ Mbi veprën e Ernest Koliqit “Kushtrimi i Skanderbeut”, 1924. P.S.: Ky punim është në të vërtetë parathënia e botimit të tretë të veprës së E. Koliqit “Kushtrimi i Skanderbeut”, që së shpejti botohet në Kozencë. “RD”, 27 qershor 1995, f. 6.

1 Muhametaj, Enver. Ndihmesa të Ernest Koliqit në mendimin teoriko-letrar shqiptar, Tiranë, 2008, f. 7. 2 Po aty, f. 193-198.

26

Camaj, Martin, Vëllim syzimesh albanologjike në nder të Atë Zef Valentinit dhe Prof. Ernest Koliqit, “Shêjzat”, 1971, nr. 10-12, f. 329-331.

Çapaliku, Stefan, Shkrimtari dhe publicisti i madh Ernest Koliqi, “Drita”, 16 korrik 2000, f. 5.

Çefa, Kolec, Në ç'vit ka lindur profesor Koliqi ? - Saktësime, hulumtime, Çekrezi, K, Koliqi -”Hija e maleve”, “Ora”, Tiranë, 1930, nr. 29, 22 janar, f. 3. Çela, Zija, Kjo “Hana” e Koliqit/ Paraqitje e vëllimit të sapobotuar: “Ernest Koliqi, Hanë

gjaku. Tregime dhe novela, Sh.B. Apollonia, Tiranë, 1995. Cordignano, Fulvio, Hija e maleve, “Vullneti i popullit”, Tiranë, 1930, nr. 35, 7 mars, f.

3. Cordignano, Fulvio, Z. At. Kordinjano i përgjigjet z-it E.Koliqi rreth kritikës mbi novelat

“Hija e maleve”. “Vullneti i popullit”, Tiranë, 1930, nr. 3, 16 mars, f. 3. Corti, Prof. Maria, - Në 25 vjetorin e vdekjes së Koliqit. S'asht ngushtë njeriu deri n'ditë

të vdekjes! Parathënie e “Poezia popullore shqiptare”, mbledhur nga Koliqi. Sansoni Editore, Firenze, 1986.

Criticus [Pseudonim i Gj. Fishtës], Vallime letrare – “Hija e maleve”, “Hylli i Dritës”, Shkodër, 1930, nr. 1, shkurt, f. 114-120.

Fishta, Gjergj, Koliqi: “Hija e maleve”, “Hylli i Dritës”, Shkodër, 1930, nr.2, shkurt, f. 114-120.

Fishta, Gjergj, Parathâne, botuar në: “Poetët e mëdhenj t’Italis”, vëllim i parë, Tiranë, 1932, f. VII-XIV.

Gazeta “55”, 15 gusht 2000, f. 22; vijimi i shkrimit në: “55”, 16 gusht 2000, f. 19. - Përktheu nga italishtja Dr. Stefan Çapaliku.

Gecaj, Dr. Murat, “Kaluen ditët e jetës, t'vetimta...” - Në 21 vjetorin e vdekjes së Ernest Koliqit. - “Rilindja Demokratike”, 16 janar 1996, f. 5.

Gradilone, G, L’Opera letteraria e culturale di Ernesto Koliqi, në: Altri studi di letteratura albanese, “Studi albanesi”, vol. IV, Roma, Bulzoni, 1974, f. 230-272.

Gradilone, Giuseppe, Antologia della lirica albanese, “Shêjzat”, 1963, nr. 9-12, f. 340-341.

Gradilone, Giuseppe, Antologia della lirica albanese, e Ernest Koliqit. (recension). “Shêjzat”, 1963, nr. 9-12, f. 340-341.

Gradilone, Giuseppe, Ernesto Koliqi e gli italo-albanesi, “Shêjzat”, 1963, nr. 5-8, f. 226-229.

Gradilone, Giuseppe, Il 30o anno di ordinariato universitario del prof. E. Koliqi, “Shêjzat”, 1969, nr. 10-12, f. 505-526.

Gurakuqi, Karl, Ernest Koliqi. “Shêjzat”, 1963, nr. 5-8, f. 163-172. Gurakuqi, Karl, Veprimi letrar i Ernest Koliqit. “Donika”, Tiranë, 1939, nr. 3, korrik, f.

15. Halili, Shpend, Kërkesa e shqiptimit të ideve. Ernest Koliqi: “Rrajët lëvizin”, “Takimi i

orës 9 të mbrëmjes”, “Rilindja”, 16 gusht 1997, f. 11. Ismajli, Rexhep, Etnia e tradita te Koliqi, në: Rexhep Ismajli, Etni emodernitet,

Dukagjini, Pejë, 1994, f. 111-139. Istrefi, Amarda, Dy skajet e një litari: Migjeni – Koliqi (Spro-vë krahasimtare rreth dy

rrëfimeve, niveleve “Studenti në shtëpi” të Migjenit dhe “Tregtar flamujsh” të Ernest Koliqit), gazeta “Rilindja”, 8.08.1995.

Jorgo, Kristaq, Letërsia shqiptare midis dy Luftërave në kontekstin evropian, në: “Akte të Seminarit XVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. “Eurorilindja”, Tiranë, 1995, f. 321-328.

Karakaçi, Valbona, Ernest Koliqi, dramaturgu në mërgim, “Drita”, 11 gusht 2002, f. 4. Koça, Vangjel, Vepra letrare e Ernest Koliqit, “Fashizmi”, 1939, nr. 16, 10 qershor, f. 2.

27

Kodheli, Franc, Arti koliqian në paraqitjen e personazheve tek romani “Shija e bukës së mbrûme”, “RD”, 25 prill 1995, f. 5.

Kola, Gjovalin, Akt nderimi për klasikun e letrave shqipe - Me rastin e prezantimit të librit “Hanë gjaku” të Ernest Koliqit. - “Rilindja”, 20 maj 1995, f. 6.

Kola, Martin, Ernest Koliqi: Hanë gjaku apo emër gjaku?, “Kombi” (gazetë), 13 qershor 1995, f. 4.

Kurti, Ledri, Koliqi, një ese dhe kodi i tij poetik, “AKS” (revistë), 13-14 janar 1996, f. 16. Mansaku, S, L'Opera di Ernest Koliqi dal punto di vista linguistico, Albanistica

Duemiladue, Napoli, 2002. Matoshi, Halil, Ernest Koliqi dhe psikoanaliza, në: “Revista Mikste”, 1997, nr. 6-7, f.

368-379. Matraxhiu, Bardhyl, Ernest Koliqi – albanolog dhe historian i shquar i letërsisë gojore e

kulte, gazeta “Republika”, 5.09.1993, f. 3 dhe vijimi në 9.09.1993, f. 2. Mustafa, Xhemail, Nacionalist i thalbit arbnor, “Rilindja”, 25-31 gusht, 1996, f. 3. Pa autor, Harti letrar e morali, “Hylli i Dritës”, Shkodër, 1935, nr. 12, dhjetor, f. 599-

605. Pa autor, Nji vepër e re e E.Koliqit, “Illyria”, Tiranë, 1935, nr. 28, f. 4. Pa autor, Tue shfletësue “Tregtar flamujsh”, “Arbënia”, 1935, nr. 137, 18 dhjetor, f. 3. Plasari, Aurel, Koliqi pa alibi, “Drita”, 28 maj 1995, f. 8. Plasari, Aurel, Panteoni i gjymtuar, “Nëntori”, 1991, nr. 4, f. 92-93. Plasari, Aurel, Qasje tregimit të Koliqit, “Nëntori”, 1991, nr.3, f. 100-110. Podrimja, Ali, Baticat dhe zbaticat e një antologjie, “Shêjzat”, 1967, nr. 9-12, f. 434-437. Prendi, Arben, Drama e rrajëve që lëvizin. Rreth dramës së Ernest Koliqit “Rrajët që

lëvizin”, botuar në revistën “Shêjzat”, 1965, nr. 1-2. “Rilindja”, 15 janar 1998, f. 9. Prendi, Arben, Ernest Koliqi (1903-1975) – “Rilindja Demokratike”, 24 janar 1995, f. 6;

vijimi në: “Rilindja Demokratike”, 25 janar 1995, f. 6. Prendi, Arben, Formë leximi dhe interpretimi e krijimtarisë Koliqit. (Mbi studimin

monografik “Ernest Koliqi – poet e prozator” të Anton Nikë Berishës), “Rilindja”, 15 shkurt 1997, f. 12.

Radi, Dr. Lazër, Ernest Koliqi – njeri i madh i kulturës (Me rastin e 90-vjetorit të lindjes), “RD”, 23 maj, 1993, f. 3.

S. N., Inskenohet drama “Takimi i orës nëntë të mbrëmjes” e Ernest Koliqit./ Nga aktiviteti i ansamblit artistik “Ndrekë Luca” të Pejës “RD”, 17 maj 1995.

S. B., Një libër novelash – “Tregtar flamujsh”, “Illyria”, Tiranë, 1935, nr. 36, f. 4. Seci, Ilir, Ernest Koliqi: in memorium. / Me rastin e 20 vjetorit të vdekjes./ “RD”, 20 janar

1995. Seci, Ilir, “Koliqi-jeta dhe vepra”. - Simpozium shkencor me rastin e 20-vjetorit të

vdekjes së Ernest Koliqit. “Rilindja Demokratike”, 21 qershor 1995. Seci, Ilir, Krijuesi në dramën e kombit të vet - Shënime për romanin “Shija e bukës së

mbrûeme” të E. Koliqit. “Rilindja Demokratike”, 17 mars 1996, f. 7. Seci, Ilir, Sintetizim i gjykimit intelektual dhe artistik. (Esse)– Lidhur me novelën “Gjaku”

të Ernest Koliqit. “Zëri i Rinisë”, 24 prill 1996, f. 9, 12. Smaqi, Laura, Funksioni poetik i zanës në tregimet e Ernest Koliqit, “Studime

filologjike”, Tiranë, 2000, nr. 3-4, f. 81-90. Smaqi, Laura, Receptimi i veprës së Ernest Koliqit në vitet ’30, “Studime filologjike”,

1998, nr. 3-4, f. 69-80. sqarime ., “55”, 14 shkurt, 2000, f. 7. Suta, Blerina: Poezia bashkon dy shkrimtarët modernë shqiptarë: Kuteli dhe Koliqi,

“Drita”, 15.09.1996, f.

28

Shabani, Avni, Më shumë se mendohet. - Punim i profesor Ernest Koliqit, botuar së pari në Buletinin Katolik Shqiptar në San Francisko, më 1989./ “Rilindja”, 11-17 shkurt 1996, f. 17.

Shehri, Dh, Përralla si tregim brenda tregimit, në: “Akte të Konferencës Shkencore “Letërsia si e tillë. Probleme të vlerësimit të trashëgimisë sonë letrare”. “Toena”, Tiranë, 1996, f. 223-230.

Shestani, Matish, Kontributi i Koliqit në publicistikë dhe në drejtimin e organeve letrare. Koliqi: Kultura asht flaka zhdukëse e çdo errësine mendore. “Shekulli”, 26 maj 1999, f. 18.

Shundi, Stefan, Një i ri. “Minerva”, Tiranë, 1932, nr. 2, f. 11. Tagliavini, Carlo, Parathâne, botuar në: “Poetët e mëdhenj t’Italis”, vëllimi i dytë, Tiranë,

1936, f. V-IX. Tagliavini, Prof. Carlo, Parathânje, në botimin “Ernest Koliqi: Poetët e mëdhenj t'Italis,

Vëllim i dytë, Shtypshkronja “Nikaj”, Tiranë, 1936, f. V-IX. Zeqo, Moikom, Ernest Koliqi dhe kultura shqiptare, “Zëri i Popullit”, 29 janar 1995, f.

4. Zeqo, Moikom, Ernest Koliqi dhe kultura shqiptare. “Zëri i Popullit”, 29 janar 1995.

* *

* Në parashtrimin më sipër bëmë një paraqitje të thukët të figurës së Ernest Koliqit.

Kontributin e tij e sollëm në radhë kronologjike, në bazë të të dhënave të botuara (prej botuesit në opusin e marrë në shqyrtim, por edhe të literaturave të tjera të botuara) dhe të pabotuara.

Ernest Koliqi, në çdo vit të jetës së tij, ka pasur një veprimtari të rëndësishme dhe ka dhënë ndihmesa të çmuara në disa drejtime, ndaj me bindje përforcojmë mendimin se ai mund të cilësohet pa diskutim si një kolos i letrave shqipe. Kontributi i tij vërehet në publicistikë, në përkthime, në fushën e arsimit, në poezi, në prozë (kritika e cilëson si themeluesin e prozës moderne shqiptare), në arsim etj. Duke e përmbyllur, po i referohemi shënimit të studiuesit Petro T. Vuçani, që, kur sjell në vëmendje “Shêjzat” (të përkohëshmen e formuar prej Kolit), e quan atë “ [...] nji ndër monumentet mâ të pazavendësueshme të letërsís shqipe”1 dhe ndër të tjerash shkruan se “mjafton të shfletësohet kolekcjoni i 18 vjetve të së përkohëshmes për të njoftë figurën e Koliqit e idetë e Tija.”2

1 Koliqi, Ernest. Vepra I, Prishtinë, 2003, f. 273. 2 Po ai, po aty.

29

KREU I DYTË

VEÇORI TË PËRGJITHSHME TË GJUHËS SË ERNEST KOLIQIT 2.1 Veçori të rrafshit fonetik

Krijimtaria letrare dhe publicistike e Ernest Koliqit i përket së folmes së gegërishtes veriperëndimore, tiparet mbizotësuese të së cilës janë42:

– diftongjet e vjetra ae dhe oe nëpërmjet një krasis kanë përfunduar i pari oe (a e përparme e mbyllur) dhe i dyti në e e mbyllur e labializuar: njoe (<ngae “nge”....);

– grupet e vjetra kl e gl kanë dhënë përkatësisht ki e gi (kiumësht dhe giuni); – grupi fsh është thjeshtuar në sh: shîjse “fshesë”, munash “mëndafsh”, kiosha “qofsha”;

– rrjedhorja e emrave femërorë njëjës të shquar për nga forma (po e shquar nga kuptimi) del me -et: mish lopet “mish lope”;

– forma e së kryerës së thjeshtë veta I sh. ka mbaresë me (dulmë “dolëm”), kurse veta III sh.-në (dulnë “dolën”). “Studimi i gjuhës së shkrimtarëve të veçantë paraqit vështirësi të mëdha. Këto vështirësi lidhen kryesisht me përcaktimin e tipareve vetjake të kësaj gjuhe për të nxjerrë kështu në dritë edhe ndihmesën që ka sjellë ky apo ai shkrimtar në lëvrimin e gjuhës letrare të një kombi në përgjithësi dhe në stilin e gjuhës së letërsisë artistike në veçanti.”43

Periudha në të cilën u shkrua dhe u botua vepra e Koliqit mund të konsiderohet, si edhe për shkrimtarët e tjerë të kësaj kohe, një periudhë kalimtare e historisë së re të shqipes. Në këtë kohë në Shqipëri letërsia shkruhej në të dy dialektet dhe në tri variante letrare: në shkodranishte e elbasanishte dhe në toskërishten letrare44.

Gjuha e veprës së tij letrare dhe publicistike shquhet për një pasuri të madhe, me veçori që prekin të gjitha rrafshet e sistemit gjuhësor45.

Kështu, në rrafshin fonetikë vërejmë: – përdorimin e zanoreve hundore, si në rastet: prîsi, ûnat, t’vrânta, përtrîjn, nânat,

rahatî, rrâj, bâni, shtypâjsh, Françeskâj, përmbrênda, kâng’, mâ, gjêjmë, âmbelsisht, zêmër, bëzâ, pugâ, trût, luterâ, dugâjë etj. P. sh.:

Do t’ishte dâm i madh në se ndër Shqiptarë qi kujdesohen për të mirën e atdheut, - jo me brohorína shurdhuese dhe me përligjerim fjalísh të stereotipueme.(Vep. 6, f. 245);

– mungesën e zanores -ë në fund të fjalëve, të pashprehur apostrofikisht: trût,at (at djalë), un, shum(kush), fés, tham, bukurít, t’rakís, syt, ball, shum, lâmtumir’, mbretnesh’, at-her’ etj., p.sh.:

Gjith tjerët heshtën, tue ngulë syt mbi gurë të bardhë qi ndritëshin në blerimin e stomit kundruell.(Vep. 2, f. 10); 42 Gjinari, Jorgji., Shkurtaj, Gjovalin. Dialektologjia, Tiranë, 2003, f. 161. 43 Agalliu, Fatmir. Gjuha e Nolit në veprat origjinale të tij, Tiranë, 1999, f. 11. 44 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 88. 45 Sqarojmë që trajtimi i veçorive gjuhësore është bërë në përngjasim me studimin që autorja Sh. Islamaj ka bërë për veprën e autorit Gjergj Fishta.

30

– rënien e zanores -ë në trup të fjalës: zotsín, zêmrimit,kndue, gzimet, pralla, rrzuemin

etj., p.sh.:

Bylbyla të plepishtit, at natë s’keni këndue e qá vetëm gzimet e hallet t’ueja, por u a dhatë shprehjen muzikore gzimeve e halleve të dy zêmrave të heshtuna (...) (Vep. 2, f. 234);

– mungesën e rotacizmit: anmik, i mbështetun, frymzuen, këtyne, dashuní, gjarpni, i

çmêndun, ndërhyni etj., p.sh.:

Anmiku i përhershëm i Shqipnís, tekembrâmja i doli në skâj të qellimit m’e shtrue kombin e vogël por trim qi i a ndalonte daljen në detna të nxehtë.(Vep. 3, f. 53);

– shfaqjen e dukurisë së epitezës: a) me shtimin e fonemës -t në fund të fjalëve: vesht (s’e merr vesht), dheut ( bukurít

e atij dheut), Shêjzavet (për t’i a shtue Shêjzavet çmimin)etj. P.sh.:

E né askush s’na e çmon mundimin qi përpiqna me gjith shpirtë për t’i a shtue Shêjzavet çmimin me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë! (Vep. 1, f. 263)

Shum kush s’e merr vesht pse ai ka ndiesí të reja e prandaj përdorë edhe trajta të reja shprehjeje. (Vep. 2, f. 187)

b) me shtimin e fonemës -n në fund të fjalëve, që kryesisht janë folje të zgjedhimit

të tretë ose folje të parregullta: din (di):

A e din fjalën: "Puna âsht e madhe e puntorë ka pak"? (Vep. 2, f. 19); c) shtimin e zanores ë në fund të foljeve, kryesisht të zgjedhimit të dytë: përdorë,

heshtë (mali heshtë), veshë (folje) etj. P.sh.:

Savarelli përdorë fjalë të veçanta lavdi për jú edhe e dij se nuk âsht njerf qi levdon kot.(Vep. 3, f. 76);

d) shtimin e bashkëtingëllores j në fund të foljeve, si p.sh.: dij. – shfaqjen e dukurisë fonetike të epentezës (shtimi i një tingulli në trup të fjalës)47 : a) shtimin e bashkëtingëllores d, p.sh.:

(...) shtëpijat e mshefuna mbas avullijash ndër manda (…) (Vep. 5, f. 62) E prendvera zgjohet dhe buzqeshë nëqiell, erson në lulishta. (Vep. 2, f. 59);

47 Sipas A. Dodit, kjo është një dukuri e ligjërimit bisedor, por një tingull epentetik mund të lindë edhe për të zhdukur hiatin. Format me tinguj antihiatizues pasqyrohen edhe në gjuhën letrare të shkruar (A. Dodi, ASHSH, Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2004, f. 149).

31

b) me shtimin e bashkëtingëllores j: mjesdite, kje, t’dijm, flêjn, t’mija, thojshin etj.

Në thellsí të pandërgjegjes, aty ku flêjnë prirjet e rrezikshme dhe mêndimet e përzânuna prej arsyes, nji instikt nisi m’u zgjue e m’u ngjitë kah drita e kuptimit në gjasë të një gjarpni të mëndershëm qi kacavaret dalkadalë nëpër gurë të një pusi mbushë me terr e qet, i papritun, kryet fishkulluese përmbi grykën e ndritëshme. (Vep. 2, f. 41)

Nji ditë, pak para mjesdite, erdhi në dugâjë me ndreqë do llogarí Kel Mashi, burrë bukur i montuem, mësues shkolle fillore në qytet, njerí i squet e i urtë. (Vep. 2, f. 187)

c) me shtimin e zanores a në mes të një fjale zakonisht njërrokëshe dhe që mbaron

me e: ngae (un s’kam ngae); dhae:

(Lum për Ty, Zot i lum, qi na dhae jetën; Vep. 1, f. 269); lae (pse vetëm m’lae n’travajë e váj t’ksaj jete), pae (i a pae fundet vjollzore; Vep. 1, f. 259) /Paj, un s’kam ngae m’u habitë mbas këtyne sendeve, qi ju njifni mâ mirë. (Vep. 2, f. 187)

Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe Me kurm prilluer n’dhé t’zí tue shkue m’u trete? Pse vetëm m’lae n’travajë e váj t’ksaj jete, pse kur m’a fort m’u dojshe pran’ m’u hoqe? (Vep. 1, f. 250)

Robinë e pae ti veten n’nji tratkë, e t’hodhën n’zalli, t’qiruen paresh për s’gjalli, o e mjerë, e t’muerën jetën. (Vep. 1, f. 260)

Lum për Ty, Zot i lum, qi na dhae jeten npër Ty mjerime e gzime vijnë e tretën: bân Ti qi gjaku i derdhun, sot e prore, flàmurin t’on’ t’a kuqi n’gjyr’ gazmore dhe nëpër troje t’lira t’ksaj Shqipnije nji pòpull i vllaznuem t’i struket n’hije. (Vep. 1, f. 268) d) me shtimin e bashkëtingëllores b: nga e mbajta e e djathta:

Florîjt e ndritshëm u tringllojshin n’gushë kur kovën lshojshin n’fund e ngrehshin t’shkathta litarin, tu’ u përdredh’ nga e mbajta e e djathta. (Vep. 1, f. 119); – shfaqjen e dukurisë së metafonisë, me ndërrimin e zanores a në e: prendvera etj.; – ndërrimin e zanores ë me zanoren e: deshron, kerkojn’, zûne, rrembyene, t’tinglloje,

merzitë, u zhgulen, ndermjet, shetitteetj., p.sh.: Leci, tue u merzitë në heshtje, pritte çasin qi plaku të çohejme ra.(Vep. 2, f. 198)

32

– përdorimin e grupeve të zanoreve –ue, –ie, –ye në shumicën e rasteve të plota, një lloj si te krijimtaria e shkrimtarit Gj. Fishta: mësuesi, vuen, kryen, ruente, iushqyem, kërcnueshëm etj. P.sh.:

Jani u nxé. Luente duert e tundte kryet gadi të thuesh, kërcnueshëm etj. (Vep. 3; f. 185)

– përdorimin e grupeve nd, ng, ngj në trajtë kryesisht të parrëgjuar, si p.sh.: ndëgjoi. – shfaqjen e dukurisë së aferezës49: a) me rënien e bashkëtingëllores j, si p.sh.: m’ep; i ep etj.

Jo bora, jothellimi qi tringullon n’dritore: t’përqethmen akullore sonte m’a ep dyshimi. (Vep. 1, f. 60)

b) me rënien e bashkëtingëllores nj te numërori një > ‘i:

Nji qoshe kopshti dij ku gjithmonë ulet t’qindis’i vajz’ nênnjibajam e lulet i bien mbi pun’ sa her’ qi flladi i lot. (Vep. 1, f. 86) – zëvendësimin e fonemës r me rr në emrat e trajtës së shquar, kryesisht në pozicion

fundor, si: tmer, prall etj., p.sh.:

Heshtet atdheu kaplue nën tmer e droje. (Vep. 1, f. 267)

Trego, mbretnesh’, trego: t’kthej kalamâ… se motet m’regjne e tash e dij qi shkalla e lumnís hypet n’bot’ vetëm ndër pralla: jeta premtoka shumë e s’jepka asgjâ!(Vep. 1, f. 94) – ndryshimin fonetik nj>j: ndo’j (ndonjë), ndêjë (ndenji) etj., p.sh.:

Djelmoshat, me kapuça të leshët në krye, kapën mauzerret, qi sa ngjati mesha kishin ndéjë të varuna tu dera e kishës, e kaluan teposhtë kah logu i shêjit. (Vep. 2, f. 9)

– përdorimin e zanores i në vend të zanores ë: nji (një):

Në nji stom, katërqind a pesqind hapa larg, ishin të rreshtuar do gurë të bardhë të damun nja nji metër njâni prej tjetrit. (Vep. 2, f. 10)

– përdorimin e bashkëtingëllores v në vend të zanore y: due me pvetë; pveti etj.

M’kan’ mbulue kujdese tjera qyshse nisa t’njof, o Jetë;

49 Kjo dukuri prej B. Becit cilësohet si dukuri e regjistrit të thjeshtë e dialektor (B. Beci, Fonetika e gjuhës shqipe, Tiranë, 2004, f. 108).

33

s’m’joshin ma agime e ylbera: tash Mysterin due me pvetë. (Vep. 1, f. 128) – shfaqjen e dukurisë fonetike të shkrirjes (krasis):

Nji gjâ mund ta tham: jemi komb i pafat! (Vep. 2, f. 383); – përdorimin e grupit ue në vend të zanores o.

Mësuesi, ndêjë në karrigë para tryezës së zotit të dugâjës, hapi fletoren, i a suell faqet tue i hjedhë nji sy. (Vep. 2, f. 187)

– zëvendësimin e fonemës h me fonemën f në të gjitha fjalëformat e së njëjtës fjale:

njifni, t’njof etj.:

Venedikun do t’a njifni mirë, ju qi keni banue shum vjet n’Itali. (Vep. 3, f. 115) – shurdhimin e grupit të zëshëm zb në shp në fillim të fjalëve: shprazi (zbrazi):

Prandej të kam thirrë me ardhë këtu. Do t’a shprazi thesin para teje. Bânu ti gjygjtari i em. (Vep. 3, f. 259)

– zëshmimin e grupit të shurdhët shk në zhg në fillim të fjalëve: u zhgulen (u

shkulën):

Uroj qi muzgu i em t’ket mbramje t’shkurta mbasi me nisjen t’ande krejt u zhgulen andjet qi jeta deri djë m’pat endë.(Vep. 1, f. 250) – shfaqjen e dukurisë së buzorëzimit51 të zanores i me: bylbylat (bilbilat), fyshekun

(fishekun) etj.

Jo kânga e bylbylave do t’u a ndiellin gjumin atyne; ata do t’i muejnë bylbylat me âmbëlsí të dashunís së tyne e do t’i vêjnë me fjetun këta ata, në rrêma të dridhun të zabelit. (Vep. 5, f. 367)

– përdorimin e dy apostrofëve njëri pas tjetrit, si pasojë e rënies së dy ë-ve, po njëra

pas tjetrës: n’at’emën, m’kan’, s’m’joshin etj.

M’kan’ mbulue kujdese tjera qyshse nisa t’njof, o Jetë; s’m’joshin ma agime e ylbera: tash Mysterin due me pvetë. (Vep. 1, f. 128) – zëvendësimin e grupit -ndsh në frazeologjinë veriore me bashkëtingëlloren -ç: kanë

dalë mêç.

51 Kjo dukuri është karakteristikë për ligjërimin bisedor dhe rrallë ngrihet në nivelin e shqiptimit letrar.

34

Kanë dalë mêç të gjithë – mendonte Simon Rrùkulli. (Vep. 2, f. 188) – dyfishimin e bashkëtingëlloreve për të shprehur gjatësinë: pritte; i qitte shkumë

goja; shetitte nëpër odë…, t’ndritte e tretun n’nji ândërr; s’t’a njofta bukurín qi kputte shpirtin, rrëshqitte anda (Vep. 1, f. 118), ndryshe nga Fishta që përdor më dendur dyfishimin e zanoreve “ashtu si përgjithësisht te shkrimtarët e vjetër veriakë”52.

I qitte shkumë goja.(Vep. 2, f. 188)

Shetitte nëpër odë si i çmêndun. (Vep. 2, f. 188)

S’t’a njofta bukurín qi kputte shpirtin (...). Vep. 1, f. 258

Shtrue n’bár mandej e knaqshme ndêja ishte, vû përpara çinijat plot me manda, msa dielli i fundëm tu’ u largue lulishte ndalej ndër lulevile atjè ke tanda, e jo vetëm në goj’ rrëshqitte anda po mje në shpirt na binte âmbëlsimi. (Vep. 1, f. 118) – përdorimin e grupit ni në vend të bashkëtingëllores nj-: nieri.

Pare, çajre...Në dash ti, t’a gjêj un nierin qi për pesdhetë napoljona e shprazë nji pushkë ku të duesh...(Vep. 2, f. 34);

– shfaqjen e dukurisë së protezës53, me shtimin e bashkëtingëllores -h para foljeve

që fillojnë me zanore: hiku; – shkurtimin e përcjellores dhe pjesores gege apostrofikisht, kryesisht në poezi, e

diktuar prej ligjeve të saj: struk’ n’folén e maleve.

Dridhshem; tue u struk’ n’nji tjeter skut: mandej Në ndonji tjeter prep, pâ xân’ kurr vend, As pagjë, as miq; i mjer’, nder angthe, i kputun...(Vep. 5, f.507)

Ngjyrë e fille ndrrue kish jeta: n’mend hutuemun shèkullí para u dilte stinve t’reja; por e lashta Shqipe arbnore, struk’ n’folén e maleve, n’kanû t’lashtë e shkonte motin, nji Agim t’bardh’ tue prit’ prej fatit mbas varganit t’zèzave.(Vep. 1, f. 131) – përdorimin e grupit kj në vend të bashkëtingëllores q: skjep, kjáj etj.

Deh! para kohe, ti mos kjâj, moj zêmer! (Vep. 5, f. 506) 52 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta, gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 89. 53 Proteza është dukuri e gjuhës së folur, e ligjërimit bisedor, por në disa raste është pasqyruar edhe në gjuhën e shkruar, sidomos deri në gjysmën e parë të shekullit të 20-të.

35

S’i a shitoi krahin shigjeta, nuk i a thei skjepin rrufeja: Gjarpni i Kuq thimth-farmakosun, kapun befas kreshtave, qi kurr gjurma t’hueja s’njoften, tinzisht voet i a vodhi n’çerdhe edhe n’strofull t’vet i zbrití për t’i çelun n’ndrag t’gërditëshëm. (Vep. 1, f. 131) – mungesën e fonemës u në trup të fjalëve që zakonisht janë forma të pashtjelluara

të pjesores: mblue (na ka mblue):

Po a s’e shef se na ka mblue marrja e turpi?(Vep. 2, f. 188) – përdorimin e shpeshtë të bashkëtingëllores k në vend të g-së: ângth:

Tashti ângthi u zhdavarit... (Vep. 2, f. 369) – përdorimin e bashkëtingëllores v në vend të zanores u: zbvlojshin (zbulojshin) etj.”

(…) e flitshin gishtat, gishtat flitshin n’heshtje e m’zbvlojshin mysteret.(Vep. 1, f. 254) – përdorimin e bashkëtingëllores gj në vënd të bashkëtingëllores xh: borgjet:

Shesin shtëpín e vjetër me lâ borgjet e shumta dhe nga Durrësi shkojnë e ngulin banesën në Tiranë. (Vep. 3, f. 8)

– përdorimin e bashkëtingëllores g në vend të bashkëtingëllores k: piguluem; – përdorimin e bashkëtingëllores n në vend të j:

Të lumtë, Lekë Binaku! Un s’kam ça të nap, por po të thërras për mjesditë: sot je miku i em. (Vep. 1, f. 11)

– përdorimin e bashkëtingëllores së shurdhët p në vend të grupit mb:

Don Marku pështeti shpinën për karrikë, mbasi piu nji hurm vênë. (Vep. 2, f. 12) Un e pështolla t’emen kadalë: sa e vûna në buzë, Leka njerëzisht u çue në kâmbë e

m’a kalli. (Vep. 2, f. 12) 2.2 Veçori të rrafshit morfologjik

Në rrafshin morfologjik ndër veçoritë më mbizotëruese do të përmendnim: – përdorimin përgjithësisht korrekt të emrave të dygjinishëm: agime, blerime; kurse

për emrat që kanë dy trajta shumësi: me mbaresën –a, duke e ruajtur gjininë mashkullore dhe me mbaresën –e duke ndryshuar gjininë në shumës, autori përzgjedh të ruajë shumësin pa ndërrimin e gjinisë, siç është rasti i mëposhtëm: ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun;

36

– shumësi te një pjesë e emrave femërorë merr – e në vend të –a-së: maje (jo maja: mbi maje t’nalta (Vep. 1, f. 128), kurse te një numër i madh emrash femërorë merr – a në vend të– e –së apo – ë-së, p.sh.: bajamat (për bajame), rrugat (për rrugët), por vërejmë edhe fille ( për fije);

– realizimin e shumësit të emrave me mbaresën –a, edhe në rastet kur emri ka dy trajta shumësi: gishtat e hollë e t’zbét (Vep. 1, f. 253)

– ndërrimin e gjinisë te disa emra femërorë, p. sh.: bajama t’lulzuem në vend të bajame t’lulzueme; ...përpiqet imtisht të hulumtoje dramin shpirtnuer, (autori përdor fjalën drami në vend të fjalës drama, Vep. 3, f. 7);

– shkrimin me -ë të emrave të gjinisë mashkullore që në shqipen standarde nuk marrin -ë: shpirtë etj.;

– përdorimi i mbaresës –et në rrjedhoren e emrave të gjinisë femërore ne trajtën e shquar, zakonisht të shoqëruara edhe me parafjalën përkatese: delshin prej kishet; (Vep. 2, f. 9);

– Shkrimin drejt të emrave të lëndës: mjaltë; – grumbullimin e mbiemrave të nyjshëm e të panyjshëm dendur brenda një fjalie.

P.sh., vetëm në fjalinë e mëposhtme janë përdorur 11 mbiemra:

Të gjatë e të zhdërvjellët, çakçirët e bardhë me gajtana të zez e të shndritshëm, me rrypa fyshekësh të ngjeshur për bel, tue ecun të lehtë e të shpejtë mbi bar të butë, me armë në dorë, m’u dukshin çet herojsh e dalun prej ndonji poemi epik; Vep. 2, f. 9).

– grumbullimi i emrave, mbiemrave apo pjesoreve brenda vargjeve fqinje:

vul’ gjaku u vûna porosive t’tueja: dathë ase mbathë e ngrân’pa ngrânë unë ngjitas t’mirën e t’keqen dàva me Mirditas vuejta me ta, dhe vdiqa kur erdh dita e Derën e Kanûnit s’t’a korita. (Vep. 1, f. 267) – shfaqjen e mbiemrave të nyjshëm pa nyjë përpara: tyftajën shijândëshme etj.; – përdorimin pranë e pranë të dy mbiemrave, njërit të nyjshëm e tjetrit të panyjshëm;

njëri me rend të paravendosur e të emërzuar, tjetrit me rend të prapavendosur: e lashta Shqipe arbnore (Vep. 1, f. 131);

– emërzimin e shpeshtë të mbiemrave: e bardha dritë; – formimin e mbiemrave të tipit dashnuer (me gzim dashnuer), hyjnuer (me hov

hyjnuer), pra siç edhe mund ta vërejmë, mbiemra që ndjekin pas zakonisht një emër në rasën kallëzore me parafjalë. Më dendur del parafjala “me”, si në shembujt e marrë më lart për shqyrtim. E veçanta është se të tillë mbiemra dalin brenda organizimeve strofike të së njëjtës poezi. Dy shembujt e mësipërm janë vjelë nga poezia “Tingëllimet e dashunís”, në faqen 78 të veprës së parë;

– mospërdorimin në numrin shumës të mbiemrit, kur përdoret rendi i anasjelltë i gjymtyrëve: ku hiri i yt mâ i thellë e ka burimin ( Duhej: ku hiri i yt mâ të thellë e ka burimin;Vep. 1, f. 254);

– ndarjen me apostrof të përemrave pronorë: s’eme, t’and; – shkrimin me -je të disa foljeve që kanë në trup të tyre grupin e zanoreve -ie: bjen

37

– shkrimin me nyjë të përemrave pronorë, p.sh.:t’tueja; i yt, e ime (rrnesa e ime)etj.; – ndarjen e trajtave të shkurtra të përemrave vetorë me apostrofë: m’a, t’a etj.; – shkrimin pa ë i përemrave dëftorë dhe atyre të pacaktuar: gjith, kët etj.; – shkrimin ndarazi të trajtës së shkurtër të bashkuar të përemrit vetor të vetës së tretë

(i +e = i a):

I a pae fundet vjollzore dikúr plot ksheta t’gjalla qi vdiqen si u shkim prralla ndër treva e zêmra arbnore. (Vep. 1, f. 259) – shtimin e zanores e në fund të përemrave vetorë: tye etj.; – mungesën e trajtës së shkurtër të përemrit vetor të vetës së tretë “e”, si në rastin:

Âmbëlsin kërkueme ngjeti (Duhej: Âmbëlsin e kërkueme ngjeti); (Vep. 1, f. 256) – përdorimin e dy të ardhmeve kam me bá dhe do të báj: kam me ty m’u falë (Vep.

6, D., f. 410), kam me i shfrye, kam me të sjellë, kam me ardhë; do të më kallzojshe, do të shkoj, do të kryhet, do të bâhet etj. Dalkadalë, me kohna të reja qi kanë ardhë, diça do të bâhet. (Vep. 2, Gj., f. 36)

– përdorimi i tre tipave të paskajores me formë analitike me bâ, per me bâ dhe per të bâ: per me i krye (f. 48), me banue në Neë York (f. 105), per të mos vdekur (f. 293);

– e pakryera e dëftores në vetën e parë dhe të dytë del me -sh: siellshe, mbajshem, bajshe, pijshem, hajshem etj. P.sh.: E nuk mendojshem tjetër jetë në shekull veç asaj, edhe ishem i bindun se askund në botë nuk gjindeshin sende mâ të bukura se ato qi shifshem në shtëpí t’ime e në qytet t’im. (Vep. 2, V.D., f. 352), kurse në vetën e tretë me -t, si në rastin: Ky djalë, i pajisun me cilsí të rralla morale e mendore, e me nji talent të posatshëm muzikuer, bashkote në vetvete vetína të spikatuna kompozitori me zotsí të ndritëshme muzikologu. (Vep. 6, NJ.M.TH., f. 530); mbate etj.

– përdorimin e disa formave të moçme përemërore55:

Kush më thirri po njashtu në nji mëngjes të humbun në gjiren e moteve të kalesës? (Vep. 6, Z.B., f. 439); trimmja e njaj pjestarit të farefisit; të cillët njaq i nderojnë trimin e vrâm sâ trimin vrastâr etj.

– përdorimi i mbaresës -sh tek emrat në rrjedhoren e pashquar në shumës:

Atëherë m’a mbushte shpirtin me gëzim dhe hynte në rend të zâneve familjare, sot kumbon në kujtim si váj i këndirun foshnjesh të mbetuna pa mproje e shpresë. (Vep. 6, K., f. 105); me kaçiruba blerimesh etj.

– formën joveprore të mënyrës urdhërore që del me nj, jo me h: zgjonju; – përdorimin për rasën emërore të parafjalës ke, në vend të parafjalës te: ke foleja, ke

djepat etj.;

55 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 92.

38

– përdorimin e parafjalës tu për parafjalën te/tek: ...kishin ndêjë të varuna tu dera e kishës; (Vep. 2, f. 9);

– përdorimin më dendur për rasën emërore të parafjalës dialektore kah në vend të asaj nga: kah burri; kah logu i shêjit

– mungesën e parafjalëve të rasës rrjedhore para formave të përemrit vetor, edhe kur kjo shprehje është e nevojshme: Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe? (Vep. 1, f. 250)

2.3 Veçori të rrafshit sintaksor Në rrafshin sintaksor vërejmë këto veçori: – grumbullimin e kallëzuesëve të përbërë foljorë në strofa të afërta, si në rastet e sjella

më poshtë:

Due m’i a terun lott t’mjeruemit, n’shigjeta due me i gjuejt’ t’praksuemit n’shkam të Febos tue zân’ pritën.

T’rrzuemin due t’a coj nga balta; due m’ungjit’ mbi maje t’nalta me shtegtar’ qi kerkojn’ Dritën…(Vep. 1, f. 128) Kallëzuesit “due me terun”, “due me gjuajt’”, “duhet m’u ngjit” dhe “due të çoj” janë

kallëzues foljorë të përbërë të ndërtuar përkatësisht tre të parët me foljen modale “dua”, që shpreh dëshirë veprimi + paskajoren gege të tipit me bâ; kurse i katërti (por i treti në vargje) përdor të njëjtën folje modale “dua” + folje në mënyrën lidhore;

– përdorimin e dyja paskajoreve gege (analitike): për me + pjesore gege dhe me + pjesore gege në funksione të ndryshme sintaksore:

Prej Maranajt zbret nata (nga erdh dita) për me fik’ ngjyrat. (Vep. 1, f. 89)

Do t’ikin shndeti e gjumi në qëndrofsh n’shpresën dërmuese me qên’ pran’ vash’s fluturuese ndër mija njerzsh mâ i lumi. (Vep. 1, f. 61) Në krijimtarinë poetike të Ernest Koliqit, ndryshe nga Gjergj Fishta, për të cilin Sh.

Islamaj konstaton se “në poezinë e tij (të Gjergj Fishtës – A. B.) nuk kemi gjetur asnjë rast të përdorimit të paskajores për të bâ.”56, në krijimtarinë e Ernest Koliqit, kemi vërejtur raste të ndërtimit të paskajores me “për të” (si në dialektin toskë dhe në gjuhën standarde shqipe) + paskajore gege, simbolikisht të shprehur: për të (toske) + pjesore (gege).

56 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 94.

39

Sjellim në vëmendje që këtë lloj paskajoreje studiuesi M. Domi e quante paskajore dytësore theksonte se “paskajoren dytësore e kanë të gjitha të folmet e shqipes dhe jo vetëm dialekti tosk, si është menduar ndonjëherë.”57

Megjithatë, duhet të theksojmë që Ernest Koliqi ka parapëlqyer më dendur paskajoren tjetër analitike të “ndërtuar nga një trajtë e njëjtë me pjesoren të prirë nga parafjala-pjesëz ‘me’: me punue.”58 Rastet e kësaj paskajoreje dytësore, siç e quante studiuesi Mahir Domi, janë mjaft të rralla në vepër, si shembulli i sjellë për shqyrtim këtu poshtë:

E né askush s’na e çmon mundimin, që përpiqna me gjith shpirtë për t’i a shtue Shêjzavet çmimin me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë! (Vep. 1, f. 263) – Grumbullimin e formave të pashtjelluara në fund të të gjitha vargjeve të një strofe:

Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue… njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë. Andrra âsht e âmbël, e s’deshroj m’u zgjue. (Vep. 1, f. 94) – Përdorimi i paskajores gege si pjesë e dytë e kallëzuesit foljor të përbërë, si: nise

me qá, E qe se sýt me lot zûne me t’qeshë. (Vep. 1, f. 80); – përdorimin e pjesores gege me funksione të ndryshme sintaksore:

Kupa qiellore përkulej gëzueshëm mbi at skutë të blerë, tretë (duhej: të tretur) midis maleve; Vep. 2, f. 9); Pataloku para famullís u mbulue me grumbuj Malësorësh e Malësoresh, veshë me petka feste; Vep.2, f. 9);

– Përdorimin e ndajfoljes së mënyrës “pse” me funksion shkakor në vend të lidhëzës “sepse” në njësitë predikative shkakore:

Ju falem, o bajama t’lulzuem t’kolegjes s’eme, pse ju kët fllad prej s’largu po ma çoni. (Vep. 1, f. 125)

S’e qájm na Markun, le t’a qaj Shqipnija, pse rrezja e fundme ai kje qi lshoi lirija. (Vep. 1, f. 266) – Formimin e kohës së ardhme me foljen kam e ndjekur nga një pjesore gege: kuj

ka m’i a folun goja e pamësueme/ fjalët mâ t’para qi dhuron dashnija/ kur befas shpërthen n’shpírt me hov hyjnuer; por edhe me formantin “do të” (si në standard) + folje e dialektit geg si në rastet që do të japim këtu: Por nesër prap lahuta do t’tinglloje.

57 Cit. sipas Tafil Kelmendit: Mahir Domi, Considérations sur les traits communs ou parallèle de l’albanais avec les autres langues balkaniques et sur leur etude, Studia albanica, Tiranë, 1975, 1, f. 85. 58 Cit. sipas Tafil Kelmendit: M. Domi, Sur quelques concordances et parallelisms syntaxiques albano-roumains, Studia albanica, Tiranë, 1977, 1, f. 84.

40

Është e rëndësishme të theksojmë që përveç këtyre dy të ardhmeve, autori përdor edhe të ardhmen vetëm me pjesëzën do, si në ligjërimin bisedor:

N’at erë ujit e zallit qi sjell, shpirti pikllohet rae not para do kohet n’liqê, ktu sot n’lot mallit. (Vep. 1, f. 260) Ernest Koliqi parapëlqen t’i grumbullojë sintagmat e të njëjtit lloji brenda së njëjtës

strofë, si në rastin:

Vrik prej maleve derdhet kah jallija nji kumt i zì dhe preket Shqipnija e veton qiellin me ndeshtrasha t’zeza, ngrehen n’prigjim dhe t’deknit ndër vorreza kah paq nuk po u kanë eshtnat n’nat’ të vorrit; hapet prej Veleçikutn’cep t’Tomorrit, kthen prej Tomorrit n’cep të Veleçikut, ai kumt e loti rrjedh idhun qerpikut. (Vep. 1, f. 265) – Ndërtime me rimarrjen e emrave për të treguar idenë e lëvizjes: prej Veleçikut n’cep

t’Tomorrit dhe prej Tomorrit n’cep të Veleçikut; gjithashtu edhe foljet: hapet - kthehen, kryejnë funksionin e kallëzuesit foljor të thjeshtë që jo rastësisht autori i ka renditur njëri pas tjetrit, në vargje fqinje, me qëllim që ta përforcojë më tej këtë lëvizje, procede që na duket tepër interesante;

– ndërtime me veprime pësore, të cilat në jo më pak raste përbëjnë një varg të tërë:

mos u deshprò se shpesh n’vallen e motit u ngushtove u dermishe e u përlinde; (Vep. 1, f. 267) – ndërtimete tipit emër i përveçëm + përcaktor, njëlloj si te Gjergj Fishta, vetëm jo

me të njëjtën denduri përdorimi: Marku i Kapidânit; – vendosjen pranë e pranë të sintagmave me kuptim të plotë ose të pjesshëm

antonimik:

Gjithkund buzëqeshun plot kuptim m’u gjete, si burrnesh n’dit’ e bardha e t’zymta m’ndoqe. (Vep. 1, f. 250) – Grumbullimi i emrave që i përkasin në shumicën e rasteve së njëjtës fushë tematike,

së njëjtës gjini dhe shtrihen në vargjet e po së njëjtës strofë, si më poshtë:

“Hallvaxhì, ti hallvaxhija, ndalu pak aty ke dera: duem tërhan e gurabija, hallv’ të bardhë edhe sheqera”. (Vep. 1, f. 255)

41

Siç shihet, emrat: hallvaxhi, hallvaxhija, dera, tërhan, gurabija, hallv’ dhe sheqera janë të gjithë emra të gjinisë femërore, të përdorur në trajta të ndryshme: dy në trajtën e shquar (për shkak të ligjeve që i dikton autorit poezia, vargu dhe rima e saj), kurse të tjerët në trajtën e pashquar.

2.4 Veçori të rrafshit leksikor Ernest Koliqi përdor më së shumti idiomën e fjalësit të hapësirës folëse të quajtur Gropa e Shkodrës. Leksiku i veprave të tij përfshin të gjitha sferat jetësore: rite e ceremoni të jetës së përditshme, fjalësin e fushës së artit, të fushës intelektuale, fjalësin e jetës qytetare të kohës kur krijoi etj.

Në rrafshin leksikor vërejmë këto veçori të përgjithshme: – përdorimi i dendur i prejardhjeve emërore me parashtesa, formime të ndryshme nga

gjedhet ekzistuese: pamirënjohja e njerëzvet (Vep. 3, f. 8); autori përdor pamirënjohja në vend të mosmirënjohja;

– përdorimin e parafrazimit në vend të një fjale për dhënien e një koncepti: mbetë në vocërri i pa babë e i pa nânë (i pa babë e i pa nânë = jetim); (Vep. 3, f. 7)

– përdorimin e dendur të homonimeve, dallimin e të cilëve autori nuk ia lë kontekstit, por e bën me anë të heksit, duke e vënë atë mbi njërën nga fjalët, p.sh., krhs. “se prap ké djelm si Marku i Kapidânit (Vep. 1, f. 267)” me “ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun” (Vep. 1, f. 265). Në rastin e pare kemi ke përdoret si folje, kurse në të dytin si parafjalë;

– përdorimi i fjalëve sinonimike, si në një nga shembujt e marrë për shqyrtim edhe më lart, të cilin po e risjellim edhe një herë në vëmendje:

E né askush s’na e çmon mundimin, që përpiqna me gjith shpirtë për t’i a shtue Shêjzavet çmimin me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë! (Vep. 1, f. 263) Të dy mbiemrat janë përdorur për të treguar gjendjen e shtypit, Shejzave, sa i pastër

është ai. Për këto dy fjalë në fjalorin e 1954-ës gjetëm përkatësisht këto shpjegime, të cilat po

i japim siç janë edhe atje, për të kuptuar efektin që krijohet në vargun koliqian. Në fjalor thuhet përkatësisht: PASTËR (i,e) mb. i paqmë, që s’është i ndyrë (përdoret në kuptimin konkret dhe abstrakt); ndërsa fjalën i dëlirtë, fjalori e jep pa -të fundore; DËLIRË (i,e) mb. i qëruar, i pastër. – vendosjen pranë e pranë të dy foljeve: mali lulzon e heshtë, kuqej e mekej; – përmbysjen e rendit të fjalëve në grupin emër në gjinore + emër, duke nxjerrë emrin në gjinore para emrit që duhet ta paraprinte: nuk na u shue i knaqjes eti (1: 256)

2.5 Veçori të drejtshkrimit e të pikësimit Koliqi tregohet mjaft i kujdesshëm në drejtshkrimin e fjalëve dhe në përdorimin e

shenjave të pikësimit etj. Përgjithësisht, ai e përshtat si duhet mbiemrin me emrin e dygjinishëm. E me gjithë kujdesin, në veprën e tij vërehen me dhjetëra raste kur e njëjta

42

fjalë, në të njëjtat rrethime, në njërin rast shkruhet me shenjën e hundorësisë, kurse në raste të tjera pa të; e njëjta fjalë shkruhet herë me -ë dhe herë pa -ë (mbase kjo edhe për shkak të ligjeve të poezisë, por autori mund të përdorte apostrofin për të treguar rënien e ë- së); nuk tregohet unitet në shkrimin e grafemave r dhe rr brenda së njëjtës fjalë: në shumicën e rasteve gjejmë përdorimin më të dendur të rr-së, madje edhe tek e njëjta fjalëformë; përemrat vetorë dalin në tri e më shumë trajta për të njëjtën formë, duke e bërë më të vështirë kuptimin. P.sh.:

andërr, por edhe ândërr; âsht, por edhe asht; kanga, por edhe kanga új, por dhe ujë (vëre theksin, vëre ë-në fundore); prall, por edhe prrall; nji, por edhe ‘i; qi (përemri lidhor), por edhe q’i; sýt, por edhe syt, madje edhe brenda së njëjtës poezi: s’u dridhe e, tue çue syt e tretun, fshâne […] E qe se sýt me lot zûne me t’qeshë. (Vep.1, f. 80) ty, por edhe tý, edhe tye; – Në të gjitha rastet fjalët e formuara nga përsëritja e së njëjtës formë, nuk e kanë

vizën lidhëse; – Në raste të tjera shkruhen ndaras kompozita, si dy fish (Vep. 1, f. 254); – Mbiemrat e formuar nga emrat e vendeve, autori i shkruan drejt në shumicën e rasteve, por në raste të rralla vërehet edhe shkrimi i tyre me të shkronjë të madhe: Mirditas (Vep. 1, f. 267) Po ashtu, me shkronjë të madhe autori shkruan edhe emra të tjerë të përgjithshëm, si: Malësorësh e Malësoresh...(Vep. 2, f. 9); – Vërehet herë përdorimi e herë mospërdorimi i presjes para përemrit lidhor që, edhe kur kjo është e nevojshme; para lidhëzës bashkërenditëse por autori nuk përdor presje, ndonëse nuk mendojmë se struktura e vargut dhe kushtet e poezisë ia diktojnë këtë gjë; të shumta janë rastet kur para lidhëzës nënrenditëse shkakore se nuk vendoset presje; – Autori nuk i ndan me presje pësores e bashkërenditura: u ngushtove u dermishe e u përlinde. Në fjalitë pyetëse, të shtrira në dy vargje, autori nuk përdor presjen në fund të vargut:

Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe Me kurm prilluer n’dhé t’zí tue shkue m’u trete? Pse vetëm m’lae n’travajë e váj t’ksaj jete, pse kur m’a fort m’u dojshe pran’ m’u hoqe? (Vep. 1, f. 250) Në përmbyllje të këtij kapitulli mbi veçoritë e përgjithshme të gjuhës së Ernest

Koliqit, para trajtimit të thelluar të tyre, themi se në krijimtarinë e tij poetike e prozaike mbizotëron një përdorim origjinal i mjeteve fonetike, morfologjike, sintaksore e leksikore. Gjuha e tij është mjaft e pasur; në të gjitha rrafshet e studiuara, ajo shquhet për

43

veçoritë fonetike, morfologjike, sintaksore dhe leksikore që mbart, njohja me të cilat bën të mundur çeljen e studimeve të mëvonshme, më të thelluara, që mund të bëhen për këtë autor.

44

KREU I TRETË VËSHTRIM MORFOSTILISTIK I VEPRËS SË E. KOLIQIT

Në këtë kapitull do të ndalemi pak më gjatë në veçoritë morfostilistike të evidentuara

në veprat e Ernest Koliqit. Sikurse është vënë në dukje nga studiuesit, morfologjia stilistike “nis me efektin stilistik të kategorive bazë të gjuhës: emra, mbiemra, përemra, folje, ndajfolje e deri te pasthirrmat.”61 Në përputhje me këtë konstatim, do të përpiqemi këtu të shohim se si janë shfrytëzuar nga ky autor kategoritë bazë të morfologjisë për të përftuar efekte stilistike.

3. 1 Mbiemri si mjet shprehës stilistik Mbiemri, pas emrit dhe foljes, është një klasë leksikore e pasur në kategori

gramatikore, por edhe me një semantikë që lejon përdorim e frytshëm të tij për qëllime stilistike. Por ndërsa format e mbiemrit nuk paraqesin interes, pasi kushtëzohen nga kategoritë e emrit, topika ndaj emrit dhe semantika e mbiemrave janë ato që mund të shfrytëzohen për qëllime stilistike. Përdorimi i një mbiemri si modifikues i një emri shpesh nuk bëhet thjesht për të emërtuar cilësi a marrëdhënie të sendit të emërtuar nga ai emër, por edhe për të bërë një vlerësim e për të shprehur një qëndrim të folësit, duke kaluar kështu nga përcaktori tek epiteti. Kjo është arsyeja se “përse epiteti ka tërhequr gjithmonë vëmendjen e shkrimtarëve”62.

Këto veti të mbiemrit i gjejmë të shfrytëzuara mjeshtërisht nga Koliqi. Madje, ai shfrytëzon edhe kategoritë gramatikore për të përftuar efekte stilistike. Kështu, kemi vërejtur se ai nuk e bën përshtatjen e plotë në gjini të mbiemrit me emrin që përcakton dhe këtë e bën vetëm për qëllime stilistike. Gjithashtu, mund të theksojmë që mbiemrit koliqian i shtohet mbaresa femërorizuese e gjinisë, në rastin e emrave të gjinisë femërore, por pa bërë dallim të qartë të mbiemrit të nyjshëm nga ai i panyjshëm. P.sh., gjejmë sintagma të tilla, si tyftajën shijândëshme, kujdese tjera etj., ku nuk përdoret nyja e përparme e mbiemrit.

Në poetikën63 e tij vërejmë edhe përdorimin pranë e pranë të dy mbiemrave, njërit të nyjshëm dhe të emërzuar dhe tjetrit të panyjshëm; njërit me rend të paravendosur dhe tjetrit me rend të prapavendosur, si në rastin këtu poshtë:

Ngjyrë e fille ndrrue kish jeta: n’mend hutuenun shèkullí para u dilte stinve t’reja; por e lashta Shqipe arbnore, struk’n’folén e maleve, n’kanû t’lashtë e shkonte motin, nji Agim t’bardh’ tue prit’ prej fatit mbas varganit t’zèzave. (Vep. 1, K.R., f. 131)

61 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 279. 62 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2001, f. 70. 63 I referohemi me këtë koncept poezisë së Ernest Koliqit, përkatësisht Vëllimit I.

45

Një tjetër veçori në këtë lëmë është edhe ajo e mospërshtatjes në gjini apo edhe rasë

e mbiemrit me emrin kur përdoret rendi i anasjelltë i gjymtyrëve. N'fytyr' nuk t'kishte mbetë as pika e gjakut: tanë gjaku i kurmit dh'ambëlsija e shpirtit t'u derdhshin n'duert e njoma, e flitshin gishtat, gishtat flitshin n'heshtje e m'zbvlojshin mysteret e thellësíve t'zêmrës ku hiri i yt mâ i hollë e ka burimin. (Vep. 1, D.P.SH., f. 254) Në raste të tilla kur mbiemri del përpara emrit, kemi të bëjmë me emërzim

kontekstual, që shfrytëzohet për të spikatur më shumë cilësinë e shprehur prej emrit të cilit i paraprin.. Paravendosja e mbiemrit është një procede që Koliqi e përdor shpesh dendur në poezinë e tij. Pak më dendur hasim emërzimin e mbiemrave të nyjshëm, sesa atyre të panyjshëm, si rasti i kësaj sintagme nominale: e bardha dritë.

Mjaft të pëlqyera prej Koliqit janë sintagmat e formuara nga një emër në rrjedhore të pashquar dhe një mbiemër, si p.sh.:

Dridhej ndry n'heshtje buza e zbéme e jote e s'levitshin qepallat mbi sy t'rrembyem n'vegime humnerash dashunore (Vep. 1, D.P.SH., f. 254) Në poezinë e tij autori përdor edhe mbiemrat e tipit dashnuer, hyjnuer; pra, siç shihet,

mbiemra që ndjekin pas zakonisht një emër në rasën kallëzore me parafjalë. Më dendur del parafjala me, si në shembujt:

Kur rrezet qi flêjn’ n’ta do t’jén të zgjueme sýt e bukur për kê do të qesin shkndija? Kujt do t’i siellen, vall, me gzim dashnuer? Kujt ka m’i a folun goja e pamësueme fjalët mâ t’para qi dhuron dashnija kur befas shpërthen n’shpírt me hov hyjnuer? (Vep. 1, T.D., f. 79) Mbiemrat e formuar nga emra me prapashtesën -or janë bërë “tipar i gjuhës së

shkruar” duke mbizotëruar ndaj mbiemrave të nyjshëm, si botëror dhe jo i përbotshëm (letërsia botërore, në shkallë botërore). Duke ilustruar këtë dukuri të shek. XX, studiuesi Xh. Lloshi sjell shembuj neologjizmash edhe prej Koliqit: qielli mëngjesuer, me vajtim zymnuer (poezia “Vaji i qitun”)64.

E veçanta këtu është se të tillë mbiemra në poetikën e Koliqit dalin brenda organizimeve strofike të së njëjtës poezi, e ndikuar kjo edhe nga rregullat e forta të poezisë.

Brenda kategorisë gramatikore të mbiemrit, vërehet gjithashtu se mbiemri i nyjshëm prejpjesor në krijimtarinë e shkrimtarit tonë, kryesisht atë poetike, por jo vetëm, del pa nyjë, duke përftuar një efekt stilistik të veçantë, p.sh.:

Âmbëlsím kërkueme ngjeti porse e idhun duel përvoja:

64 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2001, f. 70.

46

nuk na u shue i knaqjes eti na u bâ shkrum zêmra dhe goja. (Vep. 1, H., f. 256) Këta mbiemra prejpjesorë në poetikë zakonisht gjenden brenda organizimeve

strofike të poezive, kurse në prozë dalin edhe në ballë të fjalisë, dukuri që është vlerësuar si ndikim nga gjuhët neolatine karakteristik për gjuhën librore, siç është ky shembull i marrë prej Koliqit i cituar në literaturë65:

I përmbledhun në punët e veta, i vrashëm në fjalë me ata që baheshin nevoja e tij, gjallonte i veçuem në mes të gjasë së pamatun. Aspak koprac për vete, pa fëmi, gruen e shtëpin i mbante ma së miri. (Tregtar flamujsh).

Një tjetër karakteristikë shumë e rëndësishme për t’u vënë në dukje në prozën e

Koliqit është edhe grumbullimi për efekte stilistike i mbiemrave të nyjshëm e të panyjshëm brenda një fjalie, si në shembullin që vijon:

Të gjatë e të zhdërvjellët, çakçirët e bardhë me gajtana të zez e të shndritshëm, me rrypa fyshekësh të ngjeshur për bel, tue ecun të lehtë e të shpejtë mbi bar të butë, me armë në dorë, m’u dukshin çet herojsh e dalun prej ndonji poemi epik. (Vep. 2, f. 9)

Vetëm në fjalinë e mësipërme janë përdorur 11 mbiemra, prej të cilëve 10 janë të

nyjshëm. Kjo ngjeshje mbiemrash në një fjali me 25 fjalë emërtuese ia arrin që të përshkruajë me ngjyra të ngrohta çetën e luftëtarëve.

Nuk mund të lëmë në këtë syth pa evidentuar edhe mbiemrat e përbërë me lidhje nënrenditëse, që janë jo të paktë në vepër, përgjithësisht të formuar nga një temë emërore dhe një temë mbiemërore, ku si element përcaktues shërben pjesa e parë, si p.sh.: vizllim-argjant. faqe-shegë, frym-ringjallse, flet-kalthèr, urim-plot, kuq-e-zi, premtim-plot, hije-let etj. Këta mbiemra të përbërë të formuar sipas gjedheve fjalëformuese popullore, kanë një fuqi shprehëse shumë më të madhe se mbiemrat e parmë e të prejardhur:

Vizllim-argjant' si nj'istër dikúr, ti u tháve e u nxine për maje shtrî t'njâj trine me shoqe e t'ngjiten n'vistër, e thash, o nuse e ujit, shoqnis s'mbledhun okolle ktu shijen ti i a solle t'atdheut n'kët vis të t'huejit. (Vep. 1, N.U.N.Z, f. 259) Ndry n'shtypshkroj' si Karagega po e qortojm' at prozën t'ande msá ti vajzat faqe-shega rrin tu' i ndjek' për mirakande. (Vep. 1, M.T.V.F, f. 262) Lavdue qofshi, o molla n'gêma, mbi çdo shoqe t'zgjedhuna, përsé n'mushtin t'uej shijohet âmbëlsija shpirt-mahnitëse qi kullon prej qiellave përmbi njomsh t'lulishtave në Shiraz ku fshan e dridhet jehu i kângve të Hafizit,


47

e n'at shije dh'âma shkrîhet frym-ringjallse e pêmve t'shndoshta t'shêjuna dhe t'pjekuna n'farfurin e dritave qi lshon rrotull àgori i Europës, nan' lirije. Lavdue qofshi, o lule t'syrme, qi me zâ'n e érzave flakuroni flladeve - strafuleca flet-kalthèra (Vep. 1, K.R., f. 144) Sa shpejt sivjet âsht nisun aradhja e dallëndyshave që mbrâmjet verës s'onë i a ka qindisun , me fluturime t'freskta e urim-plote. (Vep. 1, P., f. 123) m'sa shqipet permbî tempull vîn, me krahë t'ndêmun tu' u rrotulluem n'per hapesirë: e tu'u valvitë ngadhnyes mbi nji tokë t'lirë flamuri kuq-e-zi n'báll t'templlit rrahë. (Vep. 1, K.S., f. 43) na i përvoesò lulzimet në shpirtin t'onë me ambrozjen tufk-ringjallse, ti Bija e paralinduna e Agimit, e tuturit me tuturim' dallndyshash e cërcerrit me tríll dalldues bylbylash n'kopshtije t'shpirtit t'onë (Vep. 1, SH.M.V., f. 12) Por nesër prap lahuta do t'tinglloje, ke mrizet e lejthive hije-léta. (Vep. 1, K.K.M., f. 267) Fillesatn'Universitet janë të mbara e premtim-plote. (Vep. 3, f. 9)

3.2 Përftesa me emrin Tek emri, për qëllime stilistike mund të shfrytëzohen trajtat e shumësit, nga të cilat

njëra është normative dhe, rrjedhimisht, asnjanëse, kurse tjetra më shpesh jonormative, po me ngjyrime stilistike përçmuese dhe ironike66.

Në veprën letrare të E. Koliqit gjendet një përdorim korrekt i emrave të dygjinishëm: agime, blerime; kurse për emrat që kanë dy trajta shumësi, edhe duke qëndruar në të njëjtën gjini (me prapashtesën -a), edhe duke ndryshuar gjininë (me prapashtesën -e), pa rrethime semantike – kushtëzime kuptimore për përdorimin në kontekst – autori përzgjedh shumësin pa ndërrimin e gjinisë, si në fjalinë ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun. Kjo zgjedhje nuk vjen e rastësishme, ajo pasqyron një prirje shumë të përhapur


48

të ligjërimit të folur të të folmeve veriore për rrafshimin e gjinive në shumës dhe “prandaj sjell ngjyrimin e saj”67.

Por ndodh që autori të përdorë edhe shumësin me prapashtesën -e, kur, në të vërtetë, në vend të saj, duhet të përdorte prapashtesën -a:

T’rrëzuemin due ta çoj nga balta; due m’u ngjit’ mbi maje t’nalta me shtegtar’ qi kërkojn’ Dritën... (Vep.1, L.M., f. 128) Po ashtu, është rrëshqitje nga norma morfologjike shtimi i prapashtesës -ë të shumësit

tek emrat e gjinisë mashkullore që në të dy variantet letrare mbarojnë me bashkëtingëllore, si shpirt që Koliqi e shkruan me ë: shpirtë etj.68

Në krijimtarinë e autorit nuk janë gjithashtu të paktë edhe shumësat e parregullt, të formuar më së shumti me prapashtesën -a, çka tregon më së miri prirjen e shkrimtarit drejt kësaj mënyre të formimit të shumësit: bajamat (për bajame), rrugat (për rrugët), por vërejmë edhe fille ( për fije) etj.:

Nuk shifte syni veç nji shtroje bore t’bardh’ mbi ara për nên qiella t’vranta, t’but’ mbi udha shkrue me gjurma t’rralla. (Vep.1, P.R., f. 71) Në këto organizime strofike vërejmë formimin e shumësit të një emri mashkullor

(qiell) si të një emri femëror (me mbaresën – a ), duke përshtatur edhe mbiemrin e nyjshëm i vranët; qiell i vranët – qiej të vranët duhet të ishte forma korrekte, por autori zgjedh qiella t’vranta. E justifikojmë këtë zgjedhje të tij më shumë si ndikim prej ligjeve të poezisë, sesa si rrëshqitje nga norma, pasi vetëm tri vargje më poshtë gjejmë:

E, n’at shkretí dimnore andrrojshin land’t e çveshuna mengjeset e argjanta (...)Vep. 1, P.R., f. 71 Pra, i ndikuar nga llogaria e vargut, autori zgjedh të rimojë qiella t’vranta me

mengjeset e argjanta. Por nuk mund të përdorim të njëjtën mënyrë arsyetimi edhe për mungesën e

femërorizueses -e te mbiemrat e nyjshëm, në numrin shumës, si në rastin: bajama t’

67 Po ai, po aty. 68 Të njëjtën dukuri gjuhëtarja Sh. Islamaj e ka vërejtur edhe te krijimtaria e Gjergj Fishtës, mësuesit të Ernest Koliqit, në veprën “Gjergj Fishta – gjuha dhe stili”, e cila jo pak herë i ka nxjerrë në pah gjatë studimit ato që ajo me plot gojë i cilëson si shkarje. Sipas saj, në vargjet: O Zotnit e Shqiptaris O ju krenët edhè t’Malcis, Pashi at Zot e at êmnin t’uej. Mos lakmoni pares s’huej: sado vonë me pasë per t’shkue Mbi djelm t’uej ká me gjikue! E ju, t’cillve i Bukri i qillve U ka zgjedhur me i prej merit Ravës s’amshueme t’ t’ naltë Empirit (L. M. 25) “Përdorimi i kallëzores në vend të emërores së pashquar, të pritshme në këtë kontekst, at emnin pas at Zot, pastaj i dhanores pares në shembullin vijues në vend të kallëzores paren, pastaj i përemrit t’cillve pas përemrit vetor paraprijës ju në kallëzore mund të shpjegohet jo me motivim artistik, po me shkarje të autorit, dhe të tilla nuk janë pak jo vetëm në Lahutë, po në gjithë veprën letrare të Fishtës. (Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 282)

49

lulzuem, në vend të bajame t’lulzueme, sepse sikurse edhe më poshtë do të shohim, vargu nuk ia imponon një gjë të tillë:

Ju falem, o bajama t’lulzuem t’kolegjës s’eme, pse ju kët fllad për s’largu po m’a çoni. (Vep. 1, M.M., f. 125) Po të krahasosh Koliqin me Fishtën për sa i përket përdorimit të formave të gjinore,

dhanore rrjedhores me -et (mërzijet, qiellet, prendveret, në vend të -e të emrave femërorë (mërzije, qielle, prendvere), që është një tipar i së gegërishtes veriperëndimore që vërehet edhe në gjuhën e Fishtës69, te Koliqi nuk shfaqet ky ndikim. Mund të pohojmë me bindje se te Koliqi nuk vërehet një larmi kaq e madhe fjalëformash; në këtë aspekt, ai tregohet më i kursyer se Fishta. P.sh.:

Nuk shifte syni veç nji shtroje bore/ t’bardh’ mbi ara për nên qiella t’vranta/ t’but’ mbi udha shkrue me gjurma t’rralla,. Tek emrat me dy trajta shumësi, autori parapëlqen më shumë shumësin me

prapashtesën -a: Kur qe se n'maje t'gishtave dikush erdhi mbas shpine t'u avitun e dý duer t'njoma m'i mbërthyene syet. (Vep. 1, P., f. 71) Përmbledhtazi, mund të themi që ndryshimet morfostilistike te emrat e përdorur prej

Ernest Koliqit mund t’i shohim si ndryshime në trajtë: autori përdor trajtën e shquar në vend të së pashquarës, me të vetmin qëllim stilistik: shtimin e vlerës emocionale të asaj që po kumton: …të një të riut shqiptar flakrue jashta atdheut nga pasojat e së dytës luftë botnore. Shihet se autori zgjedh të përdorë trajtën e shquar të riut, në vend të trajtës së pashquar të riu. Përdorimi i trajtës së shquar, sipas Xh. Lloshit, ““ia shton peshën stilistike këtij emri, e ngre në një shkallë më të lartë emocionale”70. Koliqi përdor për qëllime stilistike edhe numrin e emrit dhe rasën.

Ndryshimet në rasë do t’i shihnim si qasje mjaft interesante te fjalitë me rasë përjashtimore, si në fjalinë që po sjellim për shqyrtim këtu poshtë, ku autori përzgjedh të përdorë rasën kallëzore në vend të asaj emërore.

Jetojshin bashkë tre poetën tue shëndrrue fjalë të rralla shoq me shoq. (Vep. 1, S.SH., f. 186)

Në veprën e analizuar vërehet se autori përdor rrjedhoren me dhe pa parafjalë. Në

rastin e fundit parapëlqen parafjalën prej. Këto ndërtime Koliqi i përdor dendur, madje edhe brenda të njëjtit pasazh, si më poshtë, ku fjala kishë del në dy forma: me -t, siç është tipike për shkodranishten, po edhe pa -t, si në mbarë shqipen:

Bashkë me tingllat e qarta të saj, u shpërndan nëpër ledinë të gjelbër gjint qi delshin prej kishet; Granija delte prej kishe tue bâ kryq papushue e tue puthë medajat e rruzareve.

(Vep. 2, N. M., f. 9) 69 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 282. 70 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2001, f. 65.

50

Por Koliqi e përdor edhe rrjedhoren pa parafjalë, çka do të bëhet një prirje e poetëve

të mëvonshëm për të përdorur, p.sh. fushave të atdheut në vend të nëpër fushat e atdheut”71.

Lum Martini, pinjuell malit, qi bân n'München rahatî, eja e shif djelmt e Idealit si punojn' për Shqiptarí! (Vep. 1, M.T.V.F, f. 262) Në poezitë e Koliqit vërehet se në sintagmat emërore të tipit emër + emër në gjinore

përdoret jo rrallë përmbysja e rendit të gjymtyrëve, duke nxjerrë përpara emrin në gjinore: Âmbëlsín kërkueme ngjeti porse e idhun duel përvoja: nuk na u shue i kënaqjes eti, na u bâ shkrum zêmra dhe goja. (Vep. 1, H., f. 256) Këtë përmbysje të rendit të gjymtyrëve autori e bën për qëllime stilistike, për ta vënë

më shumë në dukje gjymtyrën e zhvendosur, po edhe me qëllim që të ruajë strukturën rimore të strofës, duke na dhënë me anë të kësaj procedeje strofën katërvargëshe me strukturë ABAB.

Ai, gjithashtu, parapëlqen të përdorë perifrazën për të dhënë një koncept që mund të jepej me një fjalë të vetme dhe këtë e bën për të vënë në dukje shenja të qenësishme të objektit a frymorit që përshkruan, po edhe për të paraqitur në mënyrë të gjallë e më artistikisht objektin a frymorin. Kështu, në fjalinë që po japim si shembull, fjalën “jetim” e perifrazon me “mbetë qyshë në vocrrí i pa babë e i pa nânë”:

Jorgji Koja, bir i një tregtari durrsak, mbetë qyshë në vocrrí i pa babë e i pa nânë. (Vep. 3, f. 9)

Një veçori tjetër e ligjërimit të Koliqit që vjen si ndikim i së folmes vendore, është

përdorimi i emrave në gjinore pa nyjën e përparme. Kjo shkelje e rregullës nuk mund të shihet si rrëshqitje prej normave, sepse bëhet me vetëdije, pra është një përftesë stilistike. Zakonisht ai e përdor nyjën e përparme të kësaj rase, kështu që mospërdorimin e saj ose zëvendësimin e gjinores me rrjedhoren pa parafjalë mund ta shohim si një artific tjetër të autorit

E qe se sýt me lot zûne me t'qeshë. Si drandofille u duke at-her' qi gzueshëm dielli me rreze mbas shiut prillit veshë. (Vep. 1, T.D, f. 80) Për efekt stilistik, autori shkruan me të madhe edhe emra të tjerë të përgjithshëm, si:

Malësorësh e Malësoresh... (Vep. 2, f. 9)

3.3 Përftesa me foljen Folja është pjesa e ligjëratës më e pasur në kategori e trajta gramatikore, të cilat bëjnë

të mundur shprehjen e ngjyrimeve kuptimore e të qëndrimeve emocionale të folësit. Në


51

penën e Koliqit, jo vetëm format e përbashkëta në mbarë shqipen, po edhe trajtat dialektore dhe vetjake marrin vlera shprehëse stilistike. Autori i përdor ato si përftesa stilistike.

Brenda të njëjtave organizime strofike, autori mbledh pranë e pranë folje antonimike forma foljore me kuptime të kundërta ose folje që shërbejnë për të ndërtuar antiteza me forcë të madhe shprehëse:

vul’ gjaku u vûna porosive t’tueja: dathë ase mbathë e ngrân’pa ngrânë72 unë ngjitas t’mirën e t’keqen dàva me Mirditas vuejta me ta, dhe vdiqa kur erdh dita e Derën e Kanûnit s’t’a korita. (Vep. 1, f. 276) Duke vërejtur këto antiteza, të bie në sy se autori për lidhjen e foljeve përdor lidhëzat

bashkërenditëse: te dathë ase zdathë dhe vuejta me ta, dhe vdiqa; te ngrân’pa ngrânë kemi elipsën e lidhëzës, që autori e bjerr ndoshta për të mos e ngarkuar vargun me lidhëza.

Një procede tjetër e përdorur nga Koliqi për efekte stilistike është përdorimi i trajtave trajtave të një kohe ose mënyre me kuptimin e trajtave të një kohe ose mënyre tjetër. Kështu, në vargun e tretë të shembullit që po japim, ai përdor trajtat e vetës së dytë njëjës (tutesh) për vetën e tretë njëjës (tutet).

Ia fale duert e pastra lakmís s’ime si nji dhantí qi shpresa mâ krenare tutesh me m’a premtue. (Vep. 1, f. 253) Një veçori tjetër e ligjërimit të Koliqit është përdorimi i trajtës së pjesores në vend të

mbiemrit prejpjesor. Kupa qiellore përkulej gëzueshëm mbi at skutë të blerë, tretë (duhej: të tretur) midis

maleve. Pataloku para famullís u mbulue me grumbuj Malësorësh e Malësoresh, veshë me

petka feste. (Vep. 2, f. 9)

I japin një bukuri të rrallë vargut koliqian rimarrjet e koncepteve duke vendosur pranë

e pranë foljen dhe emrin prejfoljor me rrënjë të njëjtë, si në shembullin: e tuturit me tuturim' dallndyshash e cërcerrit me tríll dalldues bylbylash n'kopshtije t'shpirtit t'onë (Vep. 1, SH.M.V., f. 12)

3.4 Përftesa me ndajfoljen Edhe ndajfolja mund të shfrytëzohet për qëllime stilistike, duke u shndërruar në

element shprehës. Ernest Koliqi, ashtu si Gjergj Fishta, ka shtënë në përdorim një numër të madh ndajfoljesh dialektore e të moçme, duke e pasuruar gjuhën me fjalë të kësaj klase. Janë mjaft interesante tek ai ndërtimet e mbipërbëra ndajfoljore, të cilat më shpesh ndërtohen me bashkimin e një emri dhe të formës së pashtjelluar të pjesores:

72 Pa ngranë, nuk formon mirëfilli një antonim me ngranë; vuejta, nuk formon gjithashtu një antonim me vdiqa, por po i marrim si antiteza, përderisa vendosin ballë për ballë dy gjendje të kundërta shprehëse.

52

Sý-ulun m’prite e ata qerpik’paprâ t’rrihshin kur erdha e u zbéve por nuk bzâne e si thupur m’u dridh’ shtatin t’a bâne fjal’t e para q’un thásh me t’fiktin zâ. (Vep. 1, T.D. f. 80) E prap e lume mbrâmja ka m'u endun, shtrue rrotull përmbi bár si n'dit t'kalueme, fmijnín arit me t'fshâme tue përmendun... e dal-kadal', npër rreze të zverdhueme, mjalta e mandave, mjalta e kohës s'shkueme, prendimit tash i ep nji âmë agimi. (Vep. 1, B.M., f. 118) Nga të gjitha llojet e ndajfoljeve, ato të mënyrës renditen të parat te Koliqi. Hallvaxhì, ande të thjeshta nji pus t'ftoftë e 'i mand shatorr, kângë e valle rrjeshta rrjeshta prân' njâj shrregulle n'oborr. (Vep. 1, D.P.SH., f. 255-256) Nuk mungojnë as ndajfoljet kohore. Kjo gjë ndodh më shpesh në poezinë e tij. E qe se sýt me lot zûne me t'qeshë. Si drandofille u duke at-her' qi gzueshëm dielli me rreze mbas shiut prillit veshë. (Vep. 1, T.D., f. 80) Kokrrat e mjaltshme pse n'kto kohna t'reja shije mâ s'kanë e pse n'oborr si at-hera e shkundjes s'mandit nuk kumbon hareja q'ish ndër ma t'gjallat qi na falte vera? (Vep. 1, B.M., f. 118) O Mbretneshë e madhe e detit, urdhni i lshuem me buz' krenare kapërcei prej motit n'mot: djepat t'on' latue n'dru lisit q'ardhmenín përkundin t'fisit veç me ninulla shqiptare jan luhat' q'at-herë e sot. (Vep. 1, S.SH., f. 176)

3.5 Përftesa me parafjalën Si veçori më fort dialektore duhet theksuar se Koliqi përdor për rasën emërore

parafjalën ke: ke foleja, ke djepat etj. Për rasën emërore përdoret me dendur parafjala dialektore kah në vend të asaj nga: kah burri; kah logu i shêjit etj. Gjithashtu, haset edhe përdorimi i parafjalës tu për parafjalën te/tek:

...kishin ndêjë të varuna tu dera e kishës (Vep. 2, f. 9) Lidhur me parafjalët, në poezinë e Koliqit vihet re edhe një dukuri tjetër: herë

përdorimi i një parafjale kur ajo nuk është fare e nevojshme, herë mospërdorimi kur parafjala është e nevojshme. Kështu, në vargun e tretë parafjala për është e panevojshme:

Ju shtegtar’, kushdo qofshi, qi kërkoni rrugat e botës, Plakut t’em m’i thoni,

53

për n’m’a takofshi kund ndër dhéna t’hueja (Vep.1, f. 267). Kurse në vargun e mëposhtëm parafjala prej mungon edhe pse është e nevojshme: Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe? (Vep. 1, f. 250) Sigurisht, përdorimi pa nevojë i një parafjale ose mospërdorimi i parafjalës së

nevojshme nuk duhen parë si gabime gramatikore. Ato përbëjnë një procede që autori e shfrytëzon për qëllime stilistike.

54

KREU I KATËRT SINTAKSA POETIKE NË KRIJIMTARINË E ERNEST KOLIQIT

4.1 Sintaksa si fushë e pasur përftesash stilistike Sintaksa është fusha që ofron mundësi më të mëdha për përftesa stilistike. Rendi i

fjalëve në sintagmë, i sintagmave në fjali dhe i fjalive në periudhë krijojnë mundësi të pafundme shprehjeje, të cilave u shtohen edhe skemat e ndryshme intonacionore, të cilat edhe pse i takojnë ligjërimit të folur, jepen pjesërisht edhe në gjuhën e folur me anë të pikësimit a të spikatjes së elementeve që mbartin theksin e frazës.

Në këtë kapitull do të merremi pikërisht me dukuritë sintaksore, duke trajtuar në sytha të veçantë gjymtyrët e fjalisë, rendin e tyre në fjali, tipat kryesorë të fjalive dhe mjetet lidhëse të tyre, megjithëse duhet të theksojmë që këto dukuri nuk veprojnë të ndara.

Çështjet që do të bëjmë objekt shqyrtimi i takojnë fushës së sintaksës poetike73. Sipas Xh. Lloshit, i cili ka dhënë një kontribut të rëndësishëm në sqarimin e përmbajtjes së këtij koncepti duke na dhënë disa karakteristika të qenësishme të ligjërimit poetik në vargje. Sipas Xh.Lloshit, parimi drejtues në krijimet poetike është ritmi. Ritmi në poezi mishërohet në strukturën metrike të vargjeve, që zakonisht janë njësi të barasmatshme, me theksa pak a shumë të rregullt. Nga ana tjetër, ritmi, sipas Xh. Lloshit, është pikënisje për harmoninë tingëllore të poezisë, për të arritur muzikalitetin, i cili shoqërohet me emocionalitetin74. Sigurisht, në poezi bashkëveprojnë të gjitha rrafshet: fonetik, prozodik, leksikor, semantik, sintaksor e mbisintaksor, shfrytëzimi i të cilëve është prej poetit është përgjegjës për organizimin dytësor, d.m.th. për efektet stilistike të veprës poetike.

Ka disa poezi te E. Koliqi që i bartin të gjitha këto karakteristika të lartpërmendura, qoftë edhe në modele metrike shumë të rralla, që gjenden vetëm te poetë si Asdreni, Mjeda, Naimi e pak të tjerë të cilët provuan 8-rrokëshin.

Vjersha që do të trajtojmë këtu poshtë, me titullin “Hallvaxhis”75, ngërthen një harmoni tingëllore deri në muzikë, duke krijuar një tablo të tillë: brenda saj përsëritet shtatë herë fjala Hallvaxhì, tri herë fjala hallv’, dy herë fjala âmbëlsina, dy herë fjala lumnija, dy herë fjala gurabija, dy herë fjala sheqera; autori zgjedh këtë përftesë stilistike për të dhënë idenë e ëmbëlsisë që përfshihet edhe tek krijuesi i “lëndës së ngrënshme”, i cili të krijon idenë e një individi “të ëmbël”, të pëlqyeshëm edhe për shoqërinë:

Hallvaxhì, këlthima e jote tue kumbue befas n’kujtime, përtrîn ande e përtrîn mote qi na êndshin jetën n’gzime. Hallvaxhì, ti n’âmbëlsina

73Kujtojmë që vepra poetike e E. Koliqit vjen si një përmbledhje e poezisë në mënyrë kronologjike si është botuar në vëllimet poetike: “Kushtrimi i Skanderbeut” (1924), “Gjurmat e stinve” (1933), “Kangjelat e Rilindjes” (1959), “Symfonija e shqypevet” (1970) si dhe vjershat e botuara në periodikun letrar të viteve ‘30-‘40 në Shqipëri si dhe në mërgim gjatë viteve ‘50-‘70-të (Koliqi, Ernest. Vepra I, Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 7). 74 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2001, f. 272. 75 Koliqi, Ernest. Vepra I, Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 255 –256.

55

holl’gatue me dor’ mjeshtrore, shkrîjshe mjaltë e miradina qi dhuron veç jeta arbnore. Hallvaxhì, n’at hallvën t’ande mblidheshin shije e visare kryp’ me lot melkue me ande, ruejt’ ndër doke mijëvjeçare. Hallvaxhì, ande të thjeshta nji pus t’ftoftë e ‘i mand shatorr kângë e valle rrjeshta rrjeshta prân’ njâj shrregulle n’oborr. [...] Hallvaxhì, mbaroi lumnija qyshse s’kuqet mâ n’sheqera e s’pranohet n’gurabija qi na siellshe ti ke dera.

Në këto vargje të rimuara të shkrimtarit E. Koliqi, një peshë stilemore më vete

mbajnë edhe fjalët rimema të klauzolave, të cilat qëndrojnë me një valencë të largët lidhjeje: e jote / mote; âmbëlsina / miradina; mjeshtrore / arbnore etj. Një peshë intonative kanë edhe sintagmat emërore “n’kujtime” dhe “n’gzime”, që kanë rimë të brendshme, siç quhet në poetikë. Këtu kemi edhe një shfaqje të hapur edhe të elementit sociolingiustik: Koliqi aktualizon të folmen e Shkodrës me orientalizma, si për të treguar se kjo e folme që synon të bëhet “qytetare”.

Sipas studiuesve, mendimi poetik lëviz me masa ritmike, në organizime tingullore, fushë me të cilat merret metrika dhe ku kanë dhënë ndihmesën e tyre autorë të tillë. Ky strukturim ritmik vjen për të gjitha nivelet e gjuhës: në fonetikë, gramatikë, leksik e sidomos në sintaksë, ku kërkojnë vëmendje të posaçme: sintaksa poetike, leksiku poetik dhe figurshmëria76.

Për Arshi Pipën, që ka sjellë disa shtjellime e analiza për dallimet gjuhësore që kanë tekstet në poezi me ato në prozë, madje para Lloshit, vargu, si e kundërta e prozës, është një ligjërim i metruar, sipas skemave dhe rregullave të vendosura. Ndryshimet në gjuhë që nënvizon autori, midis tekstit poetik dhe atij në prozë, kanë rrjedhur e janë dalluar e përvijuar që nga krijimtaria popullore, pasi vargu folklorik haset në kontekst me të tjera veprimtari, siç janë muzika dhe vallja, ritualet e lodrat, skemat e përziera të rimës dhe një larmi refrenesh77. Sidomos me rëndësi për objektin tonë të studimit është vështrimi i thelluar sa i takon gjuhës poetike në përqasjen që ai u bën krijimeve në dialektet tona. Kështu, në sythin “Gegnishtja përballë toskërishtes” përshkruan dallimet në theksim midis vargut gegë dhe atij toskë: ndërsa theksi metrik dhe ai i fjalës priren të përkojnë tek gegnishtja theksore-rrokjesore, ata shumë shpesh nuk bëjnë të njëjtën gjë tek toskërishtja goditëse-rrokjesore. Edhe për planin sintaksor, ai thotë se thyerja është një kufi sintaksor i shënuar nga një pushim, i cili e ndan vargun e njëfarë gjatësie në segmente, por

76 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika, Albas, Tiranë, 2012, f. 273. 77 Pipa, Arshi. Trilogjia Albanika I, Vargu folklorik shqip: Ndërtimi dhe gjinitë, Botimet Princi, përkthyes Primo Shllaku, redaktor: Myftar Gjana Tiranë, 2013, f. 152.

56

gjithmonë në fund të një fjale a grupi fjalësh. “Kjo për gegnishten, – shkruan ai, – kurse tetërrokëshi toskë nuk ka thyerje.”78

Poezia “Kanga e Kapidan Markut”79 e Koliqit na shfaq mjaft nga këto veçori të përmendura prej A. Pipës:

Lum për Ty qi na fale, o Zot i lumi! se natë âsht bâ dh’askend nuk po e merr gjumi:

as shqipen ke foleja për nën maje, as jehonën e shqet’ qi dridhet n’vaje, as gjetht e ahit n’pyll ku prehet era,

as gurrën qi s’kndon mâ si ndër net tjera, as ndër kulla të vndueme maje currash

ku zdrisin ûnat rrudha t’vrânta burrash, fytyra t’zbéta gràsh me sy të rîmun

ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun. (Vep. 1, f. 265) Sikurse vërehet, kemi përsëritjen në pesë vargje të lidhëzës bashkërenditëse veçuese,

“as”. Po ashtu, në këto vargje, një tjetër përftesë përbën edhe fjala e parë dhe e fundit e vargut: Lum për Ty qi na fale, o Zot i lumi!. Pavarësisht se fjalët që përsëriten u përkasin klasave të ndryshme leksikore, njëra pasthirrmë dhe tjetra mbiemër, ato të dyja, duke pasur të njëjtën përbërje tingullore, krijojnë përftesën stilistike.

Kjo poezi mbyllet me vargun Lum për Ty, Zot i lum, qi na dhae jetën”. Përsëritja në fillim “lum” dhe në mes “i lumi” është mirëfilli një tipar i poezisë epike: Ftesa që i bëhet hyjit për të frymëzuar poetin. Kujtojmë që edhe “Eposi i kreshnikëve” hapet po njëlloj: “Lum për ty, o i Lumi Zot!” Më shumë do ta identifikonim këtë element si ndikim të Koliqit nga letërsia popullore sesa mirëfilli si tipar të stilit të tij.

Së fundi, ai bën edhe krahasime çfarë ngjet me dukuritë fonetike gjatë vargëzimit në dy dialektet; kështu mekanizmat metrikë tipikë gege si sistola, sinereza, elizioni, apokopimi i ë-së, etj., që tregojnë natyrën rrëgjuese të këtij dialekti, ndeshen me mekanizma të përkundërt toskë si diastola, diereza, hiatusi, ë-ja paragogjike etj.80

Për ta konkretizuar këtë gjë, mjaft t’i hedhim një sy të shpejtë poezisë “Leze Sakatja”, të cilën autori e hap aq bukur me një sintagmë emërore që kryen funksionin e kryefjalës së fjalisë:

Tinguj sazesh të vjetra jehojn’ papritmas sonte n’funde t’shpirtit e dridhen âmbël, oh sa âmbël dridhen e m’turbullojnë e m’përmallojnë e ngjallin (...)81

4.2 Përftesa me rendin e gjymtyrëve të fjalisë

Kryefjala dhe kallëzuesi, si dy gjymtyrët kryesore të fjalive, në poetikën e Koliqit karakterizohen nga mungesa dhe tepria. Mungesën e kallëzuesit e ka vënë në dukje Xh. Lloshi, i cili, kur flet për elipsën, thekson se në tregimin “Duert e nanës” E. Koliqi “ka lënë vetëm një folje: Shtrati i tij. Andej musandra, këtej dritarja prej kah shihej mani në 78 Po ai, po aty, f. 157. 79 Koliqi, Ernest. Vepra I, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 265. 80 Pipa, Arshi. Trilogjia Albanika I, “Vargu folklorik shqip: Ndërtimi dhe gjinitë”, Botimet Princi, Tiranë, 2013, f. 159. 81 Koliqi, Ernest. Vepra I, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2003, f. 257.

57

mjedis t’oborrit. Në fund tryeza e punës. Përbri soje libërtorja. Oda e tij. Atje.”82 Por edhe folja e vetme i takon fjalisë së varur nga kryesorja njëkryegjymtyrëshe. Mospërdorimi i foljeve në këtë copëz i jep përshkrimit ritëm të shpejtë, që nuk do të arrihej nëse çdo fjali do të kishte kallëzuesin e vet.

Edhe më dendur vërehet elipsa në poezinë e Koliqit. Ai rendit një sërë veprimesh që varen vetëm prej një kallëzuesi të thjeshtë apo të përbërë. Këto folje-kallëzues mund të jenë në fillim të strofës ose në fund të saj, siç ndodh në shembullin e mëposhtëm:

Djathë e presh, buk’ kollomoqe: meze e mir’ për terjaqí… Kjo rakija aman sa shoqe ngushulluese âsht në zymní. (Vep. 1, f. 226) Shumëpikëshi në vargun e dytë të kësaj strofe tregon një ndërprerje, lënie në mes të

rrjedhës së ligjërimit, pra një fjali së cilës i mungon folja. Nuk janë të pakta fjalitë eliptike në veprën poetike. Autori zgjedh jo rastësisht të tilla

ndërtime, si: Sakt, n’andërr. (Vep. 1, f. 26) Në strofën e mëposhtme të një poezie të mbushur plot me përftesa stilistike vargut të

katërt i mungon kallëzuesi: Hallvaxhì, ti hallvaxhija, ndalu pak aty ke dera: duem tërhan e gurabija, (duem) hallv’ të bardhë edhe sheqera”. (Vep. 1, f. 25) Autori e ka hequr qëllimisht kallëzuesin, duke e bërë këtë fjali eliptike. Të gjitha

këto, vetëm për llogari të vargut. Elipsa te Koliqi shoqërohet shpesh me retiçencën, ndërprerjen e qëllimshme të

ligjërimit, me të cilën shkrimtari do t’i lërë fushë fantazisë së lexuesit. Këtë procede ai e përdor mjaft shpesh në poezitë e tij. Në të gjithë poetikën e tij kemi evidentuar 200 raste të përdorimit të reticencës si përftesë stilistike, prej të cilave vetëm 50 përdoren në poemthin dramatik “Kushtrimi i Skanderbeut”:

N’avullí t’nji shpís shkodrâne, n’kopshtin t’and tue pí rakí, me shpirt t’knaqun m’sa ‘i qemâne âmbël fshânte n’largësí… (Vep. 1, f. 226) Prej nesh duel n’botë mâ e para qytetní… (Vep. 1, f. 15) Pellazgve doren pshtuese t’ia kishe njitë, ktij fisi t’parve t’uej… (Vep. 1, f. 17) Nuk janë të rralla edhe rastet kur në këtë poemth reticenca përdoret në të gjitha

vargjet e një strofe, ose në disa strofa radhazi, njëra pas tjetrës: Drita e sývet m’u shtue…Mjegulla, qi mblote mshefsít e kohës, u zhduk…O mrekullí! m’u zbluen, m’u zbluen unjí mysteret, qi përmbâjnë t’pertardhshmet mote.


58

Ç’farë dite lindi para sývet t’mí?... (Vep. 1, f. 41) Po reticence në këtë poemth nuk gjendet vetëm në fund të vargjeve, atë e gjejmë edhe

mes tyre, madje edhe në mes dhe në fund të të njëjtit varg: Jemi t’lír…kem’ përparue… (Vep. 1, f. 33) Nji fije zâni:- Uj…jam fië eti… (Vep. 1,f. 119) Në strofën e mëposhtme, vërejmë jo vetëm reticencën në vargun e dytë, por edhe një

zeugmë, që është gjithashtu një përftesë stilistike, pasi të dyja fjalitë kanë të përbashkët gjymtyrën kryesore “don me than”. Vargu i dytë është gjithashtu eliptik dhe me një kallëzues të ndërmjetuar: “s’dona hiq (me than):

N’kjofët se Shqipnija don me than vobsí, ne s’dona hiq…Shqipní. (Vep. 1, f. 33) Në krye të këtij sythi theksuam se kryefjala dhe kallëzuesi, si dy gjymtyrët kryesore

të fjalive, në poetikën e Koliqit e jo vetëm, mund të mungojnë ose të përdoren me tepri. Por me tepri prej tij përdoren edhe gjymtyrët jokryesore të fjalisë. Te ky autor hasen si përsëritja që Xh. Lloshi e quan “përsëritje e organizuar ose e grumbulluar”, ku një gjymtyrë a një sintagmë e tërë përsëriten jo në vargje a fjali të njëpasnjëshme, po me intervale, edhe përsëritja vijëzore, ku një gjymtyrë a një grup gjymtyrësh përsëriten nga vargu në varg a nga fjalia në fjali83.

Por më shumë në poezinë koliqiane vërehen raste të përsëritjes së organizuar sesa të asaj të vijëzuar. Mjaft të sjellim në vëmendje poezinë “Këshille nji shokut” për të parë sesi e përdor autori këtë përftesë:

Ti qi na e ndien vetveten n’vend t’yt-et i mërguem tue shetitë udhash lodhshëm si t’ishesh i randuem mbi sup nga pesha e ‘i bote mendimesh s’reja e t’nalta qi s’mund kuptoj’ Shqiptari lé me gjallnue ndër balta; ti qi nga tryeza e kafes rrethue me miq qi t’gjsdin shán zakonet arbnore dhe vrret:-S’do lêjshem çasin me ik po t’kisha mjetin t’largohem përgjithmonë; ti q’ushqen aq deshire t’mdhaja sa toka e jonë t’gitet e ngushtë, e vogël dhe’ e errt’ si burg mizuer ku t’thahen trût qi t’thithen nji qytetnim epruer; ti qi dridhesh n’lakmime udhtimi n’çdo ndrrim stine […]


59

ti, qi ndër shprehje t’tilla mërzín vjen tue përmbledhun. (Vep. 1, f. 73) Autori me një përsëritje në distancë të përemrit vetor “ti”, të ndjekur nga një njësi

fjali përcaktore, synon që ta këshillojë mikun e tij. Zgjedhja e përemrit vetor, drejtimi i gishtit nga subjekti (shoku i tij, siç e quan në titull) është gjithashtu një zgjedhje jo e rastësishme. Ai synon ta bindë atë që veprimet e tij bien ndesh me argumentet. Zgjedhja e kësaj përsëritjeje është e goditur, sepse në fund të poezisë 128-vargëshe autori arrin të të bindë dhe të të lërë në mendje bashkimin “ti që…, këtë gjë nuk duhet ta bësh.”

Përsëritjet me qëllim përftesat bëhen në çdo gjuhë. Le të sjellim ndërmend vargjet e proverbit të qëlluar të Lao Tzu-së84:

Si tu es déprimé, c'est parce que tu vis dans le passé. Si tu es anxieux, c'est parce que tu vis dans le futur: Si tu es en paix, c'est parce que tu vis dans le présent85. Sikurse vërehet, togjet e fjalëve: Si tu es (déprimé), Si tu es (anxieux), Si tu es (en

paix) përsëriten në fillim të vargjeve për t’i tërhequr vëmendjen lexuesit drejt këshillës për mënyrën se si duhet ta jetojmë jetën.

Një formë e përsëritjes, që haset dendur në këtë poetikë është edhe polisindeti, si në vargjet e mëposhtme:

As qielli i prirun mbi blerime t’tueja, as deti i yt ku Dielli bjen me fjetë s’ngushullojn’, sýt e mí qi kan’ pá tepër shumë prendvera t’hueja. As ti, as ti me gjith kët bukurí kujtimin nuk m’a tretë të viseve ku qésh i lum dikuer, o Ujë i Ftoht gazmuer. (Vep. 1, f. 114) Por në krijimtarinë poetike të shkrimtarit ndodh që e njëjta fjalë të rimerret edhe

brenda të njëjtit varg: O val’ qi puthni Vlonën, val’ kângtar. Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue… njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë. (Vep. 1, f. 94) Por ndodh që t’i kemi përsëritjet edhe të gërshetuara: brenda e jashtë vargut, sigurisht

përsëritje të ndryshme (Rasti I), sikurse edhe ndodh që me të njëjtën fjalë që çelet vargu i parë, të çelet edhe vargu i fundit i së njëjtës strofe (Rasti II për konkretizim, por edhe rastet e tjera të trajtuara pak më lart):

Rasti I [..] E flitshin gishtat, gishtat flitshin n’heshtje e m’zbvlojshin mysteret.

84 Shih për këtë: Firences Montreynaud, Agnès Pierron, François Suzzoni, Dictionnaire de proverbes et dictions, Flexibound, 2015. 85 “Nëse je i dëshpëruar, kjo ngjan se ti jeton në të shkuarën. Nëse je i shqetësuar, kjo ngjan se ti jeton në të ardhmen, Nëse je në paqe, kjo ngjan se ti jeton në të tashmen”

60

e thellësíve t’zêmrës (Vep. 1, f. 254) Rasti II Ti vetën ua din andrrat e bardha q’i rrembyene: ti qi jé motra e tyne…86 (Vep. 1, f. 113) Një karakteristikë tjetër e poetikës së Koliqit është edhe mbingarkimi me parantezën,

p.sh.: Sa e shpikte shishen e rakis – e Leci vrente padurueshëm uljen në shishe të pijes

verdhake – Cin Gurrmolla iu avitte tryezës së shtrueme e zente kryet e vendit. (E. Koliqi, ‘Vena shtatëvjeçe’).87

Rastet e përdorimit të parantezës me kllapa janë shumë të pakta, në të gjithë

përmbledhjen poetike dallohen 20 të tilla, kurse ato të shprehjes me vizë janë shumë më tepër:

Mendova kot kúr erdha se n’kët kunorë ullinjsh, prân val’s s’kalterë, – ku shpalis Dielli shtroje drite, t’verdha, – do t’rrijsha i qet njiherë. (Vep. 1, f. 115) Por n’tý nji send m’pëlqei: heshtija e jote! (Un kam për tê nevojë!) (Vep. 1, f. 114)

4.3 Përftesa me rendin e përbërësve predikativë në poezi

Gjuha shqipe si rend tipik të gjymtyrëve ka atë ku kryefjala i prin kallëzuesit, kallëzuesi i prin kallëzuesorit, kundrinës dhe rrethanorit; ndajfolja ndjek foljen, mbiemri emrin; në rastin e kallëzuesit emëror këpuja “jam” i prin gjymtyrës emërore, në rastin e kallëzuesit të përbërë ndihmësja i prin pjesores; në kallëzuesin e përbërë, pjesa e parë e ndërtuar me foljet tipike (mund, duhet, do etj.) i prin pjesës së e dytë etj. Kurse të gjitha rastet e anasjella do t’i konsiderojmë përftesa stilistike.

Për më tepër, para se të kalojmë konkretisht në rendin e përbërësve te gjuha e shkrimtarit tonë, le të krahasojmë disa shembuj të vjelë nga vëllimi poetik:

Rend i zakonshëm Rend i anasjellë (përftesa stilistike)

nuset vijshin me mbush új vijshin nuset új me mbushë (f.119)88

e mbrâmja ka m’u endun prap e lume e prap e lume mbrâmja ka m’u endun (f. 118)

86 Paraqitja e strofës është bërë siç ka përzgjedhur autori ta konfigurojë në origjinal. Shih për këtë referencën përkatëse në fund të shembullit. 87 Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2005, f. 84. 88 Koliqi, Ernest. Vepra I, Shtëpia botuese “Faik Konica”, Prishtinë, 2003.

61

ai piu me hurma t’gjatë Me hurma t’gjatë ai piu… ( f. 119)

jeta kish ndrrue ngjyrë e fille Ngjyrë e fille ndrrue kish jeta (f. 131)

do t’naltohet luta lirisht kah qielli Lirisht kah qielli do t’naltohet luta (f. 267)

nuk kushtonte shum pare Nuk kushtonte pare shum (f. 256)

Po nisim me kallëzuesin, duke u ndalur së pari te përdorimi i kallëzuesit emëror, që

në krijimtarinë e Koliqit njeh disa veçori. Ai zakonisht bashkërenditet me lidhëza bashkërenditëse shtuese, i përdorur në rend jo të zakonshëm sintaksor, ku këpuja “jam”, ndërfutet mes të dy gjymtyrëve emërore:

Pa Tý t’mjerueme janë edhe të ngurta shtiqet qi për n’vorrez’ vetare ulen. (Vep. 1, f. 250) Rendi i zakonshëm do të kërkonte përsëritjen e këpujës jam: Pa Tý janë t’mjerueme

edhe të ngurta. Kallëzuesi emëror në vargjet koliqiane ndërmjetohet zakonisht nga kryefjala dhe që

për llogari të vargut na vjen me një rend të përmbysur: Shtur n’bár mandej e knaqshme ndêja ishte […] (Vep.1, f. 117) Rend i zakonshëm i këtij kallëzuesi të ndërtuar nga këpuja “jam” të prapavendosur

dhe i mbiemrit të nyjshëm “e kënaqshme” të paravendosur do të kërkonte një zhvendosje edhe të kryefjalës, daljen e saj në ballë të kallëzuesit, pastaj të ndërrohej edhe topika e gjymtyrës mbiemërore me këpujën.

Kallëzuesi emëror ndërtohet gjithashtu me rend të anasjellë: E gaviç jam ku kamba e rrogtareshës (Vep. 1, f. 10) Për t’i parë pak më qartë këto ndryshime, po paraqesim pemën sintaksore të kësaj

fjalie:

SF (Spec.) SM SF gaviç F SP jam P SE ku (tek) E SDet këmba Det. E e rrogtareshës

62

Sa u përket kallëzuesve të tjerë, në poetikën e Koliqit vërehet grumbullimi i

kallëzuesve foljorë të përbërë në strofa të afërta, si në shembujt në vijim: Due m’i a terun lott t’mjeruemit, n’shigjeta due me i gjuejt’ t’praksuemit n’shkam të Febos tue zân’ pritën. T’rrzuemin due t’a çoj nga balta; due m’ungjit’ mbi maje t’nalta me shtegtar’ qi kerkojn’ Dritën… (Vep. 1, f. 128) Kallëzuesit “due me terun”, “ due me gjuajt’”, “duhet m’u ngjit” dhe “due të çoj”

janë kallëzues foljorë të përbërë të ndërtuar përkatësisht tre të parët: me foljen modale “dua” që shpreh dëshirë veprimi + paskajoren gege të tipit me bâ; kurse i katërti me të njëjtën folje modale “dua” + folje në mënyrën lidhore.

Po ashtu, përdorimi i të dyja paskajoreve gege (analitike): për me + pjesore gege dhe me + pjesore gege, të dyja me vlerë kallëzuesie.

Prej Maranajt zbret nata (nga erdh dita) për me fik’ ngjyrat. (Vep. 1, f. 89) Do t’ikin shndeti e gjumi në qëndrofsh n’shpresën dërmuese me qên’ pran’ vash’s fluturuese ndër mija njerzsh mâ i lumi. (Vep. 1, f. 61) Në krijimtarinë poetike të Ernest Koliqit, ndryshe nga Gjergj Fishta, tek i cili nuk

është gjetur asnjë rast i përdorimit të paskajores për të bâ89, këtë trajtë paskajore e gjejmë të përdorur. Por ai ka pëlqyer të përdorë më dendur paskajoren analitike të “ndërtuar nga një trajtë e njëjtë me pjesoren të prirë nga pjesëz ‘me’: me punue”90. Rastet e përdorimit të kësaj paskajoreje dytësore, siç e quante studiuesi Mahir Domi, janë mjaft të rralla te Koliqi, si në shembullin e sjellë për shqyrtim këtu poshtë:

E né askush s’na e çmon mundimin, që përpiqna me gjith shpirtë për t’i a shtue Shêjzavet çmimin me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë! (Vep. 1, f. 263) Grumbullimi i formave të pashtjelluara në fund të të gjitha vargjeve të një strofe: Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue… njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë. Andrra âsht e âmbël, e s’deshroj m’u zgjue. (Vep. 1, f. 94) Përdorimi i paskajores gege si pjesë e dytë e kallëzuesit foljor të përbërë, si: nise me

qá, E qe se sýt me lot zune me t’qeshë. (Vep. 1, f. 80)

89 Islamaj, Shefkije. Gjergj Fishta – gjuha dhe stili, Prishtinë, 2012, f. 94. 90 Cit. sipas autorit: Domi, Mahir, Sur quelques concordances et parallelisms syntaxiques albano-roumains, Studia albanica, Tiranë, 1977, 1, f. 84.

63

Siç është tipike për të folmet gege, kohën e ardhme Koliqi e ndërton zakonisht me foljen “kam” të ndjekur nga pjesorja gege: kuj ka m’i a folun goja e pamësueme/ fjalët mâ t’para qi dhuron dashnija/ kur befas shpërthen n’shpírt me hov hyjnuer. Por hasen edhe raste kur ai përdor të ardhmen me formantin do + folje në lidhore: Por nesër prap lahuta do t’tinglloje.

Ernest Koliqi parapëlqen t’i grumbullojë sintagmat parafjalore të të njëjtit lloji brenda së njëjtës strofë, si në rastin:

Vrik prej maleve derdhet kah jallija nji kumt i zì dhe preket Shqipnija e veton qiellin me ndeshtrasha t’zeza, ngrehen n’prigjim dhe t’deknit ndër vorreza kah paq nuk po u kanë eshtnat n’nat’ të vorrit; hapet prej Veleçikutn’cep t’Tomorrit, kthen prej Tomorrit n’cep të Veleçikut, ai kumt e loti rrjedh idhun qerpikut. (Vep. 1, f. 265) Për të treguar idenë e lëvizjes, në dy vargjet e parafundit autori përdor përsëritjen e

anasjelltë: prej Veleçikut n’cep t’Tomorrit dhe prej Tomorrit n’cep të Veleçikut; gjithashtu edhe foljet: hapet dhe kthehen kryejnë funksionin e kallëzuesit foljor të thjeshtë, që jo rastësisht autori i ka renditur njëri pas tjetrit, me qëllim për ta përforcuar më shumë këtë lëvizje, si një zgjedhje interesante.

Në vepër vërehen ndërtime kallëzuesish me folje pësore, të cilat në jo pak raste formojnë një varg të tërë:

mos u deshprò se shpesh n’vallen e motit u ngushtove u dermishe e u përlinde; (Vep. 1, f. 267) Vendosjen pranë e pranë e sintagmave me kuptim të plotë apo të pjesshëm antonimik: Gjithkund buzëqeshun plot kuptim m’u gjete, si burrnesh n’dit’ e bardha e t’zymta m’ndoqe (..) (Vep. 1, f. 250) Në organizimet strofike të poetikës së Koliqit nuk janë të rralla rastet kur kryefjala e

fjalisë qëndron në fund të një vargu, kurse kallëzuesi në fund të vargut tjetër, duke prishur kështu edhe rendin e zakonshëm, me rrethanorë në mes, si në rastet:

Lâmtumir’! Kaloi prendvera, muer me vete kâng e fletë; u thá kopshti e gjethlat era përtej prrojeve i ka tretë. (Vep. 1, f. 128) Topika e zakonshme e përbërësve të kallëzuesit emëror është folja “jam” + gjymtyra

emërore. Por Koliqi e nxjerr gjymtyrën emërore në ballë, duke e lënë në plan të dytë këpujën, duke dhënë në këtë mënyrë një përftesë stilistike.

[…] por e pakrahasueshme âsht âmbëlsija (Vep. 1, f. 81) Ka një shumësi ndryshimesh të rendit të gjymtyrëve, saqë, edhe po të përpiqesh t’i

strukturash, nuk ia del dot mbanë plotësisht. Her hera pjergull bâhem, e ngrehun n’Shkodër n’skâj t’oborrit (Vep. 1, f. 9)

64

Kemi një përmbysje të rendit sintaksor. Sintagma e rregullt duhet të ishte “bâhem pjergull”.

Edhe këtu vërejmë dy sintagma parafjalore, por njëra më e zgjeruar se tjetra.

65

KREU I PESTË LEKSIKU SI MJET SHPREHËS NË VEPRËN E E. KOLIQIT

5.1 Leksiku i huaj dhe dialektizmat Fjalët e huaja që gjenden në veprën e Koliqit, i kemi ndarë sipas burimit, duke i dhënë

alfabetikisht dhe me shpjegimet si në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980). Për identifikimin e burimeve të tyre jemi mbështetur në “Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe” (2017) të Kolec Topallit si dhe në “Fjalor i fjalëve të huaja”158 të Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe në “Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe”159 të M. Ndrecës.

5.1.1 Fjalë të burimit grek Në veprat e Koliqit gjejmë edhe pak fjalë të burimit grek, të cilat i përkasin më shumë

botës shtëpiake, kopshtarisë dhe jetës shoqërore, më pak fushës së bimësisë. Më poshtë po renditim disa prej këtyre greqizmave.

FIS, ~I m., sh. ~E, ~ET organizim kryesor i shoqërisë primitive.160 …synthetizoheshin lumnisht burrnija e fisit shqiptar… (Vep. 5, M. K. NJ. K., 284) FLÁMUR, ~I m., sh. ~Ë, ~ËT flamuj pëlhurë me një a më shumë ngjyra, lidhur

gjatazi pas një shtize, simboli një organizate a një shteti. …përmaje trimnín e për flamur të drejtën. (Vep. 5, M.L.R.SH, f. 298) LAJM, ~I m., sh. ~E, ~ET njoftimi që i japin tjetrit për një punë a për një ngjarje të

re; kumt. …me mësue ndonji lajm mbi t'bijën e grabitun. (Vep. 5, T.SH., f. 312) MËNDAFSH, ~I m. 1. fije të holla e të ndrituna, që tërheqim nga fshikëzat e krimbit

të mëndafshit; 2. pëlhurë mëndafshi. Arka me eshtna të Poetit, e mbështjellun me pëlhurë mëndafshi kuq-e-zi… (Vep. 6,

T.D.M., f. 164) OREKS, ~I m., sh. ~E, ~ET andje për të ngrënë; ai ka ~ të flasë, ia ka ënda të flasë. Zakonisht ai s'hante shum, por ndrrimi i vendit e ajri i lir i a shtojshin oreksin e

shijen. (Vep. 2, A.T.L., f. 179) PASTËR (i, e) mb. i paqmë, i dëlirë, që s’është i ndyrë (përdoret në kuptimin konkret

dhe abstrakt).

158 Bejta M., Mulaku L., Bardhi M., Zajmi A., Islamaj Sh., Goçi I., Murati Q., Fjalor i fjalëve të huaja, Rilindja, Prishtinë, 1988. 159 Ndreca, Mikel. Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Botimet Toena, Tiranë, 2007. 160 Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letersisë, Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 1954, f. 121.

66

Kur, me gjith hovin e shpirtit të pastër naltonte kah qielli lutën zharritëse… (Vep. 2, A.SH., f. 184)

PRON/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT pasuri që i përket ndonjërit: ~a kolektive. Atdheu âsht pronë e përbashkët. (Vep. 6, I.V., f. 141) STOLIS kal. ~A, ~UR; ~EM zbukuroj me stoli. Penda të reja stolisen "Illyrin" me shkrimet e tyne plot fuqí rinore. (Vep. 6, I., f. 427) TIPAR, ~i m., sh. ~E ~ET vijat që karakterizojnë fytyrën e një njeriu; tipare; fig.

diçka që shpreh cilësitë karakteristike të një njeriu, të një sendi a të një veprimi. …grima përshtypjesh e tipare të paçansueme fytyrash të largta në mot. (Vep. 6,

K.V.G.N., f. 391) TRAST/Ë, ~A f., sh. ~A ~AT torbë. Agimeve t'ardhëshme âsht i vendosun t'u dalë para me vietít ethnike mâ gjenuine në

krahosh (trastë). (Vep. 6, GJ.K.K., f. 261) 5.1.2 Fjalë të burimit latin e roman Fjalët e këtij burimi janë dhënë alfabetikisht. Identifikimi i tyre është bërë sipas

renditjes së fjalëve në programin e konkordancave, kurse shpjegimi i tyre është dhënë sipas strukturës kuptimore të fjalorëve përkatës: Fjalor i gjuhës Shqipe, 1954; Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, 1980; Fjalor i Gjuhës Shqipe, 2006; Fjalori Italisht- Shqip (Ferdinand Leka, 2010); Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe161, Fjalor i fjalëve të huaja. Fjalët janë ilustruar edhe me pasazhe të shkëputura nga veprat e vjela.

E. Koliqi studioi dhe u diplomua në Itali përgjatë viteve 1931–1937 dhe kjo, pa dyshim, do të sillte ndikim edhe në prodhimin e tij letrar. Gjuha shqipe, siç edhe dihet ka qenë në kontakt të pandërprerë me latinishten deri në një periudhë të caktuar historike, më vonë edhe me gjuhët romane që dolën prej saj, sidomos me italishten dhe frëngjishten, ndaj nuk i gjejmë fare të rastësishme këto huazime, të cilat i përkasin më së shumti shtresës së leksikut të përgjithshëm, fjalë që u përkasin sferave të ndryshme, fjalë që përdoren në jetën shoqërore e politike, në administratë, në shkollë etj. Fjalë me burim latin pa dyshim që ka shumë më tepër në veprën e shkrimtarit tonë, ne kemi përzgjedhur vetëm ato që janë tipike për autorin dhe përbëjnë veçori të gjuhës së tij. Vlen të evidentojmë se megjithëse me kulturë perëndimore, Koliqi përdor pak latinizma e romanizma nga ato që nuk i ka shqipja.

ADRES/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT shënim i banesës së zakonshme të një njeriu; drejtim. Shënonte edhe adresën.(Vep. 3, SH.B.M., f. 42) AMBASAD/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT zyra që përfaqëson një shtet të madh pranë një

tjetri; selia e kësaj zyre, personeli që punon në këtë zyrë. …të paraqitej në Romë vetë i treti si pjestar i nji ambasade… (Vep. 6, A.D.Q.D., f.

200) ANEKSIM, ~I m., sh, ~E, ~ET (fr. < aneksoj)bashkimi me dhunë i një vendi a një

krahinë të pushtuar me një vend tjetër. Shtypi italian e përshëndeti ngrohtësisht këtë

161 Ndreca, Mikel. Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Botimet Toena, Tiranë, 2007.

67

marrveshje, tue e konsiderue frenim për synimet e dukshme që austro-hungarezët kishin për aneksimin e Shqipnísë. (Vep. 5, S.H.P.K., f. 174)

AUKTORITET, ~I m., sh, ~E, ~ET pushtet i dhënë prej ligjit. Kjo mbantë eprorin

mbi Krenë e mbi popullsi veç me auktoritet moral. (Vep. 6, GJ. K.M, f. 591) BARRIKAD/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT fig. Pengesë, gardh për të ndaluar a për të

kundërshtuar kalimin ose futjen e diçkaje. …po vazhduem m'u ngujue në barrikadat e paragjikimeve (Vep. 5, V.P., f. 142) BROSHUR/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT libër me pak faqe, që s’është i lidhur, por i qepur. …ndodhi nji ngallitje e befasishme broshurash (Vep. 6, I.V., f. 142) BURS/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT pagesa mujore që i cakton shteti një nxënësi a një

student për të ndjekur studimet. Ti mbandej tash u dán shtatë a tetë bursa në vjet nxânsave mâ të shquem të

Liceut.(Vep. 2, D.A, f. 297) ETAP/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT shkallë zhvillimi, çast i veçantë në zhvillimin e një

procesi. Paraqet etapa të ndryshme nga ngjarja e madhe… (Vep. 5, E.H.L.SH, f. 149) FACULETË, ~A f., sh. ~A, ~AT Shami xhepi, shami që lidhin gratë në kry. Prej faculetës qi i a mbështillte kryet i dilshin tu veshët flokët e zez të kaçurrelum.

(Vep. 2, K.T.L., f. 123) IMPERATIV, ~E mb. 1 (gjuhë) mënyrë urdhërore 2. Mb. Urdhëror (tono

imperativo), ton urdhërues. Imperativi kathegorik âsht ai qi na shtyn me kundrue mirë gjendjen dhe me vendosë

kah me i a mbajtë, si me veprue për me ruejtë shëndosh, në mes tallazeve të rrebta politike të kohës, palcin e shqiptarizmit. (Vep. 6, P.SH., f. 35)

INFLUENC/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT ndikim, un influsso benefico162. Po erdh dita qi vullneti i Shqiptarvet të két ndoj mundësí nëdikimi (influence) mbi

ngjarjet historíke, atëherë vetëm me idét e ndiesít panshqiptare këtu të shprehuna mundet m'u ndërtue Shqipníja e vërtetë.(Vep. 6 , B.P., f. 70)

KONSTITUCJONAL, ~E mb. kushtetues, që shpallet në kushtetutë, që shpall ose

mbron kushtetutën163. Në shka ká të njinjishme ndër fise të ndryshme, ky kanû përmbahet sidomos në nji

systhem parimesh morali qytetár e së drejte konstitucjonale të shprehun në nji trajtë edhè mâ të përmbledhtë se ligjët lakonike të XII dërrasavet, e kaq të gjalla n'atë stilin e tyne metaforik por të téjpashëm, sá me mujtë m'u vû krahas me ligjët metrike të sá vendeve tjera.

(Vep. 5, D.K.SH.D.R., f. 400)

162 Leka, F. – Simoni, Fjalori Italisht – Shqip, INFBOTUES, Tiranë, 2010, f. 596. 163 Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letersisë, Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 1954, f. 228.

68

NEUTRAL, ~E mb. libr. asnjanës; shtet (qëndrim ) neutral164Kur panë se Jorgji nuk ânonte kah ata tue u shkepë nga qindrimi neutral qi kish marrë në mes grupesh, atëherë filluen me hjedhë kundra ungjit të dekun akuza e shpifje shnderuese.(Vep. 3, SH.B.M., f.56)

PALLTO, ~JA f., sh. ~, ~T veshje prej stofi të trashë, e gjatë deri në gju dhe me

mëngë, e cila kopsitet përpara dhe mbahet sipër rrobave të tjera I gjatë, i mbajtun, me nji pallto të zezë. (Vep. 2, D.A., f. 309) RRNOJ, fint. Rroj, jetoj. …ndjeksat e trí besimeve do rrnojshin vëllaznisht në

harmoní të plotë vullnetesh… (Vep. 5, E. TH. S. N., f. 207) PROKUROR, ~I m., sh ~Ë, ~ËT punonjës i prokurorisë që ka për detyrë të

kontrollojë zbatimin e përpiktë dhe të njëllojtë të ligjeve. …i veshun me autoritetin e Prokurorit të Përgjithshëm. (Vep. 6, F.S., f. 605) SALIKIM, ~I m., sh. ~E, ~ET Të salkuarit, ceremonia e të vdekurit165.

Pyeta njânin e më tha se ishin tue e pregatitë kishën nji salikim mortuer të caktuem fíll mbas darsmës.(Vep. 6, G. P., f. 383)

SHOFER, ~I m., sh. ~A, ~AT punonjës i përgatitur që nget automobilin ose ushtarak

që nget tankun. Del, del me shofera qi s'e dijnë mirë zanatin… (Vep. 2, B.P., f. 221) 5.1.3 Fjalët me burim oriental Në veprën e Koliqit gjejmë edhe mjaft fjalë me burim oriental – turqizma, po edhe

fjalë arabe e perse që kanë hyrë në shqipe nëpërmjet turqishtes166. Ka ndër to fjalë që janë bërë pjesë e fondit themelor të leksikut të shqipes (pjesa dërmuese e tyre), por edhe një pjesë që janë tipike për mjedisin në të cilin u edukua e jetoi shkrimtari ynë.

Më poshtë po paraqesim këtë fjalorth të orientalizmave, duke i shpjeguar sipas Fjalorit të gjuhës shqipe 1954, fjalorit të Tahir Dizdarit Orientalizmat në gjuhën shqipe.

ABOLLA, ~ ashtu që, që të.167 E dijveç, qi i thashë se ato të sajishin mêndime të marra, qi për me shkue në kuvênd

duhet me qênë e thirrun prej Zotit, se s'ishte mirë me na lânë né: shkurt, ça m’erdh për goje abolla t’ia prishi. (Vep. 2, f. 149)

ADET, ~I m. ves, zakon, traditë. Edhe ti, n'e paç vû at uj në zjarrm, thuej babushit t'and me t'a gjetë ai, përse në pritsh

adete mâ të lira, qe besa, po plake e po mbetë pa u martue. AÇÍK, ~E mb. i qartë, i hapët (për ngjyra); ndajf.. qartë, hapur: i foli . Po t'a tham açik: tânë bajraku flet për ty… (Vep. 2, N. M., f. 33)

164 Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f. 675. 165 Po ai, po aty, f. 484. 166 Thomai, Jani. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Botimet Toena, Tiranë, 200, f. 259. 167 Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 2006, f. 2.

69

AFERIM pasth. thjeshtligj. Të lumtë. Aferim të qoftë! N'e shifsha kund, do t'a ndali e do t'i tham: aferim! (Vep. D. A., 314) AHEN/G, ~GU m., sh. ~GJE, ~GJET argëtim me saze e me këngë e vallë, zakonisht

në raste gëzimi familje. Përkundrazi n'ahêng ndiehet influksi i Lindjes. (Vep. 6, K. M. TH., f. 530) ALAMET mb. 1. gjëmë, e keqe e madhe që i bëhet dikujt. 2. fjalë e rëndë; 3. shumë

i madh, i gjatë: i bukur. …Jani bânte nji alamet përshtypjet. (Vep. 3, SH. B. M., f. 66) ASHIK, ~U m., sh. m., sh ~Ë, ~ËT ashti i kyçit të këmbës; kocka si mjet lodre: lozim

me -ë, lozim -ësh. I falte për ditë arra, letra balonash, rrokela, ashikë, figure… (Vep. 2, K., f. 118) AXH/Ë, ~A m., sh ~A, ~AT Xhaxhai, vëllai i babait. Më kallzuen se axhës (ungjit) së Nik Gjonit, Pasha i Shkodrës i kishte folë 200

napuljona arit me vrá Baron Nopcsen qi ishte mysafir në shtëpí të tij. (Vep. 6, K.V.G.N., f. 394)

BAFT, ~I m., sh ~E, ~ET fat. E paç lânë baftin né këtu t'gjallë.(Vep. 6, K. V. G. N., f. 411) BAJRAKTAR, ~I m., sh ~Ë, ~ËT 1. flamurtar; 2. hist. kreu i bajrakut, ai që i printe

bajrakut; 3.iron. njeri që sillet keq, mendjemadh. Bajraktari, simbas ligjës së hershme kushtetuese të Maleve të Shqipnîsë së Veriut…

(Vep. 4, R. R. A. SH., f. 51) BILUR, ~I m. 1. xham i qëruar; enë luksi; kristal; 2.porcelan. …qi asaj i a përerojshin kamb’t e zdathme bilurit (Vep. 1, H., f. 224) DUGÂJ/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT dyqan Me gjylpânë e me gërshânë/ Si terzija në dugâjë. (Vep. 6, K.V.G.N., f. 410)

HARLISUN (i, e) mb. mori shumë fuqi, u azdis.Mbasi kishte jetue në shkëlqimin e

plotë të romanticizmit e, në rinf, kishte mbetë i prekun prej çudisë për paletën e harlisun të artit byronian… (Vep. 4, f. 98)

HATR, ~I m. anë, pajë, nuk iu bë qefi. Mos me kênë hatri i miksís së moçme qi kam me shtëpín t'ante, dij un… (Vep. 2, T.F.,

f. 175) HARXH, ~I m., sh. ~E, ~ET Ushqimet që dalim të blejmë e që do t’i përdorim për

një kohë të caktuar; a) shpenzime, b) material që përdorim për të zbukuruar veshën kombtare.

Po mos të çelte tregtizën bakalli ku e bájmë na harxhin t'onë? (Vep. 1, GJ.S., f. 50) KARSHI ndajf. Përballë, kundruall, kundrejt. Ky lloj të të prûmit e paraqet në syt e lexuesit të squet si shkurtabiq qi don t'i rrijë

karshi ngacmueshem nji shpatullâni shtatnaltë. (Vep. 5, B. L., f. 102)

70

OD/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT dhomë, kthinë. Të gjithë u grumbulluen rreth tangarit n'odë të bukës. (Vep. 2, N. RR. K., f. 259) PALLAVRA-T em. f. sh. Fjalë boshe, dokrra, gjepura, makllada, kopalla, berdoklla,

broçkulla, prafka, dëngla, mërrokulla.168 Vazhdojmë të bieremi në logomakina të shterpëta e në pallavra të plogta akademike.

(Vep. 6169, SH. P., f. 222) RRÊNË - A, ef. Shm. –a, gënjështër, e rreme. Mue nuk më rrênë mendja … (Vep. 3,

SH. B. M., f. 153)

SABÁH, ~U m., sh. ~Ë, ~ËT mëngjes. Ai binte me fjetë i pari i të gjithve e ishte mbandej në kâmbë të nesërmën me katërqind

sabahe.(Vep. 2, V. SH., f. 198) SAHAT, ~I m., sh. ~A, ~AT e njëzet e katërta pjesë e ditës (ditë e natë së bashku),

e ndarë në 60 minuta170. [Përdor trajtë shumësi sahata a sahatat??] Ajo botë e vogël ecte si sahat… (Vep. 5, N. F. V., f. 478) SAJDI, ~A f. nderet që i bëjmë tjetrit, kur e presim në shtëpi etj. …ku eleminimi i çdo sajdisjeje të teprueme ceremoníale… (Vep. 6, I. SH. A., f. 352) SAKÁT, ~E mb. thuhet për një njeri a për një kafshë që e ka mangut një pjesë të trupit

ose e ka të paralizuar. Leze Sakatja (Vep. 1, L. S., f. 257) SAKSÍ, ~A f., sh. ~A, ~AT enë për lule, garraç. Limoj n’arkë të ngjyeme në të blerë e lule në saksija… (Vep. 2, K. P. M., f. 245-246) SERM, ~I m. ergjënd. Tashti nisu fill e më bje nji mostër, të shofim shka janë ato gjâna qi gjete: ar a serm a

shka… (Vep. 2, D. A., f. 288)

VAKI, ~A f., sh. ~, ~NA ajo që ka ngjarë, ngjarje. Si kanë ardhë vaktet, gjithëshka mund të bâjë vaki. (Vep. 2, N. RR. K., f. 259) VATAN, ~I m., sh. ~E, ~ET bised. 1. Atdhe. Mbrojmë vatanin. Luftuan për vatanin.

E çliruan vatanin. …e t'ia hynin punës për me e rimëkambë vatanin e shkatrrum… (Vep. 5, E. H. L. SH.,

f. 153) ZAPTOJ kal. ~OVA, ~UAR okupoj, shtie në dorë me zor171. …tue i a tretë bukurín sendeve tjera, i a zaptojshin krejt shpirtin… (Vep. 3, SH. B. M.,

f. 256) 168 Dizdari, Tahir. Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë, 2005, f. 743. 169 Botuar më parë në “Shêjzat” nr. 3 – 4/ 1966. 170 Po ai, po aty, f. 483. 171 Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letersisë, Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 1954, f. 594.

71

5.1.4 Fjalë të burimit sllav Në krijimtarinë e Koliqit kemi vërejtur edhe përdorimin e pak fjalëve me burim sllav,

kryesisht emra që lidhen me fushën e zejtarisë, bujqësisë, blegtorisë, por edhe me organizimin shoqëror. Këta sllavizma, që më së shumti janë nga serbishtja, janë të përgjithshëm në shqipen; në veprën e autorit kemi gjetur shumë pak sllavizma që vijnë si rrjedhim i kontakteve me gjuhët sllave i të folmeve shqipe të trevave veriore, vende ku ai për kohë të caktuara të jetës së tij jetoi e realizoi veprimtarinë e tij letraro-artistike.

ÇUDIT kal. ~A, ~UR; ~EM e bëj tjetrin të mbetet me gojë hapur, e çmerit; çuditem,

mbetem pa mend, mbetem me gojë hapur, mërehem Prej 1884 e përtej Naimi hidhet në nji veprimtarí të shqetësueme e cila endè sot na

çuditë.(Vep. 4, N.O.L.SH., f. 216) FLLAD, ~I m., sh ~E, ~ET erë e lehtë dhe e freskët që fryn si kalon mesdita; puhi. Megjithatê në disa sosh ziejnë fllade të nji poezie të freskët e shpesh patetike… (Vep.

4, N.O.L.SH., f. 286) DOBÍ, ~A f., sh. ~, ~TË të mirët që i vjen njeriut nga një anë, fitim: s’të bën -, s’ke

~nga ky njeri. …se kjo kishte synime mâ të mbara për dobí të qytetit… (Vep. 6, A.M.Q.D., f. 199) GOZHD/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT një copë hekuri pak a shumë e gjatë, e holluar më

njërën anë dhe me kokë m’anën tjetër, që shërben për të mbërthyer dërrasa, për të mbathur kuajt, për të varur diçka në mur; peronë.

Fishta kërkoi nji gozhdë ku me varë arsyen… (Vep. 1, S.SH., f. 135) GOSTIT kal. ~A, ~UR; ~EM pres një a më shumë të ftuar me të ngrëna e me të

pira; qeras tjetrin me pije a me tëmbla. …mendoni me i gostitë njatá mysafirë qi solla me vete.(Vep. 3, SH.B.M., f. 286) GRABIT kal. ~A, ~UR; ~EM i marr një tjetri me pahir një gjë, rrëmbej, plaçkit. …e ka grabitë e m'a ka ulë në shtëpí.(Vep. 2, D., f. 137) GRUSHT, ~I m., sh. ~A, -AT dora e mbledhur dhe e mbyllur mirë; goditja që vjen

prej kësaj. …fshànte e shtrëngonte grushtat. (Vep. 2, A.M.V, f. 101) HABIT kal. ~A, ~UR; ~EM çudit, i marr mentë, e hutoj. E, si Zoga, të gjithë u habitën… (Vep. 2, K.D., f. 88)

KOVAÇ, ~I m., sh. ~Ë, ~ËT farkëtar. …nga kovaçë si njëfarë Lais e nga berberë të huej siç ishte Gjergomila… (Vep. 6,

F.S., f. 611) KOV/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT enë prej zinku a llamarine, që shërben për të nxjerrë ujë

nga pusi. kovës (Vep. 1, K., f.103)

72

KRAHIN/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT qyteti bashkë me qarkun e tij. …munden m'u ndá krahina prej krahinës … (Vep. 6, K.S.SH., f.100) NEVERIT kal. ~A, ~UR; ~EM çon të pështjellët, fig. m’ësht nevëritë ai njeri,

m’është vështiros. …qi mos të jenë mërzitë e neveritë… (Vep. 6, L.SH., f. 81) OBORR, ~I m., sh. ~E, ~ET 1.vend i rrethuar me mure, përpara një shtëpie, vend i

mbyllur në mes dy a më shumë shtëpive; avlli, kurt; 2. selia, banesa e një monarku, njerëzit që mban ai përreth, rrethi i tij.

…âsht mjedisi i oborrit t'vogël të beut… (Vep. 5, T.SH., f. 311) PADIT kal. ~A, ~UR; ~EM drejt. ngre në gjyq, akuzoj tjetrin për një padrejtësi që

më ka bërë; padis. …ngren me paditë Vigânin e Shqiptarizmit. (Vep. 5, F.GJ.M.N., f. 131) PLAÇK/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT artikuj të ndryshëm stofash, rrobe, stofë: - e mirë. …çdo plaçkë e orendí ishte e vndueme dhe rendueme në tê. (Vep. 3, SH.B.M., f. 107) POROSIT kal. ~A, ~UR; ~EM i jap një porosi. Njimijë herë më ka porositë… (Vep. 2, GJ., f. 45) PRA/K, ~KU m., sh. PRAQE/PREQ, PRAQET/PREQTË, gur i gjatë a dru që

vihet për së gjeri në fund të derës. …n'atë prag prej kah do të mbante fjalimin. (Vep. 6, P.SH., f. 636) PUSHK/Ë, ~A f., sh. ~Ë, ~ËT armë zjarri e gjatë që varet në krah. …dalldíja shpërthente në qitje pushke. (Vep. 6, V.T.L., f. 454) TRUP, ~I m., sh. ~a, ~at pjesa organike e njeriut dhe e kafshëvet. Ka nji riní të trupit dhe nji riní të shpirtit. (Vep. 6, T.P.K.R., f. 275) STREH/Ë, ~A f., sh. ~Ë, ~ËT fig. vend ku futim kokën në rast nevoje për të shpëtuar

nga një rrezik. Kaq'e shum shtazë gjêjshin strehë në tê saqi nânat… (Vep. 6, V.T.L., f. 442) UZDAJ/Ë, ~A f. shpresë, mban shpresë. Mbajshem uzdajë se do të qitshi kângë të reja… (Vep. 2, A. M. V., f. 103) 5.2 Fjalë dialektore e krahinore

Sipas J. Thomait, merren si fjalë dialektore a krahinore ato fjalë që përdoren vetëm në njërin dialekt ose të folme të caktuar, që nuk përdoren në dialektin tjetër a të folmet e tjera.172 Në këtë punim si dialektizma në veprën e E. Koliqit kemi marrë ato që i përkasin gegërishtes veriperëndimore, ku përfshihet edhe e folmja e Shkodrës.

Leksiku i Koliqit shquhet për begatinë gjuhësore, me një shtrirje të gjerë në kohë, të pasur e të ngjyrshëm. Gjykojmë se ky fond i begatë leksikor dialektor e krahinor ka shërbyer si një burim i pashtershëm për pasurimin e leksikut të gjuhës standarde me fjalë 172 Thomai, Jani. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f. 273.

73

e me kuptime fjalësh,173prirja e dukshme e përdorimit të fjalëve të tilla është njësimi i gjuhës së shkruar nëpërmjet përdorimit të fjalëve të variantit më të përparuar të gegërishtes.

Ky leksik me një shtrirje të gjerë, me fjalë nga të gjitha fushat e jetës, prek të gjitha kategoritë leksiko-gramatikore, por pak më të spikatshëm nga të tjerat janë emrat. Këtu poshtë po japim fjalorthin e krahinorizmave të Koliqit.

ANEKAN (ANEKËND) ndajf. Në të gjitha anët, në çdo skaj. gjithandej,

anembanë.174 mora at buk' ndër duert e mija/ e anekand i a shpalla Arbnorve/ bjeshkave dhe

vrrîjave (Vep. 1, K. R., f. 136) CUB, ~I m., sh. ~A, ~AT ai që bën grabitje me armë në dorë, hajdut, kusar175. Kush i trokllon natën nji dere shqiptare tue lypë strehë gjithmonë pritet tanë kujdes,

edhe kur pushteti, tue marrë vesh se miku âsht cub, zbaton ndeshkime të randa ndaj përbujtësin.(Vep. 2, R.A.SH., f. 15)

ÇIK/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT gocë, vajzë, çupë. Nji çikë, mâ e bukura e maleve, po e fikte t'ân… (Vep. 6, V. T. L., f. 447)

DIFTOJ kal. ~VA, ~UAR tregoj176 Jo s'e kam vërtè me detyrë të ju diftoj punët e mija… (Vep. 3, SH. B. M., f. 142) DOKE, ~T f. sh. zakonet. …shenues i censhëm i dokeve e zakoneve të Shqipnísë s'Epërme… (Vep. 4, L. SH.

K. P., f. 58) FASHIT kal. ~A, ~UR; ~ET qetësoj, resht; fashitem, qetësohem, bie fashë. Dasinave fetare e krahinore e kulturore, qi mirë a keq po vîjshin tue ufashitë, i u

shtue dasija ideologjike. (Vep. 1, S. SH., f. 158) GJITHKAHË ndajf. në çdo anë, kudo, gjithandej. …prandej keq gjithkahë kem' mbetë. (Vep. 1, K. S., f. 33) HAJN, ~I m., sh. ~A, ~AT hajdut, vjedhës. E lâ gjithnji me kujtue se na kanë mësy hajnat… (Vep. 2, D., f. 151) HULLI, ~A f., sh. ~, ~TË vija që çan pluari n’arë; brazdë; fig. e vuni në - , e vuri

n’udhë, në vijë (punën). …d.m.th. vênte në hulli të nji zelli vërtè të i për atdhé, të madhin e të voglin. (Vep.

6, L. G., f.177) KAÇUB/Ë, ~A f., sh. ~A, ~AT gëmushë, bimë të dendura me trup të shkurtër. …u lëshuen në do kaçuba. (Vep. 2, N. M., f. 14)

173 Thomai, Jani. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Botimet Toena, Tiranë, 2006, f. 274. 174 Akademia e Shkencave e RPSH, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letrësisë, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980. 175 Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letersisë, Fjalor i Gjuhës Shqipe, Tiranë, 1954. 176 Fjalori i Shoqnisë Bashkimi, 1908, f. 87.

74

KOBSHËM (i) Kobshme (e), mb. Punë e kobshme, punë e shëmtuar.Të hutuem prej atij lajmi të kobshëm, ata heshtin. (Vep. 5, M. U., f. 94)

MANDEI , ndajf. Pastaj. Kishte nevojë me qênë e ledhatueme për të derdhun mandei

në rend të vet plotnín e dhelkave… (Vep. 3, SH. B. M., f. 199) MKAMB, ft, mëkëmb, mkamem, pasurohem. …se do të mkambi nisma letrare në gjuhë shqipe… (Vep. 6, SH. SH. S., f.559) MOLIS kal. ~A, ~UR; ~EM lodh, ligështoj fizikisht. …Hyllin Mbret fort mosha po e moliske… (Vep. 1, S. SH., f. 171 MOTMOT, ~I m. Perioda e një viti, festa e vitit të ri. …por dita të bâhet motmot, e motmoti qindvjet… (Vep. 5, M. F. D. SH. SH., f. 252) NADJ/E, ~A e. f. Mëngjes, nadja e mirë, mirmëngjesi. Nadja e mirë! (Vep. 2, RR. L., f. 366)

NGRATË (i, e) mb. i gjorë, i mjerë. Dom Ndoci i ngratë botoi libra mâ shum se çdo auktor… (Vep. B. P. P. P., f. 227) PSHTJELLUEM, (i, e, t ), (i ngatrrum), Avvilupato, a; l’avviluppare.

Gabojnë, në mirbesim, sidomos nga shkaku i veshtrimit të pshtjelluem rreth disa pikave kryesore… (Vep. 6, K. S. SH., f. 85)

ROBNI ~A, ef, shm, -a. Gjendja e atij që nuk është i lirë; të qenët nën zgjedhë.

Lironju nga robnija e modeleve të kalesës… (Vep. 3, SH. B. EM, f. 55) SOS,ft. e mbaroj, i jap fund. Shkollën e mesme eprore e sosi në Bitolje… (Vep. 5, M.

F. SH., f. 257)

VARROJ, ft. plagos, lavos, varrohem, plagosem, lavosem. Kur të turbullohem në mende e të varrohem keqas në zêmër… (Vep. 2, T. O. N. M., f. 391)

VARRUEM(i, e, t’) persh. m. (Ferito, piogat-a, il ferire), i plagosur.Milosau, i

varruem për vdekje në betejë… (Vep. 4, J. R., f. 136) VROJ, ft. vë re, vrej, vështroi.Vrojta nji karakteristikë themelore për sa i përket

frymës… (Vep. 3, SH. B. M., f. 135)

ZHDRIVILLOJ ft. zbledh, shkatërroj një lëmsh a një tjetër gjë të ngatërruar, spjegohet, shtjellohet një mësim a temë. Do t'ishem edhe un nji prej atyne mendehollve qi zhdrivillojnë me sherrí dinake problemet e vishtira të gjallesës landore… (Vep. 1, GJ. S., f. 56)

75

5. 3 Fjalët me denduri më të lartë të përdorimit

Në këtë syth do të trajtojmë në renditje në bazë të frekuencës, lemat me përdorimin më të dendur në krijimtarinë e Ernest Koliqit. Zërat janë nxjerrë me programin e Koncordancave nga korpusi elektronik i veprës së plotë të autorit dhe zërat me disa forma të shfaqjes janë mbledhur, pasi e njëjta fjalë është shkruar disa herë, me forma të ndryshme. Në këtë listë vërehen shumë luhatje a gabime drejtshkrimi të autorit ose, ndoshta, edhe të radhitësit, pasi botimet e tij nuk janë anastatike. Në kushte të tilla, nuk mund të gjykonim drejt, nëse do të jepnim vetëm një variant të tyre, ndaj i kemi mbledhur të gjitha trajtat e së njëjtës fjale dhe kemi bërë përkatësisht paraqitjet e mëposhtme skematike, me trajtën e fjalës me frekuencë më të lartë shkrimi, megjithëse brenda asaj trajte janë mbledhur edhe të tjerat.

Emri Emri është kategoria gramatikore më e larmishme dhe më e përdorur nga pena e

Koliqit. Përgjatë analizës statistikore të bërë prej nesh rreth dendurisë së përdorimit të pjesëve të ligjëratës kemi vënë re që emrat zënë një përqindje shumë të lartë përdorimi në krahasim me pjesët e tjera. Emra me mbi 700 paraqitje Nr. Leksema Paraqitje Nr. Leksema Paraqitje

1. jetë 2.017 11. mend 1.189

2. shpirt 1.875 12. vit 1.150

3. fjalë 1.499 13. botë 1.131

4. njeri 1.471 14. gjuhë 1.027

5. kohë 1.450 15. komb 963

6. punë 1.416 16. dritë 961

7. ditë 1.360 17. kokë/krye 898

8. sy 1.352 18. zot 846

9. vend 1.305 19. dorë 824

10. gjak 1.212 20. Jorgji 755

Nga të dhënat e mësipërme shihet se, nga 20 emrat më të përdorur nga Koliqi, 11

janë emra të gjinisë fëmërore dhe 9 të gjinisë mashkullore; po ashtu shihet që emrat abstraktë gjejnë më tëpër përdorim se emrat konketë; në këtë tabelë kemi edhe emrin e përveçëm Jorgji me 755 përdorime, që është emri i personazhit qendror në Veprën 3, “Shija e bukes mbrume”.

Emri me denduri me të lartë është jetë, me 2017 paraqitje, I ndjekur nga shpirt, me 1875 paraqitje, fjalë me 1499 prani.

76

Folja Për nga denduria e përdorimit folja zë vendin e dytë menjëherë pas emrit. Folja me

më shumë shfaqje është marr me 1831 përdorime, di me 1828 përdorime, dal me 1590 përdorime, them me 1539 përdorime. Nga të dhëna e nxjerra shihet që Koliqi përdor foljet më të rëndësishmë të kumtimit si: marr, di, dal, them, shoh, bëj/baj, vij, nis, dua, gjej etj.

Në këto të dhëna statistikore nuk i kemi përfshirë foljet kam edhe jam, pasi siç dihet ato funksionojnë si folje me kuptim të plotë leksikor, por edhe si folje ndihmëse, ndaj është e pamundur paraqitja e të dhënave të sakta për përdorimin e tyre. Nga foljet modale me denduri më të lartë paraqitet do me 2440 përdorime, mund me 946 përdorime, duhet me 830 përdorime. Për sa i përket formave të pashtjelluara kryeson përcjellorja me pjesëzën tue të gegërishtes veriore, e cila shqaqet me 6.098 paraqitje, si edhe pjesëza pa e mohores me 2.788 paraqitje.

Folje me mbi 700 paraqitje Nr. Leksema Paraqitje Nr. Leksema Paraqitje

1. marr 1.831 6. bëj/ba 1.030

2. di 1.828 7. vij 902

3. dal 1.590 8. nis 862

4. them 1.539 9. dua 807

5. shoh 1.144 10. gjej 771

Mbiemri Koliqi shquhet për përshkrime të gjalla dhe interesante, që e bëjnë prozën e tij shumë

tërheqëse e plot ngjyra, gje që dëshmohet edhe nga përdorimi i dendur i mbiemrave. Mbiemra me mbi 300 paraqitje Nr. Leksema Paraqitje Nr. Leksema Paraqitje

1. shqiptar 2.599 7. (i,e) vjetër 550

2. (i,e) mirë 1.363 8. (i,e) ndryshme 493

3. (i,e) madh 1.286 9. (i,e) bukur 464

4. (i,e) ri 1.058 10. (i,e) vërtetë 356

5. (i,e) gjatë 789 11. njerzor 355

6. (i,e) gjallë 730 12. shpirtror 340

77

Në të dhënat e paraqitura në tabelën e mësipërme vihet re që mbiemrat e nyjshëm pëlqehen më shumë nga shkrimtari, ku nga 12 mbiemrat e paraqitur 9 janë mbiemra të nyjshëm dhe 3 të panyjshëm. Mbiemri me denduri më të lartë është shqiptar me 2.599 paraqitje, përdorimi i të cilit lidhet me trajtimin e temës atdhetare ose motivin atdhetar që përshkon veprën e tij.

Ndajfolja Përdorimi shumë i dendur i ndajfoljes përbën veçanti për gjuhën e këtij autori. Në të

dhënat statistikore që kemi nxjerrë vihet re që më së shumti përdoren ndajfoljet e vendit, ndajfoljet e sasisë dhe ndajfolja e kohës sot me 1.113 paraqitje.Në listë kryeson ndajfolja mbi me 27.708 paraqitje, ndjekur nga ndër me 2.623 paraqitje, mbas me 1721 paraqitje. Ndajfolje me mbi 800 paraqitje Nr. Leksema Paraqitje Nr. Leksema Paraqitje

1. mbi 27708 7. shum(ë) 1250

2. kah 1525 8. nga 4608

3. ndër 2623 9. plot 1230

4. mbas 1721 10. nëpër 1146

5. para 1473 11. sot 1113

6. vetëm 1289 12. pak 838

Përemri Veçori e gjuhës së Koliqit është edhe përdorimi me denduri shumë të lartë i

përemrave, ku kryesojnë përemrat pronorë i tij me 2.528 përdorime, ndjekur nga e saj me 1.749 përdorime dhe i tyne me 1.422 paraqitje; përdorim të lartë shfaqin edhe përemrat vetvetorë: vet me 3.032 përdorime, vetvete me 705 përdorime, veten me 436 përdorime; nga vetorët kryeson vetori i vetës së tretë njëjës ajo me 2.481 paraqitje, i ndjekur nga unë me 1.216 paraqitje.

Lidhëza Lidhëzat me denduri më të lartë të Koliqi janë që (qi) me 12.991 paraqitje, se me

5.874 paraqitje, dhe me 5.274, edhe me 5.118 paraqitje, por me 4.617 paraqitje. Parafjala Nga parafjalët kryeson me me 28.397 paraqitje, e ndjekur nga në me 28.323 paraqitje,

për me 9.664 paraqitje, prej me 4.998 paraqitje. Numërorët Numërorët më të përdorur nga Koliqi në prozën e tij janë: nji me 15.699 paraqitje

dhe dy me 1232 paraqitje.

78

Pjesëza Pjesëza me denduri më të lartë përdorimi paraqitet nuk me 4.693 shfaqje, po me 3.283

paraqitje, pa me 2.788 paraqitje.

5. 4 Fjalë të rralla Në këtë syth do të trajtojmë një fjalës të vogël të vjelë nga veprat e Koliqit me fjalët

që nuk gjenden as në Fjalorin e vitit 1980, as në atë të vitit 2006. Jemi kujdesur që ky fjalor të përmbajë:

– njësi leksikore që nuk gjenden në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980) dhe as në “Fjalorin e gjuhës shqipe” (2006);

– njësi leksikore që gjenden në “Fjalorin e gjuhës shqipe” të vitit 1954, por vetëm në rast se këto kanë kuptime të reja (kuptime shtesë, identifikimi me një asteriks);

– njësi leksikore që gjenden në fjalorë të mëparshëm, përfshirë “Fjalorin e gjuhës shqipe” të vitit 1954, në rastin kur kanë kuptime që ndryshojnë nga përshkrimi leksikografik në këtë të fundit (kuptim ndryshe);

– një numër jo të vogël fjalësh të reja, për të cilat nuk jemi të sigurt a janë krijime të tij apo të marra nga autorë të tjerë. Këto i kemi shënuar me dy ylltha.

ABNORMAL, ~E* mb. Që s'është në rregull nga gjendja mendore, i sëmurë.

Jonormal. Për tê jeta shembullente një luftë, në të cilën mâ i squeti e mâ i zoti njehej ai qi fitonte

mâ shum pare. Interesat shpirtnore aspak s'e trazojshin; i u dukshin për natyra të ligështa, për mende abnormale. (Vep. 2, f. 169)

ABORIGJEN, ~E* mb. anas, vendës Valentini i ban thirrje jo letrësísë si diçka kalimtare, por shpirtit të pavdekshëm të

Kanunit për me vu n’lëvizje rracën e vjetër që t’i shërbejë krijimit të nji shteti t’ri e të pamvarun drejt arritjeve të nalta t’qytetnimit, në përputhje me nevojat e kohëve të reja, e këto me mbetë përherë të përshkrueme nga humusi aborigjen. (Vep. 6, f. 631)

ADVOKATOR, ~E* mb. drejt. vjet. Që u përket avokatëve, i avokatëve; që ka të

bëjë me veprimtarinë ose me detyrën e avokatit. Zyrë avokatore. I ati mendonte me e nisë kah studimet advokatore por, para se me e regjistrue në

Universitetin e Napolit, desh që të pushonte plot nji vjet në qetësinë e familjes e në klimën e shëndetshme të fshatit ku kishte lé. (Vep. 4, J.D.R., f. 134) (nuk e ka)

AKSENT, ~I m., sh. ~E, ~ET ngritja e zërit në një nga rrokjet e fjalës; shenja grafike

e ngritjes së zërit; mënyra e shqiptimit; thekës. (1954:5) Këto aksente të sinqerta, në të cilat shpirti i poeteshës duket qartë se e flak vuejtja, gja që e

pasurojnë poezfnë e saj me sheja ma të thella humane. AKTOR, ~I m., sh. ~Ë, ~ËT ai që paraqet në skenë pjesën e një personazhi, artist

teatri a filmi: fem –eshë.(1954:6) Turli turli njerzish ké këtu sonte: njerz politikë, financjera, përfaqësuesa të botës së

shkencës e t'artit, diplomatë, profesjonista, aktorë e aktoresha të Hollyëood-it, pjestarë të familjeve mâ të njoftuna të Shteteve të Bashkueme, pronarë të mëdhej… (Vep. 3, SH.B.M., f. 211)

AMBROZJ/E, ~JA f. * ushqim çudibërës

79

…na i përvoesò lulzimet/ në shpirtin t'onë/ me ambrozjen tufk-ringjallse (Vep. 1, f. 12)

ANALOGJISHT** ndajf. në mënyrë analoge. Analogjisht, mbas Kanunit, baba ká të drejtë mbi jetë të të birvet: aj rreh, lidhë,

burgosë djalin ose vajzën. (Vep. 5, L.H.T.R.L, f. 409) ANG/ËRR, ~RRA f., sh. ~RRA, ~RRAT lëkurëz që mbështjell ndonjë gjymtyrë a

lëng të trupit:angrra e zorrëve; angrra (në sh) të mbrendshmet e barkut, rropullitë. (1954:11)

E treta rrymbë âsht ajo e shkrimtarvet qi duen të zgjidhen a lidhjet me kalesën e me traditën, duen të zhgulen nga rrâjët autoktone, duen të bâhen burizâna t'idéve qi ato pandehin si t’afta me ndrrue mrekullisht brumin njerzuer jo nepër nji rilindje, por nëpër nji lindje qi shkëputë njerín nga angrrat e fisit. (Vep. 5, L.T.H.R.L., f. 391-392)

ANTITRADICIONALIST, ~E** mb. Në vjetët që pasuen, çeta e shkrimtarëve që ndiqte rrymën antitradicionaliste u rrit,

por pa qitë prej gjinit të vet nji kangëtar të talentuem e të frymëzuem zani i të cilit të mund të sundonte mbi korin e vjershëtarëve gjysmakë, të cilët përtypshin gjithmonë të njajtat shembllesa të natës e të pritjes së hyjve të rij në horizont. (Vep. 4, RR.R.L.SH., f. 319)

ARAK, ~U m. raki. Ai merrte kangë Këshndellash me pjanofortë e dukej disi pijshëm, por mâ tepër se

nga araku, gotën e të cillit mbante përpara, nga kujtimet e nga malli. (Vep. 6, K., f. 110) ARAMAJKISHT/E,** ~JA f. Aramaishte, lloj gjuhe që përdori Krishti. E këndoi në gjuhë aramajkishte, ligjërimi që thuhet përdori krishti. (Vep. 6, K., f.

109) Pizhami i mundafshë ngjyrje shege me lajle e lule të zbardhulta bleroshe i a

mbështiellte përputhtas trupin deri në fund të kâmbve të zbathuna futë në pupleshe kuqlare të përvjelme në këthesa pushi të zborët.

Vep. 3, SH.B.M., f. 149 ARENZ/ARÉNC, ~I m. çelik. (1954:15) Si i tërhjekun magnetikisht prej atij shikimi me feksime arenzi, edhe Hilushi lëshoi

syt mbi rafta e mbi banakë mbushë me gjithnduer mallnash… (Vep. 2, T.F., f. 169) ARKANGJU/LL, ~J m., sh. ~J, ~JT Fatosa zêmërmëdhej pau tue zbritë nëpër kaltherimet e bruzta të natës prej qiellit në

nji dhé të robnuem, si arkangjuj qi sjellin nji premtim çlirimi.(Vep. 1, K.R., f. 189) ARKETEKTORAL,** ~E mb. Rrallë herë doli ndonji ndër ta qi me zotsí t'admirueshme t'u dhuronte periudhave

arketektorale të latinishtes nji gjallní e nji xixillim qi të pasqyronte natyrën origjinale t'auktorit.(Vep. 6, D.SH.L.SH., f. 10)

ASGJÂMANGUT lidh. me gjith’ atë, prapë se prapë. (1954:18)

80

Shka të tham? Kerkohet prej meje nji përgjigje e vishtirë. Asgjâmangut po orvatem me e shprehë çiltërisht mendimin t'em, mbasi qi e poqa mirë në trű të mija. (Vep. 5, M.SH., f. 364)

ANMIKNESH/Ë** ~A f., sh. ~A, ~AT armikja. Shpirtënt e kulluet kuptojnë lajmimet qi u vijnë prej qiellve. Gënjeshtra âsht

anmiknesha kryesore e paqit shpirtnuer. (Vep. 5, P.NJ.SH., f. 550) AUKTORESH/Ë,** ~A f., sh- a, -at autore. (Fjalori i 1954-ës ka vetëm AUKTOR

~I m., sh-ë sh. autor; 1954:21) Këto ide, të kuptueshme në nji zojë moderne edhe kur nuk e bindin lexuesin mashkull

auktoresha i shprehë me njerzi të madhe.(Vep. 5, RR.SH., f. 550) BARBULIQ ~I m. Mbiemni Koliq na vjen prej zakonit të Shirokasve me i a ngjitë nji mbiemën sejcilit

njeri qyshë në moshë fmijnore. Kam njoftë Shirokas qi quheshin Dingiliq, Krapuliq, Barbuliq: trajta të të thirruni qi rrëfejnë qëllimin zvoglues e njiherit llastues.(Vep. 6, A., f. 487)

BARKËSH** barkë Dashunoj Venedikun e thjeshtë, qytetin të cilit i vjen erë shkëvje barkësh, erë krype

deti, erë mallnash të përziem t’ardhun nga të gjitha brigjet e Adriatikut.(Vep. 6, M.V., f. 545)

BARNATIM, ~I m., sh. ~E, ~ET mjekim, kurë Mungesa e barnatimeve (kureve) dh'e barnave, të cilavet u shtohet edhe mungesa e

njimi të përshtatështem, shkakton humbje ndër foshnje.(Vep. 6, f. 396) BARRTOR, ~I m., sh. ~Ë, ~ËT ai që vete në mulli me kafshë të ngarkuara me drithë

për të bluar. (1954:30)Rrjeshti i kafshave vinte t'ngarkueme me plaçka dh'ushqime, barrtorë edhe barrtore me gjânat ma t'çmueshme e paj' nusesh; dele e dhí tufa tufa, kopé qésh me brîna t'harkueme, e lop' me gjina t'mdhaja të mbajtuna n'rend prej barijve me prutekat e gjata e me ndihmen e qêjvet ungruesa.(Vep. 1, f. 171)

BASHKËBANUES, ~I m., sh. ~A, ~AT banor të të njëtit vend. Himalaja me pámje madhështore do t'm'i mbushëshin syt me mrekulli, por zémrën

sigurisht qi nuk do të m'a tronditshin. Prâ dashuníja për bashkëbanuesa e bân të kuptueshëm përftimin (konceptin) e atdheut.(Vep. 6, P.K., f. 194)

BASHKËFETAR,** ~I m., sh. ~A, ~AT predikues i së njëjtës fe me dike tjetër. Naimi me lirikat e veta dhe veçanësisht me poemën vet mbi Skanderbegun i preku në

zemër bashkëfetarët, tue ndezë rishtas shkelqimin e mitit të gjuhës së përbashkët e të gjakut të përbashkët shqiptar.( Vep. 3, SH.B.M., f. 93)

BASHKËGJAKAS, ~I m., sh. ~A, ~AT që është i të njëtit gjak, që ka lidhje gjaku

me dikë Për shum Arbreshë qe kjo ndesha e parë jo vetëm me Shqiptarë por edhe ndërmjet

tyne. Banorët e Villa Badessa-s dhe disá nga Molize e Lukanja për të parën herë u piqshin me bashkëgjakas të Kalabrís e të Sicilís.(Vep. 6, f. 260)

81

BASHKËKALITJ/E, ~JA f., sh. ~E, ~ET Në ketë bashkëkalitje qëndron karakteri i veçantë i veprës së Naim Frashërit, e vetëm

ky e spjegon ndikimin e vijueshëm mbrujtës të poezisë së tij në shpirtin e shqiptarëve edhe në këto çaste.(Vep. 4, f, 213)

BASHKËKATHEDRAL/E, ~JA f., sh ~E, ~ET katedrale e përbashkët. Bashkëpuntori i ynë Karl Gurakuqi, me penden e tij mjeshtore, ka përshkrue

ceremonín lithurgjike në Kishën e Martoranës (e cila âsht Bashkëkathedralja e Dioçezit të Pjanës s'Arb-îvet) në pranín e auktoriteteve fetare e civile mâ të nalta të regjonit të Sicilís.(Vep. 6, f. 315)

BASHKËMENDUES, ~I m., sh ~, ~IT ai që mendon njëlloj me mua. Lufta s'pari duhet fitue mbręnda nesh, mandej në rreth të bashkëmenduesavet, e në

fund kun-dra anmikut. (Vep. 3, SH.B.M., f. 292) BASHKIMTAR, ~E mb. bashkuese. Arbreshët e Italís, tue na parashtrue dishmím e shkelqyeshme të gjallnís bashkimtare

të gjakut të shprishun, na e mësojnë udhën shelbuese të vllaznimit panshqiptar. Vep. 6, f. 39

BASHKIMXHI, ~U m., sh ~NJ, ~NJTË anëtar i shoqërisë “Bashkimi” Në Tiranë me 1924, Bajram Curri, kur shkojshem m'e pá në mbrâmje bashkë me Lazër

Fundon e Sejfullah Malëshovën e tjerë "Bashkimxhij" në shtëpín e Toptajvet ku ai banonte, shpesh m'a përmendte Apën me lavd e sympathí në praní të gjithëvet.(Vep. 6, f. 498)

BEGESH/Ë,**~A f., sh. ~A, ~AT femra e begut. Begeshat punojnë krahas e dada e grâ shërbyese.(Vep. 5, M. F. SH., f. 265) BLEROR,** ~E mb. i gjelbër. Ishin mbë nji shesh të gjânë maje sukajve të Dajçit. Prej aty syni soditte vargun e

katundeve të Bregut të Buenës me shtëpija të bardha mjes arave e livadheve blerore. (Vep. 2, A. T. L., f. 177)

BUDALLIC/Ë, ~Af., sh. ~A, ~AT budallaqe. Këtu afër âsht, moj budallicë!(Vep. 2, D., f.142) BUZÂMB/ËL, ~LA mb. fig. me buzë që kanë shijen e sheqerit dhe mjaltit. E urrej Venedikun gazuer të netve prendverore plot kangë e tinguj mandolinash

kurconet mbi lagunë mbushen me grâ vetull-holla e buzâmbla shikojnë tue qeshë të huejin i cili endet udhave fatalumas me sy të zmadhuem nga çudija.(Vep. 6, M.V., f. 545)

BUZPËRÇMUES, ~E mb. mospërfillëse, të shëmtuara. Gjasët m'epshin arsye me të gjikue madhështore e buzpërçmuese, por nji shkas i

mbrêndëshëm më shtynte përtej dukjeve kah ti. E ai shkas nuk gabonte.(Vep. 3, SH.B.M., f. 272) CIMATJ/E, ~A f. Shqyrtimi i dokumentave historíke qi na përkasin edhe rrjeshtimi i ngjarjeve të

kalesës me cimatje (rigueur) shkencore të shtrënguet lypet të shpejtohet për të na ndihmue me njoftë, pa mjegullime, vetveten si komb.(Vep. 6, f. 50)

82

ÇMERITËSH/ËM (i), ~ME (e) mb. i pamerituar. Zotnim dejsh për t'u çmue, sepse

tregon nji fuqí eprore n'ushtrím të vullnetit, nji sundim të çmeritëshëm t'arsyes mbi gjakime edh' epshe të shpirtit e të gjakut.(Vep. 6, X.SH., f. 30)

ÇMERITISHTndajf. në mënyrë të pamerituar. Janë larga parnasjanizmi i Mjedjes, nga mrèkulli muzikuer e kromatik i Lasgushit,

nga drejtpeshimi e masa në atë shkrîm të motiveve melankolíke me motive humoristike qi e bâjnë çmeritisht moderne prozën e Shantojës, nga harmoníja symfoniare e periudhave të shkrimit të Bernardin Palajt.(Vep. 5, DH. P.J.R., f. 361-362)

ÇMUES, ~I m., sh. ~A, ~ATvlerësues. "Vatra" u krijue dhe u mbajt në kambë nga

njerz të pikatun kulture ase çmuesa të kulturës.(Vep. 6, P.S.V., f. 268) DAKOROMANISHT ndajf. lloj gjuhe. Por âsht shum interesant krahasimi ndërmjet kangve popullore e variantevet qi me të

njajtin motiv këndohen në Shqipní, në Greqí, në Serbín jugore, në Bullgarí edhe në Rumani (aromunisht e dakoromanisht).(Vep. 5, P.NJ.S.S., f. 414)

DÂMÇOR, ~E mb. Ai kuptonte fanatikun e ndikuem nga feja ase nga lidhjet e

teprueme krahinore. Thonte se, në thjeshtësín e vet, edhe ato ndiesí dâmçore për njisín kombtare, kishin nji vlerë.(Vep. 6, L.G., f.180)

DASHËS, ~I m., sh. ~, ~IT të dashuri, njeriu që do. S'jam Dân mâ me karakter burrnuer, si dishiroi em-ât qi t'ishem, por Djanë, fêmën e brishtë qi ndien nevojën m'u strukë në krahë të nji dashësi.(Vep. 3, SH.B.M., f. 273) DASHTNISHT ndajf. në mënyrë dashurore, me dashuri. Shko drejt te dhoma/ku gyshja e jote, -/nji zoj'bujare dhe njerziplote, -/mue gjí tue

m'dhânun,/n'prêhen tue m'rritun,/dashtnisht/m'a rreshku shpirtin e mitun/me nji të zjarrshëm/et bukurije/qi m'dhuroi ândje… (Vep. 1, DH.V., f. 243)

DESHTAZI ndajf. qëllimisht, në mënyrë të qëllimtë, me dashje. S'kemi rá deshtazi në këto të mbeta. Qellimi, qi na frymzoi, qe i kulluet. S'lypim as

njohje të brohoríshme as shperblime landore për kët vepër të përvûjtë por të zjarrtë. Namjafton piKsá kuptim dhe nji shkëndijë sado e vogël sympathije. Kërkojmë ndoshta tepër? (Vep. 3, SH.B.M., f. 21)

DHUNISHT ndajf. me dhunë, në mënyrë të padrejtë. Grindjet e kota shkaktue nga dhe ambicja me i a kalue dhunishtnjâni tjetrit,

perdorimi pabesís për m'u rritë në shkallë shoqnore e disá doke të shkuna stigmatizohen mprehtas prej tij. (Vep. 5, M.F.SH., f. 265)

DINAMIKISHT ndajf. në mënrë dinamike. Jemi të bindun se po deshtem me rrnue në bote si Shqiptarë, - jovetëm si Shqiptarë me

êmën por me vetí njerzore shqiptare, duhet të vêm në themel të bashkëjetesës s'onë kombtare trie ditën. Merret vesht traditën e kuptueme dinamikisht, të rrahun në frymë të kohës, të pastrueme nga ndryshku i paragjikimcve qi s'kanë të bâjnë me palcin e thjeshtë të brumit t'onë fisnuer. (Vep. 6, M.SH., f.368)

83

DIPLOMATIKISHT ndajf. në mënyë diplomatike. Por epopéja e Vlonjakvet, ngritja e mbarë Shqipnfs për t'u dalun zot qênjes së vet si

edhe protokoli nënshkrue me 2 gusht 1920 ndërmjet qeverrive të Tiranës e të Romës, duheshin shtî në punë diplomatikisht për të nxjerrë nji njoftje zyrtare të drejtave të shtetit t'onë. (Vep. 5, E.TH.S.N., f. 206)

DJERRADITËS, ~E mb. ai që bredh andej këtej dhe e shkon ditën pa punë.

(1954:88) Njofti shpejt e shpejt vajza e grá dhe u kujtue pa i a thânë kush se do të gabonte

trashanikisht m'u futë në valle të thella me to. Flirt-i, ishte zêja djerraditës e tyne. Shkel e shkò, ishte taktika qi kuptoi se duhej ndjekun n'ato shoqnina, për mos u dukun gjithënji rob i nji provincjalizmi qesharàk.(Vep. 3, SH.B.M., f. 46)

DJERRAMENDJ/E, ~A f., sh. ~E, ~ET mendje djerrë. Ti thirre, në datsh, djerramendje poetike, por unë e ndiej për mbrenda si nji nevojë të

pafrêshme shtytjen me i a zbulue tjervet at dishka, me bindje se i a shtoj me tê âmbëlsín e bukurín jetës të përgjithëshme.(Vep. 6, SH.E.P, f. 219)

FANOLIST ~I m., sh. ~Ë, ~ËT ai që ndjek ideologjinë e Nolit. Si nëpunës i vogël por besnik edhe unë kjésh pjestar në Qeverin e kryesueme prej

Fan Nolit me 1924 dhe, kur ajo qeveri u përmbys, nëpër rrethâna të njoftuna, si fanolist mora udhat e mërgimit e ndeja pesë vjet larg atdheut.(Vep. 5, F.N.P.E.B.SH, f.214)

FILLIMOR, ~E mb. fillestar. Tue këndue ciklet e rapsodive dhe kangëve të veta me çifteli apo lahutë, shqiptari

ndigjon dhe ndjen nji ngucje të pavetdijshme për me zbulue cilsínë e tij njerëzore fillimore e për me shpjegue lëvizjen e vrullshme të gjakut t'vet.(Vep. 5, E.H.L.SH, f. 145)

FOSHNJISHT ndajf. në mënyrë foshnjarake. Tash gjante si t'ish tue luejtë foshnjisht

me përfytyrimin e saj në pasqyrën e nji uji të kulluet; mbandej dukej të këputte rremtha të lulzuem, tue u ngritë maje gishtave të vogjël. Herë ngitte nëpër shtroje si të ndiqte ndonji flutur ari; herë valavitej si t'a perkundte jehu i nji jonës së largët qi ngjallë malle të paprituna.(Vep. 2, K.D., f. 86)

GJALLËNISHT ndajf. në mënyrë aktive. I zgjedhun si përfaqësues i komunitetit shqiptar në Romaní, qi veproi aqë gjallënisht

për rilindjen e atdheut, Beratti, asokohe trim i rí,përsolli Ismail Qemalin e Gurakuqin nga Bukureshti nëpër Durrës e Myzeqé në Vlonë dhe nënshkrimi i Tij shkelqen në mes Pattjotave tjerë n'aktin e lindjes të Shtetit shqiptar në Ditën orëmirë të 28 Nandorit. (Vep. 5, DH.B., f. 458)

GJENERIK, ~E mb. Fraza idiomatike përgjithësisht ka veshtrim gjenerik e shkakton zbritjen e shkrimit

në nji stil anonim; âsht nji veshje qi herë i bjen tepër gjâne herë tepër ngusht mendimit të nji shkrimtarit me shllime të reja.(Vep. 6, NJ.T.A.P.SH., f. 509)

GJILLES/Ë, ~A f. Noli ato pak fjalë qi dinte, pa dallue cilat ishin të hueja e cilat t'ona, i shtînte në punë

mrekullisht tue shprazë në to nji fuqí të vrullëshme, nji vezullim ngjyrash, nji zhdërvjelltí

84

shtjellimi e kapërcimesh, nji undyrë e gjillesë (saveur) krejt shqipe sa me arrijtë në nji përsosje klasike stili. (Vep. 5, E.TH.S.N., f. 200)

GLOTOLOG, ~U mb., sh. ~Ë, ~ËT gjuhëtar Dashamirsija e këtyne tre dijetarvet të njoftun na e dha kët mundësí edhe sympathíja

e të ndiemit glotolog prof. Ëiessmann, fënerë i dijes indoeuropeistike, qi zgjodhi si dishepull të vetín dr. Martin Camaj tue e caktue si docent të shqipes.(Vep. 6, D.H.R., f. 584)

GUXIMTARISHT ndajf. në mënyrë të guximshme, me guxim. Mbasditja e vonë aty m'u duk jo aqë e freskët sa e ftoftë. Por vendi tërhiqte me blerime

të njoma të shpateve e me trajta tmerruese të majeve thepa-thepa. Nji thep mâ i frigueshëm se tjerët thirret Gishti i Djallit edhe ngrehet si nji diftojs i vigânshëm guximtarisht drejtue kundra qiellit.

(Vep. 6, NJ.J.M.M.A., f. 184) HARMONIOZ,*~E mb. i harmonishëm. (1954:165) Sjelljet e persosuna të saja spikatshin edhe mâ tepër në vija plot butësí të shtatit dhe

në lëvizje harmonioze të gjymtyrve. Vep. 3, SH.B.M., f. 48 HYJNISHTndajf. në mënyrë hyjnore. Tue shfletue rromanxin e kryem, jemi kah

kuptojmë se lypej qitun mâ tepër në shesh tharmi heroik qi ruhet hyjnisht i gjallë e plleshëm në gjak të shokve të Gjin Bardhok Friskut.Vep. 3, SH.B.M., f. 21

HYPERBOLIKISHT** ndajf. në mënyrë të zmadhur. Migjení xên nji vend të

spikatun në radhët e shkrimtarve në, por i a dâmtojnë nâmin ata qi hyperbolikisht e ngjisin në ajen e Parnazit ku mbretnon me dy tre shokë tjerë Fishta.Vep. 5, M.DH.U., f. 453

IDEALISHT** ndajf. në mënyrë ideale. E dijmë se s'do të kemi kurr mundesí të ndertojmë nji Shqipní idealisht të përsosun.

(Vep. 6; f. 52) INTERPRÉT,** ~I m., sh. ~A, ~AT ai që interpreton; interpretues. Të katërt pa kurrnji dijení se pat në bot nji Homer nji Dante nji Goethe, të katërt

interpreta t’atij gjaku qi ushqen mishin t’anë edhe të shpirtit qi ai mish robnon. (Vep. 6; f. 449)

KAÇKARIK/Ë, ~A f., sh. ~A, AT Të shtîmet e revoles së Gavril Prinzipit në Sarajevë kumtuen krisjen e luftës së parë

botnore. Ç'prej asaj kohe e deri në plasje të luftës së dytë punët e Shqipnís nuk u zhvilluen ashtu si dishrojshin Shqiptarët e ndritun dhe ashtu si e lypte e mbara e kombit dh'e drejta e Zotit, por u ngrehën rrëshânë nëpër interesa shtetesh të hueja dhe nëpër kaçkarika edhe epshe vetjesh e grupesh të pavetedijëshme apo dijekëqija shqiptare. (Vep. 6, NJ.V.M.R, f. 98)

KECANISHT ndajf. si kecat Edhe kombet e vogla munden me u naltue në qytetnim e me u shque n'art e në dituní,

jo tue shkërbye (imiter) kecanisht ato të mëdhajat, por tue shtjellue e tue përsosë prirjet e veçanta qi u dhuroi Perendíja, i cili kot nuk i krijoi të ndryshëm me numër frymësh e me vetí njerzore. (Vep. 6, SH. P., f. 224)

85

KËSOMB/ËLL, ~A f., sh. ~A, ~AT copë a kopje nga një vepër e shtypur; kopje e

rrallë. Në Odën e Relikeve, shì përmbi lterin e sendeve të vjetra të çmueshme e të simboleve

fetare, mund të admirohet nji kësombëll shumë e rrallë, e lidhun me lëkurë, e veprës mbi Skanderbegun të abatit shkodran Barlecit, në përkthimin gjermanisht të vitit 1561. (Vep. 4, G.D.E.SH., f. 321)

KËTHELLTAS ndajf. qartë. Shkrimtarët e moçem gegë e toskë dhe italo-shqiptarë i studjonte pajadá dhe dinte

këthelltas historín e çdo fjale tô shqipes. (Vep. 5, D.N.M, f. 432) KOMBTARISHT** ndajf. në mënyrë kombëtare. Shpirt i ynë, për në dâshtë me shelbue edhe kombtarisht… (Vep. 5, NJ.V.M.L.A, f.

485) KONDEND** ndajf. e kushtëzuar. - Po shka e ndalon? Në shoqní t'eme dukej kondend! - Ndoshta kondend po, por jo e lume ase jo e bindun se mund t'ishte e vazhdueshme

lumnija. Ká prirje të madhe kah ti, shifet qarta. Por âsht nji pikë e errtë qi e pengon m'u lëshue krejtsisht në ndiesína dashunore. Ndoshta gabohem (Vep. 3, SH.B.M., f. 193-194)

KORRTAR/E,** ~JA f., sh ~E, ~ET ajo që korr; fig. vdekja. Kush lén do të vdesi, lajmon nji fjalë e vjetër dhe prej pleqve t'onë ndëgjova thânjen:

"Të gjithë të bijt e Vdekjes jemi". Këto shprehje të ftofta të përvojës njerzore nëpër morriza të këtij shekulli plot me lot nuk e zvoglojnë pikllimin e shkaktuem nga zhdukja e njerzve të dobishem e të dashun, sidomos kur kosa e Korrtares së shpulpueme këputë papritmas burra të kërthndeztë… (Vep. 6, D.H.M., f. 580)

KREMTORISHT**ndajf. në mënyrë të kremtuar, me festime. E n'atë poterë shungullore êndej udhavet të para të Shkodrës dàulla e Frano Ndojës

për t'i prî njerzís kah Kisha e Madhe, ku çohej kremtorisht Mesha e këndueme e mjesnatës. (Vep. 6, f. 106)

KRESHNIKISHT**ndajf. në mënyrë kreshnike, me heroizëm. U paraqitshin edhe ishin njimend të tillë, sepsè shum prej tyne kreshnikisht vdiqen

për të ngulë në maje të Deçiçit me 24 mars 1911 flàmuri n e Skanderbegut, simbol i vëllaznímit të kombit. (Vep. 6, f. 470)

KTHJELLTËSUES,** ~I m., sh. ~, ~IT ai që të kthjellon, të sqaron. Visore, skena gjeorgjike, këshilla me fjalë t'urta, imtime lutjeje përshkohen me rend

te vargu i cili rrjedh i gjanë e i ngadalshëm, tash i madhnueshëm, mâ andej i shkundun prej së trandmesh të mshehta gazmendi, ka'jherë i trishtuem, gjithmonë i kthjelltë e kthjelltësues, krejt i tejdukshëm në pastërtinë mâ të kullueme të gjuhës shqipe. (Vep. 4, f. 218)

KURRMÂ* ndajf. asnjëherë, në asnjë kohë, kurrë ndonjëherë; në asnjë rrethanë, në

asnjë rast. Asnjëherë nuk e ka parë. Si asnjëherë tjetër.

86

Ai iku n'odë të vet. S'deshironte me ndëgjue ngushullimet e kurrkuj, s'donte me pa kurrkênd. Mendoi e për të parën here ndieu tmerin e fjalës "kurrmâ". S'do t'a shifte kurrmâ! E loti i u ngjit te syni. (Vep. 2, f. 210)

KUSHTRIMTAR,** ~I m., sh. ~Ë, ~ËT ai që përhap kushtrimin Por jo: me gêma lisit/ anakun luftarak qi merr burrnija / rreth ballit duem me t'vû,o

Kushtrimtár (Vep. 1, f. 211) KUVENDTAR,*~I m., sh. ~Ë, ~ËT KUVENDUES m. 1. Ai që kuvendon me një

tjetër a me të tjerë. 2. Burrë ose djalë kuvendar. (KUVENDAR, 1980: Ai që merr pjesë në një kuvend; anëtar i kuvendit të burrave. U mblodhën kuvendarët)

Rapsodi i Thethit nuk gjindet përhera n'at gjendje shpirtnore plot hir qi lypet për të qitun në shesh cilsít e mëdhaja të tija si kângatar si kuvendtar… (Vep. 6, f. 460)

LANDORISHT ndajf. (1954:259) Na tjerët e duem Shqipnín shpirtnisht e njiherit landorisht sepse, mbrendë e jashtë,

d.m.th. n'atdhé e në mërgim, dishrojmë t'a shofim të nderueme… (Vep. 6, f. 192)

LARTESISHT ndajf. në mënyrë të lartë. Pesha e fatkeqsíve, irracjonaliteti i pasjoneve, shumfishsija e kritereve na pengojnë

vedrimim e epopés fatazezë, po, por lartesisht bujare… (Vep. 2, f. 19) LAVDISHT** ndajf. mënyrë të lavdishme, me lavdi. Kishim përshtypjen se na hodhi nji forcë magjike, tue thye rrymben e kohës, mu në

Krue në ditët kur Skanderbeu lavdísht sundonte. (Vep. 6, f. 169) LAVDUÇAR, ~I* m., sh. ~Ë, ~ËT. lavdërues; keq. ai që lavdëron kot. Lakmon fuqín e njimendët, jo dukjen e përjashtëshme të saj. Breshnín trionfalistike

të miratimeve e të katikuleve i a lên si hise mburravecave lavduçarë. (Vep. 6, f. 377-378) LIGJIRATOR* ~I m., shligjërues, ai që ligjëron. Papas Stamati paraqiti në lokalin e Kinos ligjiratorin e ditës, prof. Karl Gurakuqin.

Gjindja sa e njofin Karlin menjiherë sympatizojnë për tê. (Vep. 6, f. 161) QYMEBORË** ~I m., qimebardhë. Krahve ka hjedhun një strugëzëtë shkurtë nusle qymeborë qi i ep ágorit të saj të

madhnueshëm hije edhe mâ të randë. (Vep. 3, SH.B.M., f. 215) PADURES/Ë,* ~A f., sh. ~A, ~AT padurim Pritte me paduresë kallximin e vetvetíshëm të tij. Por ai ecte mendueshëm tue heshtë. (Vep. 2, H.GJ., f. 276)

PAGABIMSÍ ** ~A f. Saktësi e lartë. Përsosmëri. Sepse ai mton të jét përfaqesues i kulturës à la page: në trû i vlon nji llakatosje idésh

e përftimesh, pjellëse kontradiktash, por pohuese të vlerës vetíake. Si Papa në punë të fés teshi i ynë beson ngultas në pagabimsí të fjalëve e të veprave të veta. (Vep. 6, f. 377)

PANJERËZISHT** ndajf. në mënyrë jonjerëzore. A mujshe m’e bâ të kuqej para asaj tube zotnijsh në banesë të Prefektiti tue i a qitë

poshtë panjerzísht të gjitha ato pohime plot ndiesí miqsore? (Vep. 6, M.SH., f. 361)

87

PASIVISHT** ndajf. në mënyrë pasive. …aktivisht me armë në dorë e pasivisht tue mos u perkulë por tue pranue burgime e

tortura. (Vep. 2, f. 19) PASTËRTISHT** ndajf. në mënyrë të pastër, me pastërti. Tipat që ai mbruen nëpër veprat e tij, nxiten prej impulsesh pastërtisht shqiptarë dhe

zotnojnë virtytet dhe veset ma karakteristike t'rracës. (Vep. 5, E.H.L.SH., f. 151) PAZGJIDHMENSISHT** ndajf. në mënyrë të pazgjidhshme. Veprat letrare dolen të ngjyeme me undyrë të jetës së popullit arbresh, qi mbeti

pazgjidhmensisht e ngjitun nëpër rrâjë jetike me trunkun qendruer të kombit. (Vep. 6, Z.Z.A., f. 291)

PËRPIKNISHT** ndajf. në mënyrë të përpiktë,me përpikmëri. …asnjânâ prej këtyne fjalve s'i përgjigjet përpiknísht konceptit… (Vep. 6, K.V.G.N.,

398) PERVUJTNÍSHT ndajf. me përvujtni. SHOKVET TË SHOQNIS/ S’AVNI RUSTEMIT/ PËRVUJTNISHT (Vep. 1, K.S., f.

14) PRIJETAR/PRIJATAR ~I m., sh. ~Ë, ~ËT ai që prin, kush shkon përpara, prîs;

kush i prin këngës, valles. Prijetar Asim Jakova. (Vep. 1, S. SH., f. 157) PRIMITIVISHT** ndajf. në mënyrë primitive. Me kohë ndoshta do t'arrîjmë dhe na t'a shofim botën me sy të kthielltë e zotësí

dalluese mendjeje në të gjithë shtrîmjen e ndiesíve larmiplote, jo të ndáme primitivisht me nji vijë të préme, këndej të mirët e të ndershmit, andej bâkëqijt e të mbrapështit. (Vep. 5, M. DH. U., f. 448)

ORIGJINALISHT** ndajf. në mënyrë origjinale. …auktori i madh i ynë, merr nismën por mandej shtjellon landën krejt origjinalisht

sa me i u zhdukë çdo shêj zânafillje. (Vep. 5, NJ. A.P.SH., f. 502) SHEMBULLISHT** ndajf. në mënyrë të shembullt, shembullore. Në tê u mishnue shembullisht burrnija e njerzíja e rracës. (Vep. 6, P.K.M.GJ.M.GJ.,

f. 596) SHKELQIMISHT** ndajf. në mënyrë të shkëlqyer, shkëlqyeshëm. Kur i a del në skâj shkelqimisht hêm marrjes së drejtes s'ushtrimit të profesís hêm të

sigurimit të nji pune me randësí në spital ku u pranue si pratikant, nisë drami shpirtnuer i tij. (Vep. 3, SH.B.M., f. 10)

SHKELQIMPLOT/Ë,** ~E mb. me plot shkëlqim. …djen t'ême me pak lexuesa e me sukses të ngushtë në/ gim se atê të tyne n'atdhé,

aqë shkelqimplote në dukje. (Vep. 6, M.SH., f. 373) TRASHANIKISHT ndajf. në mënyrë të të trashë, të gabuar.

88

Njofti shpejt e shpejt vajza e grá dhe u kujtue pa i a thânë kush se do të gabonte trashanikisht m'u futë në valle të thella me to. (Vep. 3, SH.B.M., f. 46)

RANDËSIPLOT/Ë** ~E mb. me rëndësi të plotë. "Çudí? Unë flas e flas: mendohem me zhvillue nji thezë me argumenta sa mâ të fortë

e njeriu randësíplotë qi kam përpara i merr vesht fjalët e mija krejt skalapurrî. (Vep. 3, SH.B.M., f. 137)

RANDIMPLOT/Ë** ~E mb. me rëndesë të plotë, që rëndon shumë. Tmeri, mërzija randimplote e vetmís më kapi keqas e papritmas nji natë në Shosh,

mbas dy javësh qi kisha banue me qejf aty pá kurrnji takim me njerz qyteti. (Vep. 6, F.K., f. 474)

RISHTARDHUN (i, e)** mb. i sapoardhur, i ardhur rishtas. Famullitari i rishtardhun ka nevojë me thye tokën. (Vep. 5, L.L., f. 517) ROMANTIKISHT** ndajf. në mënyrë romantike. Komuniteti shqiptar i Zarës, i

pakët në numur por i pasun me virtyte t'paepuna etnike, edhe pse u dha ndihmesë të dukshme mendimi e veprimi t'huejve që kohë mbas kohe sunduen n'ato brigje adriatike, mbeti romantikisht i lidhun pròrë me kujtimin e atdheut t'origjinës, me gjuhën e gjyshënve dhe traditat e tyne. (Vep. 6, G.V., f. 640)

MASHKULLISHT** ndajf. me burrërri. Të shifet në shkrimin kushtue qytetit të ijës si e âmbëlson mashkullisht fjalën kur

çekë sende qi ka zêmër. (Vep. 5, M.K.NJ.K., 291) MBRENDSISHT** ndajf. në brendësi. Shumë korda vibrojnë në lirën kumbuese të Poetit tonë: prej asaj mbrendsisht lirike

e deri te ajo fuqímisht satirike. (Vep. 6, P.K.K.M., f.561) MBURRËSISHT** ndajf. me mburrje. Unë, atê, e mendojshem nji typ krenar, të veshun e të kërpitun me kapiStallje të

veçantë, andaqe me diftue mburrësisht pasunín në ftyrë, në sjellje e në petka. (Vep. 3, SH.B.M., f. 97)

MENDJEMADHSISHT** ndajf. me mendjemadhësi. Akuzojnë mendjemadhsisht për mungesë patriotizmi mjeshtrin, i cili harxhoi tanë

jetën e vet për f u mësue shqiptarve se si me e dâshtë atdheun. (Vep. 5, GJ.F.N.SH.Ç.K., f.126)

MËSIMPLOT/Ë**~E mb. me mësim të plotë. Kultura rrjedh si krue i pâsrrëshëm nga goja e Tij në bisedime mësimplote: jo nji

kulshterpë, erudiejon i thatë; dija e Mehdi Frashër zmilohet me undyrën e nji ryesnije (eksperjencë) qi, be-pak kush ka edhe ka pasun ndër Shqiptarë. (Vep. 6, M.F.D.SH.SH., f. 252)

MIRËSISHT** ndajf. në mënyrë të mirë. Kët lloj parathânjeje nuk po e rrjeshtoj për të tregue se sa i hollë jam në dallime

përftimesh, por për t'i a sqarue vetes e Bdoj lexuesit qi mirësisht ndjek këto shënime të

89

mija në krye të zavet, sjelljen e nji bashkatdhetari, i cili para pak ditve "'erdhi në shtëpí për nji pjekje oborrsije (visite de courtoisie). (Vep. 6, A.P., f. 147)

MUJSHÍPLOT/Ë** ~E mb. me mujshi të plotë, me shpërdorim të plotë të fuqisë që

kemi në dorë.Shtrêmbëmet historíke, pohimet fillzeza, paragjikimet mujshíplote trûve të smueta… (Vep. 6, P.P.SH., f.49)

NALTËSISHT** ndajf. në mënyrë të naltë (të lartë). Atëherë me synue nji zhvillim të vetíve të zgjedhuna ptare e me i a ngjitë për pale në

rritje brezníve të reja tu qi ato vetí të lulzojnë nepër pajë naltësisht njerzore të burrnís së lashtë së katragjyshavet… (Vep. 6, K.NJ., f. 229)

NERVOZISHT** ndajf. në mënyrë nervoze. Shetitte nervozisht nëpër odë. (Vep. 2, A.E.M.V., f. 101) NGUSHULLIMPLOT/Ë, ~E mb. plot me ngushëllim. Me nji frymëmarrje krenarije ngushullímplote si të shtym nga nji shkas ahmarrës

kundra padrejtsive të fatit dhe mospërfilljes së botës… (Vep. 6, P.S.V., f. 263) NIZAMLLEK, ~U m. të shkuarit nizam, ushtar, rekrut në kohën e Turqisë. Kryengritja e 1847-s qi mori êm nga Tanzimati e tronditi Stambollën, por opinjoni i

jashtëm vrei në tê nji dishir pamvarsije kombtare, (thuhej se kundershtonte nizamllekun e xhelepin) nonsè në të vërtetë nji afshliríje qitte kryet në veprimtarí të luftravet të prîmun nga Gjona e Rrapo Hekali, si e dishmojnë kangët popullore lulzueth asaj ngjarje. (Vep. 6, K.M.M., f. 469

URIMPLOT/Ë, ~E** mb. plot me urime …mbi boka plot gjineshtra vndoni pa frig' banesat, / e n' votrat urimplote lulëzofshin

martesat / n' nji hír dokesh të dlira… (Vep. 1, f. 183) URIMTAR, ~E ** mb. cilësia sipas emrit “urim”: të uruarit, që urojnë, përgëzojnë

dikë.Në lirikat, e në shumë pika të prozës së tij të rrjedhshme e të pastër, duken theksat e ninullave e të shprehjeve urimtare plot ngjyra e njomësí që me shumicë bulojnë në buzët e grave tona. (Vep. 4, RR.R.L.SH., f. 307)

VAJZUK/E **~JA f., sh. ~E, ~ET vajzë e vogël. E, me mënyra foshnjarake e llastore të nji vajzukje xânë në faj, shkoi e u rras në

poltronë para dritores tue e shikue orgjin me sy plot xixa ngacmimi gaztuer.( (Vep. 3, SH.B.M., f. 149)

VERDHAK, ~E** / VERDHACAK ~E mb. verdhaç, verdhacuk. (1954:603) Sa e shpikte shishen e rakís - e Leci vrente padurueshëm uljen në shishe të pijes

verdhake - Cin Gurrmolla i u avitte tryezës së shtrueme e zênte kryet e vêndit. (Vep. 2, V.SH., f. 198)

VESHTRIMTAR, ~E** mb. më të vështruara. Pikat mâ veshtrimtare më duket se janë këto… (Vep. 6, K.V.M.G.SH., f. 404) VETËDIJENISHT** ndajf. në mënyrë të vetëdijshme, me vetëdije të plotë.

90

E drejton të rrahë në kët shekull vetëdijenisht shtigjet mâ të përshtatuna qi çojnë në krijimin e nji gjendjeje shpirtnore e shoqnore e cila e bân kët jetë të dênjë për me u jetue.

(Vep. 5, L.T.H.NJ.R.L., f. 390) VETMIAR** / VETËMITAR ~I m., sh ~Ë, ~ËT ai që rri në vetëmi; vetëmor. E la Romakun tue fshâ vetmiár në breg të detit e ngau kah kremtimet e Prillit illyr. (Vep. 1, S. SH., f. 180) Pas vështrimit të Fjalorthit të hartuar, shohim se në leksikun e tij kanë zënë vend edhe

shumë fjalë të reja, që nuk gjenden në fjalorët e kohës. Nga të tria mënyrat e këtyre fjalëkrijimeve: me përbërje, me përngjitje dhe me ndajshtesa, kompozitat stilistike prej dy pjesësh zënë vendin më të madh. Sqarojmë paraprakisht që nuk e dimë, nëse këto fjalë i ka krijuar vetë autori apo i ka marrë nga të tjerët. Një studim i hollësishëm, mbi autorët e kësaj periudhe letrare do të na jepte të dhëna më të sakta, se të tilla fjalë ka pa fund, por nuk janë mirëfilli objekt i studimit tonë, ndaj po e mbyllim me kaq për t’u lënë rrugë të lirë studimeve të tjera në fushë të fjalëformimit në vjetët e ardhshëm.

- Nuset e hijshme, me krahnorë të mbushun, e vajzat fytyrë - bardha e flokë - preme, rrethuen plot kureshtë ... (Vep. 2, f. 10)

- Buzëveshkun, gojë pa-dhâmbë, dada plakë i a ndolli gjumin kërthînit n'at djep... (Vep. 2, f. 319)

- Shtrî në bar nën hije të lisave degë-rrëfatun ndëgjojshem... (Vep. 2, f. 340) - ...mbi lugje mbulojën e vet të mrekullueshme ngjyre-vjollze qindisë me hyj

flakuesa. (Vep. 2, f. 340) - Sherri i grues âsht i hollë e kob-sjellës ndër maie t'ona .(Vep. 5, f. 521) - …qi do të jesi shembull shkrimi vështrim-plotë në thjeshtësin e vet të fuqíshme.

(Vep. 5, f. 523) - Auktorin e përndritëshëm e përgëzojmë për kët vepër të hijeshme e fryt-dhânse...

(Vep. 5, f. 570) Sa i përket mënyrave të tjera të prodhimit të fjalëve të reja, vihet re një prirje e

shkrimtarit për formimin e ndajfoljeve me prapashtesën -isht, një prirje që përfshin gjithë opusin letrar, autori ka krijuar fjalë të reja, si: vetëdijenisht, nervozisht, naltësisht, mirësisht, mburrësisht, mendjemadhësisht, mbrendësisht, mashkullisht, pazgjidhmensisht, pastërtisht, etj.; formimin e mbiemrave të panyjshëm me anë të prapashtesave -ak (e) (verdhak), -tar (e) (urimtare), -tor (e) (barrtore), -es(ë) (paduresë), -ist (fanolist), -or (ligjirator), -oz (harmonioz), -eshë (anmikneshë), -im (barnatim), -ues (çmues), parashtesa pa- (panjerëzisht) etj.

5.5 Frazeologjia në veprat Ernest Koliqit Në veprën e Koliqit vërejmë një gjuhë të pasur, me frazeologjizma të të gjitha llojeve,

pavarësisht cilësimit që i bën autori Xh. Lloshit, si një nga autorët që iu largua folklorizmit frazeologjik për t’iu përshtatur stilit, tematikës së re e shijes së re, duke bërë që kështu të ngadhënjejë epiteti. Autori i pohimit të mësipërm duket se i është referuar vetë Koliqit kur thotë: “Përdorimi me vend i frazave idiomatike e mekuen me undyrë verte shqiptare nji shkrim. Kemi shembuj të shkelqyeshem në vepra të Fishtës. Por shpërdorimi i

91

frazeologjisë popullore e ban nji shkrim të mërzitshëm. Frazat idiomatike e shprehin gjenerikisht mendimin dhe nuk munden kurr të shfaqin me qartësi valavitjet e ndiesive..”177 Por, pavarësisht nga ky pohim, Koliqi nuk ia doli dot t’i mënjanonte plotësisht frazeologjizmat në veprën e tij. Pavarësisht se në veprën poetike të tij frazeologjizmat janë të rralla, prozë dhe dramë në veprat publicistike ai është treguar më pak i kursyer, siç mund të vërehet edhe nga shembujt e vjelë.

Për t’u bërë një vështrim më të thelluar frazeologjizmave të Koliqit, do të bëjmë klasifikimin funksional të tyre, duke u mbështetur në kriteret e formuluara nga J. Thomai, i cili thekson: “Njësitë frazeologjike klasifikohen edhe duke i përqasur me pjesët e ligjëratës, kryesisht me emrat, me mbiemrat, me foljet dhe ndajfoljet. Mirëpo vlera e tyre leksiko-gramatikore varet shpesh nga përdorimi në fjali, nga lidhjet që kanë me fjalë të tjera. Prandaj, për vlerësimin leksiko-gramatikor të njësive frazeologjike duhet marrë parasysh patjetër konteksti, gjithë grupi i fjalëve, me të cilat ato lidhen ngushtë.”178

Kështu, sipas vlerës leksiko-gramatikore njësitë frazeologjike në gjuhën e E. Koliqit janë si më poshtë:

5.5.1 Njësi frazeologjike emërore Njësitë frazeologjike emërore janë njësitë e përdorura më pak veprën e E. Koliqit.

Kjo lidhet edhe me atë që ky grup “nuk është shumë i gjerë dhe nuk shquhet për figurshmëri të lartë ose për ngjyrim emocionues të fortë”.179

Grupi i njësive frazeologjike emërore më të përdorura janë ato të formuara me terma të përbërë: me emra e mbiemra (bashkime të figurshme):

Veç nji gjâ, për me folë kah del shpirti,na vret në shkrime të tyne: gjuha mushke qi ata përdorin. (Vep. 5, f. 102)

…nuk zbritte ai zâ prej rrathve të qiellit ku Byku i Kumbarës shkëlqente bardhulluer në gjasë të nji udhe misterjoze shtrue me pluhun margaritarësh (emërtim yllësish).

Njësitë frazeologjike emërore të ardhura nga tipa foljorë (si p.sh.: vënia përpara) dhe

njësitë e ndërtuara nga gjymtyrë emërore (si p.sh.: petulla me ujë) gjejnë një përdorim mjaft të vogël në gjuhën e shkrimtarit tonë.

5.5.2 Frazeologjizmat e Koliqit sipas fjalës bosht të tyre Frazeologjia gjuhësore e Koliqit mund të vështrohet edhe sipas fjalës emërore bosht

të çdo njësie, e cila na lejon të kuptojmë se ç’fushe leksikore i takojnë ato. Kjo përqasje e mëposhtme, në formën e një minifjalorthi frazeologjik, është ndërtuar mbi fjalët çelës me anë të të cilave është bërë kërkimi në programin e Konkordancave për evidentimin e tyre:

fjalë – fjala vjen (Vep. 6, f. 90); dyshim – nuk vêhet në dyshim (Vep. 6, f. 428); pa dyshim (Vep. 6, f. 435); i a hoq

dyshimin (Vep. 2, f. 28); s'kishte mâ pikë dyshimi (Vep. 2, f. 95); fytyrën t'a ka bré dyshimi

177 Shêjzat, 1963, cituar sipas Xhevat Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Tiranë, 2005, f. 129. 178Thomai, Jani. Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2006, f. 227. 179 Po ai, po aty, f. 228.

92

(Vep. 2, f. 348); ajo bisedë e shtînte në dyshim (Vep. 3, f. 197); asht detyrë për mue mos me të lânë në dyshim (Vep. 3, f. 251); kemi provën pa farë dyshimi (Vep. 4, f. 232);

kokë – pa çá kokën (Vep. 6, f. 68); lânë kokën në të tilla çâshtje (Vep. 2, f. 152); pa

nxjerr kokë akoma (Vep. 6, f. 83); mendje – ishin nji mendjeje (Vep. 6, f. 174); mbas mendjes s'eme (Vep. 6, f. 304);

janë të mbushun mendjet (Vep. 6, f. 419); tërhoq vêmendjen (Vep. 6, f. 468); buzë – rrudhi buzët (Vep. 2, f. 311); shtrembënojnë buzët (Vep. 6, f. 511); rrinte tue

ndëgjue me buzë në gaz (Vep. 2, f. 120); gojë – çeli gojën e ambël (Vep. 6, f. 523); të marrin nëpër gojë (Vep. 6, f. 536), aty – S'kuptoi aty për aty (Vep. 3, f. 251); Jorgji ngeli atynë vend kaq i hutuem. (Vep.

3, f. 251), brez – trashigueme brez mbas brezi (Vep. 4, f. 16), gisht – Nuk mban pajë (hatër), por vên gishtin pa mëshirë në plaga të shumta (Vep.

5, f. 265); numurohen me gishtat e njenes dorë (Vep. 5, f. 316); T'a vêmë gishtin tâshti në thalb të çâshtjes, (Vep. 5, f. 387)

mish – me mish e me shpírt i u kushtuen rilindjes politike (Vep. 5, f. 514); qi paraqitej

si nji mish-mash i pakurrfarë aftësije (Vep. 6, f. 23) zemër – romakët e kishin fort për zemër (Vep. 5, f. 406); me folë me zemër (Vep. 5,

f. 551); Tue marrë zemër prej tanë kësaj mirësíe (Vep. 6, f. 638) flakë – zêmbrat e t'gjallvet ndezin flakë p’r Atdhé (Vep. 1, f. 22), macja – I a ka anda të losi me mashkull si mica me miun. (Vep. 3, f. 122) diell: Shpirtin e kishte të qetë si vala qi flên nên diell, s'ka ardhë ditën për diell m'e

kërkue vajzën në derë të huej (Vep. 2, f. 145); dalin në dritë të diellit prej poemës (Vep. 4, 239); si djell mesdite etj.

bisht: Më ká xânë rrota bishtin (Vep. 3, f. 241), Unë ja ndiqshe lëvizjet me bishtin e synit. (Vep. 4, f. 62)

torb: Shifej se kurrkush nuk i a varte torbën. (Vep. 6, f. 133)

5.5.3 Njësi frazeologjike mbiemërore Njësitë frazeologjike me vlerë mbiemërore i gjejmë të formuara nga: a) njësi frazeologjike mbiemërore të ndërtuara nga dy gjymtyrë emërore E + E. A por don ndoshta qi të bâhem prralla e gazi i dheut? (Vep. 2, f. 31) – gazi i botës,

“u bë qesharak” (E1+ E2).

b) njësi frazeologjike mbiemërore të ndërtuara nga një emër dhe një mbiemër (E+M):

93

…unë qênkam njeri i dobët mbas mendimit t'and… (Vep. 6, f. 151)

c) njësi frazeologjike mbiemërore që paraprihen nga lidhëza n/r mënyrore “si”: M’e dashtë e kemi për detyrë, si parija ashtu vogjlija, si po thue ti… (Vep. 6, f. 151); …udhve u enda si nji bishë (Vep. 1, f. 62) “i egërsuar”.

d) njësi frazeologjike mbiemërore që paraprihen nga parafjala e rasës E4 “me”: numurohen me gishtat e njenes dorë (Vep. 5, f. 316) “të paktë”; rrinte tue ndëgjue me buzë në gaz (Vep. 2, f. 120); …nuk e shef me sy kundërshtari të përtriemit qi zakonet marri në kët valavitje të

soçme ngjarjesh të paprituna.(Vep. 5, f. 456). e) njësi frazeologjike mbiemërore të ndërtuara nga dy gjymtyrë foljoreF + F: Shkel e shkò, ishte taktika qi kuptoi se duhej ndjekun n'ato shoqnina, për mos u

dukun gjithënji rob i nji provincjalizmi qesharak; “që bëhet sa për të kaluar radhën” (Vep. 3, f.46).

f) njësi frazeologjike mbiemërore me strukturë fjalie: Sidoqoftë, kjo akuzë përfshin shum kend ndër të cilët edhe disâ qi kujtojnë se kanë

kthye"virgjen" mbasi qi hangne bukën e përmbysne kupën e fashizmit…; “mosmirenjohes” (Vep. 5, f. 450).

Në të gjithë gjuhën e veprave të E.Koliqit nuk përdoren njësi frazeologjike të ardhura

prej tipit foljor, me gjymtyrë të parë një mbiemër të tipit prejpjesor, si shembulli “i rrahur me vaj e me uthull”.

5.5.4 Njësi frazeologjike foljore Këto njësi hasen më shpesh dhe zakonisht vijnë të ndërtuara me dy gjymtyrë: folje +

emër (F + E), si në shembujt: …pa çá kokën… (Vep. 6, f. 68) …lânë kokën në të tilla çâshtje… (Vep. 2, f. 152), …pa nxjerr kokëakoma… (Vep. 6, f. 83); Shifej se kurrkush nuk i a varte torbën. (Vep. 6, f. 133), …çeli gojën e ambël… (Vep. 6, f. 523) etj., …më ká xânë rrota bishtin… (Vep. 3, f. 241)

Ndërtimet më të shpeshta janë ato që formohen nga bashkimi i një: a) foljeje kalimtare dhe një emri: Pse dola nga atdheu e mora dhénat e hueja?(Vep. 6, f. 220), Perkundrazi, sa pyeta, mora vesht se ato kângë kendoheshin … (Vep. 6, f. 448), …me nji qindresë të pathyeshme, me njidurim të pashoq, e i a hynte punës.(Vep. 6, f.

277) b) foljeje kalimtare dhe një ndajfoljeje: Historjakët, qi duen t'a tjerrin imët punën e demokracís së motshëme e të sotëshme

shqiptare… (si “ta bluajnë imët” – ta japin me zgjuarsi)

94

c) foljeje jokalimtare dhe një ndajfoljeje: Jorgji ngeli aty në vend kaq i hutum… (Vep. 3, f. 251) d) foljeje jokalimtare dhe një emri: …me të cilën gjithëkúj i hyn në zêmër … (6, f.319 e) foljeje vetvetore dhe një emri/grupi emëror: E na u ngrî gjaku kur nji përpjekje e papritun i a shljeu n'atdhé emnin… (Vep. 5,

f.129) Shpejt i u pështjellue edhe i humbi fija e mendimeve.(Vep. 3, f. 253) Nuk kemi hasur në veprën e Koliqit asnjë rast të përdorimit të njësive frazeologjike

foljore me dy folje, si japim e marrim. 5.5.5 Njësi frazeologjike ndajfoljore Janë njësitë frazeologjike me përdorimin më të dendur, të shtrira në të gjithë

krijimtarinë, por me denduri më të madhe në kritikat letrare të botuara kryesisht në “Shêjzat”, por edhe në periodikun e viteve ‘30–‘40 në Tiranë, si dhe në shkrimet publicistike me karakter letrar, historik, kulturor e politik, botuar në gjuhën shqipe dhe italiane, kryesisht në të njëjtën revistë (“Shêjzat”), por edhe në revista të viteve ‘30–‘40 në Tiranë dhe më vonë në mërgim. Këto njësi i gjejmë të ndërtuara:

a) me përsëritjen e së njëjtës fjale: …trashigueme brez mbas brezi… (Vep. 4, f. 16) S'kuptoi aty për aty… (Vep. 3, f. 251) b) me dy fjalë që kanë lidhje sinonimie ose antonimie ndërmjet tyre: Ai shetiti, pa drejtim, kryq e tërthuer qytetit të fjetun, si i shtymë nga lumi i

mêndimeve qi i rridhte përmbrênda… (Vep. 2, f. 57) …e tue dhanë mbarë e mbrapësht gjikime johenike mbi njerz e ngjarje të vendit të

vet… (Vep. 5, f. 270) c) me paraprirjen e lidhëzës “si”: I a ka anda të losi me mashkull si mica me miun. (Vep. 3, f. 122) d) me paraprirjen e lidhëzës “sa”: Ai grumbullim njerzísh qi don me qênë sakt e jo vetëm m'u dukë sa për faqe kombë…

(Vep. 6, f. 20) e) me paraprirjen e një parafjale, zakonisht parafjalës “me”: …me mish e me shpírt i u kushtuen rilindjes politike… (Vep. 5, f. 514)

95

96

KREU I GJASHTË SINTAKSA

6.1 Çështje të termit: frazë, periudhë apo fjali e përbërë Klasifikimi i frazave përbën ende një objekt me interes në drejtim të kërkimeve

gjuhësore. Në këtë hyrje synojmë të bëjmë një paraqitje të shkurtër të njësive kallëzuesore, kritereve dhe mënyrës së klasifikimit të tyre.

Termi frazë që ne përdorim në këtë punim, filloi të përdorej gjerësisht pas Luftës së Dytë Botërore prej gjuhëtarëve M.Totoni e M.Domi në tekstet parauniversitare dhe universitare; krahas termave të tjerë periodë dhe periudhë të përdorur në sintaksat e para argumentohet si term më i përshtatshëm në përmbajtje dhe strukturë për këtë njësi sintaksore termi periudhë se termi frazë që përdoret më shpesh në ligjërim. Edhe gramatika jonë e Akademisë përdor konceptin periudhë. K.Cipo359 përdor termin periodë ose fjali e varur. Ndërsa më herët, J. Rrota360quan fjali të përbame dy a më shumë fjali të lidhuna më nja, për të përbam së bashkut nji kuptim të plotësuem.

Sipas M. Çelikut termi përbërës sintaksorë (shkurt përbërës) është gati-gati barasvlerës i termave ‘sintagmë’, ‘frazë’ a grup fjalësh të gjuhësisë perëndimore bashkëkohore. Sipas autorit, këta janë “tre terma të ndryshëm që shprehin koncepte të njëjta dhe që nuk kanë asnjë dallim midis tyre.”361 Më tej autori sqaron se përbërësi sintaksor përkon vetëm pjesërisht me konceptin e shprehur nga termi ‘togfjalësh’ që “përdoret tash dyzet vjet në sintaksën shqipe nën ndikimin e gjuhësisë lindore ruse-sovjetike”.362 Interesante vjen edhe gjetja e termit sifjali që ai përdor për herë të parë në gjuhësinë shqiptare për të emërtuar pjesët e një periudhe; termat sifjali kokë363 për pjesën kryesore dhe sifjali të varur për pjesët e nënrenditura.

Sa i përket klasifikimit të fjalive,“...njësitë kallëzuesore, fjalitë që formojnë periudhën, mund të bashkohen me mjete lidhëse ose drejtpërdrejt, pa to, me raporte barazie ose me raporte nënrenditjeje, varësie.”364 Më tej në sintaksën tonë të Akademisë argumentohet se nga mënyra si bashkohen njësitë kallëzuesore janë dalluar edhe tri kategoritë e mëdha të periudhave: periudhat me bashkërenditje, periudhat me nënrenditje dhe periudhat asidentike (me bashkim jolidhëzor).365 Lidhur me kategorinë e fundit gjuhëtari Thoma Dhima në librin e tij “Gjuha shqipe – Sintaksa” mban qëndrimin se të ashtuquajturat fjali të përbëra jolidhëzore që trajtohen si një lloj më vete i fjalive të përbëra te Gramatika e gjuhës shqipe II, do të trajtohen si variante të fjalive të përbëra me lidhëza.366

359 Cipo, Kostaq. Sintaksa, Instituti i Shkencave, Tiranë, 1952, f. 63. 360 Rrota, Justin. Sintaksi i shqipes, (Për klasën II, III, IV K:U: të shkollavet të mjesme), botimi i parë Shkodër, Shtypshkronja A. Gj. Fishta, 1942. Botimi i shfrytëzuar: Botime Françeskane, Shkodër, 2005, f. 61. 361Po ai, po aty. 362 Po ai, po aty, f. 2, sqaron më tej se lexuesi i librit sa herë do të ndeshet me termin ‘përbërës sintaksor’ do të nënkuptojë termin ‘frazë’, që përdoret gjerësisht në gjuhësinë angleze – amerikane, termat ‘sintagmë’ e 'grup fjalësh’, që përdoren në gjuhësinë frënge, gjermane, italiane etj. 363Çeliku, Mehmet. Tekst ushtrimesh të sintaksës së shqipes standarde, Ilar, Tiranë, 2016. f. 44. 364 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 439. 365 Po ai, po aty. 366 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – Sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 140.

97

Më tej, edhe Mehmet Çeliku, në veprën e tij “Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë” pranon klasifikimin e fjalive të përbëra në dy grupe të mëdha, duke theksuar edhe se “qëndrime të ndryshme dhe diskutime ka pasur jo vetëm për ndarjen e parë të periudhave në grupet kryesore, por edhe për klasifikimin e mëtejshëm të këtyre grupeve.”367

Ne do ta bëjmë studimin e fjalisë së përbërë sipas ndarjeve të mëposhtme: Së pari, do të shqyrtojmë frazat asindete dhe sindete me bashkime me parataksë: me

marrëdhënie këpujore, me marrëdhënie veçuese, me marrëdhënie kundërshtore dhe me marrëdhënie përmbyllëse;

Së dyti, do të shqyrtojmë frazat asindete dhe sindete me hipotaksë, sipas tri grupeve të mëdha: Grupi I – ftillueset (subjektore ose kryefjalore, kallëzuesore dhe kundrinore ose objektore), Grupi II – me marrëdhënie përcaktore dhe Grupi III – me marrëdhënie rrethanore (shkakore, qëllimore, vendore, kohore, lejore, kushtore, rrjedhimore, mënyrore dhe krahasore.)

Nuk janë të shumta poezitë e Ernest Koliqit, por me një shtrirje kohore përgjatë gjithë viteve të krijimtarisë së tij. Ajo që menjëherë ta tërheq vëmendjen në këto vargje emblematike, janë strukturat mjaft interesante, me rende të ndryshme përbërësish funksionalë, me thyerje të shpeshta sintaksore për shkak të dukurisë l’enjambement368 dhe me ndërthurje të bashkimeve me parataksë dhe hipotaksë.

Me prodhimin letrar që na la trashëgimi, poeti i bëri vend vetes në radhët e përfaqësuesëve më të shquar të kësaj periudhe letrare, duke ngritur në piedëstal vlerat e tij si krijues në prozë e poezi. Shkrimtaria e E. Koliqit dallohet si për treguesit artistikë-letrarë, ashtu edhe për ata gjuhësorë; ndër këta të fundit, një karakteristikë e parë e gjuhës koliqiane është edhe ajo e sintaksës me fjali të gjata, e cila mund të vihet re menjëherë edhe në një pasazh fragmentar:

N’motet e shkueme, oborre, ju me muret e nalta, po, na ndájshi

prej botës shqetimtare, por hapshi sipër nesh kupën e qiellit

si spërvjerr t’mrekullueshëm prej kah ndër muzgje t’ndême

n’nji paq ku dridhej vetëm afshi i luleve, falemimrina rèsheshin

t’shushituna kumbonësh e pëshpëritje buzësh të padukëshme

q’i lshojshin shpirtit ftesa arratijash ajrore,

mbas karvanit të réve q’ece e ngjitet, - i kuq n’flak’ lulesh t’orës prendimore,

npër shtigje dritet. (Vep. 1, Q.M.O., f. 252)

367 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 337. 368 Micro, Robert. Dictionnaire du Français Primordial, S.N.L. – Le Robert, 1977, p.369: Enjambement [ãȝãbmã]. n. m. Procédé rythmique consistant à reporter sur le vers suivant un ou plusieurs mots nécessaires au sens du vers precédént. V. Rejet. (Kapërcim ~ Mënyrë ritmike që thekson në vargun në vazhdim një ose më shumë fjalë të domosdoshme në kuptimin e vargut të mëparshëm – Shënim imi, A.B.)

98

6.2. Frazat asindete dhe sindete me parataksë dhe hipotaksë në poezi 6.2.1 Me marrëdhënie këpujore Si është thënë edhe më parë, njësitë kallëzuesore që formojnë periudhën, mund të

bashkohen me mjete lidhëse drejtpërdrejt, pa to, me raporte barazie ose me raporte nënrenditjeje, varësie. Nga kjo janë dalluar tri kategoritë e mëdha të periudhave: periudhat me bashkërenditje, periudhat me nënrenditje dhe periudhat asidentike (me bashkim jolidhëzor).369

Fjali të bashkërenditura janë fjali të një fare të lidhura për nga kuptimi e ana gramatikore. Ato karakterizohen nga fakti se nuk varen njëra prej tjetrës, janë po aq të mëvetësishme.370

Fjalitë këpujore ose kopulative janë fjalitë bashkërenditëse më tipike. Shprehin një bashkim të thjeshtë (i kanë quajtur edhe bashkuese): bashkohen dy a më shumë fjali që shprehin mendime që i takojnë një ideje të përbashkët më të përgjithshme; kanë lidhje të tjera midis tyre, për të formuar një tërësi më të shtjelluar, me fjalë të tjera bashkohen pjesët e njëllojta të një të tëre. Frazat me fjali këpujore përdoren shpesh në përshkrimet. Fjalitë këpujore formojnë një varg teorikisht të hapët me numër të pakufizuar kuptimesh të vogla, ndryshe nga frazat me fjali kundërshtore, përmbyllëse, shpeshherë dhe veçuese, ku kemi vetëm bashkërenditjen e dy fjalive ose dy grupe fjalësh.371

Shënojmë se përgjatë paraqitjes së modeleve ndërtimore, me lëndë nga poetika e Koliqit, ashtu edhe nga proza, kemi përcjellë njëkohësisht edhe skemat përkatëse strukturore. Veprojmë kështu, sepse në gjuhësinë e sotme bashkëkohore, ka gjuhëtarë si psikolinguisti amerikan Fodor, i cili e çmon anën e paraqitjes skematike, në përputhje me një mënyrë të menduari situatuv dhe shprehet: “forma logjike e shprehjes është në gjendje të luajë një funksion interfaqës, pasi, në trurin e njeriut ndodhet një modul specifik i aftë të udhëheqë proceset e përmbajtjes, duke shndërruar tingujt në domethënie; e mund ta bëjë këtë për relacionin e ngushtë që ka forma logjike, nga njëra anë, me sistemin e tingujve dhe, nga ana tjetër, me strukturën sintaksore të mendimit”372. Bashkangjitja e njësive frazore me skemat përkatëse, na ndihmon të kuptojmë jo vetëm lidhjet me parataksë dhe ato me hierarki hipotaktike, por njëkohësisht nxjerr në pah edhe mjetet e lidhjes sintaksore midis përbërësve predikativë.

Në sintaksën e poetikës së Koliqit këto periudha dalin të të formuara prej dy, tri a më shumë njësish sintaksore të pavarura, të lidhura njëra me tjetrën zakonisht me lidhëza bashkërenditëse shtuese; ndër to, del pak më dendur lidhëza “e”, krahasuar me të tjerat e të njëjtit lloj, në shumicën e rasteve e përsëritur para secilës njësi, si në shembullin:

369 Domi, Mahir. Vepra I, Studime sintaksore, Tiranë, 2013, f. 287. 370 Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 49. Autori ndër të tjera thekson: “Fjalitë që bashkohen me anë të bashkërenditjes mund të jenë të një tipi strukturor (dyshe, njëshe) ose tipi të ndryshëm (njëra njëshe, tjetra dyshe ose një njëshe, të tjerat dyshe ose anasjelltas). Kallëzuesit mund të jenë të një tipi (foljor ose emëror) ose tipesh të ndryshme (njëri foljor, tjetri emëror). 371 Po ai, po aty, f. 51. 372 Ferreti, Fracesco. Alle origine del linguaggio umano – Il punto di vista evoluzionistico, GLF Editori Laterza, Roma-Bari, 2017, p. 37.

99

Por nuk janë të rralla edhe rastet, kur në fraza të tëra të ndërtimeve strofike, kjo lidhëz

ndërkëmbehet me mjete të tjera të lidhjes, me kuptim këpujor. Vërehen disa raste të tilla, ku përbërësit sintaksorë predikativë lidhen në të shumtën e herëve ndërmjet tyre nga intonacioni dhe lidhëza bashkërenditëse e lartpërmendur. Siç del edhe nga skema, përbërësit me hipotaksë (këtu me funksion përcaktori), dalin me një strukturë simetrie, ku bie në sy dukuria e tejkalimit, p.sh.:

Njësitë ndërtuese të kësaj fraze me parataksë janë: - Tymi sýve iu duk, n’qytete t’largta, prore; - qi mbi pullaz t’shtëpís atnore ngjitet n’ajrí me dredha të kalthèra; - e zemrën t’a shtrëngoi me mallëngjim e me t’tân flatrat; - qi përtrîn prendvera; - u dridhte shpirti i yt n’deshír për kthim. Sikurse edhe në pjesën më të madhe të ndërtimeve frazore në vargje, te Koliqi, ashtu

edhe në modelin që sjellim këtu poshtë, vargjet vijuese plotësohen nga ana kuptimore me anë të dukurisë së tejkalimit (Vargu I me II); përveç kësaj, fraza e sjellë përmban edhe një fjali të ndërmjetme (ajo brenda kllapave), e cila nuk ka lidhje sintaksore me përbërësit e tjerë, por vetëm lidhje kuptimore me gjithë periudhën:

... (frymën po i a ndiej un n’erë)...Fj. e ndërmjetme.

Ka disa ndërtime, ku fraza të tëra përbëhen nga 4 ose më shumë QOS, pa asnjë njësi kallëzuesore të varur:

Në strofën e mësipërme, në vargun e parë e zhegu jetën vjen edh’e shafitë kemi

kallëzuesin vjen e shafitë. Át Justin Rrota në veprën “Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore” shfaqjet e tilla të kallëzuesit i njeh si ndërtime enumerative ose endiada. Sipas tij “në dëshír Shqiptari, që t’a shprehë sa mâ fortë, të qartë e të pikàtunë një veprë, posaçe poeti i popullit, kahë s’i duket mjaft një verb shkon e i shton këtij për brî edhe një

100

tjetër, me kuptim thuajse gati sinonim me tê. Këjo mënyrë përsritjesh së verbit quhet ndërtim enumerativ.”373 Tek poezia tjetër, me titull “Ujit të ftohtë”, kushtuar Miqvet Vlonjakë, Koliqi e nis rrëfimin letrar me fjalinë drejtuese, për të vijuar me njësitë e varura me marrëdhënie këpujore, të ndërtuara me përsëritjen e lidhëzës “e” në ballë të çdo njësie:

6.2.2 Me marrëdhënie veçuese Për fjalitë e bashkërenditura veçuese gjuhëtari Mahir Domi ka përdorur edhe termin

ndasore a disnjuktive.374 Këto fjali mund t’i quajmë edhe fjali të përjashtimit, po të nisemi edhe nga përkufizimet që gjuhëtarët M. Domi, M. Çeliku dhe Th. Dhima, japin për to; në të gjitha përkufizimet shprehet qartazi që fjalitë veçuese janë fjali që përjashtojnë njëra-tjetrën. Në Sintaksën tonë të Akademisë, kur flitet për strukturën e periudhës me fjali të bashkërenditura veçuese theksohet që ajo (struktura – shënim yni ky) mund të jetë shumëngjyrëshe, mund të përfshijë dy a më shumë fjali të bashkërenditura në një varg të hapët. Karakteristik është edhe paralelizmi strukturor i fjalive me pozicione të njëjta të gjymtyrëve të njëllojta.375 Për shprehjen e këtyre marrëdhënieve në frazat lidhëzore përdoren lidhëzat e thjeshta me vlerë veçuese: a, o, ose, apo, por edhe ato të përsëritura: o...,o...; ose..., ose...; ja...,ja...; daç..., daç...; ndo..., ndo...376 etj.

Këto marrëdhënie të lidhjeve me parataksë gjejnë një përdorim mjaft të rrallë në prodhimin poetik të Ernest Koliqit. Përveç rastit të mëposhëtm, të shkëputur nga “Symfonija e shqipevet”, ku këto marrëdhënie shprehen me anë të lidhëzës b/r veçuese ase nuk kemi evidentuar asnjë tjetër; pra nxjerrim në pah faktin që këto marrëdhënie gati mungojnë fare në këtë krijimtari.

373 Rrota, Justin. Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Shkodër, 2006, f. 405. Autori shton: “Rapsodít tona klasike janë plot me kësosh ndërtimesh enumerative ase endiadesh. Qe, këtu një dorë shembujsh së huàjtunë nga goja e popullit: -Bana e i a përmena. U vû e i a njehi të gjitha nji kohë nji. E varra atij të shkretit erdh e i u âjë e i u bâ mal. Gjoksi atbotë, marrë mêç prej friket, vojt e hyni fill e në shtëpín e të vramit. Ti ulu nji herë e rri. Shkon e m’i klaxon atij; ani kuj mandej! E ai vjen e më thotë…Unë s’po hy me rendue këtu tëtana. Ai u çue e shkoi. Edhe kështu a i shuemi diq e mbaroi. – “Ka qitë Muji e i ka thanë”. – “Kanë marrë rrugën e janë nisë”. “Â dredhë, krajlit i ka thanë”. – Edhe Budi ka gjithkun formulën tipike, me të cilën u përgjegjë pyetjevet të katekizmit: “E xhakoni mbet e i tha”… 374 Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 60 (pa vit botimi). 375 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 475. 376 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 146.

101

Dy njësitë e fundit vendosin me njëra-tjetrën marrëdhënie b/r veçuese. Lidhja

realizohet me anë të lidhëzës “ase”.

6.2.3 Me marrëdhënie kundërshtore Fjalitë e bashkërenditura kundërshtore ose adversative (siç edhe janë quajtur në

ndonjë gramatikë të para Luftës II Botërore), shprehin raporte kundërshtie ose kundërie (kundërvënie) ose dhe përqasjeje midis dy fenomeneve, ndodhive, gjykimeve, ndonjëherë me nuanca të ndryshme suplementare (parështatjeje, kufizimi, lejimi, rezerve, etj.). Prandaj edhe frazat me fjali kundërshtore janë dygjymtyrëshe, e mund të kemi të bashkërenditura me raporte kundërshtie dy fjali, dy grupe fjalësh, një fjali e një grup fjalish ose anasjelltazi. Mendimi i shprehur prej njërës gjymtyrë vjen në kundërshtim me atë të tjetrës, mohohet, kufizohet a vihet përballë saj.377

Shprehja e marrëdhënieve kundërshtore në këtë poetikë del si rezultat i bashkimeve parataktike me bashkimet me hipotaksë, në mënyrë asindete dhe sindete, ku njësitë lidhen zakonisht me anë të lidhëzave bashkërenditëse kundërshtuese: po, por, mirëpo, porse, kurse, ndërsa, veç, vetëm, vetëm se etj.; ndër to del pak më rëndomë lidhëza ‘porse’:

Po sjellim për ilustrim shembujt e mëposhtëm me paraqitjet përkatëse skematike:

Ndërtimet me bashkime me parataksë janë si vijon: - Âmbëlsín kërkueme ngjeti; - porse e idhun duel përvoja; - nuk na u shue i knaqjes eti; - na u bâ shkrum zêmra dhe goja. Pra, brenda kësaj strukture janë vënë: 4 njësi, nga të cilat tri me bashkime asindete,

kurse njëra me marrëdhënie bashkërenditëse kundërshtore, marrëdhënie të cilat shprehen nëpërmjet lidhëzës “porse”.

Në frazën strofë që do të vijë tani, do të shohim se si një veçori e vjershërimit të Koliqit në planin sintaksor është edhe që ndonjëherë këto marrëdhënie nuk dalin në vijim e nuk ndjekin njëra-tjetrën, por duhen vërejtur edhe në bashkësi strofash, siç vjen edhe organizimi i tyre gjuhësor.

377 Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 56 (pa vit botimi).

102

Themi se me lidhëzën “por” ka ndërtime më të dendura ku shprehen marrëdhënie të tilla kundrështore, siç gjejmë në rastin vijues, ku edhe distiku i fundit i poezisë përfshihet brenda indit të frazës:

Nuk janë të rralla rastet kur këto marrëdhënie shprehen edhe me lidhëzën “veçse”,

në strukturë fraze, në strofa të ndryshme poetike.

Siç e shohim, në frazat e mësipërme shprehen edhe nuanca kuptimore kufizuese378,

pjesa e dytë kufizon veprimin a faktin e shprehur nga fjalia e parë ose pengon shtjellimin e plotë të veprimit.

6.2.4 Me marrëdhënie përmbyllëse Lloji i fundit në marrëdhëniet parataktike janë ato përmbyllëse. Në këto fjali pjesa e

dytë është përmbyllje, përfundim i asaj që thuhet në pjesën e parë. Struktua e tyre është detyrimisht dygjymtyrëshe. Përdoren lidhëzat ndaj, prandaj, pra dhe më rrallë lidhëza pa.379

378 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – Sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 144. 379 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – Sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 147. Më tej autori thekson se fjalitë me lidhëzën pra i përkasin stilit publicistiko – shkencor, kurse fjalitë me lidhëzat e tjera i përkasin më shumë stilit bisedor.

103

Më tepër këto marrëdhënie në vjershërimin e Koliqit dalin sindete (lidhëzore), të ndërtuara me lidhëzën përkatëse “ndaj”, “prandaj” ose me trajtën dialektore “prandej”, si në rastet që do të marrim për shqyrtim këtu poshtë, ndryshe nga Mjeda, tek i cili këto marrëdhënie dalin më së shumti asindete (jolidhëzore):

Fraza-strofë në vazhdim ka dy pjesë që lidhen me njëra-tjetrën me marrëdhënie b/r

përmbyllëse, nëpërmjet lidhëzës së mbarë shqipes “prandaj-prandej”, brenda së cilës na shfaqet edhe dukuria e tejkalimit në tri njësi predikative, të nënvizuara: Fj.drejtuese Fj. drejtuese

Po kështu, vjen rrethimi sintaksor edhe në dy modelet e mëposhtme, ku m.l.s.

“prandej” e ndan frazën në dy pjesë, sipas strofave të vëna më poshtë, të cilat krijojnë secila strukturë sintaksore më vete, por që lidhen në tërësi me marrëdhënie b/r përmbyllëse; strofa majtas ka dal edhe bashkim me hipotaksë, pa mjete lidhjeje sintaksore (se, sepse):

Vetem nji t'keqe prandej sot populli vûen sot Shqipnija:// hjek keq n'shum rasa: âsht dermue fare por Qeverrija ekonomija do t'mârrin masa. (Vep. 1, K. D., f. 32)

Në këto organizime strofike gjejmë edhe paraqitje të tilla fraze skematike, ku

marrëdhëniet e bashkimet me parataksë e hipotaksë, dalin simetrike:

104

Vërejmë pra se Koliqi, për këto marrëdhënie, sa i takon poezisë, përdor vetëm

konektivin prandej dhe këtë, më së shumti, mes dy frazave, si në modelet e sjella më lart.

6.3 Ndërtimi i frazave asindete dhe sindete me hipotaksë

6.3.1 Me marrëdhënie ftilluese (Gr. I)

6.3.1.1 Me marrëdhënie subjektore (kryefjalore) Në trajtimet e gjuhëtarëve përkufizimi i marrëdhënieve ftilluese dhe klasifikimi i tyre

bëhët në mënyra dhe forma të ndryshme. Një përkufizimin të hollësishëm mbi këto marrëdhënie gjejmë në librin e Akademisë, në të cilin bëhet një segmentim i qartë i të gjitha marrëdhënieve ftilluese, ndryshe nga klasifikimi i bërë nga Th. Dhima, ku nuk bëhet një sqarim i hollësishëm mbi llojet e marrëdhënieve që gjenerojnë ato ftilluese, pasi, me sa duket, autori mjaftohet me klasifikimin e tyre në bazë të mjetit të lidhjes380. Kështu, fjali e varur kryefjalore quhet ajo periudhë me një fjali të varur që kryen ndaj fjalisë kryesore një funksion të ngjashëm me atë të një kryefjale të një fjalie dykryegjymtyrëshe. 381

Në pasazhin poetik që po sjellim këtu poshtë, do të tregojmë paraqitjen e strukturave me bashkime me hipotaksë ose edhe të ndërthurura me parataksë, njëherësh:

Nuk ké ken' ti// me mbetun //ku kè mbetë, Trim me shtat' zêmra flàmur shtjell' përpjetë:// kishte shtat' zêmra mbush' me flak' vllaznore, ishe nji flàmur fal' Lavdís arbnore:// por rae aty //ku ti s'ké ken' me rà, n'lamin fatzi// ku vritet vllau me vllà;// nuk ké kan' ti //me dekun //ku ké dekë por me anmik t'huej, Alush, për me u përpjekë,// megjen e shtrêmbt' m'i a thye, t'egra aradhe,// për me bashkue Shqiptar't n'nji Shqipni t'madhe, // për me t'urue me gojën urimplote nâna dhe motra n'mâ të largtat mote,// për me t'urue gjithkund,vllà Leshanaku,// kush flet shqip// e i rrjedh n'dej i Arbnit gjaku. (Vep. 1, V.D.B.SH.P.N., f. 233)

380 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 157. Po ai, po aty, ndër të tjera, kur flet për këto marrëdhënie, thekson se duke u nisur nga mjeti i lidhjes, dallohen dy tipa strukturorë: 1) tipi lidhëzor, në të cilën pjesa e nënrenditur lidhet me kryesoren me lidhëzat nënrenditëse ftilluese që, se, në, nëse, sikur dhe me lidhëz zero dhe 2) tipi përemëror ose sintetik, në të cilën pjesa e nënrenditur bashkohet me kryesoren me përemrat lidhorë të pacaktuar kush, cili, ç’, çfarë, sa. 381 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 503.

105

Në prodhimin letrar të Ernest Koliqit gjejmë edhe përdorimin e paskajores gege “me ba” në funksion kryefjalor, por me një denduri jo të shpeshtë.

6.3.1.2 Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kallëzuesore Këto marrëdhënie gjejnë një përdorim të rrallë në poetikë. Kryesisht shprehen me

paskajoren gege “me ba”. “Paskajorja tregon një tipar, një karakteristikë të kryefjalës me të cilën lidhet, nëpërmjet foljes bahem dhe foljeve të tjera, si dukem, shtrihem etj.”382 Për të konkretizuar shprehjen e këtyre marrëdhënieve, mjaft të shihet shembulli i mëposhtëm:

Nuk ké ken' ti// me mbetun //ku kè mbetë, Trim me shtat' zêmra flàmur shtjell' përpjetë... (Vep. 1, V.D.B.SH.P.N., f. 233)

6.3.1.3 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie kundrinore Në krijimet poetike të Ernest Koliqit gjejmë trajtat paskajore gege, që marrin vlerë

kallëzuesore; midis tyre dalin pak më dendur marrëdhëniet kundrinore. “Me foljet e me lokucionet foljore me kuptim leksikor të dëshiruari paskajorja është në funksion kundrinor – adekuate me një kundrinë të drejtë, të zhdrejtë me ose pa parafjalë”383. Këto njësi sintaksore vijnë përherë pas foljeve dy e trivalente.

Sipas T. Kelmendit, i cili është marrë me studimin e funksioneve të paskajores në

gjuhën shqipe, kur flitet për paskajoren në funksion kundrinor384 theksohet se në këtë funksion kundrinor paskajorja përdoret pranë foljesh e shprehjesh foljore që tregojnë të thënë te të cilat “...kuptimi i dëshirës a i urdhërit është shprehur vetëm një herë në trajtën gramatikore të mënyrës urdhërore, kurse folja – kallëzues e fjalisë kryesore merr një nuancë dëshire a urdhëri vetëm kontekstualisht.”385 Më tej autori vazhdon argumentimin e tij duke thënë se me foljet me kuptim leksikor të thëni zakonisht bashkohen fjali të varura kundrinore dëftore të zhdrejta me anë të lidhëzave ftilluese, fjali të varura kundrinore pyetëse të zhdrejta me anë të përemrave pyetës, me ndajfolje përemërore 382 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 85. 383 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 115. Më gjatë autori shpjegon: “Me foljet e lokucionet due, dëshiroj, kërkoj, pres, lakmoj, prandaj, përtoj (pritoj), provoj, kam dëshirë, kam qejf (kam çef), kam merak, baj njet, ma ka andja, ma ka qejfi, ma do shpirti, ma do zemra etj., zakonisht paskajorja është adekuate me një kundrinë të drejtë; me bahem merak, (më) pëlqen (e përdorur si vetore), baj kabull, provohem, paskajorja është adekuate me një kundrinë të zhdrejtë me parafjalë, kurse me foljen (i) jap karar me një kundrinë të zhdrejtë në dhanore. Me foljet që tregojnë të marrë vendim, si: vendos, sos, ndaj (daj) është më vështirë të caktohetme siguri nëse kemi të bëjmë me paskajore adekuate me një kundrinë të drejtë apo të zhdrejtë me parafjalë. 384 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 91. 385 Citim sipas autorit T. Kelmendi, f. 91: Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe III, Sintaksa e periudhës =1=, Tiranë, 1976, f. 203.

106

pyetëse, me pjesëza e me mjete të tjera lidhëse (është fjala për foljet – kallëzues në dëftore dhe habitore që janë të modalitetit real).386

Në këtë frazë, dy njësitë e tjera kallëzuesore janë njësi përcaktore, e para: qi rrojn’ sa bota e dielli dhe e dyta, qi çel drandofilli, që të dyja janë njësi të pasvendosura. Njësitë kallëzuesore shihen të lidhura sipas skemës së mëposhtme.

Në modelin tjetër ndërtimor, që kemi zgjedhur për këto marrëdhënie, ndërthuren funksione të ndryshme të përbërësve e, siç duket edhe nga skema e sjellë poshtë, në rendin e parë janë vendosur 6 njësi, prej të cilave vetëm dy dalin drejtuese, prej të cilave vijojnë lidhjet me hipotaksë, me marrëdhënie përcaktore e kundrinore – të dyja me shfaqjen e homogjenisë funksionale:

Por nesër prap lahuta do t’tinglloje, ke mrizet hije-léta// prap do t’vijoj’ bariu jonet e veta,// vashave t’ona do t’i hiqet futa,// lirisht kah qielli do t’naltohet luta:// -Lum për ty, Zot i lum387,// qi na dhae jetën,// npër Ty mjerime e gzime vîjnë e tretën388:// bân Tì// qi gjaku i derdhun, sot e prore flàmurin t’on’ t’a kuqi n’gjyr’ gazmore// dhe nëpër troje t’lira t’ksaj Shqipnije nji pòpull i vllaznuem t’i struket n’hije. (Vep. 1, K.K.M., f.268)

Këtu, marrëdhëniet kundrinore janë të detyrueshme, pasi folja e njësisë drejtuese

“ban”, del dyvalente e kërkon dy argumente (S + P). Sipas G. Grafit, këto folje janë të shoqëruara nga dy argumente, njëri prej të cilëve është gjithmonë një emër ose një grup emëror, kurse tjetri mund të jetë ai një emër ose grup emëror, apo folje ose një grup parafjalor ose një frazë.389

Por marrëdhëniet kundrinore mund të dalin midis dy përbërësve kallëzuesorë edhe kur në fjalinë e varur kundrinore kallëzuesia shprehet me folje në mënyrën lidhore, si në shembullin që po marrim në shqyrtim, ku këto marrëdhënie n/r kundrinore dalin njëherësh me përbërës që kanë edhe foljet në lidhore, edhe në paskajoren gege njëkohësisht brenda një strukture, ku marrëdhëniet objektore realizohen edhe me lidhore, edhe me paskajoren gege, si më poshtë:

386 Kelmendi, T., Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 91 – 92. 387 Kjo frazë është fjali më vete, me kallëzues pjesë të pandryshueshme të ligjëratës. 388 Rrota, Justin. Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Shkodër, 2006, f. 405. Sikurse edhe më lart kemi theksuar, autori këtë shprehje e quan endiadë. 389 Graffi, Georgio. Sintaksa – Strukturat e ligjërimit, Tiranë, 2003, f. 66.

107

6.3.1.4 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie përcaktore Mehmet Çeliku në trajtimin që bën për këto fjali i kategorizon ato në dy grupe:

periudhë me sifjali përcaktore plotësore390 (të një përbërësi emëror të sifjalisë kryesore) dhe periudhë me sifjali përcaktore shtesore lidhore – përcaktore (të një përbërësi emëror të sifjalisë kryesore). Sipas këndvështrimit të tij, “sifjalitë përcaktore plotësore (të domosdoshme) qëndrojnë shumë afër sifjalive plotësore, kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore, ndërsa sifjalitë përcaktore shtesore mund të klasifikohen më vete si një grup i veçantë periudhash nënrenditëse.”391

Ndërtimi i frazave me marrëdhënie përcaktore gjen një denduri përdorimi në vëllimin poetik të Koliqit. Le të marrim në shqyrtim strofën:

Kemi të bëjmë me një ndërtim shumë interesant strofik, edhe për shkak të dukurisë

së tejkalimit semantik nga vargu I deri në gjysmë të vargut II, në vargun III dhe IV, ashtu edhe për shkak të asaj dukurie që quhet thyerje sintaksore; këtu: të njësisë drejtuese. Njësia e nënrenditur “...qi n’kët lug u rrzue prej shkrepit” varet nga grupi i fjalëve (mbi)valën dhe kryen një funksion të ngjashëm me atë të përcaktorit në fjalinë e thjeshtë. Fjalia drejtuese (Gjithnjë ftyra e Zânave të dekuna mbi valën duket e zhduket nëpër rreze t’mekuna, o prroni i Çepit.), e vetmja QOS, ka në varësi një përbërës predikativ përcaktor, të lidhur me përemrin lidhor “që” (edhe me funksionin kundrinor i drejtë “të cilën”. Në këtë rast mjeti lidhës qëndron shumë pranë caktuesorit.

Sikurse vërehet, njësia e nënrenditur ndërmjeton në vargun e dytë fjalinë drejtuese. Kjo e fundit, për shkak të tejkalimit sintaksor, nga ndërtimi i zakonshëm që duhet të kishte: “ O prroni i Çepit, gjithnjë ftyra e Zânave të dekuna mbi valën duket e zhduket nëpër rreze t’mekuna”, ka ndërtimin aktual. Sa i takon rendit, në këto fraza, fjalitë e varura përcaktore dalin vetëm në dy pozicione; pas dhe në mes të fjalive drejtuese, pasi topika me paravendosje është e pamundur për shkak të gjymtyrës së përcaktuar, e cila duhet të ndiqet përherë nga kjo fjali në rol përcaktori. Ndër këto, rastet e shfqajes së topikës me ndërvendosje janë më të shpeshta, si në modelin e sjellë këtu poshtë:

Në shembullin tjetër, marrëdhënia përcaktore shtrihet në vargun III dhe IV. Në

vargun II kemi një marrëdhënie n/r kushtore, që lidhet me fjalinë drejtuese, me ndihmën e lidhëzës n/r kushtore “në = nëse”:

390Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 365. Më gjatë autori shpjegon se dallimi midis grupit të parë dhe atij të dytë, ka të bëjë në radhë të parë, me karakterin e lidhjes së Psi me PE. 391 Po ai, po aty, f. 367.

108

Njësitë që përbëjnë këtë frazë me hipotaksë janë: njësia drejtuese - do t’ikin shndeti e gjumi, njësia e varur kushtore - n’qëndrofsh n’shpresën dërmuese, njësia e varur përcaktore - me qên’ pran’ vash’s fluturuese ndër mija njerzsh mâ i lumi.Njësia kallëzuesore përcaktore e ndërtuar me ndihmën e paskajores “me qên...” shtrihet në dy vargje. Sipas T. Kelemendit, paraprijësi (antecedenti), kuptimin e të cilit shtjellon, ftillëzon ose përcakton paskajorja në këtë rast, për nga pikëpamja leksikore mund të jetë një emër, i cili përdoret në trajtë të shquar edhe të pashquar392. Paraqitja strukturore skemantike për frazën del nga lidhjet më sipër. Frazat me përbërës predikativë përcaktorë në organizimin sintaksor të strofave poetike të Koliqit kanë njësi që nuk mbyllen brenda vargut nga ana kuptimore. Le të shohim me vëmendje rastet e mëposhtme:

Në frazën tjetër kemi një ndërtim mjaft interesant, ku njësia drejtuese segmentohet

në tri pjesë:

Kjo frazë me hipotaksë përbëhet nga këto njësi: njësia drejtuese, e cila shtrihet në vargjet I, IV, V dhe VII: N’at gjí detivetëm tý, valën

e dritën – si trí motra të hyjnueshmesýt e mij n’at ver’ soditën; - njësia përcaktore e parë – qi kumbonte në heshtí; - njësia përcaktore e dytë – e i kalter’ ndritte n’vetmí, njësi që varet te drejtuesja e

që bashkërenditet me njësinë e parë dhe vendos me të marrëdhënie shtuese sindete; - njësia përcaktore e tretë – qi bâjn’ lojna t’mrekullueshme.

Fjalët lidhëse me rol të dyfishtë (si lidhëza dhe në funksion gjymtyror), që dalin në krye të m.l.s. në strukturën e këtyre frazave, ndërkëmbehen me njëra-tjetrën: sa me përemra lidhorë, që zënë pjesën më të madhe të tyre, ashtu edhe me ndajfolje pyetëse dhe lidhore, si në shembullin: 392 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 177.

109

Fjalia drejtuese, e vetmja QOS, (O Shkodër, do t’jésh âmbël tue lulzue nên drit’

t’prendver’s), ka në varësi tre përbërës predikativë, ndër të cilët dy janë përcaktorë, kurse tjetri është kohor. Nga përbërësit predikativë përcaktorë, i pari lidhet me përemrin lidhor të palakueshëm “që” (edhe në funksion kryefjalë = e cila, prendver’s, edhe fjalë e përcaktuar) dhe ka rend të prapavendosur e që nuk mbyll përmasën e strofës, por vazhdon përsëri me tejkalim deri në gjysmën e vargut III, i dyti lidhet me fjalën lidhëse, ndajfoljen përemërore lidhore “ku”, me rend të ndërvendosur, kurse i treti vjen i bashkërenditur me të dytin, lidhje që realizohet me anë të lidhëzës bashkërenditëse këpujore “e”.

Në këtë ndërtim, është karakteristikë se fjalët e përcaktuara (respektivisht t’prendver’s dhe t’lulishtave) qëndrojnë në afërsi të fjalëve lidhëse. Dimë se fjalitë përcaktore si përbërës predikativë funksionalë luajnë rolin e një përcaktori, por ato në strukturën e frazës nuk qëndrojnë përherë pranë gjymtyrës së përcaktuar, siç ngjet në sintagmat me caktuesorë (dhomë e madhe, dimër i acartë, njeri i mirë etj.); kjo ndodh për arsye se fjalët e përcaktuara në fjalitë drejtuese, marrin vetë determinantë (caktuesorë), kështu që njësitë kallëzuesore përcaktore plotësojnë gjithë sintagmën, si në shembullin që po sjellim:

Në shembullin që do të marrim për shqyrtim këtu poshtë, fjalia e varur përcaktore “qi ka ndër stina t’veta” këtu del me rend të prapavendosur, kushtëzuar gjithmonë nga gjymtyra e përcaktuar që vendoset në fjalinë drejtuese, pasi ky përbërës kallëzuesor, ndryshe nga shumë të tjerë përbërës funksionalë të frazës, sikurse edhe më lart theksuam, ka vetëm dy topika: me ndërvendosje dhe prapavendosje; asnjëherë me paravendosje. Njësia përcaktore kallëzuesore “qi ka ndër stina t’veta” plotëson gjithë SP, “me at vrull ternues”. Ose në strukturën e frazës me marrëdhënie përcaktore e kohore e lidhje me hierarki n/r varg:

110

E gjithë struktura sintaksore e kësaj strofe, me ndërtim të drejtë e me 4 përbërës kallëzuesorë : 2 QOS,1 fjali të n/r përcaktore, të lidhur me anë të fjalës lidhëse, përemrit lidhor “që” – me funksion kryefjale (vargu I, që = i cili) dhe një fjali të nënrenditur kushtore, të lidhur me fjalinë drejtuese me anë të lidhëzës nënrenditëse kushtore “në=nësë”.

Në mjaft raste, në frazat me përbërës njësi funksionale përcaktore, te poetika e

Koliqit, gjejmë ndërthurje të m.l.s., kryesisht të fjalëve lidhëse, si në strukturën që vijon:

111

Sikurse shohim në këtë shembull, të tria sintagmat theksuar më sipër, këtu, dalin si fjalë përcaktuese të fjalive përcaktore, nga të cilat dy të parat lidhen drejpërdrejt me fjalën lidhëse, sepse nuk kanë caktuesorë, kurse e fundit (SP) nuk lidhet drejtpërdrejt me fjalën lidhëse (përemrin lidhor “që”, në rol të dyfishtë, siç është shpjeguar më gjatë sipër), sepse kjo sintagmë ka caktuesorë një mbiemër, “ajruer”. Dy sintagmat e theksuara me të zezë (SE) përfshihen semantikisht në dy deri në tri vargje për shkak të dukurisë së tejkalimit sintaksor, siç quhet. Ndërtimi në këtë rast del me simetri sintaksore, sikurse mund të vërehet edhe nga skema e mësipërme.

Na duket interesante të sjellim faktin se në shumësinë e fjalive të varura, nga të tria grupet (ftilluese, përcaktore dhe rrethanore, të cilat do të shfaqen më vonë), njësia kallëzuesore që emërton një grup më vete – fjalia përcaktore – del më e dendura. Kështu, nëse paraqesim të dhënat e vëllimeve poetike fjalia e n/r përcaktore del mbi 30 herë, nga këto rreth 24 njësi lidhen nëpërmjet fjalës lidhëse të palakueshme (përemrin lidhor) “që”, i cili ka rol të dyfishtë: si lidhëz i dy njësive predikative (fjalisë së varur me atë drejtuese) dhe në funksion gjymtyror funksional, më së tepërmi si kryefjalë dhe kundrinor i drejtë. Rastet e tjera thuren me fjalë të ndryshme lidhëse, si: ndajfolje lidhore dhe ndajfolje pyetëse, si në shembullin:

Në ndërtimin e mëposhtëm interesant është fakti i shprehjes së marrëdhënies shkakore me një lidhëz kohore, lidhëzën “mbasi”.

Të shpeshta janë edhe ndërtimet sipas paraqitje skematike të mëposhtme, me një

qendër të organizimit sintaksor dhe dy njësi të varura përcaktore, ndër të cilat e para lidhet me drejtuesen me anë të ndajfoljes lidhore “ku”, kurse e dyta me anë të fjalës lidhëse, përemrit lidhor “që”. Të dyja frazat e mëposhtme kanë të njëjtën paraqitje skematike.

112

6.3.2 Fraza me përbërës predikativë rrethanorë

6.3.2.1 Me marrëdhënie shkaku Janë fjali mjaft të gjetura në poetikën e Koliqit dhe ndërtohen kryesisht me lidhëzat

e njohura, por edhe me disa të quajtura polisemantike, përndryshe, lidhëza të emëruara joshkakore, por që tregojnë marrëdhënie shkaku e pasoje, në tërësi si fraza, kur janë me strukturë dyshe. “Në këtë periudhë sifjalia e varur tregon shkakun, ose arsyen, sifjalia kryesore tregon rrjedhimin, d.m.th., në to ekziston lidhja rrjedhim + shkak.”393

Marrëdhëniet shkakore në poezinë e Koliqit hasen rrallë. Kryesisht ndërtohen me lidhëzat e njohura, por edhe me disa të quajtura polisemantike, të quajtura ndryshe joshkakore, por që tregojnë marrëdhënie shkaku e pasoje.

Në modelin këtu poshtë vërehet një ndërthurje njësish me lidhëza e pa lidhëza, me marrëdhënie të njëjta shkaku.

Në rastin tjetër, do të shohim një ndërtim me hipotaksë, në të cilën fjalia drejtuese e frazës qëndron në vargun III. Marrëdhëniet shkakore realizohen me anë të lidhëzës “pse”, që është sinonimike me lidhëzën se, por ka përdorim mjaft të kufizuar, për shkak të lidhjes homonimike me ndajfoljen pyetëse “pse”.394

393 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 379. 394 Totoni, Menella. Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012, f. 124.178. Më tej autori thekson se kjo lidhëz përdoret në ato raste, kur lidhësa se nuk e jep shumë qartë marrëdhënien.

113

6.3.2.2 Me marrëdhënie qëllimore Këto lloj marrëdhëniesh janë mjaft të dendura në krijimtarinë poetike të Koliqit, duke qenë kryesisht të shprehura me njësi predikative me formën e pashtjelluar paskajore gege me “me”, por që, sigurisht, në strukturën sintaksore të strofave, marrëdhëniet nënrenditëse qëllimore nuk mund të jenë të vetme, po të ndërthurura me të tjera, brenda njësisë frazore, ndërkohë që vargjet plotësohen semantikisht me anë të dukurisë së tejkalimit, si në rastin:

Fjalia drejtuese, (Vashat duer-njoma kpusin sot gêma), e vetmja QOS, ka në varësi katër përbërës predikativë, ndër të cilët një përbërës predikativ kohor, i ndërtuar mbi formën e pashtjellur mohore (pa çilë agimi); një qëllimor, i shprehur shprehur me njësi predikative me formën e pashtjelluar paskajore gege me “me”(me ia vû derëssi shêj gazmendi, si shêj urimi), me anë të dukurisë së tejkalimit semantik nga vargu I deri në vargun II; kurse përbërësi i fundit predikativ është një përbërës shkakor i lidhur me fjalinë drejtuese me anë të lidhëzës shkakore “pse”, me rend të pasvendosur. Formën “pa çilë...” M. Çeliku396 e quan përcjellore mohore të kohës. Sipas autorit, përcjellorja mohore e kohës ka kuptimin e parakohësisë: veprimi i foljes kryesore kryhet përpara veprimit të përcjellores. “Për përcaktimin e veprimit si i parakohësisë ose i paskohësisë do të nisemi nga veprimi i foljes drejtuese, sepse është pikërisht ky veprim që përcaktohet nga përcjellorja. Përcjellorja mohore e kohës është sinonimike me sifjalinë kohore të parakohësisë me lidhëzat para se, përpara se.”397 Në gramatikën tonë të Akademisë kjo formë njihet me emërtimin trajtë mohore. “ Për të treguar një veprim dytësor të mbishtuar që paraprihet nga veprimi themelor i shprehur nga folja drejtuese, përdoren rrethanorët e veçuar me trajtën mohore të tipit pa ardhur te vendosur para kallëzuesit.”398 Sipas të njëjtit tekst, këta rrethanorë të veçuar janë funksionalisht sinonimikë me fjalitë e varura kohore të paskohësisë.399 Pra, sikurse vërehet, për të njëjtën formë mbahen qëndrime të ndryshme, sa i përket llojit të marrëdhënieve që gjeneron ajo.

Paraqitja skematik, ndryshe, për periudhën e mësipërme është:

396 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 177. 397 Po ai, po aty. 398 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 351. 399 Po ai, po aty.

114

Dukuria e tejkalimit vërehet në të gjitha frazat me përbërës predikativë qëllimorë, si

në shembujt e marrë në shqyrtim:

Kemi kalimin nga vargu I në vargun II. Sikurse edhe pak më lart theksuam, fjalia e varur qëllimore ka predikativitet me anë të formës së pashtjelluar gege “me dalë”, që mund ta nxjerrim edhe si karakteristikë të përgjithshme të sintaksës poetike dhe prozaike të Koliqit, që njëlloj si Mjeda përdor më dendur paskajoren gege me “me” në vend të trajtave të lidhores.

Në frazën tjetër do të shohim se si paskajorja gege “me përhapë” shërben si njësi kallëzuesore qëllimore. Në kategorizimin që T. Kelmendi u bën foljeve që marrin paskajore me funksion qëllimor, shembulli ynë përfshihet në grupin e tretë, ku pjesa kryesore e ndërtimit është një folje me kuptim leksikor të lëvizjes. “Paskajorja është në funksion qëllimor, sidomos pranë foljeve jokalimtare me kuptim leksikor të lëvizjes, si: vij, shkoj, dal, iki, eci, vrapoj, shpejtoj, nxitoj, ngarend, hyj, bie (rashë) etj.”400 Kjo frazë me hipotaksë, përbëhet nga këto njësi ndërtimore:

- njësia ndërtimore drejtuese, e vetmja QOS: pastaj shkon tu’ u tund’; - njësia ndërtimore e shkallës së parë qëllimore, e shprehur me paskajoren gege: me

përhapë freskim e flladitje e njomsí, kjo njësi shtrihet në dy vargje, vargu I dhe II. Rendi i saj

është me pasvendosje; -njësia ndërtimore qëllimore e dytë, që bashkërenditet me njësinë e parë: dhe etjen

me shue; -njësia e fundit e frazës është njësia përcaktore, e cila shtrihet po ashtu në dy vargje,

vargu III dhe IV: qi ka kapë gjithkênd nëpër shpí.

400 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 203.

115

6.3.2.3 Me marrëdhënie vendore Marrëdhëniet vendore nuk janë aq të shpeshta në sintaksën e vargjeve të E.Koliqit,

edhe për shkak të kushtit teorik që përgjithësisht fjali të tilla dalin me korrelata një ndajfolje vendi në fjalitë drejtuese, ndjekur prej lidhëzave n/r vendore, ose edhe të lidhura drejtpërdrejt me foljen e fjalive drejtuese.

Sjellim në vëmendje që në klasifikimin që u bëhet këtyre fjalive, Th. Dhima njeh dy tipa strukturorë semantikë401; M. Domi, po ashtu, thotë që këto fraza dalin dyllojëshe402; M. Çeliku nuk ndalet në klasifikimin e drejtpërdrejtë në dy grupe, edhe pse jep qartë shpjegimin për fjalët korrelative; kurse M. Totoni thekson që këto marrëdhënie mund të jenë statike dhe dinamike, duke bërë edhe shpjegimet përkatëse të koncepteve të dhëna; libri ynë i Akademisë pranon dy nëntipa semantiko – strukturore, por me një trajtesë më të gjerë se Th. Dhima, përveç prioriteteve që u jepen kritereve në klasifikim (strukturorë – semantikë/ semantiko – strukturore).

Jo rrallë në poezinë e Koliqit marrëdhëniet vendore ndërtohen jo vetëm me lidhëzat e njohura vendore: ku, tek, theksojmë këtu që lidhëzat-lokucione ngado që, kudo që403, nuk shfaqen asnjëherë në të gjithë krijimtarinë, as në prozë e as në poezi, por edhe me mjete të tjera, si me ndajfoljen “kah/nga” në trajtën dialektore, si në shembullin e dhënë këtu poshtë:

Në shembullin tjetër do të shohim se si kryesojnë marrëdhëniet vendore në një

strukturë me disa njësi funksionale: Atje// ku lmue nga flladi me andje kaçiruba ... e gjethve t'mij mâ t'epër valvitej n'kaltherime// Fjdr. + Fjdr. zogjthit e malit dëndun ngarendshin tuba tuba// tue m'mbush' me gjallni gzimi me kangë e me flurime// Fr. Fjvv. Fjvprc. e n'cercerrime t'tyne shfrente lumnija e madhe// q'u falte rrâjve t'mija me gjít e fryta toka Fjvm. Fjvprc. dhe vaji // qi lshojnë ujnat tue rrjedh' për nën germadhe

401 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 172. Sipas autorit dallohen: tipi në të cilin pjesa e nënrenditur tregon vendin e realizimit të veprimit ose drejtimin e lëvizjes drejtpërdrejt, duke plotësuar foljen e pjesës kryesore dhe tipi në të cilin pjesa e nënrenditur vendore lidhet me një fjalë korrelative të pjesës kryesore që është një ndalfolje vendi. Nga pikëpamja strukturore këta dy tipa janë të ndryshëm: Gjuha shkon ku dhemb dhëmballa. Atje ku ti do të shkosh, është bukur. 402 Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 86 (pa vit botimi). 403 Thoma Dhima, Gjuha shqipe – Sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 174. Për këto dy ndërtime autori shpjegon se ngado që e kudo që nuk janë formësuar ende si lidhëza, sepse ndajfoljet kudo e ngado, nuk i kanë humbur lidhjet me foljen e pjesës kryesore dhe shërbejnë si fjalë korrelative për pjesën e nënrenditur vendore.(Autorë të ndryshëm, mbajnë qëndrime të ndryshme sa i takon kësaj çështjeje. Kështu, M.Çeliku, në veprën e tij “Sintaksa e gjuhës shqipe” – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 373, është i mendimit se lokucionet lidhëzore ngado që , kudo që tashmë janë formësuar si lidhëza; ato kanë një përdorim të gjerë në gjuhë, përdorimi në funksion lidhëzor i elementeve të para ngado, kudo, të shkëputura nga që, nuk është përdorim normative (përveç rastit kur ndiqet nga mënyra lidhore, ku përdorimi i lidhëzës zero në vend të që është normative), gjithashtu këto dy lokucione lidhëzore kanë një përdorim të veçantë semantic, ato shprehin marrëdhënie hapësinore të përgjithësuara.”

116

dhe fryma e palcit t'prillit n'bûca robnue te boka. (Vep. 1, M., f. 200)

6.3.2.4 Me marrëdhënie kohore Frazat me marrëdhënie kohore gjejnë një përdorim mjaft të dendur në krijimtarinë e

Koliqit. Ato dalin edhe me një shumësi lidhëzash që shprehin të gjitha nuancat: njëkohësisë, parakohësisë dhe paskohësisë. Rastet më të zakonshme të këtyre marrëdhënieve dalin të shprehura me lidhëzën n/r kohore “kur”, me funksion kohor:

Fraza e mëposhtme ka në përbërjen e saj në vetvete 11 njësi kallëzuesore, prej të

cilave tri janë drejtuese, kurse të tjerat janë të varura, përkatësisht: kohore (4 njësi), kurse të tjerat përcaktore, mënyrore dhe kundrinore, me paraqitje strukturore si më poshtë vijon:

Një ndërtim mjaft ineteresant strofik na vjen edhe në vargjet e mëposhtme, që përmbajnë në vetvete edhe dukurinë e tejkalimit (kalimi nga vargu II në të III), sipas paraqitjes së mëposhtme skematike:

117

6.3.2.5 Me marrëdhënie kushtore Para se të hyjmë në shprehjen e këtyre marrëdhënieve midis përbërësve kallëzuesorë

të frazave te poezia e E. Koliqit, duhet të themi se në gjuhën e folur, sidomos të variantit të Veriut, ato dalin edhe me ndihmën e foljes “baj” në paskajoren me “me” (me ba) + foljen bazë që shënon predikativitetin. Ndihmë të madhe në këtë drejtim na ka dhënë edhe teksti i T.Kelmendit, që merret gjerësisht me predikativitetin e këtyre formave, por edhe studimi i M.Çelikut mbi pjesoren e gjuhës shqipe; vepra të cilat vazhdimisht janë cituar në punim.

Në frazat kushtore, kushtëzimi konkretizohet si lidhje e ndërsjellë situatash, nga të cilat ajo që përmbahet në fjalinë e nënrenditur, është kusht, thënë ndryshe shkak hipotetik, tjetra ajo që përmbahet në fjalinë kryesore, është rrjedhim, pasojë ose përfundim. Lidhja kushtore ka karakter hipotetik, në fjalinë e nënrenditur hamendësohet gjithë përmbajtja e saj.404

Fjalia e varur kushtore quhet protazë, kurse kryesorja quhet apodozë.405 Është e zakonshme që kushti (protaza)406 të vihet në fillim të thënies, brenda fjalisë së varur (njësisë frazë për rastin tonë – “t'a rrmbente n'shpirt e pezmit vala”), kurse pasoja qëndron në fjalinë drejtuese, si në ndërtimin më sipër.

Fraza e mësipërme është lidhëzore. Ajo lidhet me drejtuesen me anë të lidhësës “po”. Në mbyllje të studimit të këtyre marrëdhënieve në poezi mund të themi se nuk

evidentohet asnjë rast i përdorimit të lidhëzës kushtore në qoftë se; kurse në prozë dhe pjesën tjetër të krijimtarisë, po.

6.3.2.6 Me marrëdhënie lejore Periudhë nënrenditëse me sifjali lejore quhet ajo periudhë në të cilën shprehen

marrëdhënie lejore midis veprimit të sifjalisë kryesore dhe sifjalisë së varur: sifjalia e varur shpreh një fakt, veprim a gjendje, që paraqitet si pengesë e kapërcyer për kryerjen e veprimit kryesor.407

Vlen të theksojmë që shprehja e këtyre marrëdhënieve në krijimtarinë në prozë është lehtësisht e dallueshme, ndërkohë që në krijimtarinë poetike të E. Koliqit nuk kemi hasur asnjë rast të shprehjes së tyre.

6.3.2.7 Me marrëdhënie rrjedhimore Marrëdhëniet rrjedhimore janë shumë të rralla. Në to kushtëzimi formohet si lidhje e

dy situatave, nga të cilat, ajo që kumtohet në fjalinë kryesore, është bartëse e arsyes së mjaftueshme, shkakut, kurse ajo që kumtohet në fjalinë e nënrenditur, është bartëse e 404 Totoni, Menella . Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012, f. 212. 405 Floqi, Spiro. Disa tipe semantiko-strukturore të periudhës me fjalitë e varura, S.F.3/1967, f. 25. 406 Shih për këtë edhe: Cipo, Kostaq. Sintaksa, Tiranë, 1952, f. 95. 407 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 398.

118

kuptimit të rrjedhimit (pasojës, përfundimit)408. Marrëdhëniet rrjedhimore në poetikën tonë janë marrëdhënie, në të shumtën e rasteve, jokorrelative e që lidhen me sifjalinë kryesore, me anë të lidhëzës n/r “sa”, në strofa të mëdha, si në rastin që do të trajtojmë këtu poshtë:

Por në poetikën e Koliqit vërejmë edhe fjali rrjedhimore korrelative, ku si fjalë korrelative shërbejnë ndajfoljet aq e kaq.409 Kështu, në shembullin që po sjellim këtu poshtë, i shohim marrëdhëniet rrjedhimore të lidhura ngushtë edhe me njësitë e tjara kallëzuesore:

6.3.2.8 Me marrëdhënie mënyrore Janë marrëdhënie që hasen jo rrallë. Zakonisht ndërtohen me formën e pashtjelluar

përcjellore gege “tue”, por edhe me lidhëzat tipike mënyrore, si: si, sikur, si etj. Këto marrëdhënie, ashtu si marrëdhëniet e tjera, vijnë të lidhura me njësi të tjera kallëzuesore, zakonisht përcaktore dhe kohore. Periudhë nënrenditëse me sifjali mënyrore quhet ajo

408Totoni, Menella. Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012, f. 199. 409 Lidhur me këtë koncept, Thoma Dhima, në librin Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 198, thekson se ndajfoljet aq e kaq si fjalë korrelative zgjerojnë një emër, një mbiemër ose një ndajfolje dhe pjesa e nënrenditur i referohet tërë sintagmës, pra nuk lidhet drejtpërdrejt me këto ndajfolje.

119

periudhë në të cilën shprehen marrëdhënie mënyrore midis sifjalisë kryesore e sifjalisë së varur. Në këtë periudhë sifjalia e varur tregon mënyrën e kryerjes së veprimit a mënyrën e shfaqjes së një gjendjeje në sifjalinë kryesore. Sifjalia e varur mënyrore është një përbërës sifjali që kryen në periudhë funksion të njëjtë me rrethanorin e mënyrës në fjalinë e thjeshtë.410

Ndërtimi i mëposhtëm me hipotaksë, përbëhet nga këto njësi kallëzuesore:

Kujtojmë që këtë përcjellore, M.Çeliku e quan përcjellore pohore të mënyrës dhe

ndër të tjerat thekson se ajo (përcjellorja pohore e mënyrës) tregon mënyrën e kryerjes së veprimit kryesor. Sa i përket shpeshtisë së përdorimit, autori thekson se ajo “përdoret diçka më shumë se përcjellorja e kohës. Duke karakterizuar veprimin kryesor nga mënyra e shtjellimit të tij, ajo afron sidomos me ndajfoljen e mënyrës e me sifjalinë e mënyrës dhe është sinonimike me to.”411

Kështu, këto përcjellore do të merren me vlerë kallëzuesie edhe në pajtim me qëndrimin e mbajtur në librin e Akademisë, në faqet 489 – 490, siç edhe më parë kemi theksuar.

Me të njëjtën vlerë kallëzuesie do të marrim edhe përcjelloren tjetër në frazën:

Kjo frazë me rend të zhdrejtë sintaksor ka këtë përbërje: pijn’ qumsht’ Zâne me shum

shije – njësia kallëzuesore drejtuese e parë; edhe presin – njësia kallëzuesore drejtuese e dytë, që bashkërenditet me drejtuesen dhe vendos marrëdhënie shtuese me të; tue i a mbajtun cicën n’gojë – njësia kallëzuesore e varur mënyrore, me rend të paravendosur, që varet te njësia drejtuese dhe lidhet me të me ndihmën e përcjellores me vlere kallëzuesie; t’u burojë plot me turr nji dell poezije – njësia kallëzuesore ftilluese kundrinore, që varet te njësia e dytë drejtuese dhe lidhet me të me ndihmën e foljes në mënyrën lidhore “të burojë”.

Në ndërtimin tjetër strofik, kemi një QOS, prej së cilës varen njësitë e tjera kallëzuesore, ndër to dalin edhe ato mënyrore, të shprehura sa me lidhëzën “si” me funksion mënyror, ashtu edhe me përcjelloren gege, po me vlere kallëzuesie e me funksion mënyror. Në këtë frazë na shfaqet sërish edhe dukuria e tejkalimit, si më poshtë:

410 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 391. 411 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 143.

120

Ndërtimi i kësaj fraze është si më poshtë: njësia drejtuese e frazës shtrihet në vargun

II dhe III për shkak të dukurisë së tejkalimit: Mbi mejtin shfryen anmiqt e pezmin e vnerit npër qytet; njësia kallëzuesore mënyrore, me rend të paravendosur, që shtrihet vetëm në vargun I: si u ngjau dikur fatosave t’Omerit dhe lidhet me njësinë drejtuese me anë të lidhëzës “si”412; njësia kallëzuesore përcaktore, e cila shtrihet në vargun II dhe III: ku lshon hije Rozafati n’pluhun t’udhve; njësia kallëzuesore mënyrore (vargu IV): t’u e ngref’413 rrëshqân për s’gjati.

Por, në ndërtimet strofike të Ernest Koliqit kemi gjetur edhe marrëdhënie sintaksore mënyrore të shprehura me anë të formës tjetër të pashtjelluar – me paskajoren me “me” në trajtën joveprore, lidhur me njësinë drejtuese nëpërmjet lidhëzës “si”, sigurisht të ndërthurura edhe me fjali të tjera:

Qyqja e mjera un në kët lagje s'dij shka t'njehi ktu mâ para: lulen e gjymtyrve t'shkathta a fuqín te dora e kâmba, zhdërvjelltín e mrèkullt t'shtatit kaq sa u duk ky bír Shqiptari si m'u bajt' n't'ecun mbi flatra:

sot gjallnín ia ngrini mardha; fluturim erdh n'ket shkall' mali: mardha e dek's e rrxoi te zalli. (Vep. 1, V.D.B.SH.N., f. 231)

Lidhur me këtë ndërtim sjellim në vëmendje faktin që autori T. Kelmendi, kur flet

për funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, ndër të tjerash thekson “Mund të thuhet se dallimi i paskajores në funksion mënyror nga ai krahasor jo vetëm që është i vështirë, por shpeshherë është i pamundshëm, veçanërisht te ndërtimet mënyrore jokorrelative me lidhëzat si dhe sikur.”414 Ndërtimi i mësipërm do të merret me vlerë kallëzuesie, në përputhje me këtë qëndrim të autorit. Rastet e tilla në poezinë e Ernest Koliqit janë të shumta.

412Mehmet Çeliku, Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 391 thekson se lidhëzat mënyrore si, siç paraprihen herë – herë nga pjesëza (ish – ndajfolja) “ashtu”, që nuk është element i domosdoshëm i lidhëzës (ashtu si, ashtu siç). Këto togje (ish – ndajfolja “ashtu” + lidhëz) nuk kanë kaluar në gjuhën e sotme ne lokucion lidhezor dhe pjesëza mund të hiqet kur gjendet në fjali ose mund të shtohet në rastet kur nuk gjendet para lidhëzave si, siç. 413Kjo përcjellore do të merret me vlerë kallëzuesie, në përputhje edhe me atë që autori Mehmet Çeliku në veprën Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 145 thekson: “Kur karakterizohet mënyra e kryerjes së veprimit kryesor, kemi përcjelloren e mënyrës (në këtë rast përcjellorja ëshë sinonimike me një sifjali mënyrore ose me një ndajfolje mënyre)”. 414 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore, Prishtinë, 2010, f. 198.

121

6.3.2.9 Me marrëdhënie krahasore Këto lloj marrëdhëniesh dalin të përziera me ato mënyrore, madje në shumicat e

rasteve është e vështirë të bëhen dallime të qarta mes të dyjave. Periudhë me fjali të varur krahasore quhet ajo periudhë në të cilën veprimi a gjendja

për të cilën bëhet fjalë në fjalinë drejtuese karakterizohet me anë të një krahasimi me një veprim a gjendje të shprehur në fjalinë e varur.415 Për këto marrëdhënie, M.Totoni në sintaksën e tij përdor edhe konceptin përqasore. Sipas tij në “frazat me marrëdhënie përqasore, situatat që kumtojnë fjalitë lidhen sipas tiparit të pajtimit a të ngjashmërisë.”416 Ai e vazhdon edhe më tej argumentimin e tij duke shtuar se këto marrëdhënie janë marrëdhëniet më abstrakte në të gjitha marrëdhëniet nënrenditëse dhe se ndaj fraza të tilla janë të hapura të ndërlikohen me ngjyrime të mbishtuara.

Në poemthin dramatik “Kushtrimi i Skanderbeut” (Tiranë, 1924) strukturat fjdr/fjv dalin të shoqëruara edhe me njësi tjera, për të arritur tek ana tjetër e krahasimit, me mjetet përkatëse sintaksore të lidhjes, kjo për shkak të similitudës, krahasimit të zgjeruar417 që shtrihet në disa vargje njëkohësisht. Por, vlen të theksohet që në këtë poetikë marrëdhëniet krahasore shprehen edhe pa figurën e similitudës, pra vetëm të një krahasimi të thjeshtë, sigurisht, këtu hyjnë në lojë edhe lidhjet e ngushta që vendosen me njësitë e tjera kallëzuesore, që zakonisht janë përcaktore, si në rastin:

Njësinë kallëzuesore tue ikun prej gjahtarve do ta marrim me vlerë kallëzuesore, duke u mbështetur në konceptin e M. Çelikut për këtë formë. 418Sipas autorit, kjo përcjellore njihet edhe me emërtimin përcjellorja pohore e kohës, veprimi i së cilës është i lidhur ngushtë me veprimin kryesor, duke e karakterizuar i pari të dytin në rrafshin kohor; përcjellorja pohore e kohës është sinonimike me një sifjali kohore. Po aty, autori thekson gjithashtu se veprimi i foljes kryesore karakterizohet nga përcjellorja në mënyrë që ai kryhet gjatë kohës që kryhet edhe veprimi i përcjellores. Përputhja kohore e tyre është ose e pjesshme, ose e plotë, ndaj edhe njëkohësinë ai e quan ose të pjesshme (të çastit), ose të plotë. Në rastin tonë kemi një përcjellore pohore të njëkohësisë së pjesshme.419 415 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe – Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 606. 416 Totoni, Menella. Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012, f. 259. 417 Mëniku, Linda., Petro, Rita. Çelësi i gjuhës shqipe, Tiranë, Tiranë, 2015, f. 34. Sipas autoreve: “Krahasimi është i thjeshtë, kur përbëhet nga një fjalë dhe i zgjatur ose i zgjeruar, kur përbëhet nga shumë fjalë. Krahasimi i zgjatur quhet ndryshe similitudë. (...) P. sh.: nga “Bagëti e bujqësi” e Naim Frashërit: “Kur dëgjon zëthin e s’ëmës qysh e le qingji kopenë,/Blegërin dy a tri herë edhe ikën e merr dhenë./Edhe në i prefshin udhën njëzet a tridhjetë vetë/E ta trembin, ai s’kthehet po shkon në mes si shigjetë./Ashtu edhe zemra ime më lë këtu tek jam mua,/Vjen me vrap e me dëshirë aty në viset e tua...”. 418 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 139. 419 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 139 –140. Autori thekson se kemi njëkohësi të pjesshme kur veprimi i foljes drejtuese kryhet në një çast të caktuar të kohës që kryhet edhe veprimi i përcjellores. Në kërë rast kemi përputhje të pjesshme në kohë, sepse veprimi kryesor kryhet në sfondin e veprimit të përcjellores që zgjatet dhe veprimi kryesor është i njëkohëshëm pjesërisht me veprimin e përcjellores. Për të shprehur marrëdhënien e njëkohësisë së pjesëshme, koha e foljes kryesore është vendimtare: ajo del në të kryerën e thjeshtë, më se të kryerën, në të kryerën, në të

122

Me vlerë kallëzuesore do ta marrim edhe përcjelloren e njësisë drejtuese porsi bisha nëpër mjegull tue u endun (si endet bisha nëpër mjegull), kjo në përputhje me qëndrimin e mbajtur në sintaksën e Akademisë420, ku përkatësisht theksohet se ndërtimet me trajtat e pashtjelluara, kur kanë kryefjalë të veçantë të shprehur, është e përligjur të merren si fjali të varura. Në të njëjtën sintaksë thuhet se po ashtu, me ndonjë rezervë, kur janë mjaftësisht të zgjeruara e të zëvendësueshme, pa ndonjë vështirësi, me fjali të ndryshme të varura mund të merren si ndërtime sinonimike me këto fjali e të studiohen krahas tyre.

Në shembullin tjetër kemi një ndërtim me hipotaksë, me njësi mënyrore-krahasore

korrelative.

6.4 Frazat asindete dhe sindete me bashkime me parataksë në prozë 6.4.1 Me marrëdhënie këpujore Këto marrëdhënie, si edhe te poezia janë të ndërtuara nga bashkimi i dy ose më shumë

njësive kallëzuesore, të pavarura nga njëra-tjetra. Këto njësi i kemi vërejtur të ndërkëmbyera edhe me njësi të tjera kallëzuesore, zakonisht të varura.

Janë marrëdhënie korrelative, të ndërtuara më shpesh me lidhëzën bashkërenditëse “e”, por edhe “dhe”, të cilat konsiderohen edhë ndër lidhëzat më abstrakte të shqipes427. Mbizotërojnë më shumë periudhat me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrim numërimi pohuese. Nuk janë evidentuar raste të numërimit mohues.428

Kur këto njësi sintaksore vijnë të ndërthurura me njësi të tjera të varura. Më të zakonshme janë frazat sindete, pra që bashkohen me njëra-tjetrën me lidhëzat tipike.

ardhmen dhe në të tashmen, kur ajo përdoret për të shkuarën. Ndërtimi përcjellore + e kryer e thjeshtë është më i rëndomti. 420 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe – Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 490. 427 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 464. 428 Numërimi mund të jetë pohues (lidhëzat dhe, e, edhe) ose mohues (lidhëza as). (ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 465).

123

Një ndërtim interesant i frazës është edhe ndërtimi që do të sjellim pak më poshtë, ku njësitë kallëzuesore këpujore ndërlidhen edhe me njësi të tjera me hipotaksë dhe parataksë:

Ai shkundë topitjen qi i a kaplon trupin, // then me një përpjekje të rrebët të vullnetit

atë ngurrim ligshtije// qi e pushton në shpirt// edhe,// tue i përmbledhun në kujtesë me një turr të fuqishëm të mendes njoftimet kryekrejet// q’i përkasin pezmatimit të zorrës së verbtë,// merr hekurat nga dora e infermjerit, i drejton një lutje të heshtun Zotit// qi t’a ndihmoje n’at ngushticë// dhe i a hyn operimit.

Forma e pashtjelluar “tue i mbledhun” do ta marrim me vlerë kallëzuesie në përputhje

me shpjegimin e dhënë në gramatikën tonë normative, ashtu si edhe më parë kemi cituar. Kujtojmë që këtë lloj përcjelloreje M. çeliku thekson se “Përcjellorja e mënyrës tregon mënyrën e kryerjes së veprimit kryesor.”429 Më tej ai shton se kjo përcjellore varet nga një numër i madh foljesh, të cilat mund mund të emërtojnë lëvizje, mund të tregojnë gjendje, ndryshime në gjendjen e subjektit, veprimtari, ndjenjë, etj. dhe rendit në këto folje, foljet: eci, iki, los, dal, shkoj, hyj, etj., sikurse vërehet në këtë grup futet edhe folja gege then – thuen, duke na e bërë njësi më vete kallëzuesore këtë njësi.

Janë ndërtime të shumta në krijimtarinë e Koliqit, ato me këtë formë të pashtjelluar, që merren me vlerë kallëzuesie dhe gjenerojnë sifjali që në të shumtën e rasteve janë mënyrore.

6.4.2 Me marrëdhënie veçuese Marrëdhëniet veçuese në prozë më së shumti janë marrëdhënie sindete, të shprehura

me anë të lidhëzave b/r veçuese “apo”. Sipas M. Çelikut përbërësit predikativë veçues lidhen me lidhëza veçuese, lidhëza që “shprehin ngjyrime të ndryshme kuptimore, si: marrëdhënie veçuese përjashtimi tërësor a alternativ.”430 Këto marrëdhënie vijnë si më vete, ashtu edhe të bashkëshoqëruara nga njësi të tjera të varura.

Setrën e zezë dhe pantallonat me vija ai i bânte me at mënyrë të zhdervjellët e të shkujdesun// qi dishmon zotnm e njimêndët edhe n'atê //qi stolisjes së jashtme nuk i a vên menden //apo s'ka mundësi mâ t'i a kushtoje kujdesin.

429 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 143. 430 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 352.

124

6.4.3 Me marrëdhënie kundërshtore Frazat me marrëdhënie kundërshtore janë të shpeshta, të ndërtuara kryesisht nga

bashkimi i dy ose më shumë njësive kallëzuesore, me anë të lidhëzës kundërshtore “por”, me rend të pasvendosur. Sipas M. Çelikut, nëpërmjet lidhëzave kundërshtore “shprehen ngjyrime të ndryshme kuptimore, si: marrëdhënie kundërshtore të mirëfillta, kufizuese, lejore, përmbyllëse, kushtore, shtesore, përjashtuese, përqasore.431

Kështu, në frazën e shkëputur prej pjesës “Se qofsh, pleqnofsh”: Për gjith mëngjes, //para se m’u çue,// thonte me vete: “Sod duhet t’a pyes!”, //por// kur veshej// dhe e shifte të bijën tue punue si përherë nëpër oda,// e lëshonte zêmra (Vep. 2, S. Q. P., f. 70), do të shohim se ndërtimi është i drejtë, pasi nis me fjalinë drejtuese (Për gjith mëngjes thonte me vete) dhe vazhdon me njësitë e varura, përkatësisht ftilluese kundrinore, asindete, Sod duhet t’a pyes, dhe kohore, sindete, me rend të ndërvendosur para se m’u çue. Njësia kallëzuesore drejtuese bashkërenditet dhe vendos marrëdhënie kundërshtore me njësinë por e lëshonte zêmra, të dyja pjesët lidhen me njëra-tjetrën me ndihmën e lidhëzës b/r kundërshtore “por”. Prej kësaj njësie kallëzuesore varen edhe njësi të tjera kohore, dy të tilla, të dyja të bashkërenditura me njëra-tjetrën dhe të vendosura në raporte kohore me njësinë e dytë drejtuese, sipas paraqitjes skematike të mëposhtme:

Lidhëza “veç” (veçse), përdoret nga Koliqi për të shprehur marrëdhënie sintaksore kundërshtore në ndërlidhje edhe me njësi të tjera:

As Jorgji s'dinte// se ç'farë Shqipnije deshironte,// veç ishte i bindun //se çashtje mjaft të nderlikueme delshin në lidhje me lirí të vertetë të Shqipnís //e se me retorikë të bujshme qellimit nuk i delej në skâj. (Vep. 3, f. 37) Fjdr. + Fjdr. Fr. Fjvku. Fjvku. + Fjvku.

6.4.4 Me marrëdhënie përmbyllëse Janë marrëdhënie asindete, kryesisht dypjesëshe, në të cilat fjalia e dytë shpreh diçka

që del si rrjedhim, përfundim, përmbyllje e brendisë së fjalisë së parë432, si në shembullin që po sjellim për shqyrtim:

431 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 351. 432 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 504.

125

S’mujt me zânë vend në shtëpí; u çue e doli prapë në kafe. (Vep. 2, f. 302) Pra, pjesa e dytë është përmbyllje, përfundim i asaj që thuhet në pjesën e parë.433

Fjdr. Fr. Fjvp.

Sa i takon rendit sintaksor, njësia kallëzuesore kundërshtore u çue e doli prapë në kafe vjen gjithnjë pas, se nuk mund të ndryshohet vendi i fjalive në frazën me të tilla fjali të bashkërenditura434.

6.5 Ndërtimi i frazave sindete dhe asindete me hipotaksë

6.5.1 Me marrëdhënie ftilluese (Gr. I)

6.5.1.1 Me marrëdhënie subjektore (kryefjalore) Janë marrëdhënie të rralla, që zakonisht ndërtohen me lidhëzën n/r ftilluese “se”, me

rend të pasvendosur. Fjalitë kryefjalore lidhëzore mund të jenë dëftore, urdhërore, dëshirore, fjali pyetëse dhe të kenë të bëjnë me kallëzues të shprehur me fjalë të disa grupeve të caktuara leksikore. Mjetet e lidhjes janë lidhëza të caktuara. Këto ndonjëherë mund edhe të mos shprehen, duke u lidhur drejtpërdrejtë fjalia kryefjalore me fjalinë drejtuese, kur e ka kallëzuesin në mënyrën lidhore.435 Ndodh që në prozën e Ernest Koliqit njësitë kallëzuesore kryefjalore të bashkërenditen brenda së njëjtës fraze, si në rastin e vjelë nga “Kumbulla përtej murit”:

Por i ra në mend// se mjerisht s’ishte mâ kalamâ,// e se duhej disi spjegue pranija e tij n’at vênd të huej. (Vep. 2, K.P.M., f. 246)

Këtu ndërtimi i frazës është i drejtë, sepse nis me fjalinë drejtuese (I ra në mend…), e vetmja QOS (qendër e oraganizimit sintaksor), dhe vijon me njësitë e nënrenditur kryefjalore ...mjerisht s’ishte më kalama dhe duhej disi spjegue pranija e tij n’at vênd të huej, të cilat vendosen në marrëdhënie këpujore me njëra-tjetrën, me anë të lidhëzës b/r “dhe”, me rend të pasvendosur. Kjo është një frazë sindete me marrëdhënie kryefjalore. Njësitë e varura lidhen me njësinë drejtuese me anë të lidhëzës nënrenditëse ftilluese se . Fjalia e dytë e varur “...duhej disi spjegue pranija e tij n’at vênd të huej” ka në përbërjen e saj një kallëzues të përbërë foljor: duhej (disi) spjegue. Kallëzuesi i përbërë foljor formohet nga dy fjalë kuptimplote nga të cilat e para tregon një mënyrë veprimi (fillim, vazhdim, mbarim, përforcim, rritje progresive të veprimit) ose modalitet (domosdoshmëri, supozim, mundësi etj), kurse e dyta shpreh një veprim.436 Siç e dimë, këto njësi janë të pandërmjetuara (imediate). Te Koliqi vërejmë që janë të ndërmjetuara. Si në rastin e mësipërm: ...duhej disi spjegue...

Paraqitja skematike për këtë fjali është:

433 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 147. 434 Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 55 (pa vit botimi). 435 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 504. 436 Po aty, f.183

126

Shprehja e marrëdhënieve kryefjalore437 në prozën tonë realizohet edhe me paskajoren gege e tipit “me ba” (sjellim në kujtesë faktin që te Ernest Koliqi gjendet edhe pjesorja tjetër e tipit “për me ba”), sipas shembullit të mëposhtëm:

Sçiu bânte //me i besue vetes; //i bâhej //si mçe pasë zânë ângthi më gjumë.(Vep. 2, S.Q.P., f. 73)

Njësitë kallëzuesore në këtë frazë janë: - Sçiu bânte; - (Cila gjë?) me i besue vetes; - i bâhej; - si mçe pasë zânë ângthi më gjumë. Nga tregimi “Vala e detit” kemi marrë për shqyrtim një frazë ku marrëdhëniet

kryefjalore shihen në kuadër të lidhjeve të shumfishta sintaksore. M'u duk //se ato male vigâne, //qi e mbyllshin gjithkah horixontin, //nuk më lêjshin

me marrë frymë lirisht, //m'u duk //se i vêjshin cak lirís së syve, // se ndalojshin shpirtin// e zgjâhej të humbi // të shkrîhet përtej majeve në pambarim të ngjyrëshëm të qiejve. (Vep. 2, V. D., f. 350)

Në frazën në fjalë ndërtimet me bashkime me hipotaksë janë si vijon: - m'u duk; - se ato male vigâne; - qi e mbyllshin gjithkah horixontin; - nuk më lêjshin me marrë frymë lirisht; - m'u duk; - se i vêjshin cak lirís së syve; - se ndalojshin shpirtin; - e zgjâhej të humbi; - humbi të shkrîhet përtej majeve në pambarim të ngjyrëshëm të qiejve. Ky është një ndërtim mjaft interesant fraze, me dy QOS, që ngërthejnë në vetvete 8

njësi kallëzuesore, sipas paraqitjes së mëposhtme strukturore:

Njiherit me kët dëshir i u zgjue e i vetoi përbrênda edhe kujtimi // se nji trill i atillë i a tronditi shpirtin shum vjet përpara. (Vep. 2, K. P. M., f. 243)

437 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 57.

127

Ndërtim interesant vjen edhe në frazën e mëposhtme: A të bjen ndër mênd // sa sherret m’i ké bâ? (2/K.P.M., f. 243)

6.5.1.2 Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kallëzuesore Janë marrëdhëniet më të rralla ato kallëzuesore, por jo të padukshme në krijimtarinë

prozaike të Ernest Koliqit. Kujtojmë që “periudhë me fjali të varur kallëzuesore quhet periudha me një fjali të varur që kryen funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose funksionin e përcaktorit kallëzuesor”438.

Për të parë më nga pranë këto marrëdhënie kemi marrë një frazë nga pjesa emblematike “Kumbulla përtej murit”:

Shka e çmeriti Lecin, rritë jashtë shtëpije,// ishte zâni i plakut //qi kumbonte i âmbël//

kur i sillej miqve //e këthente i ngurtë, urdhënues, //kur iu drejtonte atij (Vep. 2, K.P.M, f. 201).

Paraqitja skematike për këtë fjali është:

Në këtë frazë shohim një QOS: ishte zâni i plakut prej së cilës varen njësitë

kallëzuesore hipotaktike: - shka e çmeriti Lecin, rritë jashtë shtëpije – marrëdhënie kallëzuesore; - qi kumbonte i âmbël – njësia kallëzuesore përcaktore e parë; - kur i sillej miqve – njësia kallëzuesore kohore, që varet nga njësia e parë përcaktore; - e këthente i ngurtë, urdhënues – njësia e dytë kallëzuesore përcaktore, e cila

bashkërenditet me njësinë e parë, me një lidhje sindete këpujore, me anë të lidhëzës b/r “e”;

- kur iu drejtonte atij – njësia e dytë kallëzuesore kohore. Sikurse vërehet, shprehjen e marrëdhënieve kallëzuesore në këtë frazë bëhet sipas

tipit përemëror jokorrelativ, në të cilën fjalia e varur kallëzuesore (me rend të paravendosur) bashkohet me fjalinë drejtuese me anë të përmerit të pacaktuar shka.

Hermina , njome e shkrîme n’at hír të pashoq të Vjenës, dukej si e falun prej Perëndís

me i a plotësue të gjitha nevojët shpirtnore mâ të thella. (Vep.3, f.47) Mashtrohen të dy e ky mashtrim asht kah bân me deshtue kunorzimin me martesë të

ndiesís së tyne të thellë, po mos të ngadhnjente ndër të dy papritmas instinkti qi n'errësi të nënvetedijes shtynte njânin kah tjetri. (Vep. 3, f. 11) 438 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 512.

128

6.5.1.3. Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kundrinore Si edhe te poetika e Ernest Koliqit, edhe në krijimtarinë prozaike gjejmë trajta të

paskajores439 gege, që marrin vlerë kallëzuesore; midis tyre dalin pak më dendur marrëdhëniet kundrinore. Periudha me fjali të varur kundrinore, quhet periudha me një fjali të varur që drejtpërdrejt ose tërthorazi kryen një funksion të ngjashëm me atë të një kundrine (të drejtë, të zhdrejtë me parafjalë ose të zhdrejtë pa parafjalë).440

Ndërtime të tilla janë mjaft të dendura në krijimin e Koliqit, që dalin me mjete të shumta të lidhjes sintaksore (m.l.s.): jo vetëm me lidhëzat ftilluese “që”, “se”, por edhe me përemra pyetës lidhorë, pa mjete lidhëze, etj.

Mund të shënojmë se për lidhjen e fjalive të varura kundrinore e kryefjalore, ndër lidhëzat ftilluese, përdoret më dendur lidhëza “se”, në krahasim me lidhëzën tjetër, të zëvendësueshme prej saj “që”.

Në krijimtarinë e Koliqit nuk janë të rralla rastet kur gjejmë trajta të paskajores dhe përcjellores, që marrin vlerë kallëzuesore; midis tyre dalin pak më dendur marrëdhëniet kundrinore. Këtë do ta bëjmë në pajtim me rregullin (marrëveshje gjuhëtarësh) të vendosur në Gramatikën tonë normative.441

Në rastin e marrë në studim, do të shohim lidhjen e sifjalisë drejtuese me sifjalinë e varur me anë të lidhëzës n/r ftilluese se. Në sifjali të tilla kjo lidhëz mund të ndërkëmbehet me lidhëzën që. “Ndërkëmbimi se/që a që/se është i mundshëm kur folja – kallëzues e sifjalisë kundrinore është në mënyrën dëftore.”442

Kuptonte plaka // se // tue i a paraqitë at çiní me reçel kumbullash, t’atyne kumbullave, // kryente nji vepër poezije shum të hollë e të njomë? (2/K.P.M., f. 246)

Formën “tue paraqitë”, do ta marrim me vlerë kallëzuesore, në përputhje me qëndrimin e mbajtur në librin e Akademisë, ku përkatësisht thuhet se ndërtimet me format e pashtjelluara, kur kanë kryefjalë të veçantë të shprehur, është e përligjur të merren si fjali të varura. Më tej aty argumentohet se “po ashtu, me ndonjë rezervë, kur janë mjaftësisht të zgjeruara e të zëvendësueshme, pa ndonjë vështirësi, me fjali të ndryshme të varura, mund të merren si ndërtime sinonimike me këto fjali e të studiohen krahas tyre.”443

Në ndërtimet e këtyre marrëdhënieve vihet re një përmbysje e qëllimshme e rendit, pra përgjithësisht kemi ndërtime jo të drejta sintaksore në frazat me marrëdhënie kundrinore, si p. sh.: Malli të ka hjedhë këtej,// e dij. (2/K.P.M., f. 246)

439 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 91. 440 Po aty, f. 515 441 ASHRSH, IGJL, Gramatika e gjuhës shqipe II, Tiranë, 1996, f. 547. 442 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe (përbërësit sintaksorë) – vështrim i ri teorik, Tiranë, 2012, f. 361. 443 ASHRSH, IGJL, Gramatika e gjuhës shqipe II, Tiranë, 1996, f. 490.

129

Shprehja e marrëdhënieve kundrinore në frazën e mëposhtme bëhet me anë të paskajore më funksion kundrinor. Këtë paskajore do ta marrim me vlerë kallëzuesie, duke u nisur nga qëndrimi i T. Kelmendit në f. 91, të studimit monografik.444

Ai s’dinte, as nuk donte n’at ças,// me pá qartas ndër ndiesina të veta të ndërlikueme. (2/K.P.M., f. 243)

Sikurse mund të vëmë re, përmbysja e rendit sintaksor, vendosja e këtyre frazave me rend të anasjelltë sjell një përftesë të veçantë të gjuhës.

E hijeshia bashkue me energjí, në shumicën e fytyrave,tregon // se Shqipnija qe, po,

çerdhe luâneshash,// por (qe) edhe lulishtë hyrinash të pashoqe.(Vep.2, D., f. 139-140); Fraza është me ndërtim drejtë, sepse nis me fjalinë drejtuese dhe vazhdon me njësinë

kallëzuesore kundrinore, sindete dhe me rend të pasvendosur, e cila bashkërenditet me njësinë tjetër të së njëjtës marrëdhënie. Pra, ndërtimet në këtë frazë janë si më poshtë:

- E hijeshia...– njësia kallëzuesore drejtuese, e vetmja QOS; - se Shqipnija qe, po, çerdhe luâneshash... – njësia kallëzuesore kundrinore; - por (qe) edhe lulishtë hyrinash të pashoqe. – njësia tjetër kundrinore, me elipsë të

foljes-kallëzues.

E atëhere kuptova// se ç’do njerí e send i botës përmban në vetvete nji qandërr errsije// ku gjimon në robní e Vërteta// e se âsht bukurija e saj e pazbulueme// qi i falë ngjyre të lylyverta përjashta rrokullís e njerëzimit. (2/ Xhds, f.358)

Marrëdhëniet kundrinore realizohen edhe me anë të lidhëzës “nëse”, me funskion ftillues, si në shembullin.

Nuk kemi elementa për me pohue// nëse Nezimi ishte nismëtari i këtij lloji të poezisë trobadorë ose thjeshtë ai// që doli mbi të tjerët për talent mâ të madh ose për nji njohje mâ të mirë të gjuhëve e të letërsive orientale. Vep. 4, N.O.L.SH., f. 200

6.5.1.4 Fraza me përbërës predikativë me marrëdhënie përcaktore Janë mardhëniet më të shpeshta në prodhimin letrar të Ernest Koliqit, që zakonisht

ndërtohen me anë të fjalëve lidhëse, përmerit lidhor “që”, por edhe me ndihmën e pjesores gege445, e cila ka rolin e një njësie më vete kallëzuesore. Periudhë me fjali të varur përcaktore quhet ajo periudhë në të cilën fjalia e varur tregon në përgjithësi një karakteristikë të një sendi të shprehur prej një gjymtyre emërore, të shprehur rëndom me emër ose përemër, zakonisht vetor, i cili është paraprijësi i saj. Fjalia e varur përcaktore 444 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 91. 445 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 177.

130

kryen një funksion të ngjashëm me atë të një gjymtyre përcaktore të shprehur me mbiemër, me emër, me ndajfolje ose luan rolin e një ndajshtimi.446

Kjo i ndodhi Lec Gurrmollës ndër të parat lirime vere// që erdhi me kalue në Shkodër mbas dhetë vjetsh banim ndër shkolla të përjashtëshme. (Vep. 2, K.P.M. 242)

Këtu ndërtimi i frazës është i drejtë, sepse nis me fjalinë drejtuese dhe vijon me njësinë e nënrenditur. Kjo është një frazë sindete me marrëdhënie përcaktore.

Njësia e nënrenditur “...që erdhi me kalue në Shkodër mbas dhetë vjetsh banim ndër shkolla të përjashtëshme” varet nga fjala paraprijëse Lec Gurrmolla, sepse atë zëvendëson përemri lidhor (që = i cili) dhe kryen një funksion të ngjashëm me atë të përcaktorit në fjalinë e thjeshtë.

Në rastin që do të sjellim për shqyrtim, do të shohim realizimin e këtyre marrëdhënieve me anë të lidhëzës se me funksion përcaktor:

Herherë e ngushullonte shpresa// se mund edhe të rrêhej; //por dyshimi kthente, me të shpejtë, mâ i fuqishëm e mâ i thershëm. (Vep. 2, S.Q.P., f.70)

Sikurse edhe vërehet, këto marrëdhënie vijnë të ndërlidhura edhe me njësi të tjera kallëzuesore. Fraza në fjalë është e përbërë nga dy QOS: 1. Herherë e ngushullonte shpresa dhe 2. por dyshimi kthente, me të shpejtë, mâ i fuqishëm e mâ i thershëm. Te QOS1 ndërtohen marrëdhënie hipotaktike me njësinë e varur përcaktore: se mund edhe të rrêhej, përkatësisht sipas paraqitjes së mëposhtme skematike:

Në krijimtarinë në prozë të E.Koliqit kemi hasur edhe lidhjet e njësive përcaktore-lidhore me ndajfoljet pyetëse, si në shembujt:

Vetëm kur u gjet mbi bar, n’at anë,// pau nëpërmjet trupave të landve të shumta dritoret e nji shtëpie// qi çeleshin kah kopshti. (Vep. 2, K. P. M., f. 244)

Nji zâ kërcnues grueje kumboi befas n’at paq shortar// ku pluskojshin ândrrat e tija. (Vep. 2, K.P.M., f. 245)

Në këtë frazë që do të sjellim këtu poshtë ndërtimi është i drejtë, sepse nis me fjalinë drejtuese “për tê jeta shembullente nji luftë”, e vetmja Qendër e Organizimit Sintaksor, dhe vazhdon me njësinë kallëzuesore përcaktore korrelative, me rend të ndërvendosur “në të cilën mâ i squeti e mâ i zoti njehej ai”, për të vazhduar me njësinë kallëzuesore me marrëdhënie kallëzuesore “qi fitonte mâ shum pare”, korrelative, me rend të pasvendosur.

446 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 525.

131

Për tê jeta shembullente nji luftë,// në të cilën mâ i squeti e mâ i zoti njehej ai// qi fitonte mâ shum pare. (Vep. 2, T.F., f. 169)

Në krijimtarinë në prozë të Ernest Koliqit, mjaft interesante vijnë edhe gërshetimet e

disa njësive kallëzuesore përcaktore, të shprehura sa me përemër lidhor që dhe i cili, aq edhe me pjesoren e foljeve apo edhe ndajfoljen lidhore ku. Në pasazhin që po sjellim këtu poshtë, të shkëputur nga pjesa “Bylbylat e plepishtit”, do t’i shohim të pasqyruara këto njësi:

Gurrní hareje ku shpirti mbytej e humbte përsjellë nga zâni i juej qi këndonte; torturë dyshimesh, mardhë e shpirtit, qi bânte kângën t'uej m'u dukun vâj. Pyetje të ngashtrueme vizatue në terr! Përgjegjet, qi vetëm nji gojë andej afër mund t'epte, herë terratisshin ardhëmenín herë e lulzojshin me agime të pashoqe.

Bylbyla të Plepishtit, at natë s'keni këndue e qá vetëm gzimet e hallet t'ueja, por u a dhatë shprehjen muzikore gzimeve e halleve të dy zêmrave të heshtuna qi rrihshin në terr, mjesa syt, përkitë vonë me flatër të butë prej gjumit, shifshin në tubën e rrezeve, hy n'odë nëpër dritore, hirin e nji fytyrë të kulluet, e cila ndritte e afërme dh'e largët mbi mendime, si hâna mbi prozhmin e çerdhes s'uej.(Vep.2, B.P., f. 234)

6.5.2. Me marrëdhënie rrethanore (Gr. II)

6.5.2.1 Me marrëdhënie shkakore Për marrëdhëniet shkakore, përveç teksteve të njohura për shkollat e larta nga autorë

si: M. Totoni, M. Çeliku dhe Th. Dhima, të cilët kanë botuar libra universitarë ku trajtohet edhe fjalia e varur kohore në struktura fraze, kemi edhe dy punime monografike nga profesorët Thoma Dhima dhe Josif Mita, të cilat i kanë çuar përpara studimet për këtë njësi sintaksore.447 Në librin tonë të Akademisë448, periudhë me fjali të varur shkakore quhet ajo periudhë që shpreh marrëdhënie shkak-pasojë, tregon shkakun ose arsyen e asaj që thuhet në fjalinë drejtuese d.m.th. vë në dukje lidhjen shkakore midis fjalive.

Kryesisht këto marrëdhënie në prozën e Koliqit vijnë të ndërtuara me lidhëzat e njohura, por edhe me disa të quajtura polisemantike, të quajtura ndryshe joshkakore, por që tregojnë marrëdhënie shkaku e pasoje.

Vijnë në ndërtime të thjeshta, zakonisht dypjesëshe, si më poshtë: Shtyje// se çilet (2/KPM. 245), Hajde// se due me të bërtitë (2/KPM. 245).

Marrëdhëniet shkakore shprehen në këtë krijimtari edhe me përcjelloren në funksion shkakor. Në këto fjali pjesa e nënrenditur motivon shkakun e realizimit të asaj që thuhet në pjesën kryesor,449tregon shkakun e kryerjes së veprimit të foljes drejtuese. “Kuptimi i përcjellores është ai i motivimit të veprimit kryesor.”450

Marrëdhëniet shkakore hasen në këtë krijimtari edhe me lokucionin lidhëzor nga

shkak se, bie fjala, si në rastin e mëposhtëm:

447 Dy punimet monografike të këtyre autorëve janë respektivisht: Dhima, Thoma. Fraza me fjali të nënrenditur kohore, Tiranë, 2002. dhe Mita, Josif. Rendi i fjalëve dhe struktura e fjalive kohore, Faik Konica, Prishtinë, 2008. 448 ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 563. 449 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 187. 450 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 146.

132

Ndoshta edhe gabova // tue i përmendë në shembullin t'im//, pse dikush mund të mendojnë// se ato janë të shqeta e periodikisht n'orgazëm //nga shkaku se poetët aty kanë frëjt e shtetit në dorë.(Vep. 1, Gj.S., f. 49)

6.5.2.2 Me marrëdhënie vendore Trajtimi i këtyre marrëdhënieve është bërë nga gjuhëtarë të ndryshëm dhe me mënyra

të ndryshme. M. Çeliku451 dhe M. Totoni452 kanë botuar tekste universitare ku trajtohet fjalia e varur. Po ashtu, në mënyrë të hollësishme, në librin tonë të Akademisë453 tipat dhe nëntipat e klasifikimit.

Fraza e mëposhtme ka në vetvete një sifjali të varur vendore, e cila lidhet më drejtuesen me lokucionin lidhëzor kudo që (kudo qi), i cili tregon në mënyrë të përgjithësuar vendin ku ndodh, ku gjendet, ku sos a ku drejtohet veprimi i foljes së sifjalisë kryesore.

Kudo qi na ka hjedhë puna // e kam orendisë shtëpfn gjithmonë në nji mënyrë.(Vep. 2, T.O.M., f. 382) Fjdr. Fr. Fjvv.

Fjalia e varur vendore jokorrelative mund të pasojë, të prijë ose të hyjë në mes të kryesores454. Në rastin këtu do të shohim vendosjen e sifjalisë vendore mës dy kryesoreve.

Ndeshtrashat e këndueme janë thuejse të barabarta // kudo që lulëzon epika://

ndryshon mendsija etnike// qe i trajton.(Vep. 4, S.L.SH., f. 17)

451 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 374. Sipas autorit, fjalët korrelative i theksojnë më shumë marrëdhëniet vendore, saktësojnë ngjyrimet vendore, u përgjigjen lidhëzave si korrelatë, por nuk janë elemente strukturore të domosdoshme dhe mund të hiqen lehtë. 452Totoni, Menella. Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012, f. 124. 453ASHSH, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Sintaksa, Tiranë, 2002, f. 538. Sipas këtij teksti, dallohen dy nëntipa semantiko – strukturore të periudhës me fjali të varur vendore: te nëntipi i parë, marrëdhëniet hapësinore tregohen në mënyrë të papërgjithësuar; te nëntipi i dytë, këto marrëdhënie tregohen në mënyrë të përgjithësuar. 454 Po aty, f. 540.

133

6.5.2.3 Me marrëdhënie kohore Periudhat nënrenditëse me sifjali kohore dallohen për larmi të madhe ngjyrimesh të

marrëdhënieve kohore si dhe për pasuri mjetesh që i shprehin këto ngjyrime.455 Frazat nënrenditëse kohore gjejnë një përdorim mjaft të dendur në krijimtarinë në

prozë. Kështu, në frazën e mëposhtëme tripjesëshe do të shohim shprehjen e marrëdhënieve kohore të njëkohësisë, simbas shembullit:

Kah mbarimi i zhegut,// nësa tjerët flêjshin ende,// zbriti poshtë n’oborr // e mbandej hyni në kopsht mbas shtëpije. (Vep. 2, K.P.M., f. 242)

Fraza e marrë në shqyrtim përbëhet nga tri pjesë: 1. Kah mbarimi i zhegut zbriti

poshtë në oborr; 2. nësa tjerët flêjshin ende; 3. mbandej hyni në kopsht mbas shtëpije. Fjalia e dytë është e nënrenditur kohore. Ajo kryen të njëjtin funksion që kryen

rrethanori i kohës në fjalinë e thjeshtë, pra tregon kohën kur kryhet veprimi i shprehur nga folja (zbriti). Si e tillë, ajo vendoset në marrëdhënie nënrenditëse kohore me pjesën prej së cilës varet.

Në fjalinë e nënrenditur kohore marrëdhëniet e saj më pjesën drejtuese (Fjdr.) shprehen me anë të lidhësës nënrenditëse kohore ( nësa>ndërsa).

Ndërmjet pjesës së varur dhe asaj kryesore në periudhën e përbërë me nënrenditje kohore janë vendosur marrëdhënie njëkohësie, sepse veprimi i shprehur nga folja (zbres) e pjesës kryesore, kryhet në të njëjtën kohë me veprimin e shprehur nga folja e pjesës së varur.

Ndërtimi i kësaj fraze është i drejtë, i formuar me sindeti. Në shembullin tjetër, do të vërejmë rastin e një sifjalie kohore të njëkohësisë, ku ku

shprehja e marrëdhënieve kohore bëhet me anë të lidhëzës kohore “kur”: Fytyra e saj mbushë me rrudha ndritte// kur i qeshëshin syt// qi kishin mbetun të

gjallë e të rinj si zâni muzikuer.(Vep. 2, K.P.M., f. 246)

Marrëdhëniet kohore mund të shprehen edhe me lidhëzën tjetër kohore: si, pasi, me

paravendosje, si në shembullin:

455 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 375. Më tej autori shpjegon: “Tek periudhat me sifjali kohore ndeshen këto ngjyrime kohore kryesore: njëkohësi, njëkohësi e pjesshme, njëkohësi e plotë, mbarëkohësi, përsëritje në kohë, parakohësi, parakohësi e menjëhershme, , paskohësi, paskohësi e menjëhershme etj. Këto ngjyrime shumë të pasura realizohen, në radhë të parë, nëpërmjet lidhëzave e lokucioneve lidhëzore gjithashtu shumë të pasura, por edhe me mjete të tjera, siç janë bashkëlidhja e trajtave, në radhë të parë, të atyre kohore, por edhe mënyrore të foljeve – kallëzues të sifjalive, por edhe disa pjesëza e fjalë të tjera të caktuara.”

134

Nuk janë të rralla edhe rastet, kur në prozën e Koliqit frazat me njësi të varura kohore

të lidhen mes tyre nëpërmjet lidhëzës dialektore “kah = nga”, e cila është e gjithë arealit gjuhësor të veriut, veçse kjo njësi predikative vjen përherë pas fjalisë drejtuese.

Më janë lecue vjett në shtat// kah të shifshe tue ecë hajnisht si dikur! (Vep. 2, K.P.M., f. 246)

Shprehja e marrëdhënieve kohore bëhet në këtë krijimtari edhe me anë të pjesores gege. “Tue vumë përpara emnit foljor asnjanës parafjalën me formohet në toskërishte një lokucion participor i analizueshëm në nji fjali kohore, që dëften një veprim të ndodhun në nji kohë me veprimin e fjalisë së parë.”456 Sipas autorit, tue marrë pjesorja parafjalën me përpara, formon lokucionin participor, që asht infinit në gegënishtet, p.sh. me ardhë, me mbledhë, me punue, etj.457Kështu, marrë vesht punën në frazën e mëposhtme, do të merret me vlerë kallëzuesie.

Natën para kish ardhun vllau i saj prej Tirane, vonë: // marrë vesht punën,// dalë e ruejtë derën e Luigjit (pastaj doli e ruejti)// edhe qitë pushkë në këtë// kur ky doli me të motrën e atij // për mçe përsjellë natën kah shtëpija. (Vep. 1, Nj.N.Rr.K., f.259)

6.5.2.4 Me marrëdhënie qëllimore Në prozë, këto lloje marrëdhëniesh vërehen pak më rrallë, duke qenë kryesisht të

shprehura me njësi predikative me formën e pashtjelluar paskajore gege me “me”; por që natyrisht, në strukturën e frazës, njëlloj si te poezia, marrëdhëniet nënrenditëse qëllimore nuk mund të jenë të vetme, po të ndërthurura me të tjera. Sjellim në vëmendje faktin që “Periudha me fjali të varur qëllimore është e ngjajshme me periudhat me fjali të varura ftilluese, pasi qëllimi a synimi i pjesës së varur e këtyre periudhave përcakton mënyrën e foljes kallëzues që është ose lidhore, ose paskajore. Veprimi i shprehur nga folja e pjesës

456 Xhuvani, Aleksandër. Vepra I, Tiranë, 1980, f. 256. Më tej autori saktëson: “Ky farë lokucioni në gegënishtet formohet në rasën kallëzore të gjinisë femënore të mbiemrit participor.” 457 Po ai, po aty, f. 257 – 258.

135

kryesore ndodh para atij të pjesës së varur. Paskajorja përmban një pasojë të synuar, një rezultat që pritet të arrihet, prandaj kallëzuesi i pjesës kryesore është një folje që shënon një veprim konkret.”458

Në frazën e mëposhtme pjesorja mohore pa u kujtue do të merret si folje – kallëzues. Sjellim në vëmendje që këtë formë M. Çeliku e quan përcjellore mohore të mënyrës, e cila, sipas tij, karakterizon veprimin e foljes drejtuese, duke treguar mënyrën e kryerjes së tij.459

Tashti ecte mbi bar të njomë// m’e gjetë at pjesë të humbun të shpirtit// e,// pa u kujtue,// i avitej shtëpís. (Vep. 2, K.P.M., f. 246)

Në veprën në prozë të E.Koliqit marrëdhëniet qëllimore shprehen edhe me pjesoren

gege si në shembullin e sjellë më poshtë: Të kam lânë// m’u avitë. (Vep. 2, K.P.M., f. 246) Sipas A. Xhuvanit, “Tue marrë pjesorja parafjalën me përpara formon lokucionin

participor, që âsht infinit në gegënishtet; p.sh. me ardhë, me mbledhë, me punue, etj. Ky infinit mund të formohet tue i shtue edhe parafjalën për, atbotë fjalia e pashtjellme që formohet kësodore tregon qëllimin e një veprimi mâ hapët se sa këtë parafjalë; p.sh. vajti në krue me mbushë ujë; muer shtambat për me i mbush me ujë (...)”460

Në krerët e parë ne kemi nxjerrë në pah faktin që te Ernest Koliqi evidentohen të dyja paskajoret: ajo gege e tipit “me ba”, por edhe paskajorja tjetër e tipit “për me ba”. Kjo e fundit përdoret 370 herë në komplet veprën e autorit, duke përfshirë krijimtarinë letrare dhe publicistike. Këtu poshtë do të shohim një rast, në të cilin marrëdhëniet qëllimore shprehen edhe me këtë paskajore:

Marrëdhëniet qëllimore mund të shpehen edhe të shoqëruara me ndërtime të tjera kallëzuesore, me anë të paskajores gege461. Sipas T.Kelmendit paskajorja në këtë funksion, për nga marrëdhënia që ka ndaj pjesës kryesore, është e ngjashme me paskajoren në funksion kryefjalor, kundrinor, përcaktor; edhe në rastin e parë, edhe në rastin e fundit, ajo ka karakter modal.462

Me pasë ndërgjue nji trill të përmbrêndshëm, // ai do të kishte dalë // me shëtitë nëpër terr të natës // e me lânë atë pikëllim // mu hapë lirisht në shpirt./ (Vep. 2, V.Q., f. 210)

458 Floqi, Spiro. Disa tipe semantiko-strukturore të periudhës me fjalitë e varura, S.F.3/1967, f. 25. 459 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 180. Sipas autorit, për kuptimin e mënyrës luan rol kuptimi i foljes drejtuese. Foljet drejtuese që marrin përcjellore mohore të mënyrës janë të shumta. Ndër to, ai përmend foljet që tregojnë lëvizje (shkoj, vij, iki, afrohem, dal, hyj etj.), ndryshime në gjendjen e subjektit (ndahem, hidhem, ngrihem, vras, derdh etj.) të thënë (them, flas, pyes, pohoj, përshëndes), një veprim konkret (bëj, veproj, punoj, kafshoj, përgjoj, lidh etj.) 460 Xhuvani, Aleksandër. Vepra I, Tiranë, 1980, f. 258. 461 Kelmendi, Tafil. Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 199. 462 Po ai, po aty, f. 199.

136

Në prozën e Koliqit këto ndërtime vijnë aq interesante, si brenda së njëjtës fraze,

ashtu edhe jashtë saj. Kështu, në këtë shembull të vjelë prej “Veprës 2”, pjesa “Diloca”, faqja 143, kemi 2 QOS, në të cilat varen njësitë kallëzuesore si më poshtë:

Për mos me çue nânën prej gjumit // nuk kërsita,// por dola kah shkalla e gurit //me hynë për odë të zjarmit, // ku flên Diloca. (Vep. 2, D., f. 143)

Këto marrëdhënie shprehen edhe me anën e lokucionit “në mënyrë që”: ...Përsillte me sy shqyrtues të tânë lëvizjet e saj,// porse në mënyrë qi ajo mos t’u

kujtonte. (Vep. 1, S. Q. P., f. 70)

Ky ndërtim ka një QOS: përsillte me sy shqyrtues të tânë lëvizjet e saj dhe një njësi të varur: porse në mënyrë qi ajo mos t’u kujtonte. Prej QOS varet një njësi kallëzuesore qëllimore, me rend të pasvendosur, e lidhur me të me anë të lokucionit lidhëzor qëllimor “në mënyrë që”.

6.5.2.5 Me marrëdhënie lejore Këto lloj marrëdhëniesh shfaqen rrallë në krijimtarinë letrare të Ernest Koliqit.

“Marrëdhëniet lejore ngrihen mbi marrëdhëniet kundërshtore, d.m.th. në çdo periudhë kushtore kemi një kundërshti të kapërcyer.”463

Lidhjet në këto lloje marrëdhëniesh arrijnë të realizohen me lokucionin lidhëzor edhe pse dhe në asnjë rast me paçka se apo edhe pavarësisht se.

Miqsija, veç, mbet e ngushtë ndërmjet dy familjeve fqînje, // edhe pse Gjoni, burri i së dekunes, u martue rishtas mbas do vjetësh. (Vep. 2, E.GJ.M.SH., f. 203-204)

463 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 398.

137

Sikurse do të vërehet edhe në frazën tjetër, marrëdhëniet lejore vijnë të renditura pas

atyre drejtuese, pra rendi i tyre është me prapavendosje, por në raste të rralla mund të hasim në këtë krijimtari edhe daljen e kësaj fjalie përpara.

Në shtëpí t'eme s'mund e mbajshem// edhe pse s'kam të drejtë// t'a vê nânën në rrezik për nji vajzë //qi s'm'âsht as nuk mund të më jetë kurrgjâ. (Vep. 2, D., f. 156-157)

Në këtë krijimtari, kemi evidentuar për shprehjen e këtyre marrëdhënieve edhe

lidhëzën sado, në fraza ku këto marrëdhënie u paraprijnë fjalive drejtuese, si në rastin: Sado origjinal të jet nji poet ase nji tregimtar, // në fund shprehë të shumtën e mendimeve e të ndiesinave të rrethit prej kah del. (Vep.1, S.SH., f. 161)

Vlen të theksohet që në prozë, nuk përdoren në asnjë rast për të shprehur këto marrëdhënie togjet: sado që, sido që dhe kudo që. Të njëjtën pamje kanë edhe lokucionet lidhëzore: edhe në, edhe sikur etj. Po ashtu edhe lidhëza tipike megjithëse, asnjë shfaqje; ndonëse, e njëjta gjë.

6.5.2.6 Me marrëdhënie kushtore Në lidhje me këto marrëdhënie, termi “kushtore” u përdor për herë të parë nga

gjuhëtari francez De La Touche dhe pastaj filloi të përhapet edhe në gjuhët e tjera.464Në stdudimet tona të dertitanishme flitet për marrëdhënie kushtore reale dhe joreale, në të cilat pjesa e nënrenditur lidhet me kryesoren me lidhëzat: në qoftë se, nëse, në është se, po qe se, potë jetë se, në rast se, në, po, sikur, lidhëza zero (ose forma zero e lidhëzës sikur), me kusht që, mjaft që.465 Periudhë nënrenditëse me sifjali kushtore quhet ajo periudhë në të cilën shprehen marrëdhënie kushtore midis sifjalisë kryesore e sifjalisë së

464Topalli, Kolec. Mënyra kushtore e foljes në gjuhën shqipe, SF/1982, 4, f. 91. 465Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 197.

138

varur. Në këtë periudhë sifjalia e varur tregon kushtin, sifjalia kryesore tregon pasojën, d.m.th. në to ekziston lidhja kusht – pasojë.466

Në shprehjen e këtyre marrëdhënievë në prozën e Koliqit, mund të themi se periudhat nënrenditëse me sifjali kushtore jolidhëzore, mbizotërojnë ato kushtore lidhëzore. Kryesisht ato e kanë foljen-kallëzues në mënyrën lidhore.

Por në këtë krijimtari, marrëdhëniet kushtore dalin edhe me ndihmën e foljes “baj” në paskajoren me “me” (me ba) + foljen bazë që shënon predikativitetin, për shembull: Me bâ me të ndie zaptijet, na fusin në haps né me gjith tý! (Vep. 1, A.D.F., f. 54) (Krahasojmë: Po të bëjë (që) të ndiejnë zaptijet, na fusin në haps né me gjith tý!). Folja “bëj”/”baj” në këto përdorime është kthyer në folje gjysmëndihmëse, ku folja “bëj” e ka humbur kuptimin semantik të të bërit a të të vepruarit, duke kryer të njëjtin rol si foljet e tjera gjysmëndihmëse: mund, duhet, do etj. Në prozën e shkrimtarit tonë, por edhe në shkrimet publicistike, kemi hasur jo vetëm me këto forma të pashtjelluara foljore, por edhe përdorim të lokucionit lidhëzor normativ në qoftë se467, në fraza, dy, tri e katër pjesëshe, si në shembujt:

Në frazën e mëposhtme, do të shohim se si ndërkëmbehen lidhëzat në qoftë se me po qe se për të dhënë marrëdhënie kushti.

Rapsodi e zgjatë rapsodinë me qinda vargjesh të tjera të qituna aty për aty,// në qoftë se e nxitë rrethi ose nji çast trilli të pajshëm;// e shkurton shumë zgjatjen e rregullt// po nuk qe në qejf tue u kufizue te përshkrimi i shpejtuem i gërshetimit të thjeshtë të ngjarjeve.

Vep. 4, R.R.A.SH., f. 17 Kjo frazë, përbëhet përkatësisht nga këto njësi: - dy QOS: Rapsodi e zgjatë rapsodinë me qinda vargjesh të tjera të qituna aty për aty (njësia drejtuese e frazës) dhe e shkurton shumë zgjatjen e rregullt (frazë e bashkërenditur me njësinë drejtuese dhe që vendos me të marrëdhënie këpujore); - sifjalitë e varura kushtore, respektivisht: në qoftë se e nxitë rrethi ose nji çast trilli të pajshëm dhe po nuk qe në qejf tue u kufizue te përshkrimi i shpejtuem i gërshetimit të thjeshtë të ngjarjeve. Fraza e mësipërme, do të ketë këtë paraqitje skematike:

466 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, f. 385. 467 Mahir Domi dhe Mehmet Çeliku e quajnë lidhëz, jo lokucion lidhëzor (Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë, f. 215; Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f. 387).

139

Një ndërtimi i bukur sintaksor, me ndërlidhje të njësive ftilluese me ato kushtore, është si më poshtë:

Shpeshherë, në ndërtimet hipotetike të mundësisë foljet baj, jam dhe kam në trajtën e paskajores, të ndjekura nga një folje tjetër po në paskajore, thuajse janë gramatikalizuar në atë shkallë, saqë kanë marrë vlerën e një mjeti lidhëzor.468

Te Koliqi, vërejmë raste të tilla. Me bâ me dijtë e me të pá// se sillesh afër shtëpís s’onë, // i kallzoj vllaut // e i prîj

vetë //me të vrá pa kurrfarë dhimbet. (Vep. 2, K. T. L., f. 135);

Në këtë shembull, paskajorja me bâ e ndjekur nga paskajorja tjetër me dijtë dhe me të pá luan rolin e një fraze kushtore. Ndërtimin e plotë me bâ me dijtë e me të pá J.Rrota e quan endiadë, koncept për të cilin jemi ndalur më gjatë në momentin e parë të shfaqjes së kësaj dukurie.469

Por nuk janë të rralla edhe rastet kur këto marrëdhënie kushtore shprehen edhe nga paskajorja gege:

Në përmbyllje të këtyre marrëdhënieve, mund të themi se vërehet një përdorim më i

kufizuar në të gjithë krijimtarinë e autorit të lidhëzave nënrenditëse kushtore: në, po, lokucionet lidhëzore: po qe që, në rast se, po të jetë se, me kusht që, mjaft që etj., nuk përdoren asnjëherë prej shkrimtarit për të lidhur sifjalinë kushtore me sifjalinë kryesore; në asnjë rast nuk përdoret edhe lidhëza e përngjitur nëse në prozë dhe poezi, kurse në publicistikë, po.

Një ndërtim interesant fraze dypjesëshe na vjen nga proza e Koliqit: Të mirë u pafshim, n’âsht se shifemi mâ ndojherë (Vep. 3, f. 146), ku n’âsht se ka kuptimin nësë, në rast se.

468Domi, Mahir. Sintaksa e gjuhës shqipe, 1975, f. 140. 469 Rrota, Justin. Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Shkodër, 2006, f. 405.

140

Lidhëza po në këtë krijimtari lidh përëbërës kallëzuesorë që qëndrojnë në marrëdhënie kushtore me njëri – tjetrin, si të tipit: “Shpirti i im kërkonte nji shteg me depërtue në zêmër të ndryme të tyne për me gjetun në tê at nye qênësuer qi, po u zgjidh (nëse zgjidhet), falë sekretin e bukurís (Vep. 2, Xh. D. S., f. 357).

6.5.2.7 Me marrëdhënie rrjedhimore Në frazat me fjali të varura rrjedhimore shprehen marrëdhëniet shkak – rrjedhim. Në

pjesën kryesore përmbahet shkaku, kurse në të nënrenditurën rrjedhimi a pasoja e këtij shkaku.470

Është e nevojshme të nxjerrim në dukje, që në asnjë prej rasteve të këtyre marrëdhënieve, lidhjet nuk bëhen me lidhëzën saqë. Po ashtu, një shfaqje në dukje të vogël kanë edhe lidhëzat e tjera me funksion rrjedhimor sa dhe që. “Periudhat rrjedhimore korrelative janë janë ato periudha rrjedhimore ku lidhëzës i përgjigjet në sifjalinë kryesore një fjalë emërtuese korrelative (e bashkëlidhur); lidhja midis sifjalive është e ngushtë”471, si në rastin:

Ndjen t'i fërfëllojnë përreth shpirtnat e Stërgjyshënve që aq fort e kanë dëshirue këtë

kthim gjatë mërgimit shekullor, sa tash thërrasin në të e me të; derdhin nëpërmjet syve të tij lotë mallëngjimi, e po me buzët e tij këndojnë nji himn të naltë përshëndetës.

(Vep. 5, S.H.P.P.K., f. 165) Në krijimtarinë në prozë të shkrimtarit, periudhat rrjedhimore korrelative dominojnë

ato rrjedhimore jokorrelative. Këto periudha lidhen me pjesën kryesore më së shumti me lokucionet lidhëzore: kështu që, aq sa, te shkrimet publicistike, Vepra 4, ndërsa në prozë nuk evidentohet asnjë rast i përdorimit të tyre, përpos rasteve të mëposhtëm, të marrë nga vepra në fjalë:

Ngjarjet e trishtueshme shoqnore e politike,//që i ranë gjatë shekujve popullit shqiptar,// nuk e lejuen// që të ruente dokumenta të shkruem të së kaluemes së vet, //kështu që shumë vise të historisë së tij, edhe jo shumë të largët, janë endè sot të errta.

(Vep. 4, V.RR.K.H.P.SH., f. 78)

470 Dhima, Thoma. Gjuha shqipe – Sintaksa, Gjirokastër, 2008, f. 194. 471 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, f. 402 – 403. Më tej autori saktëson: “Nga ana semantike periudhat e këtij tipi karakterizohen nga fakti se sifjalia kryesore përmban një shkak intensiv. Shkaku intensiv realizohet nëpërmjet përbërësve të thjeshtë të zgjeruar, që dëftojnë sasi të madhe sendesh, rrethanash a cilësish, si: korrelat + emër (aq nxënës, aq trimëri), korrelat + mbiemër (aq i madh, aq trim); korrelat + ndajfolje (aq shumë, aq larg); korrelat + folje (aq u lodh, aq punon).”

141

I paditun me shkrim prej disa spiunëve të poshtëm vendas, nji gjykatës arbëresh, admirues i Milosaut, prishi dokumentin //që e merrte në qafë, // kështu që De Rada kthei i lire në shtëpi të vet. (Vep. 4, J.R., f. 137)

Shkroi shumë himne fetare,// disa prej të cilave shumë të çmueme për vrullin lirik,// aq sa ende përdoren ndër komunitetet fetare të ritit bizantin. (Vep. 5, E.H.L.SH., f. 148)

Marrëdhëniet rrjedhimore shprehen edhe me paskajoren gege. Evidentohen një mori

rastesh në prozën e Ernest Koliqit, në të cilat këto marrëdhënie janë të pranishme, zakonisht sindete, korrelative apo jokerralive; por edhe asindete, ndërtime pa fjalë korrelative .

Në shembullin që do të marrim për shqyrtim do të shohim se si paskajorja gege shoqërohet me lidhëzën n/r “sa” për të na dhënë kuptimin e rrjedhimit. Sjellim në vëmendje faktin që ndërtimet rrjedhimore me paskajore shprehin marrëdhënie midis një shkaku të përfaqësuar në pjesën kryesore si një sasi, shkallë, masë, intensitet i madh a si një cilësi a tipar dhe pasojës a rrjedhimit të shprehur me paskajore, ose marrëdhënie në mes një fakti a një ngjarjeje të shprehur nga tërë pjesa drejtuese dhe përfundimit, rezultatit të tij të shprehur nga paskajorja në funksion rrjedhimor.472

472ASHRPSSH, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, III, Sintaksa e periudhës 2,Tiranë, 1976, f.72.

142

6.5.2.8 Me marrëdhënie mënyrore Periudhë nënrenditëse me sifjali mënyrore quhet ajo periudhë në të cilën shprehen

marrëdhënie mënyrore midis sifjalisë kryesore e sifjalisë së varur.473 Këto marrëdhënie, si te poezia, zakonisht ndërtohen me formën e pashtjelluar përcjellore gege “tue”, por edhe me lidhëzat tipike mënyrore, si: si, sikur, si etj. Këto njësi kallëzuesore vijnë të ndërthurura edhe me njësi të tjera, kryesisht përcaktore:

Shëndronte hapat me droje, si ai vjedhsi // qi i avitet// tue u matë teshës lakmue kah mot. (Vep. 2, K.P.M., f. 245)

Në këtë ndërtim, formën tue u matë do ta marrim me vlerë kallëzuesie. Këtë formë M. Çeliku e quan përcjellore pohore të mënyrës. Sipas tij, përcjellorja e mënyrës varet nga një rreth i madh foljesh: ato mund të emërtojnë lëvizje, mund të tregojnë gjendje, ndryshime në gjendjen e subjektit, veprimtari, ndjenjë, etj.474 Sipas konstatimit të të njëjtit autor, përcjellorja e mënyrës gjendet zakonisht: a) pas foljes drejtuese, në fund të fjalisë; b) më rrallë në krye të fjalisë dhe c) në mes të saj.475

Në shembullin tjetër, sifjalia mënyrore gjendet në mes të sifjalisë drejtuese: Shikojshem, //si tue pritë nji përgjegje,// landët e rralla n’oborr, faqen e shtëpís përtej

pullazeve t’ulta andaj murit, kumbonaren e hjedhët. (Vep. 2, Xhds, f.358)

Në ndërtimin e mëposhtëm, do të shohim realizimin e këtyre marrëdhënieve me anë

të lidhëzës mënyre si: Bjeshkët mâ të harrueme t’atdheut, viset mâ t’largta të botës i pásh qartas,// si t’ishin

të përfshíme mbrenda dritës së syve të ballit, //si shifshem mandin e pusin n’oborr, kumbonaren mbasavullís. (Vep. 2, Xhds, f. 358)

473 Çeliku, Mehmet. Sintaksa e gjuhës shqipe – përbërësit sintaksorë, Tiranë, 2012, f.391. 474 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010, f. 143. 475 Po ai, po aty, f. 145.

143

6.5.2.9 Me marrëdhënie krahasore Lidhjet në këto periudha në prozën e Ernest Koliqit bëhen me anë të lidhëzave: sesa,

sikurse, siç, me një përdorim më të shpeshtë, kurse lidhëza sa gjen një përdorim më të kufizuar. Po ashtu, në këto lloje marrëdhëniesh gjendet gjithmonë edhe një përdorim më i rrallë i lokuconeve lidhëzore: në asnjë rast nuk evidentohen lidhje të bëra me lokucionin lidhëzor nga sa, për shembull; kurse lokucionet: ashtu si, ashtu siç, ashtu sikurse dalin në këto lloje marrëdhëniesh, por jo rëndomë.

Ka edhe disa raste të tjera të shprehjeve të marrëdhënieve krahasore, të cilat ne po i sjellim si më poshtë:

Sigurisht, në periudhën e qëndrimit të parë në Shkodër, ai do të ketë qenë vu në siklet përpara këtyne dyerve të mbylluna fort, n'ato shtëpí //prej t'cilave vetëm dritaret e fortifikueme vështronin nga rruga,// përballë atyne njerzve të sjellshëm e madje ceremoníalë, por të rezervuem e me pamje të mezidallueshme mosbesimi// që s'i lejonte me u folë as edhe nji fjalë ma tepër// sesa përmbante fjalori i tyne ngushtësisht konvencional. (Vep. 6, NJ.V., f. 623)

U mësova, në valë t'atyne kângve, t'a shikoj botën me sy lakmues jo për me nxjerrë

nga sendet e saja fryte landore, sikurse ish udha, por bukurín, shijimi i së cilës të bân fatamjerë.

(Vep. 1, GJ.S., f. 55)

144

Fazat e ndryshme, plot gjallní e dramacitet të këtij vegimi, ndryhen në suazen e ngushtë të tingllimit, hartim poetik ndër mâ të vishtirët perbâ, siç dihet, nga 14 njimbëdhetërroksha.

Vep. 5, N.M., f. 34 Ashtu si njerzít edhe fiset e kombet paraqiten me veçorí// qi mund të gjasojnë

ndermjet vetít// por s’ janë kurr të njâjta. (Vep. 6, X.SH., f. 14)

Nuk janë të rralla edhe rastet e shfaqjes së periudhës krahasore të ndryshimit përpjesëtimor476 të ndërtuara nga sa + ndajfolja ambiemri në shkallën krahasore në fjalinë e varur, kurse te ajo kryesore me ndajfoljen aq + ndajfoljen a mbiemrin në shkallën krahasore:

Lypsi// sa ma fort qi i flitte poeti// aq ma fort vinte tue u vra në fytyrë// e në fund i a

priti me shum idhnim në za. (Vep. 1, 147) Fraza e mëposhtme është një frazë krahasore – mënyrore, me paraqitjen skematike

sa më poshtë: Ashtu sikurse, shikuesit të ngutshëm, vetë raca shqiptare i del me pamjen e nji

grumbulli të pakuptueshëm e të çuditshëm besimesh fetare, dokesh e zakonesh në kundërshtim njena me tjetrën,// po ashtu edhe historia e letërsisë së saj shfaqet e palidhun, e pështjellueme, pa nji vijë zhvillimi logjike, e sundueme prej forcash qendërikëse. (Vep. 4, RR.R,L.SH., f. 304)

Vlen të theksohet se nëse në prozë kemi hasur një përdorim të kufizuar të këtyre lokucioneve lidhëzore, ndërkohë qe te poezia nuk ndërtohen në asnjë rast këto lidhje të marrëdhënieve krahasore me lokucionet: ashtu si, ashtu sikurse, ashtu siç, nga sa etj.

476 Çeliku, Mehmet. Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010,f. 397

145

PËRFUNDIME

I. Njohja dhe studimi i thelluar me gjuhën e veprës letrare të Ernest Koliqi përbën një

studim të parë të këtyre përmasave në traditën tonë gjuhësore. Koha ka treguar që studimet e gjuhëve të autorëve, konkretisht disertacionet doktorale kanë shërbyer si gur themeli, për të kthyer vëmendjen nga kontibuesit e vërtetë të gjuhës, qoftë në vjet të hershëm e qoftë ata aktualë. Me këtë studim, nuk mendojmë se kemi realizuar gjithçka do të donim të arrinim, por kemi hedhur baza të mira për studime të mëvonshme krahasuese mes këtij shkrimtari dhe të tjerëve ose pse jo, për t’u thelluar edhe më tej në studimin, që të shpëmë më përpara ato çështje që arritëm t’i realizonim kënaqshëm apo mirë.

Të mëtosh në gjuhën e një shkrimtari nuk është fortë e lehtë, ndonëse në pamje të parë mund të duket e tillë. Kush është marrë me hulumtime të gjuhës së shkrimtarëve e di sa përgjegjësi ke, sikur edhe një përfundim të vetëm të arrish. Kështu që, për përmbushjen e misionit tonë, ne verejtëm me radhë çdo studim mbi gjuhët e shkrimtarëve të bërë nga studiues që e vazhdojnë veprimtarinë e tyre artistike apo jo. Morëm në shqyrtim veprat studimore: “Gjuha e Jakov Xoxës - veçori leksiko-semantike dhe stilistike” të doktoreshë Shefkije Islamajt; “Gjuha e Nolit në veprat e tij origjinale” të prof. Fatmir Agalliut; “Gjergj Fishta - Gjuha dhe stili” (V. I dhe II) Shefkije Islamaj, dhe disertacionin me temë: “Gjuha e Musine Kokalarit në veprat e saj origjinale” dr. M. Zekaj. Vërejtja e këtyre studimeve na ndihmoi të përvijonim më mirë objektin e punës sonë.

Gjuha e E. Koliqit shquhet për një nivel të arrirë sintaksor, me sifjali të të gjitha llojeve, të bashkimeve sa më të larmishme me parataksë dhe hipotaksë. Sintaksa në frazat e tij dëshmon për origjinalitet dhe seriozitet të mënyrës se si i drejtohej lexuesit. Nuk ka përshkrime të gjata e të lodhshme nga ana sintaksore, por përshkrime që rrjedhin me një sintaksë të pastër e frazë inetresante.

Pra, niveli ku ne mëtojmë të arrijmë në përfundim të studimit tonë është që kjo sintaksë e pasur, e një niveli të lartë ligjërimor, ka shërbyer dhe shërben si burim i themeltar, një pasuri e pashtershme për pasurimin e gjuhës shqipe, me struktura e fraza të një niveli të lartë sintaksor.

Opusi i tij letrar është mjaft i gjerë, duke përfshirë poezi, roman, ese, përkthime, shkrime publicitike dhe dramaturgji. E gjithë kjo krijimtari u bë pjesë e studimit tonë në dy mënyra. Së pari, u hetua deri në inde krijimtaria letrare e tij; Së dyti, shqyrtuam edhe gjithë pjesën e mbetur të krijimtarisë, në mënyrë që të mund të zhbironim më tej gjuhën e autorit tonë.

II. Më poshtë, po sjellim përfundimet e këtij studimi, dhënë sipas niveleve kryesore të studiuara:

1. Në rrafshin fonetik vërejmë: - një përdorim të vazhdueshëm të zanoreve hundore të mbarë gegërishtes, si në rastet:

prîsi, ûnat, t’vrânta etj.; - mungesën e zanores -ë në fund të fjalëve, të pashprehur apostrofikisht: trût,at (at

djalë) - rënien e zanores -ë në trup të fjalës: gzimet, pralla, rrzuemin etj., p.sh.: Bylbyla të

plepishtit, at natë s’keni këndue e qá vetëm gzimet e hallet t’ueja (…);

146

- mungesën e rotacizmit: dashuní, gjarpni, i çmêndun, ndërhyni etj., p.sh.: Anmiku i përhershëm i Shqipnís, tekembrâmja i doli në skâj të qellimit m’e shtrue kombin e vogël (…);

- shfaqjen e dukurisë së epitezës: a) me shtimin e fonemës -t në fund të fjalëve: dheut ( bukurít e atij dheut), Shêjzavet (për t’i a shtue Shêjzavet çmimin); b) me shtimin e fonemës -n në fund të fjalëve, që kryesisht janë folje të zgjedhimit të tretë ose folje të parregullta: din (di); c) shtimin e zanores -ë në fund të foljeve, kryesisht të zgjedhimit të dytë: heshtë (mali heshtë), veshë (folje), Savarelli përdorë fjalë të veçanta (…); d) shtimin e bashkëtingëllores -j në fund të foljeve, si p.sh.: dij;

- shfaqjen e dukurisë fonetike të epentezës (shtimi i një tingulli në trup të fjalës) : a) shtimin e bashkëtingëllores -d, p.sh.: …ndër manda, … prendvera zgjohet …b) me shtimin e bashkëtingëllores - j: flêjn, t’mija, thojshin etj. Në thellsí të pandërgjegjes, aty ku flêjnë prirjet e rrezikshme dhe mêndimet e përzânuna prej arsyes…, nji ditë, pak para mjesdite…c) me shtimin e zanores -a në mes të një fjale zakonisht njërrokëshe dhe që mbaron me -e: ngae, lae, pae, dhae, …Paj, un s’kam ngae m’u habitë …d) me shtimin e bashkëtingëllores -b: …litarin, tu’ u përdredh’ nga e mbajta e e djathta;

- shfaqjen e dukurisë së metafonisë, me ndërrimin e zanores a në e: prendvera etj.; - ndërrimin e zanores ë me zanoren e: deshron, kerkojn’, zûne, rrembyene, t’tinglloje,

merzitë, u zhgulen, ndermjet, shetitte etj. Leci, tue u merzitë në heshtje, pritte çasin… ; - përdorimin e grupeve të zanoreve –ue, –ie, –ye në shumicën e rasteve të plota:

kryen, ruente, i ushqyem, kërcnueshëm etj. P.sh.: Jani u nxé; - përdorimin e grupeve nd, ng, ngj në trajtë kryesisht të parrëgjuar, si p.sh.: ndëgjoi. - shfaqjen e dukurisë së aferezës: a) me rënien e bashkëtingëllores -j, si p.sh.: m’ep;

i ep etj.b) me rënien e bashkëtingëllores nj te numërori një > ‘i, …t’qindis’i vajz’ nên nji bajam e lulet

- zëvendësimin e fonemës r me rr në emrat e trajtës së shquar, kryesisht në pozicion fundor, si: tmer, prall etj., p.sh.:

- ndryshimin fonetik nj>j: ndo’j (ndonjë), ndêjë (ndenji) etj., p.sh.: … kishin ndéjë të varuna tu dera e kishës, e kaluan teposhtë kah logu i shêjit;

- përdorimin e zanores i në vend të zanores ë: nji (një):…të damun nja nji metër njâni prej tjetrit;

- përdorimin e bashkëtingëllores v në vend të zanore y: due me pvetë; pveti etj… tash Mysterin due me pvetë;

- shfaqjen e dukurisë fonetike të shkrirjes (krasis): Nji gjâ mund ta tham: jemi komb i pafat;

- përdorimin e grupit ue në vend të zanores o. … i a suell faqet tue i hjedhë nji sy; - zëvendësimin e fonemës h me fonemën f në të gjitha fjalëformat e së njëjtës fjale:

Venedikun do t’a njifni mirë; - shurdhimin e grupit të zëshëm zb në shp në fillim të fjalëve: do t’a shprazi thesin

para teje. - zëshmimin e grupit të shurdhët shk në zhg në fillim të fjalëve: … me nisjen t’ande

krejt u zhgulen andjet; - shfaqjen e dukurisë së buzorëzimit të zanores i me: … ata do t’i muejnë bylbylat me

âmbëlsí të dashunís së tyne; - përdorimin e dy apostrofëve njëri pas tjetrit, si pasojë e rënies së dy ë-ve, po njëra

pas tjetrës: n’at’emën, m’kan’, s’m’joshin etj; - zëvendësimin e grupit -ndsh në frazeologjinë veriore me bashkëtingëlloren -ç: kanë

dalë mêç.

147

- dyfishimin e bashkëtingëlloreve për të shprehur gjatësinë: pritte; i qitte shkumë goja; shetitte nëpër odë…, t’ndritte e tretun n’nji ândërr; s’t’a njofta bukurín qi kputte shpirtin, rrëshqitte anda

- përdorimin e grupit ni në vend të bashkëtingëllores nj-: …t’a gjêj un nierin; - shfaqjen e dukurisë së protezës, me shtimin e bashkëtingëllores -h para foljeve që

fillojnë me zanore: hiku; - shkurtimin e përcjellores dhe pjesores gege apostrofikisht, kryesisht në poezi, e

diktuar prej ligjeve të saj: struk’ n’folén e maleve; - përdorimin e grupit kj në vend të bashkëtingëllores q: skjep, … ti mos kjâj, moj

zêmer; - mungesën e fonemës u në trup të fjalëve që zakonisht janë forma të pashtjelluara të

pjesores: … po a s’e shef se na ka mblue marrja e turpi? - përdorimin e shpeshtë të bashkëtingëllores g në vend të k-së: …tashti ângthi u

zhdavarit... - përdorimin e bashkëtingëllores v në vend të zanores u: m’zbvlojshin mysteret; - përdorimin e bashkëtingëllores gj në vënd të bashkëtingëllores xh: …shesin shtëpín

e vjetër me lâ borgjet e shumta dhe nga Durrësi shkojnë e ngulin banesën në Tiranë; - përdorimin e bashkëtingëllores g në vend të bashkëtingëllores k: piguluem; - përdorimin e bashkëtingëllores n në vend të j: …un s’kam ça të nap; - përdorimin e bashkëtingëllores së shurdhët p në vend të grupit mb: …un e pështolla

t’emen kadalë.

2. Në rrafshin e drejtshkrimit vërejmë: - përdorimin dendur të fjalëve me hundorësi dhe pa hundorësi: andërr, por edhe ândërr; âsht, por edhe asht; új, por dhe ujë etj.; - shkrimin ndaras të kompozitave, si: dy fish; - ndarjen me apostrof të përemrave pronorë: s’eme, t’and; - shkrimin me -je të disa foljeve që kanë në trup të tyre grupin e zanoreve -ie: bjen; - shkrimin me nyjë të përemrave pronorë, p.sh.:t’tueja; i yt, e ime (rrnesa e ime)etj.; - ndarjen e trajtave të shkurtra të përemrave vetorë me apostrofë: m’a, t’a etj.; - shkrimin pa ë i përemrave dëftorë dhe atyre të pacaktuar: gjith, kët etj.; - shkrimin ndarazi të trajtës së shkurtër të bashkuar të përemrit vetor të vetës III; - shtimin e zanores e në fund të përemrave vetorë: tye etj.

3. Në rrafshin morfologjik. Ndër veçoritë më të përgjithshme që arritëm të evidentojmë në rrafshin morfologjik,

janë ato që lidhen me pjesët e ndryshueshme të ligjëratës. Në përfundim të këtij studimi, mund të themi se gjuha e E. Koliqit shquhet për përdorimin përgjithësisht korrekt të emrave dhe trajtave të shumësit të tyre.

Gjithashtu, gjatë studimit, kemi vënë re që herë pas here, ngatërrohet gjinia e emrave femërorë me ata mashkullorë. Kështu, në gjuhën e tij vërejmë: bajama t’lulzuem në vend të bajame t’lulzueme; ...përpiqet imtisht të hulumtoje dramin shpirtnuer: dramin në vend të dramën.

Në krijimtari, ndodh që të marrin prapashtesën –ë edhe emra të gjinisë mashkullore -ë: shpirtë. Te emrat e lëndëve autori ka të njëjtën formë si të asaj kur shqipja u standardizua. Kështu në gjuhën e tij hasim shkrimin drejt të emrave të lëndës: mjaltë, siç edhe më vonë u standardizua. Këtu shohim prirje të Koliqit për t’u afruar me variantin e toskërishtes, e cila shërbeu si bazë për standardizimin e gjuhës shqipe.

148

Rasa rrjedhore e emrave femërorë del me mbaresën –et dhe zakonisht shoqërohet edhe me parafjalën përkatese, p.sh.: delshin prej kishet.

Në organizimet strofike të vëllimit të tij poetik, edhe pse këto të fundit zënë vetëm 1/5 e krijimtarisë së tij, ne e dimë që veprimtaria e autori preferon t’i grumbullojë pranë e pranë: emrat, mbiemrat apo pjesoret brenda vargjeve fqinje: vul’ gjaku u vûna porosive t’tueja/ dathë ase mbathë e ngrân’pa ngrânë unë ngjitas/ t’mirën e t’keqen dàva me Mirditas/ vuejta me ta, dhe vdiqa kur erdh dita/ e Derën e Kanûnit s’t’a korita.

Duket qartë që kjo nuk është një zgjedhje e rastësishme, por një karakteristikë e qenësishme e stilit të E. Koliqit, sepse idenë e grumbullimit të pjesëve të ligjëratës në strofa të afërta autori e vijon edhe me mbiemrat e nyjshëm e të panyjshëm, duke i përdorur dendur dendur brenda një fjalie: ...të gjatë e të zhdërvjellët, çakçirët e bardhë me gajtana të zez e të shndritshëm, me rrypa fyshekësh të ngjeshur për bel, tue ecun të lehtë e të shpejtë mbi bar të butë, me armë në dorë, m’u dukshin çet herojsh e dalun prej ndonji poemi epik;

Sa i përket drejtshkrimit të mbiemrave të nyjshëm, është evidente, sidomos në pjesën poetike, që mbiemrat e nyjshëm dalin të realizuar edhe pa nyjë përpara, si p.sh.: tyftajën shijândëshme.

Nuk janë të rralla rastet, kur mbiemri në penën e E.Koliqit merr fuqi të mëdha shprehëse, duke ndryshuar pozicionin e zakonshëm e duke dalë përpara emrit. Si dukuri është mëse normale për çdo gjuhë, por kur analizojmë gjuhën e një shkrimtari dhe e gjejmë të pasqyruar shpesh këtë gjë, themi se ky mbiemër i emërzuar fiton vlera të larta shprehëse, si në rastet: e lashta Shqipe arbnore, e bardha dritë etj.

Rendi i zakonshëm i gjymtyrëve do të kërkonte që mbiemri të vinte pas emrit. Ky rend e thyen rregullin sintaksor në plot raste. Mbiemri koliqian, nuk ka përshtatjet e nevojshme në numër me emrin, sikurse duhet t’i kishte:...ku hiri i yt mâ i thellë e ka burimin.

Karakeristika të tjera të përgjithshme që vërejmë kanë lidhje me: - mungesën e trajtës së shkurtër të përemrit vetor të vetës së tretë “e”, si në rastin:

Âmbëlsin kërkueme ngjeti; - përdorimin e dy të ardhmeve kam me bá dhe do të báj: kam me ty m’u falë, kam me

i shfrye, kam me të sjellë, kam me ardhë; do të më kallzojshe, do të shkoj, do të kryhet, do të bâhet;

- përdorimin e tre tipave të paskajores me formë analitike me bâ, per me bâ dhe per të bâ: per me i krye, me banue në Neë York, per të mos vdekur;

- përdorimin e së pakryerës së dëftores në vetën e parë dhe të dytë që del me -sh: siellshe, mbajshem, bajshe, pijshem, hajshem, kurse në vetën e tretë me -t, si në rastet: ...bashkote në vetvete vetína të spikatuna kompozitori me zotsí të ndritëshme muzikologu, mbate etj.

- përdorimin e disa formave të moçme përemërore: ...kush më thirri po njashtu në nji mëngjes të humbun në gjiren e moteve të kalesës;... trimmja e njaj pjestarit të farefisit;... të cillët njaq i nderojnë trimin e vrâm sâ trimin vrastâr;

- përdorimin e mbaresës -sh tek emrat në rrjedhoren e pashquar në shumës: Atëherë m’a mbushte shpirtin me gëzim dhe hynte në rend të zâneve familjare, sot kumbon në kujtim si váj i këndirun foshnjesh të mbetuna pa mproje e shpresë;...me kaçiruba blerimesh etj.

- formën joveprore të mënyrës urdhërore që del me nj, jo me h: zgjonju; - përdorimin për rasën emërore të parafjalës ke, në vend të parafjalës te: ke foleja, ke

djepat etj.; - përdorimin e parafjalës tu për parafjalën te/tek: ...kishin ndêjë të varuna tu dera e

kishës;

149

- përdorimin më dendur për rasën emërore të parafjalës dialektore kah në vend të asaj nga: kah burri; kah logu i shêjit;

- mungesën e parafjalëve të rasës rrjedhore para formave të përemrit vetor, edhe kur kjo shprehje është e nevojshme: Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe?

4. Në rrafshin sintaksor vërejmë këto veçori: - grumbullimin e kallëzuesëve të përbërë foljorë në strofa të afërta, si në rastet e sjella

më poshtë: Due m’i a terun lott t’mjeruemit,/ n’shigjeta due me i gjuejt’ t’praksuemit/ n’shkam të Febos tue zân’ pritën; T’rrzuemin due t’a coj nga balta;/ due m’ungjit’ mbi maje t’nalta/ me shtegtar’ qi kerkojn’ Dritën…Kallëzuesit “due me terun”, “due me gjuajt’”, “duhet m’u ngjit” dhe “due të çoj” janë kallëzues foljorë të përbërë të ndërtuar përkatësisht tre të parët me foljen modale “dua”, që shpreh dëshirë veprimi + paskajoren gege të tipit me bâ; kurse i katërti (por i treti në vargje) përdor të njëjtën folje modale “dua” + folje në mënyrën lidhore;

- përdorimin e dyja paskajoreve gege (analitike): për me + pjesore gege dhe me + pjesore gege në funksione të ndryshme sintaksore: Prej Maranajt zbret nata (nga erdh dita)/ për me fik’ ngjyrat.; Do t’ikin shndeti e gjumi/ në qëndrofsh n’shpresën dërmuese/ me qên’ pran’ vash’s fluturuese/ ndër mija njerzsh mâ i lumi.

Në krijimtarinë poetike të Ernest Koliqit, ndryshe nga Gjergj Fishta, për të cilin Sh. Islamaj konstaton se “në poezinë e tij (të Gjergj Fishtës – A. B.) nuk kemi gjetur asnjë rast të përdorimit të paskajores për të bâ, në krijimtarinë e Ernest Koliqit, kemi vërejtur raste të ndërtimit të paskajores me “për të” (si në dialektin toskë dhe në gjuhën standarde shqipe) + paskajore gege, simbolikisht të shprehur: për të (toske) + pjesore (gege).

Sjellim në vëmendje që këtë lloj paskajoreje studiuesi M. Domi e quante paskajore dytësore.

Rastet e kësaj paskajoreje dytësore, siç e quante studiuesi Mahir Domi, janë mjaft të rralla në vepër, si shembulli i sjellë për shqyrtim: E né askush s’na e çmon mundimin,/ që përpiqna me gjith shpirtë/ për t’i a shtue Shêjzavet çmimin/ me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë!;

- grumbullimin e formave të pashtjelluara në fund të të gjitha vargjeve të një strofe: Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue…/ njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë.//Andrra âsht e âmbël, e s’deshroj m’u zgjue.;

- përdorimi i paskajores gege si pjesë e dytë e kallëzuesit foljor të përbërë, si: nise me qá; ...e qe se sýt me lot zûne me t’qeshë.;

- përdorimin e pjesores gege me funksione të ndryshme sintaksore: Kupa qiellore përkulej gëzueshëm mbi at skutë të blerë, tretë (duhej: të tretur) midis maleve; Pataloku para famullís u mbulue me grumbuj Malësorësh e Malësoresh, veshë me petka feste;

- përdorimin e ndajfoljes së mënyrës “pse” me funksion shkakor në vend të lidhëzës “sepse” në njësitë predikative shkakore:Ju falem,/o bajama t’lulzuem t’kolegjes s’eme,/pse ju kët fllad prej s’largu po ma çoni. // S’e qájm na Markun, le t’a qaj Shqipnija,/ pse rrezja e fundme ai kje qi lshoi lirija;

- formimin e kohës së ardhme me foljen kam e ndjekur nga një pjesore gege: kuj ka m’i a folun goja e pamësueme/ fjalët mâ t’para qi dhuron dashnija/ kur befas shpërthen n’shpírt me hov hyjnuer; por edhe me formantin “do të” (si në standard) + folje e dialektit geg si në rastin: Por nesër prap lahuta do t’tinglloje.

Është e rëndësishme të theksojmë që përveç këtyre dy të ardhmeve, autori përdor edhe të ardhmen vetëm me pjesëzën do, si në ligjërimin bisedor: N’at erë ujit e zallit/ qi sjell, shpirti pikllohet/ rae not para do kohet/ n’liqê, ktu sot n’lot mallit.

- Ernest Koliqi parapëlqen t’i grumbullojë sintagmat e të njëjtit lloji brenda së njëjtës strofë, si në rastin: Vrik prej maleve derdhet kah jallija/ nji kumt i zì dhe preket Shqipnija/

150

e veton qiellin me ndeshtrasha t’zeza,/ ngrehen n’prigjim dhe t’deknit ndër vorreza/ kah paq nuk po u kanë eshtnat n’nat’ të vorrit;/ hapet prej Veleçikutn’cep t’Tomorrit,/ kthen prej Tomorrit n’cep të Veleçikut,/ai kumt e loti rrjedh idhun qerpikut.

- ndërtime me rimarrjen e emrave për të treguar idenë e lëvizjes: prej Veleçikut n’cep t’Tomorrit dhe prej Tomorrit n’cep të Veleçikut; gjithashtu edhe foljet: hapet ↔ kthehen, kryejnë funksionin e kallëzuesit foljor të thjeshtë që jo rastësisht autori i ka renditur njëri pas tjetrit, në vargje fqinje, me qëllim që ta përforcojë më tej këtë lëvizje, procede që na duket tepër interesante;

- ndërtime me veprime pësore, të cilat në jo më pak raste përbëjnë një varg të tërë: mos u deshprò se shpesh n’vallen e motit/ u ngushtove u dermishe e u përlinde;

- ndërtimete tipit emër i përveçëm + përcaktor, njëlloj si te Gjergj Fishta, vetëm jo me të njëjtën denduri përdorimi: Marku i Kapidânit;

- vendosjen pranë e pranë të sintagmave me kuptim të plotë ose të pjesshëm antonimik: Gjithkund buzëqeshun plot kuptim m’u gjete,/ si burrnesh n’dit’ e bardha e t’zymta m’ndoqe;

- grumbullimin e emrave që i përkasin në shumicën e rasteve së njëjtës fushë tematike, së njëjtës gjini dhe shtrihen në vargjet e po së njëjtës strofë, si më poshtë: Hallvaxhì, ti hallvaxhija,/ ndalu pak aty ke dera:/ duem tërhan e gurabija,/ hallv’ të bardhë edhe sheqera.

Emrat: hallvaxhi, hallvaxhija, dera, tërhan, gurabija, hallv’ dhe sheqera janë të gjithë emra të gjinisë femërore, të përdorur në trajta të ndryshme: dy në trajtën e shquar (për shkak të ligjeve që i dikton autorit poezia, vargu dhe rima e saj), kurse të tjerët në trajtën e pashquar.

5. Në rrafshin leksikor vërejmë këto veçori të përgjithshme: -përdorimi i dendur i prejardhjeve emërore me parashtesa, formime të ndryshme nga

gjedhet: pamirënjohja e njerëzvet; autori përdor pamirënjohja në vend të mosmirënjohja; - përdorimin e parafrazimit në vend të një fjale për dhënien e një koncepti: mbetë në

vocërri i pa babë e i pa nânë (i pa babë e i pa nânë = jetim); - përdorimin e dendur të homonimeve, dallimin e të cilëve autori nuk ia lë kontekstit,

por e bën me anë të heksit, duke e vënë atë mbi njërën nga fjalët, p.sh., krhs. “se prap ké djelm si Marku i Kapidânit (Vep. 1, f. 267)” me “ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun” (Vep. 1, f. 265). Në rastin e pare kemi ke përdoret si folje, kurse në të dytin si parafjalë;

- përdorimi i fjalëve sinonimike, si në një nga shembujt e marrë për shqyrtim edhe më lart, të cilin po e risjellim edhe një herë në vëmendje: E né askush s’na e çmon mundimin,/ që përpiqna me gjith shpirtë/ për t’i a shtue Shêjzavet çmimin/ me nji shtyp t’pastër e t’dlirtë!

- vendosjen pranë e pranë të dy foljeve: mali lulzon e heshtë, kuqej e mekej etj. III. Në nivelin stilistik a.) Përftesa të pjesëve të ndryshueshme të ligjëratës: - Me emra: Në veprën letrare të E. Koliqit gjendet një përdorim korrekt i emrave të

dygjinishëm: agime, blerime; kurse për emrat që kanë dy trajta shumësi, edhe duke qëndruar në të njëjtën gjini (me prapashtesën -a), edhe duke ndryshuar gjininë (me prapashtesën -e), pa rrethime semantike – kushtëzime kuptimore për përdorimin në kontekst – autori përzgjedh shumësin pa ndërrimin e gjinisë, si në fjalinë ke djepat ku vjen fisi t’u përtrîmun.

151

Por ndodh që autori të përdorë edhe shumësin me prapashtesën -e, kur, në të vërtetë, në vend të saj, duhet të përdorte prapashtesën -a: T’rrëzuemin due ta çoj nga balta/ due m’u ngjit’ mbi maje t’nalta/ me shtegtar’ qi kërkojn’ Dritën... (Vep.1, L.M., f. 128)

Po ashtu, është rrëshqitje nga norma morfologjike shtimi i prapashtesës -ë të shumësit tek emrat e gjinisë mashkullore që në të dy variantet letrare mbarojnë me bashkëtingëllore, si shpirt që Koliqi e shkruan me ë: shpirtë etj.

Në krijimtarinë e autorit nuk janë gjithashtu të paktë edhe shumësat e parregullt, të formuar më së shumti me prapashtesën -a, çka tregon më së miri prirjen e shkrimtarit drejt kësaj mënyre të formimit të shumësit: bajamat (për bajame), rrugat (për rrugët)

Në këto organizime strofike vërejmë formimin e shumësit të një emri mashkullor (qiell) si të një emri femëror (me mbaresën – a ), duke përshtatur edhe mbiemrin e nyjshëm i vranët; qiell i vranët – qiej të vranët duhet të ishte forma korrekte, por autori zgjedh qiella t’vranta.

Pra, i ndikuar nga llogaria e vargut, autori zgjedh të rimojë qiella t’vranta me mengjeset e argjanta. Por nuk mund të përdorim të njëjtën mënyrë arsyetimi edhe për mungesën e femërorizueses -e te mbiemrat e nyjshëm, në numrin shumës, si në rastin: bajama t’ lulzuem, në vend të bajame t’lulzueme, sepse sikurse edhe më poshtë do të shohim, vargu nuk ia imponon një gjë të tillë:

Po të krahasosh Koliqin me Fishtën, për sa i përket përdorimit të formave të gjinore, dhanore rrjedhores me -et (mërzijet, qiellet, prendveret, në vend të -e të emrave femërorë (mërzije, qielle, prendvere), që është një tipar i së gegërishtes veriperëndimore që vërehet edhe në gjuhën e Fishtës, te Koliqi nuk shfaqet ky ndikim. Mund të pohojmë me bindje se te Koliqi nuk vërehet një larmi kaq e madhe fjalëformash; në këtë aspekt, ai tregohet më i kursyer se Fishta. Tek emrat me dy trajta shumësi, autori parapëlqen më shumë shumësin me prapashtesën -a: t'gishtave.

Ndryshimet morfostilistike te emrat e përdorur prej Ernest Koliqit mund t’i shohim si ndryshime në trajtë: autori përdor trajtën e shquar në vend të së pashquarës, me të vetmin qëllim stilistik: shtimin e vlerës emocionale të asaj që po kumton: …të një të riut shqiptar flakrue jashta atdheut nga pasojat e së dytës luftë botnore. Koliqi përdor për qëllime stilistike edhe numrin e emrit dhe rasën.

Ndryshimet në rasë do t’i shihnim si qasje mjaft interesante te fjalitë me rasë përjashtimore, si në fjalinë që po sjellim për shqyrtim këtu poshtë, ku autori përzgjedh të përdorë rasën kallëzore në vend të asaj emërore. Jetojshin bashkë tre poetën tue shëndrrue fjalë të rralla shoq me shoq.

Në veprën letrare të Koliqit, përdoret rasa rrjedhore me dhe pa parafjalë. Në rastin e fundit parapëlqen parafjalën prej. Këto ndërtime Koliqi i përdor dendur, madje edhe brenda të njëjtit pasazh, si më poshtë, ku fjala kishë del në dy forma: me -t, siç është tipike për shkodranishten, po edhe pa -t, si në mbarë shqipen: Bashkë me tingllat e qarta të saj, u shpërndan nëpër ledinë të gjelbër gjint qi delshin prej kishet; Granija delte prej kishe tue bâ kryq papushue e tue puthë medajat e rruzareve.

Në poezitë e Koliqit vërehet se në sintagmat emërore të tipit emër + emër në gjinore përdoret jo rrallë përmbysja e rendit të gjymtyrëve, duke nxjerrë përpara emrin në gjinore: Âmbëlsín kërkueme ngjeti/ porse e idhun duel përvoja:/nuk na u shue i kënaqjes eti,/ na u bâ shkrum zêmra dhe goja. Këtë përmbysje të rendit të gjymtyrëve autori e bën për qëllime stilistike, për ta vënë më shumë në dukje gjymtyrën e zhvendosur, po edhe me qëllim që të ruajë strukturën rimore të strofës, duke na dhënë me anë të kësaj procedeje strofën katërvargëshe me strukturë ABAB. Ai, gjithashtu, parapëlqen të përdorë perifrazën për të dhënë një koncept që mund të jepej me një fjalë të vetme dhe këtë e bën për të vënë në dukje shenja të qenësishme të objektit a frymorit që përshkruan, po edhe për të paraqitur në mënyrë të gjallë e më artistikisht objektin a frymorin. Kështu, në fjalinë

152

që po japim si shembull, fjalën “jetim” e perifrazon me “mbetë qyshë në vocrrí i pa babë e i pa nânë”: Jorgji Koja, bir i një tregtari durrsak, mbetë qyshë në vocrrí i pa babë e i pa nânë.

Një veçori tjetër e ligjërimit të Koliqit që vjen si ndikim i së folmes vendore, është përdorimi i emrave në gjinore pa nyjën e përparme. Kjo shkelje e rregullës nuk mund të shihet si rrëshqitje prej normave, sepse bëhet me vetëdije, pra është një përftesë stilistike. Zakonisht ai e përdor nyjën e përparme të kësaj rase, kështu që mospërdorimin e saj ose zëvendësimin e gjinores me rrjedhoren pa parafjalë mund ta shohim si një artific tjetër të autorit: ... dielli me rreze mbas shiut prillit veshë. Për efekt stilistik, autori shkruan me të madhe edhe emra të tjerë të përgjithshëm, si: Malësorësh e Malësoresh...

- Me mbiemra: Ndërsa format e mbiemrit nuk paraqesin interes, pasi kushtëzohen

nga kategoritë e emrit, topika ndaj emrit dhe semantika e mbiemrave janë ato që mund të shfrytëzohen për qëllime stilistike. Këto veti të mbiemrit i gjejmë të shfrytëzuara mjeshtërisht nga Koliqi. Madje, ai shfrytëzon edhe kategoritë gramatikore për të përftuar efekte stilistike. Kështu, kemi vërejtur se ai nuk e bën përshtatjen e plotë në gjini të mbiemrit me emrin që përcakton dhe këtë e bën vetëm për qëllime stilistike. Gjithashtu, mund të theksojmë që mbiemrit koliqian i shtohet mbaresa femërorizuese e gjinisë, në rastin e emrave të gjinisë femërore, por pa bërë dallim të qartë të mbiemrit të nyjshëm nga ai i panyjshëm. P.sh., gjejmë sintagma të tilla, si tyftajën shijândëshme, kujdese tjera etj., ku nuk përdoret nyja e përparme e mbiemrit.

Në poetikën e tij vërejmë edhe përdorimin pranë e pranë të dy mbiemrave, njërit të nyjshëm dhe të emërzuar dhe tjetrit të panyjshëm; njërit me rend të paravendosur dhe tjetrit me rend të prapavendosur.

Një tjetër veçori në këtë lëmë është edhe ajo e mospërshtatjes në gjini apo edhe rasë e mbiemrit me emrin kur përdoret rendi i anasjelltë i gjymtyrëve: ... ku hiri i yt mâ i hollë e ka burimin.

Në raste të tilla kur mbiemri del përpara emrit, kemi të bëjmë me emërzim kontekstual, që shfrytëzohet për të spikatur më shumë cilësinë e shprehur prej emrit të cilit i paraprin. Paravendosja e mbiemrit është një procede që Koliqi e përdor shpesh dendur në poezinë e tij. Pak më dendur hasim emërzimin e mbiemrave të nyjshëm, sesa atyre të panyjshëm, si rasti i kësaj sintagme nominale: e bardha dritë.

Mjaft të pëlqyera prej Koliqit janë sintagmat e formuara nga një emër në rrjedhore të pashquar dhe një mbiemër, si p.sh.: ...mbi sy t'rrembyem n'vegime/ humnerash dashunore .

Në poezinë e tij autori përdor edhe mbiemrat e tipit dashnuer, hyjnuer; pra, siç shihet, mbiemra që ndjekin pas zakonisht një emër në rasën kallëzore me parafjalë. Më dendur del parafjala me, si në shembujt: ...me gzim dashnuer;

Një tjetër karakteristikë shumë e rëndësishme për t’u vënë në dukje, sidomos në prozën e Koliqit është edhe grumbullimi për efekte stilistike i mbiemrave të nyjshëm e të panyjshëm brenda një fjalie, si në shembullin që vijon: Të gjatë e të zhdërvjellët, çakçirët e bardhë me gajtana të zez e të shndritshëm, me rrypa fyshekësh të ngjeshur për bel, tue ecun të lehtë e të shpejtë mbi bar të butë, me armë në dorë, m’u dukshin çet herojsh e dalun prej ndonji poemi epik.

Të shumtë janë edhe mbiemrat e përbërë me lidhje nënrenditëse, që janë jo të paktë në vepër, përgjithësisht të formuar nga një temë emërore dhe një temë mbiemërore, ku si element përcaktues shërben pjesa e parë, si p.sh.: vizllim-argjant. faqe-shegë, frym-ringjallse, flet-kalthèr, urim-plot, kuq-e-zi, premtim-plot, hije-let etj.

153

- Me folje: Folja është pjesa e ligjëratës më e pasur në kategori e trajta gramatikore, të cilat bëjnë të mundur shprehjen e ngjyrimeve kuptimore e të qëndrimeve emocionale të folësit. Në penën e Koliqit, jo vetëm format e përbashkëta në mbarë shqipen, po edhe trajtat dialektore dhe vetjake marrin vlera shprehëse stilistike. Autori i përdor ato si përftesa stilistike.

Brenda të njëjtave organizime strofike, autori mbledh pranë e pranë folje antonimike, forma foljore me kuptime të kundërta ose folje që shërbejnë për të ndërtuar antiteza me forcë të madhe shprehëse: vul’ gjaku u vûna porosive t’tueja:/ dathë ase mbathë e ngrân’pa ngrânë unë ngjitas/ t’mirën e t’keqen dàva me Mirditas/ vuejta me ta, dhe vdiqa kur erdh dita/ e Derën e Kanûnit s’t’a korita. Duke vërejtur këto antiteza, të bie në sy se autori për lidhjen e foljeve përdor lidhëzat bashkërenditëse: te dathë ase zdathë dhe vuejta me ta, dhe vdiqa; te ngrân’pa ngrânë kemi elipsën e lidhëzës, që autori e bjerr ndoshta për të mos e ngarkuar vargun me lidhëza.

Një procede tjetër e përdorur nga Koliqi për efekte stilistike është përdorimi i trajtave të një kohe ose mënyre me kuptimin e trajtave të një kohe ose mënyre tjetër. Kështu, në vargun e tretë të shembullit që po japim, ai përdor trajtat e vetës së dytë njëjës (tutesh) për vetën e tretë njëjës (tutet): Ia fale duert e pastra lakmís s’ime /si nji dhantí qi shpresa mâ krenare/ tutesh me m’a premtue.

Një veçori tjetër e ligjërimit të Koliqit është përdorimi i trajtës së pjesores në vend të mbiemrit prejpjesor, p.sh.: Kupa qiellore përkulej gëzueshëm mbi at skutë të blerë, tretë (duhej: të tretur) midis maleve; Pataloku para famullís u mbulue me grumbuj Malësorësh e Malësoresh, veshë me petka feste.

I japin një bukuri të rrallë vargut koliqian rimarrjet e koncepteve duke vendosur pranë e pranë foljen dhe emrin prejfoljor me rrënjë të njëjtë, si në shembullin: e tuturit me tuturim' dallndyshash/ e cërcerrit me tríll dalldues bylbylash/ n'kopshtije t'shpirtit t'onë.

Edhe ndajfolja mund të shfrytëzohet për qëllime stilistike, duke u shndërruar në element shprehës. Ernest Koliqi, ashtu si Gjergj Fishta, ka shtënë në përdorim një numër të madh ndajfoljesh dialektore e të moçme, duke e pasuruar gjuhën me fjalë të kësaj klase. Janë mjaft interesante tek ai ndërtimet e mbipërbëra ndajfoljore, të cilat më shpesh ndërtohen me bashkimin e një emri dhe të formës së pashtjelluar të pjesores: sý-ulun, dal-kadal' etj.

Nga të gjitha llojet e ndajfoljeve, ato të mënyrës renditen të parat te Koliqi: rrjeshta rrjeshta

Nuk mungojnë as ndajfoljet kohore. Kjo gjë ndodh më shpesh në poezinë e tij, si psh.: at-her'

b.) Përftesa nga pjesë të ndryshueshme të ligjëratës. Parafjalët. Si veçori më fort dialektore duhet theksuar se Koliqi përdor për rasën

emërore parafjalën ke: ke foleja, ke djepat etj. Për rasën emërore përdoret me dendur parafjala dialektore kah në vend të asaj nga: kah burri; kah logu i shêjit etj. Gjithashtu, haset edhe përdorimi i parafjalës tu për parafjalën te/tek: ...kishin ndêjë të varuna tu dera e kishës.

Lidhur me parafjalët, në poezinë e Koliqit vihet re edhe një dukuri tjetër: herë përdorimi i një parafjale kur ajo nuk është fare e nevojshme, herë mospërdorimi kur parafjala është e nevojshme. Kështu, në vargun e tretë parafjala për është e panevojshme: Ju shtegtar’, kushdo qofshi,/ qi kërkoni rrugat e botës, Plakut t’em m’i thoni,/ për n’m’a takofshi kund ndër dhéna t’hueja.

Ka raste kur parafjala prej mungon, edhe pse është e nevojshme: Po pse papritmas, Vangjo, meje u shkoqe?

154

Sigurisht, përdorimi pa nevojë i një parafjale ose mospërdorimi i parafjalës së nevojshme nuk duhen parë si gabime gramatikore, por si procede që autori e shfrytëzon për qëllime stilistike.

Ndajfoljet. Janë mjaft interesante tek ai ndërtimet e mbipërbëra ndajfoljore, të cilat më shpesh ndërtohen me bashkimin e një emri me formën e pashtjelluar të pjesores, p.sh.: sy – ulun.

IV. Sintaksa si fushë e pasur përftesash leksikore. Sintaksa poetike është një fushë mjaft e pasur me përftesa stilistike. Vëllimi poetik i

E. Koliqit përshin një sërë karakteristikash të sintaksës poetike, sipas përkufizimit të Lloshit për këtë sintaksë. Poezitë e tij ngërthejnë një harmoni tingëllore deri në muzikalitet, duke krijuar një tablo të larmishme me përsëritje. Brenda së njëtës poezi përsëritet për efekte stilistikore shtatë herë e njëjta fjalë. Po sjellim në këto përfundime, rastin e poezisë “Hallvaxhis”, brenda saj përsëritet shtatë herë fjala Hallvaxhì, tri herë fjala hallv’, dy herë fjala âmbëlsina, dy herë fjala lumnija, dy herë fjala gurabija, dy herë fjala sheqera; autori zgjedh këtë përftesë stilistike për të dhënë idenë e ëmbëlsisë që përfshihet edhe tek krijuesi i “lëndës së ngrënshme”, i cili të krijon idenë e një individi “të mirë”, të pëlqyeshëm edhe për shoqërinë.

Por, në vargjet e tij të rimuara, një peshë stilemore më vete mbajnë edhe fjalët rimema të klauzolave, të cilat qëndrojnë me një valencë të largët lidhjeje. Një peshë intonative kanë edhe sintagmat emërore në poetikë, që kanë rimë të brendshme.

Dy gjymtyrët kryesore të fjalive, kryefjala dhe kallëzuesi, në poetikën e Koliqit karakterizohen nga mungesa dhe tepria. Rastet e elipsës janë shumë të shpeshta në këtë poetikë. Ai rendit një sërë veprimesh që varen vetëm prej një kallëzuesi të thjeshtë apo të përbërë. Kjo elipsë shoqërohet shpesh me retiçencën, ndërprerjen e qëllimshme të ligjërimit, me të cilën shkrimtari do t’i lërë fushë fantazisë së lexuesit. Nga të dhënat sasiore që kemi arritur të evidentojmë, në të gjithë poetikën e tij kemi nxjerrë 200 raste të përdorimit të reticencës si përftesë stilistike, prej të cilave plot 50 përdoren në poemthin dramatik “Kushtrimi i Skanderbeut”.

Poetika e E.Koliqit shquhet edhe për shumë raste të shfaqjes së përsëritjes, ku nga dy përsëritjet, ajo e organizuara dhe ajo e grumbulluara, ka një denduri më të madhe përdorimi përsëritja e vijëzuar. Një formë tjetër e kësaj përsëritjeje që haset dendur, është edhe polisindeti, si në vargjet e mëposhtme: As qielli i prirun mbi blerime t’tueja, /as deti i yt ku Dielli bjen me fjetë/ s’ngushullojn’, sýt e mí/ qi kan’ pá tepër shumë prendvera t’hueja/ As ti, as ti me gjith kët bukurí...

Ndodh shpesh në këtë krijimtari që e njëjta fjalë të rimerret brenda të njëjtit varg, si në rastin: O val’ qi puthni Vlonën, val’ kângtar./ Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue…/ njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë.

Krijimtaria poetike është e mbingarkuar edhe me parantezë. Nga evidentimi që u kemi bërë rasteve të përdorimit të parantezës me kllapa janë shumë të pakta, në të gjithë përmbledhjen poetike dallohen 20 të tilla, kurse ato të shprehjes me vizë janë shumë më tepër: Mendova kot kúr erdha/ se n’kët kunorë ullinjsh, prân val’s s’kalterë, –/ ku shpalis Dielli shtroje drite, t’verdha, –/ do t’rrijsha i qet njiherë.

Rendi i zakonshëm i gjymtyrëve në gjuhën shqipe kërkon që kryefjala t’i prijë kallëzuesit, kallëzuesi t’i prijë kallëzuesorit, kundrinës dhe rrethanorit; ndajfolja të ndjekë foljen, mbiemri emrin; në rastin e kallëzuesit emëror këpuja “jam” t’i prijë gjymtyrës emërore, në rastin e kallëzuesit të përbërë ndihmësja t’i prijë pjesores e kështu me radhë.

Në këtë poetikë ndodh një përmbysje e rendit sintaksor. Këtë mund ta vërejmë edhe nga kjo skemë e vogël e nxjerr nga krijimtaria e tij:

155

Rend i zakonshëm Rend i anasjellë (përftesa stilistike)

nuset vijshin me mbush új vijshin nuset új me mbushë (f.119)

e mbrâmja ka m’u endun prap e lume e prap e lume mbrâmja ka m’u endun (f. 118)

ai piu me hurma t’gjatë Me hurma t’gjatë ai piu… ( f. 119)

jeta kish ndrrue ngjyrë e fille Ngjyrë e fille ndrrue kish jeta (f. 131)

do t’naltohet luta lirisht kah qielli Lirisht kah qielli do t’naltohet luta (f. 267)

nuk kushtonte shum pare Nuk kushtonte pare shum (f. 256)

Kallëzuesi emëror që përdoret në këtë krijimtari njeh disa veçori. Ai zakonisht

bashkërenditet me lidhëza bashkërenditëse shtuese, i përdorur në rend jo të zakonshëm sintaksor, ku këpuja “jam”, ndërfutet mes të dy gjymtyrëve emërore: Pa Tý t’mjerueme janë edhe të ngurta/ shtiqet qi për n’vorrez’ vetare ulen. Pjesa emërore e këtij kallëzuesi del si pjesë e parë, kurse këpuja e ndjek pas, si p.sh: e gaviç jam, jo jam gaviç.

Në organizimet strofike të poetikës së Koliqit nuk janë të rralla rastet kur kryefjala e fjalisë qëndron në fund të një vargu, kurse kallëzuesi në fund të vargut tjetër, duke prishur kështu edhe rendin e zakonshëm, me rrethanorë në mes, si në rastet: Lâmtumir’! Kaloi prendvera, /muer me vete kâng e fletë; /u thá kopshti e gjethlat era /përtej prrojeve i ka tretë.

Pra, rendi sintaksor i përbërësve, njeh forma të larmishme ndërtimore. V. Leksiku si mjet shprehës në shkrimtarinë e E.Koliqit. Leksikun e veprave letrare të Ernest Kolqit e kemi studiuar të shtresëzuar. Për gjuhën

e këtij autori, jemi përpjekur të japim edhe një fjalorth të vogël me fjalë që nuk gjenden në fjalorët e kohës. Pas sdudimit arrijmë në përfundimet se në këtë leksik ka shumë fjalë të burimit grek, latin e roman dhe oriental. Kështu, në përfundim themi se:

- Nga fjalët e burimit grek, mbizotërojnë ato, që i përkasin më shumë botës shtëpiake, kopshtarisë dhe jetës shoqërore, më pak fushës së bimësisë. Kemi evidentuar me shembuj të vjelë nga krijimtaria e Koliqit mbi 10 raste të

përdorimit të këtyre fjalëve. Shpjegimi është dhënë sipas fjalorëve “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980). Për identifikimin e burimeve të tyre jemi mbështetur në “Fjalorin etimologjik të gjuhës shqipe” (2017) të Kolec Topallit si dhe në “Fjalor i fjalëve të huaja” të Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe në “Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe” të M. Ndrecës.

- Nga fjalët e burimit latin e roman Koliqi ka shumë në krijimtarinë e tij. Identifikimi i tyre është bërë sipas renditjes së fjalëve në programin e konkordancave,

kurse shpjegimi i tyre është dhënë sipas strukturës kuptimore të fjalorëve përkatës. Fjalët janë ilustruar edhe me pasazhe të shkëputura nga veprat e vjela. Kemi identifikuar rreth 20 fjalë të këtij burimi.

Duhet të theksojmë se fjalë të burimit latin e roman ka më shumë në vepër. Ne kemi identifikuar vetëm ato që janë tipike për autorin dhe përbëjnë veçori të gjuhës së tij.

156

Megjithëse me kulturë perëndimore, Koliqi përdor pak latinizma e romanizma nga ato që nuk i ka shqipja.

- Për fjalët e burimit oriental kemi paraqitur një fjalorth të vogël të orientalizmave, duke i shpjeguar sipas Fjalorit të gjuhës shqipe 1954 dhe fjalorit të Tahir Dizdarit

Orientalizmat në gjuhën shqipe. Korpusi i fjalëve të përzgjedhura është rreth 30 fjalë. Ka ndër to fjalë që janë bërë

pjesë e fondit themelor të leksikut të shqipes (pjesa dërmuese e tyre), por edhe një pjesë që janë tipike për mjedisin në të cilin u edukua e jetoi shkrimtari ynë.

Kemi evidentuar në këtë krijimtari edhe pak fjalëve me burim sllav, kryesisht emra që lidhen me fushën e zejtarisë, bujqësisë, blegtorisë, por edhe me organizimin shoqëror.

Në veprën e autorit kemi gjetur shumë pak sllavizma që vijnë si rrjedhim i kontakteve me gjuhët sllave i të folmeve shqipe të trevave veriore, vende ku ai për kohë të caktuara të jetës së tij jetoi e realizoi veprimtarinë e tij letraro-artistike. Ky fjalorth nuk e kalon korpusin prej 20 fjalësh.

- Kemi evidentuar edhe shumë fjalë të leksikut dialektor. Në fjalorthin e përgatitur për

këtë hulli kemi përfshirë 25 fjalë. Një ndihmë të madhe në identifikimin e burimit të tyre na kanë dhënë edhe “Fjalori etimologjik” i Kolec Topallit (2017) dhe “Fjalori i gjuhës shqipe” (1980).

Vepra letrare e E.Koliqit shquhet për një gjuhë të pasur, me frazeologjizma të të

gjitha llojeve, pavarësisht cilësimit që i bën autori Xh. Lloshit, si një nga autorët që iu largua folklorizmit frazeologjik për t’iu përshtatur stilit, tematikës së re e shijes së re, duke bërë që kështu të ngadhënjejë epiteti.

Në studimin tonë i kemi klasifikuar njësitë frazeologjike sipas vlerës leksiko-gramatikore dhe sipas fjalës bosht. Këto njësitë frazeologjike sipas vlerës leksiko-gramatikore në gjuhën e E. Koliqit i kemi identifikuar si më poshtë:

- Emërore. Veç nji gjâ, për me folë kah del shpirti, na vret në shkrime të tyne: gjuha mushke qi ata përdorin; …nuk zbritte ai zâ prej rrathve të qiellit ku Byku i Kumbarës shkëlqente bardhulluer në gjasë të nji udhe misterjoze shtrue me pluhun margaritarësh;

- Mbiemërore. Këto janë njësi frazeologjike më të shumta, që ndërtohen kryesisht nga bashkimi i dy gjymtyrëve emërore E + E:… bâhem prralla e gazi i dheut; nga një emër dhe një mbiemër (E+M): qênkam njeri i dobët; njësi që paraprihen nga lidhëza n/r mënyrore “si”: u enda si nji bishë; që paraprihen nga parafjala e rasës E4 “me”: …tue ndëgjue me buzë në gaz; njësi të ndërtuara nga dy gjymtyrë foljore F + F: shkel e shkò; njësi frazeologjike mbiemërore me strukturë fjalie: hangne bukën e përmbysne kupën.

Në të gjithë gjuhën e veprave të E.Koliqit nuk kemi evidentuar asnjë njësi frazeologjike të ardhura prej tipit foljor, me gjymtyrë të parë një mbiemër të tipit prejpjesor, si shembulli “i rrahur me vaj e me uthull”.

- Foljore. Janë njësi të shumta në këtë krijimtari, që zakonisht formohen nga bashkimi: i një foljeje kalimtare dhe një emri: … i a hynte punës; foljeje kalimtare dhe një ndajfoljeje: …t'a tjerrin imët; foljeje jokalimtare dhe një ndajfoljeje:.. ngeli aty në vend kaq i hutum; foljeje jokalimtare dhe një emri: … gjithëkúj i hyn në zêmër; foljeje vetvetore dhe një emri/grupi emëror:… i humbi fija e mendimeve;

- Ndajfoljore. Këto njësi i gjejmë të ndërtuara: me përsëritjen e së njëjtës fjale: … kuptoi aty për aty; me dy fjalë që kanë lidhje sinonimie ose antonimie ndërmjet tyre:..tue dhanë mbarë e mbrapësht gjikime johenike; me paraprirjen e lidhëzës “si”: I a ka anda të losi me mashkull si mica me miun; me paraprirjen e lidhëzës “sa”: ... m'u dukë sa për faqe kombë; me paraprirjen e një parafjale, zakonisht parafjalës me: …me mish e me shpírt i u kushtuen.

157

Klasifikimin e njësive frazeologjike sipas fjalës bosht e kemi bërë duke marrë për bazë fjalët bosht që dalin më shpesh, si, p.sh.: buzë: shtrembënojnë buzët, me buzë në gaz; gojë: të marrin nëpër gojë, çeli gojën e ambël; mendje: tërhoq vêmendjen, mbas mendjes s'eme; kokë: lânë kokën në të tilla çâshtje, pa nxjerr kokë akoma; dyshim: e shtînte në dyshim, mos me të lânë në dyshim; gisht: numurohen me gishtat e njenes dorë, t'a vêmë gishtin tâshti në thalb të çâshtjes; mish: me mish e me shpírt i u kushtuen rilindjes politike; zemër: romakët e kishin fort për zemër, me folë me zemër; flakë: zêmbrat e t'gjallvet ndezin flakë p’r Atdhé; diell: s'ka ardhë ditën për diell; bisht:… më ká xânë rrota bishtin etj.

Në analizën tonë studimore kemi arritur të nxjerrim fjalët me frekuencën më të lartë

të përdorimit. Nga këto, kemi arritur në përfundimet se: - Nga emrat më të përdorur me 700 paraqitje, 11 janë emra të gjinisë fëmërore dhe 9

të gjinisë mashkullore; po ashtu shihet që emrat abstraktë gjejnë më tëpër përdorim se emrat konketë. Emri i përveçëm Jorgji, që është personazhi qendror i pjesë “Shija e bukes mbrume” gjen 755 përdorime. Emri me denduri me të lartë paraqitet emri jetë me 2017 paraqitje. Ky emër ndiqet pas për nga denduria nga shpirt me 1875 paraqitje dhe fjalë me 1499 paraqitje.

- Foljet renditen të dyta nga denduria e përdorimit. Folja me më shumë shfaqje është folja marr me 1831 përdorime, di me 1828 përdorime, dal me 1590 përdorime, them me 1539 përdorime.

Nga foljet modale me denduri më të lartë paraqitet do me 2440 përdorime, mund me 946 përdorime, duhet me 830 përdorime. Për sa i përket formave të pashtjelluara kryeson përcjellorja me pjesëzën tue të gegërishtes veriore, e cila shqaqet me 6.098 paraqitje, si edhe pjesëza pa e mohores me 2.788 paraqitje

Nuk kemi përfshirë në të dhënat statistikore foljet kam edhe jam, pasi siç dihet ato funksionojnë si folje me kuptim të plotë leksikor, por edhe si folje ndihmëse.

- Nga mbiemrat, vihet re që mbiemrat e nyjshëm parapëlqehen më shumë nga E. Koliqi. Kështu, nga 12 mbiemrat e paraqitur, 9 janë mbiemra të nyjshëm dhe 3 të panyjshëm. Mbiemri me denduri më të lartë është shqiptar me 2.599 paraqitje, përdorimi i të cilit lidhet me trajtimin e temës atdhetare.

- Përdorimi shumë i dendur i ndajfoljes është karakteristikë e qenësishme e gjuhës së E.Koliqit. Në të dhënat e nxjerra, evidentojmë se mbizotërojnë më shumë ndajfoljet e vendit, ndajfoljet e sasisë dhe ndajfolja e kohës sot me 1.113 paraqitje. Listën e kryeson ndajfolja mbi me 27.708 paraqitje, ndjekur nga ndër me 2.623 paraqitje dhe mbas me 1721 paraqitje.

Nga përemrat kryesojnë përemrat pronorë. Përemri i tij me 2.528 përdorime, ndjekur nga e saj me 1.749 përdorime dhe i tyne me 1.422 paraqitje. Përdorim të lartë shfaqin edhe përemrat vetvetorë: vet me 3.032 përdorime, vetvete me 705 përdorime, veten me 436 përdorime; nga vetorët kryeson vetori i vetës së tretë njëjës ajo me 2.481 paraqitje, i ndjekur nga unë me 1.216 paraqitje.

- Nga lidhëzat me denduri më të lartë të Koliqi janë që (qi) me 12.991 paraqitje (kjo shifër mund të jetë edhe më e madhe për shkak të homonimisë), se me 5.874 paraqitje, dhe me 5.274, edhe me 5.118 paraqitje, por me 4.617 paraqitje.

- Parafjala me dendurinë më të madhe është parafjala me me 28.397 paraqitje, e ndjekur nga në me 28.323 paraqitje, për me 9.664 paraqitje, prej me 4.998 paraqitje;

- Nga numërorët kryeson numërori nji me 15.699 paraqitje dhe dy me 1232 paraqitje. - Pjesëza me denduri më të lartë përdorimi paraqitet nuk me 4.693 shfaqje, po me

3.283 paraqitje, pa me 2.788 paraqitje.

158

Në hartimin e fjalorthit mbi gjuhën e autorit, kemi evidentuar rreth 120 fjalë të rralla që nuk gjenden në fjalorët e kohës. Në këto fjalë, vihet re një prirje e shkrimtarit për formimin e ndajfoljeve me prapashtesën –isht, me sa edhe vërehet, është një prirje që përfshin gjithë opusin letrar, autori ka krijuar fjalë ose i ka marrë nga autorë të tjerë (këtë nuk mund ta përcaktojmë me saktësi), si: vetëdijenisht, nervozisht, naltësisht, mirësisht, mburrësisht, mendjemadhësisht, mbrendësisht, mashkullisht, pazgjidhmensisht, pastërtisht, etj.; formimin e mbiemrave të panyjshëm me anë të prapashtesave – ak (e) (verdhak), - tar (e) (urimtare), -tor (e) (barrtore), - es(ë) (paduresë), - ist (fanolist), - or (ligjirator), -oz (harmonioz), -eshë (anmikneshë), - im (barnatim), - ues (çmues), - or (fillimor); parashtesa pa – (panjerëzisht) etj.

VI. Nga niveli sintaksor. A. Poezia. Nuk janë të shumta poezitë e Ernest Koliqit, por me një shtrirje kohore përgjatë gjithë

viteve të krijimtarisë së tij. Ajo që menjëherë ta tërheq vëmendjen në vargjet e tij poetike janë strukturat mjaft interesante, me rende të ndryshme përbërësish funksionalë, me thyerje të shpeshta sintaksore për shkak të dukurisë l’enjambement dhe me ndërthurje të bashkimeve me parataksë dhe hipotaksë.

Me prodhimin letrar që na la trashëgimi, poeti i bëri vend vetes në radhët e përfaqësuesëve më të shquar të kësaj periudhe letrare, duke ngritur në piedëstal vlerat e tij si krijues në prozë e poezi. Shkrimtaria e E. Koliqit dallohet si për treguesit artistikë-letrarë, ashtu edhe për ata gjuhësorë.

Në sintaksën e poetikës së Koliqit këto periudha dalin të të formuara prej dy, tri a më shumë njësish sintaksore të pavarura, të lidhura njëra me tjetrën zakonisht me lidhëza bashkërenditëse shtuese; ndër to, del pak më dendur lidhëza “e”, krahasuar me të tjerat e të njëjtit lloj, në shumicën e rasteve e përsëritur para secilës njësi sintaksore.

Por nuk janë të rralla edhe rastet, kur në fraza të tëra të ndërtimeve strofike, kjo lidhëz

ndërkëmbehet me mjete të tjera të lidhjes, me kuptim këpujor. Vërehen disa raste të tilla, ku përbërësit sintaksorë predikativë lidhen në të shumtën e herëve ndërmjet tyre nga intonacioni dhe lidhëza bashkërenditëse e lartpërmendur. Siç del edhe nga skema, përbërësit me hipotaksë (këtu me funksion përcaktori), dalin me një strukturë simetrie, ku bie në sy dukuria e tejkalimit.

Shënojmë se përgjatë paraqitjes së modeleve ndërtimore, me lëndë nga poetika e Koliqit, ashtu edhe nga proza, kemi përcjellë njëkohësisht edhe skemat përkatëse strukturore. Veprojmë kështu, sepse në gjuhësinë e sotme bashkëkohore, ka gjuhëtarë si psikolinguisti amerikan Fodor, i cili e çmon anën e paraqitjes skematike. Bashkangjitja e njësive frazore me skemat përkatëse, na ndihmon të kuptojmë jo vetëm lidhjet me parataksë dhe ato me hierarki hipotaktike, por njëkohësisht nxjerr në pah edhe mjetet e lidhjes sintaksore midis përbërësve predikativë.

Koliqi e nis rrëfimin letrar me fjalinë drejtuese, për të vijuar me njësitë e varura me

marrëdhënie këpujore, të ndërtuara me përsëritjen e lidhëzës “e” në ballë të çdo njësie:

159

Shprehja e marrëdhënieve kundërshtore në këtë poetikë del si rezultat i bashkimeve parataktike me bashkimet me hipotaksë, në mënyrë asindete dhe sindete, ku njësitë lidhen zakonisht me anë të lidhëzave bashkërenditëse kundërshtuese: po, por, mirëpo, porse, kurse, ndërsa, veç, vetëm, vetëm se etj.; ndër to del pak më rëndomë lidhëza ‘porse’:

Një veçori e vjershërimit të Koliqit në planin sintaksor është edhe që ndonjëherë këto

marrëdhënie nuk dalin në vijim e nuk ndjekin njëra-tjetrën, por duhen vërejtur edhe në bashkësi strofash, siç vjen edhe organizimi i tyre gjuhësor.

Themi se me lidhëzën “por” ka ndërtime më të dendura ku shprehen marrëdhënie të

tilla kundërshtore, siç gjejmë në rastin vijues, ku edhe distiku i fundit i poezisë përfshihet brenda indit të frazës:

160

Nuk janë të rralla rastet kur këto marrëdhënie shprehen edhe me lidhëzën “veçse”, në strukturë fraze, në strofa të ndryshme poetike.

Marrëdhëniet përmbyllëse në vjershërimin e Koliqit dalin sindete (lidhëzore), të

ndërtuara me lidhëzën përkatëse “ndaj”, “prandaj” ose me trajtën dialektore “prandej”, si në rastet që do të marrim për shqyrtim këtu poshtë, ndryshe nga Mjeda, tek i cili këto marrëdhënie dalin më së shumti asindete (jolidhëzore):

Frazat-strofë zakonisht lidhen me njëra-tjetrën me marrëdhënie b/r përmbyllëse,

nëpërmjet lidhëzës së mbarë shqipes “prandaj-prandej”, brenda së cilës na shfaqet edhe dukuria e tejkalimit në tri njësi predikative si në rastin e mëposhtëm: Fj.drejtuese Fj. drejtues

Vërejmë pra se Koliqi, për këto marrëdhënie, sa i takon poezisë, përdor vetëm konektivin prandej dhe këtë, më së shumti, mes dy frazave, si në modelet e sjella më lart.

Shprehja e marrëdhënieve kryefjalore në poetikë bëhet me anë të bashkimeve me hipotaksë ose edhe të ndërthurura me parataksë, njëherësh.

Fraza me përbërës predikativë ftillues me marrëdhënie kallëzuesore gjen një përdorim të rrallë në poetikë. Kryesisht shprehet me paskajoren gege “me ba”.

161

Në krijimet poetike të Ernest Koliqit gjejmë trajtat paskajore gege, që marrin vlerë kallëzuesore; midis tyre dalin pak më dendur marrëdhëniet kundrinore. Këto njësi sintaksore vijnë përherë pas foljeve dy e trivalente.

Ndërtimi i frazave me marrëdhënie përcaktore gjen një denduri të madhe përdorimi në vëllimin poetik të Koliqit. Fjalët lidhëse me rol të dyfishtë (si lidhëza dhe në funksion gjymtyror), që dalin në krye të m.l.s. në strukturën e këtyre frazave, ndërkëmbehen me njëra-tjetrën: sa me përemra lidhorë, që zënë pjesën më të madhe të tyre, ashtu edhe me ndajfolje pyetëse dhe lidhore. Frazat me përbërës predikativë përcaktorë në organizimin sintaksor të strofave poetike të Koliqit kanë njësi që nuk mbyllen brenda vargut nga ana kuptimore, si në rastin:

Në shumësinë e fjalive të varura, nga të tria grupet (ftilluese, përcaktore dhe

rrethanore, të cilat do të shfaqen më vonë), njësia kallëzuesore që emërton një grup më vete – fjalia përcaktore – del më e dendura. Kështu, nëse paraqesim të dhënat e vëllimeve poetike fjalia e n/r përcaktore del mbi 30 herë, nga këto rreth 24 njësi lidhen nëpërmjet fjalës lidhëse të palakueshme (përemrin lidhor) “që”, i cili ka rol të dyfishtë: si lidhëz i dy njësive predikative (fjalisë së varur me atë drejtuese) dhe në funksion gjymtyror funksional, më së tepërmi si kryefjalë dhe kundrinor i drejtë. Rastet e tjera thuren me fjalë të ndryshme lidhëse, si: ndajfolje lidhore dhe ndajfolje pyetëse.

Marrëdhëniet shkakore në poezinë e Koliqit hasen rrallë. Kryesisht ndërtohen me lidhëzat e njohura, por edhe me disa të quajtura polisemantike, të quajtura ndryshe joshkakore, por që tregojnë marrëdhënie shkaku e pasoje.

Marrëdhëniet vendore nuk janë aq të shpeshta në sintaksën e vargjeve të E.Koliqit, edhe për shkak të kushtit teorik që përgjithësisht fjali të tilla dalin me korrelata një ndajfolje vendi në fjalitë drejtuese, ndjekur prej lidhëzave n/r vendore, ose edhe të lidhura drejtpërdrejt me foljen e fjalive drejtuese. Këto marrëdhënie ndërtohen jo vetëm me lidhëzat e njohura vendore: ku, tek, theksojmë këtu që lidhëzat-lokucione ngado që, kudo që , nuk shfaqen asnjëherë në të gjithë krijimtarinë, as në prozë e as në poezi, por edhe me mjete të tjera, si me ndajfoljen “kah/nga” në trajtën dialektore.

Frazat me marrëdhënie kohore gjejnë një përdorim mjaft të dendur në krijimtarinë e Koliqit. Ato dalin edhe me një shumësi lidhëzash që shprehin të gjitha nuancat: njëkohësisë, parakohësisë dhe paskohësisë. Rastet më të zakonshme të këtyre marrëdhënieve dalin të shprehura me lidhëzën n/r kohore “kur”, me funksion kohor.

Frazat me marrëdhënie kushtore në gjuhën e folur, sidomos të variantit të Veriut, dalin edhe me ndihmën e foljes “baj” në paskajoren me “me” (me ba) + foljen bazë që shënon predikativitetin. Nuk evidentohet asnjë rast i përdorimit të lidhëzës kushtore në qoftë se.

Marrëdhëniet rrjedhimore në poetikën tonë janë marrëdhënie, në të shumtën e rasteve, jokorrelative e që lidhen me sifjalinë kryesore, me anë të lidhëzës n/r “sa”, në strofa të mëdha.

Marrëdhëniet mënyrore zakonisht ndërtohen me formën e pashtjelluar përcjellore gege “tue”, por edhe me lidhëzat tipike mënyrore, si: si, sikur, si etj. Por, në ndërtimet strofike të Ernest Koliqit kemi gjetur edhe marrëdhënie sintaksore mënyrore të shprehura me anë të formës tjetër të pashtjelluar – me paskajoren me “me” në trajtën joveprore,

162

lidhur me njësinë drejtuese nëpërmjet lidhëzës “si”, sigurisht të ndërthurura edhe me fjali të tjera.

Marrëdhëniet krahasore dalin të përziera me ato mënyrore, madje në shumicat e rasteve është e vështirë të bëhen dallime të qarta mes të dyjave.

B. Proza - Marrëdhëniet këpujore janë të ndërtuara nga bashkimi i dy ose më shumë njësive

kallëzuesore, të pavarura nga njëra-tjetra. Këto njësi i kemi vërejtur të ndërkëmbyera edhe me njësi të tjera kallëzuesore, zakonisht të varura. Mbizotërojnë më shumë periudhat me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrim numërimi pohues.

- Marrëdhëniet veçuese në prozë më së shumti janë marrëdhënie sindete, të shprehura

me anë të lidhëzave b/r veçuese “apo”. Këto marrëdhënie vijnë si më vete, ashtu edhe të bashkëshoqëruara nga njësi të tjera të varura.

-Frazat me marrëdhënie kundërshtore janë të shpeshta, të ndërtuara kryesisht nga bashkimi i dy ose më shumë njësive kallëzuesore, me anë të lidhëzës kundërshtore “por”, me rend të pasvendosur.

Lidhëza “veç” (veçse), përdoret nga Koliqi për të shprehur marrëdhënie sintaksore kundërshtore në ndërlidhje edhe me njësi të tjera:

- Frazat me marrëdhënie përmbyllëse janë asindete, kryesisht dypjesëshe, në të cilat

fjalia e dytë shpreh diçka që del si rrjedhim, përfundim, përmbyllje e brendisë së fjalisë së parë.

Marrëdhëniet kryefjalore janë marrëdhënie që zakonisht ndërtohen me lidhëzën n/r ftilluese “se”, me rend të pasvendosur, por mund të realizohen edhe me paskajoren gege të tipit “me ba”.

- Marrëdhëniet kundrinore janë janë mjaft të dendura në prozën e Koliqit, që dalin me mjete të shumta të lidhjes sintaksore (m.l.s.): jo vetëm me lidhëzat ftilluese “që”, “se”, por edhe me përemra pyetës lidhorë, pa mjete lidhëze, etj.

Mund të shënojmë se për lidhjen e fjalive të varura kundrinore e kryefjalore, ndër lidhëzat ftilluese, përdoret më dendur lidhëza “se”, në krahasim me lidhëzën tjetër, të zëvendësueshme prej saj “që”.

- Marrëdhëniet përcaktore në prozë zakonisht ndërtohen me anë të fjalëve lidhëse, përmerit lidhor “që”, por edhe me ndihmën e pjesores gege, e cila ka rolin e një njësie më vete kallëzuesore. Në to hasen edhe lidhjet e njësive përcaktore-lidhore me ndajfoljet pyetëse.

Në krijimtarinë në prozë të Ernest Koliqit, mjaft interesante vijnë edhe gërshetimet e disa njësive kallëzuesore përcaktore, të shprehura sa me përemër lidhor që dhe i cili, aq edhe me pjesoren e foljeve apo edhe ndajfoljen lidhore ku.

- Marrëdhëniet shkakore vijnë të ndërtuara me lidhëzat e njohura, por edhe me disa të quajtura polisemantike, të quajtura ndryshe joshkakore, por që tregojnë marrëdhënie shkaku e pasoje. Ato shprehen në këtë krijimtari edhe me përcjelloren në funksion

163

shkakor, por edhe me lokucionin lidhëzor nga shkak se, bie fjala, si në rastin e mëposhtëm:

Ndoshta edhe gabova // tue i përmendë në shembullin t'im//, pse dikush mund të mendojnë// se ato janë të shqeta e periodikisht n'orgazëm //nga shkaku se poetët aty kanë frëjt e shtetit në dorë.(Vep. 1, Gj.S., f. 49)

- Marrëdhëniet qëllimore përveç lidhëzave tipike mund të shpehen edhe të

shoqëruara me ndërtime të tjera kallëzuesore, me anë të paskajores gege, si në rastin:

Evidentojmë që te Ernest Koliqi evidentohen të dyja paskajoret: ajo gege e tipit “me ba”, por edhe paskajorja tjetër e tipit “për me ba”. Kjo e fundit përdoret 370 herë në komplet veprën e autorit, duke përfshirë krijimtarinë letrare dhe publicistike.

- Marrëdhëniet lejore shfaqen rrallë në krijimtarinë letrare të Ernest Koliqit. Lidhjet në këto lloje marrëdhëniesh arrijnë të realizohen me lokucionin lidhëzor edhe pse dhe në asnjë rast me paçka se apo edhe pavarësisht se. Kemi evidentuar për shprehjen e këtyre marrëdhënieve edhe lidhëzën sado, në fraza ku këto marrëdhënie u paraprijnë fjalive drejtuese.

- Për frazat kushtore mund të themi se se periudhat nënrenditëse me sifjali kushtore jolidhëzore, mbizotërojnë ato kushtore lidhëzore. Kryesisht ato e kanë foljen-kallëzues në mënyrën lidhore. Por në këtë krijimtari, marrëdhëniet kushtore dalin edhe me ndihmën e foljes “baj” në paskajoren me “me” (me ba) + foljen bazë që shënon predikativitetin, për shembull: Me bâ me të ndie zaptijet, na fusin në haps né me gjith tý!

Në prozën e shkrimtarit tonë, por edhe në shkrimet publicistike, kemi hasur jo vetëm me këto forma të pashtjelluara foljore, por edhe përdorim të lokucionit lidhëzor normativ në qoftë se, në fraza, dy, tri e katër pjesëshe. Vërehet një përdorim më i kufizuar në të gjithë krijimtarinë e autorit të lidhëzave nënrenditëse kushtore: në, po, lokucionet lidhëzore: po qe që, në rast se, po të jetë se, me kusht që, mjaft që etj., nuk përdoren asnjëherë prej shkrimtarit për të lidhur sifjalinë kushtore me sifjalinë kryesore; në asnjë rast nuk përdoret edhe lidhëza e përngjitur nëse në prozë dhe poezi, kurse në publicistikë, po.

- Lidhjet në marrëdhëniet rrjedhimore në asnjë prej rasteve nuk bëhen me lidhëzën saqë. Po ashtu, një shfaqje në dukje të vogël kanë edhe lidhëzat e tjera me funksion rrjedhimor sa dhe që. Në krijimtarinë në prozë të shkrimtarit, periudhat rrjedhimore jokorrelative dominojnë ato rrjedhimore korrelative. Këto periudha lidhen me pjesën kryesore më së shumti me lokucionet lidhëzore: kështu që, aq sa:

164

- Në frazat me marrëdhënie krahasore, lidhjet bëhen me anë të lidhëzave: sesa, sikurse, siç, me një përdorim më të shpeshtë, kurse lidhëza sa gjen një përdorim më të kufizuar.

165

CONCLUSIONS

Ernest Koliq, nickname of the founder of modern Albanian prose was a poet, storyteller, novelist, playwright, critic, researcher and publisher known of Albanian letters. A good part of his literary activity held outside the territory of Albania, in Italy, but also in the US and France, he was dismissed for political reasons from his birthplace. In Italy He had the longest literary activity . “To speak or write about a great writer is difficult and easy at the same time, said on one occasion a foreign critic; it is difficult, because what they have access to valuable fund national culture require sober assessment, they are complex and simultaneous simple and any rapprochement with them viewed with caution; It is easy, because the great work remains large, and shows itself to itself, regardless of the assessment that is made in time.” (Islamaj, Sh., “The language of J. Xoxa, Pristina, 2000, p.21) “As a literary and cultural figure, Ernest Koliqi was and remains a giant, in particular for his role in the development of northern Albanian prose.” (Elsie, R., Historical Dictionary of Albania, United States of America, 2010, p.236) “Of all the prose writers of the period (Independence period), none was more imposing and influential than Ernest Koliqi (…)”(Elsie, R., Albanian Literature- A short History, Great Britain, 2005, p. 144) Born in Shkodra on 20 May 1903 , to a family with origin from Dukagjin , the work of Ernest Koliqi has come to the most advanced version Gheg . “Literary production in Gheg dialect reached a high point in the early 1940s from every point of view: style, range, content, volume and much credit for this development goes to him.”(Elsie, R., A Biographical Dictionary of Albanian History, Great Britain, 2012, p.246) - Poetic syntax is a very rich field with stylistic benefits. The poetic volume of E. Koliqi includes a set of characteristics of the poetic syntax, as defined by Lloshi for this syntax. His poems combine a harmonious tone to musicality, creating a diverse picture of repetition. - For stylistic effects, the same word is repeated seven times within the same poetry. We bring to this conclusion, the case of the poem "Hallvaxhis", within it is repeated seven times the word Hallvaxhi, three times the word hallv ', twice the word âmbëlsina, twice the word lumniaja, twice the word gurabija, twice the word sugar; the author chooses this stylistic gain to give the idea of sweetness that is also included in the creator of "edible matter", which creates the idea of a "sweet" person, likable to society as well. But in his remnant verses, a stylistic weight alone bear the words of the clauses which rhyme and stand with a distant connection valence. An intonation weight also has the nominative sintagma in poetry, which have internal rhythm. - The two main limbs of the sentences, the subject and the predicate, in Koliqi's poetics are characterized by the lack and the utterance. Elliptical cases are very common in this poetics. It lists a series of actions that depend only on a simple or composite predicate. This ellipse is often associated with rhetoric, deliberate discontinuation of discourse, by which the writer will leave the realm of fantasy to the reader. From the quantitative data we have been able to identify, in all his poetry we have extracted 200 cases of use of reticence as a stylistic gain, of which 50 are used in the dramatic poem " Kushtrimi i Skanderbeut ". - E. Koliq's poetics is also well-known for many instances of repetition, where by the two repetitions, the organized and the collected one, there is a greater denser use of the recurring repetition. Another form of this recurrence that is overwhelming is the

166

asyndeton, as in the following verses: As qielli i prirun mbi blerime t’tueja, /as deti i yt ku Dielli bjen me fjetë/ s’ngushullojn’, sýt e mí/ qi kan’ pá tepër shumë prendvera t’hueja/ As ti, as ti me gjith kët bukurí... It often happens in this work that the same word recurs within the same verse, as in the case: O val’ qi puthni Vlonën, val’ kângtar./ Kish t’m’kalonte mue jeta tue t’ndëgjue…/ njiktu, mbretnesh’, njiktu brî teje mbështetë. -The poetic creation is overloaded with parenthesis. From the evidences that we have made to cases of parenthesis with brackets are very few, in the entire poetic collection 20 are distinguished, and those of hyphen / slash expression are much more: Mendova kot kúr erdha/ se n’kët kunorë ullinjsh, prân val’s s’kalterë, –/ ku shpalis Dielli shtroje drite, t’verdha, –/ do t’rrijsha i qet njiherë. - The common order of clauses in Albanian language requires that the subject precedes the predicate, the predicate precedes the predicative, the object and the circumstance; the adverb follows the verb, the adjective follows the noun; in the case of a verb phrase, the auxiliary “jam” precedes the noun and in the case of compound verbs, the auxiliary precedes the participle and so on. - In this poetics, an overturn of the syntax order occurs. This can also be seen from this small scheme derived from his work: Ordinary order Reverse order (stylistic gains) nuset vijshin me mbush új vijshin nuset új me mbushë (f.119) e mbrâmja ka m’u endun prap e lume e prap e lume mbrâmja ka m’u endun (f.

118) ai piu me hurma t’gjatë Me hurma t’gjatë ai piu… ( f. 119) jeta kish ndrrue ngjyrë e fille Ngjyrë e fille ndrrue kish jeta (f. 131) do t’naltohet luta lirisht kah qielli Lirisht kah qielli do t’naltohet luta (f. 267) nuk kushtonte shum pare Nuk kushtonte pare shum (f. 256)

- The noun predicate used in this work recognizes some features. It is usually co-ordinated with cumulative conjunction, used in an unusual syntax sequence, where the auxiliary "jam / to be", is placed between the two nouns: Pa Tý t’mjerueme janë edhe të ngurta/ shtiqet qi për n’vorrez’ vetare ulen. gaviç jam, jo jam gavi`ç. - In the organization of verses in Koliqi's poetry, there are not rare cases where the subject of the sentence lies at the end of a line, while the predicate at the end of the next line, thus disrupting the usual order as in the cases: Lâmtumir’! Kaloi prendvera, /muer me vete kâng e fletë; /u thá kopshti e gjethlat era /përtej prrojeve i ka tretë. Thus, the syntax order of the components, recognizes various forms of construction. - The lexicon of Ernest Koliqi's literary works has been studied layered. For the language of this author, we have tried to give a glossary with words that are not found in the dictionaries of the time. After the confession we come to the conclusion that in this lexicon there are many words of Greek, Latin, Roman and Oriental sources. Thus, we conclude that: - From the words of the Greek source, dominate those that belong to most households, gardening and social life, and less to the field of vegetation. We have noticed over 10 cases of using these words with examples taken from Koliqi’s work. The explanation is given based on the dictionary: “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980). To identify their resources we relied on“Fjalori etimologjik i gjuhës shqipe” (2017) of Kolec Topalli as well as on“Fjalor i fjalëve të huaja” of the Albanological Institute of Pristina and on “Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe” of M. Ndreca.

167

- Koliqi has included many Latin or Roman words in his work. Their identification is done according to the order of words in the concordance program, and their explanation is given according to the meaning structure of the respective dictionaries. The words are also illustrated with passages taken from his works. We have identified about 20 words of this source. - It should be emphasized that there are more words of Latin and Roman sources in the work. We have identified only those that are typical of the author and constitute features of his own language. Though with a Western culture, Koliqi uses a few words of Latin and Roman source, which do not exist in the Albanian language. For the words of the Oriental source we have presented a glossary, explaining them according to Fjalor i gjuhës shqipe 1954 and Tahir Dizdari’s dictionary Orientalizmat në gjuhën shqipe. The corpus of the selected words is about 30 words. Some words among these have become part of the basic fund of the Albanian lexicon (most of them), but also a part that is typical of the environment in which our writer has lived and was educated. In this work we have also identified words of Slavic source, mainly names related to the field of handicrafts, agriculture, livestock, and social organization. In the author's work we have found very few Slavic words that come as a result of contacts with the Slavic languages of the Albanian folk of northern regions, where he lived and accomplished his literary-artistic activity for a certain time of his life. This glossary does not pass the corpus of 20 words. - We have also identified many words of lexicon dialect. In the glossary prepared for this we have included 25 words. A great help in identifying their source has also given us“Fjalori etimologjik” of Kolec Topallit (2017) and “Fjalori i gjuhës shqipe” (1980). E. Koliqi's literary work is distinguished for a rich language, with phraseologisms of all kinds, despite the attribution made by the author Xh. Lloshi, as one of the authors who left the phraseological folklore to fit the style, the new themes and the new taste, thus making the epithet triumph over. - In our study we have classified the phraseological units according to the lexical-grammatical value and the word axis. According to the lexical-grammatical value in the language of E. Koliqi we have identified these phraseological units as follows: Nominative: Veç nji gjâ, për me folë kah del shpirti, na vret në shkrime të tyne: gjuha mushke qi ata përdorin; …nuk zbritte ai zâ prej rrathve të qiellit ku Byku i Kumbarës shkëlqente bardhulluer në gjasë të nji udhe misterjoze shtrue me pluhun margaritarësh; -Adjectival: These phraseological units are more frequently used and are built primarily by the union of two nouns (N + N) ...bâhem prralla e gazi i dheut; by a noun and an adjective (N+ADJ) qênkam njeri i dobët; units that are preceded by the linking word “si”: u enda si nji bishë; that are preceded by the preposition “me”: …tue ndëgjue me buzë në gaz; units that are built with two verbs (V + V): shkel e shkò; adjectival phraseological units that have the structure of a sentence: hangne bukën e përmbysne kupën. In all the language of the works of E. Koliqi we have not identified any phraseological units derived from the verbal type, with the first limb a prominent adjective, as the example “i rrahur me vaj e me uthull”. -Verbal. There are many units in this work that are usually formed by the union: of a transitional verb and a noun: … i a hynte punës; a transitive verb and an adverb: …t'a tjerrin imët; an intransitive verb and an adverb:.. ngeli aty në vend kaq i hutum; an intransitive verb and a noun: … gjithëkúj i hyn në zêmër; a reflexive verb and a noun/noun phrase:… i humbi fija e mendimeve; - Adverbial. We find these units built: by repeating the same word: : … kuptoi aty për aty; with two words that are synonyms or antonyms: .. tue dhanë mbarë e mbrapësht gjikime johenike; with the precedence of the linking word “si” : I a ka anda të losi me

168

mashkull si mica me miun; with the precedence of the linking word “sa”: ... m'u dukë sa për faqe kombë; with the precedence of a preposition, usually the preposition “me”: …me mish e me shpírt i u kushtuen. The classification of the phraseological units according to the shaft is made by taking the most commonly used shaft words, such as: buzë (lips): shtrembënojnë buzët, me buzë në gaz; gojë (mouth): të marrin nëpër gojë, çeli gojën e ambël; mendje (mind): tërhoq vêmendjen, mbas mendjes s'eme; kokë (head): lânë kokën në të tilla çâshtje, pa nxjerr kokë akoma; dyshim (doubt): e shtînte në dyshim, mos me të lânë në dyshim; gisht (finger): numurohen me gishtat e njenes dorë, t'a vêmë gishtin tâshti në thalb të çâshtjes; mish (meat): me mish e me shpírt i u kushtuen rilindjes politike; zemër (heart): romakët e kishin fort për zemër, me folë me zemër; flakë (flame): zêmbrat e t'gjallvet ndezin flakë p’r Atdhé; diell (sun): s'ka ardhë ditën për diell; bisht (tail):… më ká xânë rrota bishtin etj. -In our study analysis we managed to get the words with the highest frequency of use. From these, we have come to the conclusion that: Of the most frequently used nouns with 700 appearances, 11 are feminine and 9 are masculine nouns; it is also seen that abstract nouns find more use than concrete nouns. The specific noun Jorgji, which is the central character of the part of “Shija e bukes mbrume” is used 755 times. The noun with the highest density is “jetë” used 2017 times. This is followed by the word “shpirt” used 1875 times and “fjalë” used 1499 times. -The verbs are ranked second for the density of use. The most popular verb is the verb take with 1831 uses, , di with 1828 uses, dal with 1590 uses, and them with 1539 uses. As for the modal verbs, the ones with the highest density of use are: do with 2440 përdorime, mund with 946 uses, duhet with 830 uses. -The most frequently used gerund is tue from northern gegh appearing 6.098 times, as well as the negative pa appearing 2.788. We did not include in the statistical data the verbs be and have, since it is known that they function as a full-fledged verb but also as auxiliary verbs, categorizing uses was very difficult, almost impossible.

- Among adjectives, it is noticed that the most frequently used one is the adjective shqiptar (2.599 uses), related to the homeland theme.

The very dense use of adverbs is inherent to E.Koliqi's language. In the data extracted, we notice that adverbs of place, quantity and time prevail, where sot is encountered 1.113 times.

- At the top of the list is the adverb mbi with 27.708 uses, followed by ndër with 2.623 uses and mbas with 1721 uses.

- Possessive pronouns are the most frequently used among pronouns. The pronoun i tij with 2.528 uses, followed by e saj with 1.749 uses and i tyne with 1.422 uses. Reflexive pronouns are also frequently used: vet with 3.032 uses, vetvete with 705 uses, veten with 436 uses; among the subject pronouns, the most frequently used is the pronoun in the third person singular ajo with 2.481 uses, followed by unë with 1.216 uses.

- Among the linking words, the most frequently used by Koliqi are: që (qi) with 12.991 (this figure can be even higher beceuse of homonymy), se with 5.874 uses, dhe with 5.274, edhe with 5.118 , por with 4.617 uses.

- The preposition with the highest density is: me with 28.397 uses, followed by në with 28.323, për with 9.664 , prej with 4.998 uses.

169

- Among the numbers leads number nji with 15.699 uses and dy with 1232 usrs. - The particle with the highest density is nuk with 4.693 uses, po with 3.283 uses,

pa with 2.788 uses. In compiling the dictionary of the author's language, we have identified about 120 rare words that are not found in the dictionaries of the time. In these words, there is a tendency of the writer to form adverbs with the suffix –isht, as it may be noted, is a trend that includes the entire literary opus, the author has created words or has taken them from other authors (this can not be determined precisely), such as: vetëdijenisht, nervozisht, naltësisht, mirësisht, mburrësisht, mendjemadhësisht, mbrendësisht, mashkullisht, pazgjidhmensisht, pastërtisht, etc.; to form adjectives with the suffixes:– ak (e) (verdhak), - tar (e) (urimtare), -tor (e) (barrtore), - es(ë) (paduresë), - ist (fanolist), - or (ligjirator), -oz (harmonioz), -eshë (anmikneshë), - im (barnatim), - ues (çmues), - or (fillimor); parashtesa pa – (panjerëzisht) etc. From the syntax level. Poetry. There are not many poems by Ernest Koliqi, but they are created throughout all the years of his creativity. What immediately draws attention to his poetic emblematic verses, are the interesting structures with different order of functional components, with frequent syntactic changes due to the l’enjambement phenomenon and the combination of parataxis and hipotaxis unions. With the literary production that he left us as a legacy, the poet put himself in the ranks of the most prominent representatives of this literary period, elevating his values as a creator in prose and poetry. E. Koliq's writings are distinguished for both literary – artistic as well as linguistic indicators; among the latter, a first characteristic of the author’s language is that of the syntax with long sentences.

But the cases are not unusual, when in complete phrases of the strings construction, this connection is interchanged with other means of connection, with a copula meaning. Some such cases are noted, where the predicate synthesizer components are most often associated with each other by the intonation and the aforementioned co-ordinate linking word. As can be seen from the scheme, the hipotaxis components (here with the function of the determinator) emerge with a symmetry structure, where the phenomenon of overcoming is apparent. Note that during the presentation of construction models, with subjects from Koliqi's poetics and prose, we have conveyed the respective structural schemes at the same time. We do so, because in today's contemporary language, there are linguists as the American psychologist Fodor, who appreciates the side of the schematic presentation. The attachment of phrasal units to the appropriate schemes helps us to understand not only the parataxis and hipotaxis links but also the syntactic connection tools between the predicate components. Koliqi begins the literary narration with the guiding sentence, to continue with the subordinate units with copula link, constructed by repeating the linking word "e" at the forefront of each unit:

170

The expression of counterpart relations in this poetics results from parataxis unions with hipotaxis unions, in a conjunctive or non-conjunctive way, where the units are usually linked by the adversative conjunctions: po, por, mirëpo, porse, kurse, ndërsa, veç, vetëm, vetëm se etc; Among these, porse, is the most frequently used.

A feature of Koliqi's versification in the syntax plan is that sometimes these relationships are not a sequence and do not follow each other, but they must also be noted in a set of verses, as is their linguistic organization.

We argue that with the linking word "but" there are more dense constructions expressing such opposing relationships, as we find in the following case, where even the last couplet of the poem is included within the phrase:

171

Cases when these relationships are expressed with the " veçse " linking, in phrase structure, in different poetic verses, are not rare:

Closing relationships in Koliqi’s versification appear to be conjunctive, built with the relevant linking word “ndaj”, “prandaj” or with the regional word “prandej”, as in the cases we will consider for review below, contrary to Mjeda, where these relationships appear to be mostly non-conjunctive.

172

BIBLIOGRAFIA

A. Literaturë e cituar

- Agalliu, F., Gjuha e Nolit në veprat e tij origjinale, Toena, Tiranë, 1999. - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gramatika e gjuhës shqipe I, Tiranë, 2002. - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, IGJL, Gramatika e gjuhës shqipe II, Tiranë,

1996. - ASHRPSSH, Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe, III, Sintaksa

e periudhës 2, Tiranë. - Beci, B., Fonetika e gjuhës shqipe, Tiranë, 2004. - Benjamins, J., History of the literary cultures of East-Central Europ, Amsterdam,

Philadelphia, 2007. - Bruni, P., Balcani, I., L’Albania e la cultura italiana negliscritti di Ernesto Koliqi

a 40 annidallamorte: l’Adriatico che in contra il Mediterraneo, Orizzonte Scuola.it, 11 Gennaio, 2015.

- Çeliku, M., Format e pashtjelluara të foljes në gjuhën e sotme shqipe, Tiranë, 2010. - Çeliku, M., Sintaksa e gjuhës shqipe - përbërësit sintaksorë, Ilar, Tiranë, 2012. - Çeliku, M., Tekst ushtrimesh të sintaksës së shqipes standarde, Ilar, Tiranë, 2016. - Dhima, Th. Fraza me fjali të nënrenditur kohore, Tiranë, 2002. - Dhima, Th., Gjuha shqipe – sintaksa, Gjirokastër, 2008. - Dhima, Th., Gjuha shqipe, Sintaksa, Gjirokastër, 2008. - Dodi, A., Fonetika dhe Fonologjia e Gjuhës Shqipe, Tiranë, 2004. - Dodi, A., Fonetika dhe fonologjia e gjuhës shqipe, Tiranë, 2004. - Domi, M., Considérations sur les traits communs ou parallè de l’albanais avec les

autres langues balkaniques et sur leur etude, Studia albanica, Tiranë, 1975. - Domi, M., Sintaksa e gjuhës shqipe, bot. III, 1975. - Domi, M., Sintaksa e gjuhës shqipe, Prishtinë (pa vit botimi). - Domi, M., Studime sintaksore, Vepra I, Tiranë, 2013. - Domi, M., Sur quelques concordances et parallelisms syntaxiques albano-

roumains, Studia albanica, Tiranë, 1977. - Elsie, R., A Biographical Dictionary of Albanian History, Great Britain, 2. - Elsie, R., Albanian Literature - A short History, Great Britain, 2005. - Elsie, R., Historical Dictionary of Albania, United States of America, 2010. - Elsie, R., Letërsia shqipe, Tiranë, 2006. - Emine, S., Kadareja-ky stilist i madh, Tiranë, 2000. - Ferreti, F., Alle origine del linguaggio umano – Il punto di vista evoluzionistico,

GLF Editori Laterza, Roma-Bari, 2017. - Floqi, S. Disa tipe semantiko-strukturore të periudhës me fjalitë e varura,

S.F.3/1967, f. 25. - Floqi, S., Disa tipe semantiko-strukturore të periudhës me fjalitë e varura, SF nr.3,

1967. - Gjinari, J., Shkurtaj, Gj., Dialektologjia, Tiranë, 2003. - Graffi, Georgio. Sintaksa – Strukturat e ligjërimit, Tiranë, 2003 - Gurakuqi, K., Shêjzat, Vj. VII, nr.5-8, 1963.

173

- Islamaj, Sh., Gjergj Fishta - gjuha dhe stili I, Prishtinë, 2012. - Islamaj, Sh., Gjergj Fishta - gjuha dhe stili II, Prishtinë, 2012. - Islamaj, Sh., Gjuha e Jakov Xoxës, Veçori leksiko-semantike dhe stilistike,

Prishtinë, 2000. - Kelmendi, T., Fonetika dhe gramatika e gjuhës së sotme letrare shqipe III, Sintaksa

e periudhës I, Tiranë, 1976. - Kelmendi, T., Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe,

Prishtinë, 2010. - Kulla, N., Antologji e mendimit shqiptar 1870-1945, 2003. - Lloshi, Xh., Stilistika e gjuhës shqipe dhe Pragmatika, Albas, Tiranë, 2005. - Memisha, V., Vëzhgime leksiko-semantike në veprën e E. Koliqit, në “Studime për

fjalën shqipe” 2, Tiranë, 2014. - Memushaj, R., Fonetika e shqipes standarde, Tiranë, 2009. - Mëniku, L., Petro, R. Çelësi i gjuhës shqipe, Tiranë, - Mita, J. Rendi i fjalëve dhe struktura e fjalive kohore, Faik Konica, Prishtinë, 2008. - Muhametaj, E., Mendimi letrar shqiptar, Tiranë, 2008. - Pipa, A. Trilogjia Albanika I, Vargu folklorik shqip: Ndërtimi dhe gjinitë, Botimet

Princi, 2013. - QSA, IGJL, Studime për Autorë të Ndaluar, Tiranë, 2008. - Rrota, J., Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore, Shkodër, 2006. - Rrota, J., Sintaksi i shqipes për kl. II, III, IV, K.U të shkollave të mesme, Shkodër,

1942. - Rrota, Justin, Sintaksi i shqipes, (Për klasën II, III, IV K:U: të shkollavet të mjesme),

botimi i parë Shkodër, Shtypshkronja “A. Gj. Fishta”, 1942; Botimi i shfrytëzuar: Botime Françeskane, Shkodër, 2005.

- Sheperi, Ilia., Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe: sidomos e toskënishtes (për shkolla të mesme), ribotimi nga "Albin" (botimi i parë 1927), 2001.

- Sheperi,Ilia D., Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe: sidomos e toskënishtes: (për shkolla të mesme), ribotimi nga "Albin" (botimi i parë 1927), 2001.

- Thomai, J., Leksikologjia e gjuhës shqipe, Toena, Tiranë, 2006. - Topalli, K. Mënyra kushtore e foljes në gjuhën shqipe, SF/1982, 4, f. 91. - Topalli, T., Fol shqip – Shkrime nga gazeta “Posta e Shqypniës (1916 – 1918),

Lezhë, 2018. - Topalli, T., Gjuha e polemikës dhe e apologjisë-Skandali CORDIGNANO,

Fiorentina, Shkodër, 2016. - Topalli, T., Sintaksa e fjalisë – Gramatikë e gjuhës shqipe, Shkodër, 2013. - Totoni, M., Sintaksa e gjuhës shqipe – fraza e përbërë, Tiranë, 2012. - Xhuvani, A. Studime gjuhësore, Rilindja, Prishtinë, 1968. - Xhuvani, A. Vepra I, Tiranë, 1980, f. 258. B. Literaturë e vjelë - Koliqi, E., Vepra I, Prishtinë, 2003. - Koliqi, E., Vepra II, Prishtinë, 2003. - Koliqi, E., Vepra III, Prishtinë, 2003. - Koliqi, E., Vepra IV, Prishtinë, 2003.

174

- Koliqi, E., Vepra V, Prishtinë, 2003. - Koliqi, E., Vepra VI, Prishtinë, 2003. C. Literaturë e konsultuar - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e

fjalëve në gjuhën shqipe III, Tiranë, 1989. - Beja, F., Shprehësia konotative e fjalëve në prozën tonë të sotme artistike, SF, nr.1,

1991. - Bejtja, M., Fjalët e huaja dhe mundësitë për zëvendësimin e tyre me terma të

shqipes, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe III”, Tiranë, 1989.

- Bulo, J., Kadareja dhe letërsia shqipe, në “Ismail Kadareja dhe vepra e tij”, Gjirokastër, 2006.

- Buxheli, L., Modelet e caktimit rasor në gjuhën shqipe, Tiranë, 2007. - De Saussure, F., Kurs i gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë, 2002. - Dhima, Th., Struktura sintaksore e shqipes, Tiranë 2010. - Dhima, Th., Veçori sintaksore në veprën e M. Kokalarit, në ”Kërkime

universitare”, nr. 29, Shtëpia Botuese ”Argjiro”, Gjirokastër, 2011. - Dhima, Th., Veçori të frazës në prozën e I . Kadare, në “Ismail Kadareja dhe vepra

e tij”, Shtëpia Botuese “Argjiro”, Gjirokastër , 2006. - Fehmi Agani, Fjala, 1 shkurt, 1975. - Goçi, I., Antonimet në gjuhën shqipe, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin

e fjalëve në gjuhën shqipe III”, Tiranë, 1989. - Goçi, I., Antonimet stilistike në gjuhën shqipe, SF nr.1, 1987. - Graffi, G., Sintaksa – strukturat e ligjërimit, Tiranë, 2008. - Hadaj, G., Përbërës stili te “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë, në

‘Gjuha jonë”, 1987/3. - Hysa, E., Formimi i emrave me ndajshtesa në gjuhën shqipe, Tiranë, 2004. - Islamaj, Sh., Funksioni stilistik i foljes në Lahutën e Malcis, në “Gjurmime

albanologjike”, Seria e shkencave filologjike, 30-31, 2000-2001. - Islamaj, Sh., Roli i sinonimisë në pasurinë e gjuhës, në “Studime mbi leksikun dhe

mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe III”, Tiranë, 1989. - Kananaj, A., Rrethanori në gjuhën shqipe, QSA, Tiranë, 2015. - Kodra, K., Enver M., Ndihmesa të ErnestKoliqit në mendimin teoriko-letrar

shqiptar, QSA, IGJL, Tiranë, 2008. - Kostallari, A., Gjuha letrare kombëtare dhe epoka jonë, në “Studime mbi leksikun

dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe III”, Tiranë, 1989. - Kostallari, A., Vëzhgime mbi disa grupe fjalësh popullore të trojeve verilindore të

shqipes, në “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe” III, Tiranë, 1989.

- Lamaj, A., Identiteti sociolinguistik i personazheve në prozën e Kadaresë, në “Ismail Kadareja dhe vepra e tij”, Gjirokastër, 2006.

- Latifi, L., Mbi mënyrat e fjalëformimit në veprën e I. Kadaresë, në “Ismail Kadareja dhe vepra e tij”, Gjirokastër, 2006.

175

- Lloshi, Xh., Dr. Shefkije Islamaj, “Gjuha e Jakov Xoxës, Veçori leksiko-semantike dhe stilistike”, IAP, Prishtinë, 2000, në “Gjuha jonë” 20, nr. 3-4, 2000.

- Lloshi, Xh., Mbi studimin e veçorive stilistike të shqipes, SF nr.1, 1970. - Lloshi, Xh., Zhvillimi i leksikut politik-shoqëror në gjuhën shqipe pas çlirimit, në

“Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe III”, Tiranë, 1989.

- Memisha, V., Vëzhgime për leksikun në veprën e Kadaresë (Duke lexuar “Kadareja dhe fjala shqipe” të Gj. Shkurtaj dhe të T. Çaushit), në “Studime për fjalën shqipe”, Tiranë, 2011.

- Memushaj, R., Gjuhësia gjenerative, Shblu, Tiranë, 2008. - Memushaj, R., Hyrje në gjuhësi, Toena, Tiranë, 2006. - Plasari, A., Erotika në poezinë e A. Asllanit, rev. “Nëntori”, Tiranë 1991/5. - Qosja, R., Ali Asllani, krijues i rrallë i poezisë shqipe në librin “Ali Asllani në

kujtimet dhe studimet letrare”, Toena, Tiranë, 2006. - Qosja, R., Veçori të përgjithshme të stilit, në librin “Ali Asllani në kujtimet dhe

studimet letrare”, Toena, Tiranë, 2006. - Samara, M., Mbi tiparet e leksikut politiko-shoqëror në shqipen e sotme, SF,

1991/1. - Samara, M., Zhvillime leksiko-semantike të turqizmave në gjuhën shqipe, SF, nr. 1-

4, 1995. - Sheperi, I., Gramatika dhe sindaksa e gjuhës shqipe, Vlorë, 1942. - Sinani, Sh., Për prozën e Kadaresë (studime dhe artikuj), Tiranë 2009. - Sotiri, N., Për një fjalor të gjuhës së Kadaresë, në “Ismail Kadareja dhe vepra e

tij”, Gjirokastër, 2006. - Sotiri, N., Vëzhgime leksikologjike për veprën e Ismail Kadare, SF 2004/1-2. - Thomai, J., Çështje të frazeologjisë së gjuhës shqipe, Tiranë, 1981. - Thomai, J., Për një tipologji leksiko-semantike të ligjërimit naimjan, SF, nr. 3-4,

2000. - Thomai, J., Sh. Islamaj,Gjuha e Jakov Xoxës, Prishtinë, 2000, SF, nr. 3-4, 2001. - Thomai, J., Vështrim i shkurtër leksikologjik mbi një artikull gazete, në “Gjuha

jonë”, 1987/3. - Totoni, M., Fjalitë palidhëzore, SF nr. 1-2, 2002. - Turano, G., Koleci, F.. Hyrje në sintaksën gjenerative të shqipes, Shblu, Tiranë,

2011.

D. Fjalorë

- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë, 1976.

- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 1980.

- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, 2002. - Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë, 1984.

176

- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalor sinonimik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2004.

- Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, 2006. - Bejta, M., Mulaku, L., Bardhi, M., Drini, Zajmi, A., Islamaj, Sh., Goçi, I., Murati,

Q., - Cipo, K., Çabej, E., Domi, M.; Krajni, A.; Myderizi, O., Fjalori i gjuhës shqipe,

Tiranë, 1954. - Daka, P., Fjalor pseudonimesh (1743-1944), Tiranë, 1998. - Dema, B., Fjalor fjalësh të rralla të gjuhës shqipe, Toena, Tiranë, 2005. - Dema, B., Fjalor i shtjelluem i gjuhës shqipe – Mjeki, Vëllimi I, ISKK, Tiranë,

2015. - Dizdari, N. T., Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, Tiranë, 2005. - Dizdari, T., Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe, AIITC, Tiranë. - Dhrimo, A., Memushaj, R., Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë, 2015. - Gero, M., Fjalori rimor i Dritëro Agollit, Toena, Tiranë, 2013. - Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letersisë, Fjalori i gjuhës së sotme

shqipe, 1954. - Kelmendi, Sh., Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj, Mitrovicë, 2000. - Leka, F., Podgorica, F., Hoxha, S., Fjalor shpjegues i termave të letërsisë, Tiranë,

1972. - Leka, F., Simoni, Z., Fjalor Italisht – Shqip, INFBOTUES, Tiranë, 2010. - Micro, R., Dictionnaire du Français Primordial, S.N.L. – Le Robert, 1977. - Montreynaud F., Pierron, A., Suzzoni, F., Dictionnaire de proverbes et dictons,

Flexibound, 2015. - Ndreca, M., Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe, Toena, Tiranë, 2007. - Topalli, K. Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 2018. - Thomai, J., Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë, 1999. - Zajmi, A., Bardhi, M., Drini, S., Mulaku, L., Luboteni, G., Imami, S., Albansko

Srpskohrvatski Rečnik (fjalor shqip – serbokroatisht), Prishtinë, 1981. E. Fjalorë elektronikë

- Kelmendi, Sh., Fjala shqipe në vend të fjalës së huaj, Mitrovicë, 2000. - Qendra për edukim dhe përparim (QEP), Fjalor elektronik shpjegues. - Spahiu, A., Fjalorth i gjuhësisë nga FGJSSH (1980), 18 mars 2009. - Spahiu, A., Fjalorth, Eufemizmat, ironia dhe fjalët me kuptim keqësues (pezhorativ)

në FGJSSH (1980), 7 tetor 2008. - Spahiu, A., Fjalorth, Homonimet në FGJSSH (1980), 1 nëntor 2008.

177

Puna e shkrimtarit, më së pari, është punë me gjuhën; prandaj dhe tema të tilla studimore që pasqyrojnë nivelet e shqipes në faza të ndryshme të zhvillimit saj, siç gjejmë tek vepra e plotë e shkrimtarit Ernest Koliqi, marrin një rëndësi të veçantë, pasi krijimtaria e këtij autori – me tregues në poezi e prozë, me drama, tregime dhe novela deri edhe një roman, - zë vend në një periudhë lëvrimi të letërsisë shqipe, kur u dalluan emra të rinj e të talentuar, si: Migjeni e Fishta, Haxhiademi e Ali Asllani, Sterjo Spasse dhe Haki Stërmilli. Ernest Koliqi lëvroi poema në vargje, u shqua edhe në kritikë letrare, në përkthime sidomos nga italishtja; ai ishte një veprimtar aktiv dhe drejtues i publicistikës shqiptare, që mori hov të madh në vitet 1930 të shekullit të kaluar; ka qenë gjithashtu, edhe organizator për zhvillimin e arsimit shqiptar, duke hapur mbi 200 shkolla, deri edhe në Kosovën e bashkuar me Shqipërinë, gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur ai drejtonte Ministrinë e Arsimit. Ernest Koliqi krijoi letërsi në variantin e përparuar të dialektit të Veriut, duke u mbështetur fillimisht në të folmen e Gropës së Shkodrës, siç quhet areali gjuhësor i qytetit verior të vendit tonë.

Disertantja Aseda Behari ka hyrë në brendësi të temës “Gjuha e shkrimtarit Ernest Koliqi” dhe është njohur para së gjithash me krijimtarinë në prozë e poezi të këtij autori, duke mësuar çfarë nuk është ditur për publicistikën e tij; ajo ka qenë e bindur se hulumtimet në rrafshe gjuhësore të shkrimtarisë së Koliqit, lidhen me studimet e një dialekti të shqipes, siç është dialekti i gegërishtes, një fakt që ka kërkuar literaturë të veçantë, me autorë e vepra që i kanë trajtuar problemet e këtyre të folmeve, nga tradita jonë gjuhësore përgjatë shekullit XX, deri në ditët tona, si: Xhuvani, Sheperi, Justin Rrota, K.Cipoja, sidomos Mahir Domi dhe gjuhëtari i ri nga Kosova, Tafil Kelmendi. Më së pari, autorja A.Behari u ka kushtuar vëmendje të thelluar mjeteve të lidhjes sintaksore, bashkimeve me parataksë dhe hipotaksë; më vete është trajtuar predikativiteti i formave të pashtjelluara në funksione fjalie i përbërësve sintaksorë të njësive-fraza (periudha). Kjo vijë kërkimore është ndjekur veçan për strukturat-fraza në poezi dhe në prozë, pasi ky dallim, në studimet sintaksore të gjuhës sonë, është bërë prej vitesh. Gjithnjë, për çështje të ndryshme, të diskutura, A.Behari ka arritur të bëjë përqasje korrelative me gramatikën normative të standardit të shqipes. Me interes në punimin e tezës për doktoratë të studiueses së re, janë edhe kërkimet në krijimtarinë e Koliqit, në rrafshe të tjera të gjuhës: nga fonetika, drejtshkrimi, niveli morfologjik, leksiku dhe shprehësia stilistike.

A writer's work, first of all, is a work with the language; therefore, such study topics that reflect the levels of the Albanian language at different stages of its development, as we find in the full work of the writer Ernest Koliqi, take on particular importance, as the creations of this author – with indicators in poetry and prose with dramas, narrations and stories as well as a novel – takes place in a period of cultivation of the Albanian literature, when new talented names such as Migjeni and Fishta, Haxhiademi and Ali Asllani, Sterjo Spasse and Haki Stërmilli were distinguished. Ernest Koliqi cultivated poems in verse, he also excelled in literary criticism, in translations especially from Italian; he was an activist and leader of Albanian publicity, which took a big step in the 1930s of the last century; he has also been an organizer for the development of the Albanian education, opening up to 200 schools, even in Kosovo united with Albania, during World War II when he led the Ministry of Education. Ernest Koliqi created literature in the advanced version of the Northern Dialect, relying primarily on the talk of Gropa e Shkodrës, as it is called the linguistic area of the northern city of our country.

Dissertator Aseda Behari has deeply entered the theme “The language of the writer Ernest Koliqi" and was first and foremost familiar with the creativity in prose and poetry of this author, learning what was not known about his journalism; she was convinced that Koliqi's linguistic approaches are related to the studies of an Albanian dialect, such as the dialect of gheg, a fact that has required special literature, with authors and works that have dealt with the problems of these aspects of language from our linguistic tradition throughout the twentieth century to the present, such as: Juvani, Sheperi, Justin Rrota, K. Cypoa, especially Mahir Domi and the young linguist from Kosovo, Tafil Kelmendi. First, author A. Behari has paid close attention to syntax, the unions with parataxis and hipotaxis; on its own is treated the predicative of unformed forms in the sentence functions of the syntax components of the units-phrase (period). This line of research has been followed specifically for structures-phrases in poetry and prose, as this distinction, in the syntactic studies of our language, has been done for years. Always, for various issues, discussed, A.Behari has managed to make a correlation with normative grammar of Albanian standard. Topics of interest in the work of the doctoral thesis of the new scholar is also the research on Koliqi's creativity, in other aspects of the language: from phonetics, spelling, morphology, lexicon and stylistic expression.

178

Documents

GJUHA NË VEPRËN LETRARE TË ERNEST KOLIQIT · këtu veprat: “Gjuha e Nolit në veprat e tij origjinale” të Fatmir Agalliut, “Gjuha e Jakov Xoxës – veçori leksiko-semantike