GIDA KAYNAKLI ENFEKSİYONLARINKÜRESEL VE ULUSAL BOYUTU

Dr. Ahmet KOLUMANVeteriner Hekim

Gıda Tarım ve Hayvancılık BakanlığıUlusal Gıda Referans LaboratuvarıMikrobiyoloji Bölümü

2011- Antalya

ÖzetÖzet• Mevcut durum: 21. yüzyıl• Kavram olarak gıda mikrobiyolojisi• Gıda kaynaklı güncel salgınlar• Gıda kontrolü: Küresel perspektif• Surveyans• Sonuç

• Mevcut durum: 21. yüzyıl• Kavram olarak gıda mikrobiyolojisi• Gıda kaynaklı güncel salgınlar• Gıda kontrolü: Küresel perspektif• Surveyans• Sonuç

Mevcut durum: 21. yüzyılMevcut durum: 21. yüzyıl

Dünya Nüfus Değişimi

00,5

11,5

22,5

33,5

44,5

55,5

66,5

1000 1250 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000

Yıllar

Nü

fus

(x m

ilyar

)Dünya Nüfus Değişimi

00,5

11,5

22,5

33,5

44,5

55,5

66,5

1000 1250 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000

Yıllar

Nü

fus

(x m

ilyar

)

Küresel Değişim (100 yıl içinde)

Kriter 1955 2055Nüfus 2.8 milyar 8.5 milyarOrtalama Ömür 58 yıl 75 yılÖlüm 522 milyon kişi 163 milyon kişi

Ölüm sebepleriParazitler 17.3 milyon 1.8 milyon

Dolaşım sistemi 15.3 milyon 5.7 milyonKanser 6.2 milyon 35.1 milyonKanser 6.2 milyon 35.1 milyon

Doğum sonrası 3.6 milyon. 3.5 milyonSolunum sistemi 2.9 milyon 0.9 milyon

AIDS - 15.9 milyonAntibiyotik dirençli bakteriler - 18.4 milyon

savaş, açlık ve diğer sebebler 476.7 milyon 81.7 milyon

http://www.who.int/whr/1998/media_centre/50facts/en/

http://www.who.int/whr/1998/en/whr98_ch4.pdf

Küresel yoklukKüresel yokluk

Küresel AçlıkKüresel Açlık

http://www.who.int/foodsafety/publications/newsletter/29/en/index.html

Küresel Isınma: Suya erişimKüresel Isınma: Suya erişim

Beslenme alışkanlıklarında değişimBeslenme alışkanlıklarında değişim

Düşük gelirli- Karbonhidrat ağırlıklı

Küresel gıda dolaşımıKüresel gıda üretim kaynaklarının kalitesi

Tüketim alışkanlıkları değişmekteÇalışan nüfus değişimi

Gıda üretiminde arz talep dengesi

• TALEP– Daha fazla– Daha organik– Daha ucuz– Daha güvenilir

• ARZ– Daha hızlı– Daha kaliteli– Daha entegre– Daha kontrollü

• TALEP– Daha fazla– Daha organik– Daha ucuz– Daha güvenilir

• ARZ– Daha hızlı– Daha kaliteli– Daha entegre– Daha kontrollü

Spekülatif Piyasa

BSE

AI

Kavram olarak gıda mikrobiyolojisiKavram olarak gıda mikrobiyolojisi

• Çiftlikten sofraya her aşamada bulaşma olabilir• Bulaşma heterojendir (n=5)• Bulaşma düşük seviyelerdedir• Tespit yöntemleri ne olursa olsun klasik yöntemlerle

doğrulanmalıdır• Background mikroflora patojenleri gölgeyebilir• Paraleller analiz• Akreditasyon zorunlu• Yöntem birlikteliği zorunlu

• Çiftlikten sofraya her aşamada bulaşma olabilir• Bulaşma heterojendir (n=5)• Bulaşma düşük seviyelerdedir• Tespit yöntemleri ne olursa olsun klasik yöntemlerle

doğrulanmalıdır• Background mikroflora patojenleri gölgeyebilir• Paraleller analiz• Akreditasyon zorunlu• Yöntem birlikteliği zorunlu

AB 12 Ocak 2000’de Beyaz Doküman (White Paper)yayımlamıştırGıda izlenebilirliği: gıda zincirinin tarladan sofraya dek izlenmesive denetlenmesi (1 Ocak 2005’de yasal nitelik kazandı)

Güvenli olmayan gıda ürünleri pazara sunulmamalıdır.

Bir gıda ürününün güvenli olup olmadığının belirlenmesinde, ürünün normal kullanımkoşulları, tüketiciye aktarılan bilgiler, ürünün kullanımı ile ortaya çıkacak kısa ve uzun vadedeki

etkiler ve toksik etkileri göz önünde bulundurulur.

Bir gıda ürününün güvenli olup olmadığının belirlenmesinde, ürünün normal kullanımkoşulları, tüketiciye aktarılan bilgiler, ürünün kullanımı ile ortaya çıkacak kısa ve uzun vadedeki

etkiler ve toksik etkileri göz önünde bulundurulur.

Ürünün güvenli olmadığının belirlenmesi durumunda malın dahil olduğu tüm parti GıdaYasası’nca uygunsuz sayılır.

Gıda üretim zincirinin her aşamasında faaliyet gösteren operatörler ürünün Gıda Yasası ilebelirlenmiş olan koşulları sağlaması ile yükümlüdür.

Gıda ürünlerinde kullanılan tüm maddeler, üretim, işleme ve dağıtım zincirlerinin heraşamasında izlenebilmelidir.

Öne çıkan patojenler için bağımsız regülasyonlar yayınlanmıştır

Gıda kaynaklı güncel salgınlarGıda kaynaklı güncel salgınlar

Epidemiyolojik veri piramidi

Lab.DoğrulOlgular

KayıtEdilenOlgular

Lab.DoğrulOlgular

KayıtEdilenOlgular

Şüpheli olgularHastane bakımıveÖrneklemeyapılmayan olgular

Fark edilmeyen olgular Tıbbi bakımuygulanmayan olgular

Salmonella – Çam Fıstığı• Birleşik Devletler• Ekim 2011• Toplam 42 kişi• Arizona (1), Maryland (1),

New Jersey (2), New York(26), Pennsylvania (8) veVirginia (4)

• Türkiye’den gönderilenürünler şeklinde açıklama

• Salgın kaynağı Yunanistan• Wegmans 5.000 ton geri

çağırdı

• Birleşik Devletler• Ekim 2011• Toplam 42 kişi• Arizona (1), Maryland (1),

New Jersey (2), New York(26), Pennsylvania (8) veVirginia (4)

• Türkiye’den gönderilenürünler şeklinde açıklama

• Salgın kaynağı Yunanistan• Wegmans 5.000 ton geri

çağırdı

Salmonella - Yumurta

• Birleşik devletler• Mayıs-Haziran 2010• 2000 hasta• Wright Country Egg firması• 500 milyon yumurta iadesi

istendi

• Birleşik devletler• Mayıs-Haziran 2010• 2000 hasta• Wright Country Egg firması• 500 milyon yumurta iadesi

istendi

AB Durum: Surveyans

21/24 Ülke51.000 örnekAB’de üretici firmaların %31.8’i pozitifPrevalans %0-64 arasında değişmekte

AB Durum: Kanuni boyut-Regulation (EC) 2160/2003 of the European Parliament and of the Councilof 17 November 2003 on the control of salmonella and other specified food-bornezoonotic agentsThe Member States are responsible for designating national reference laboratories for the analysis and testing of zoonoses.They must apply quality assurance systems conforming to the requirements of the current EN/ISO standard by 12December 2005 at the latest. They must, in addition, collaborate with Community reference laboratories.

-Directive 2003/99/EC of the European Parliament and of the Council of 17November 2003 on the monitoring of zoonoses and zoonotic agents, amendingCouncil Decision 90/424/EEC and repealing Council Directive 92/117/EEC-Regulatıon (EC) No 1168/2006 of 31 July 2006 implementing Regulation (EC) No2160/2003 as regards a Community target for the reduction of the prevalence ofcertain salmonella serotypes in laying hens of Gallus gallus and amendingRegulation (EC) No 1003/2005-Regulatıon (EU) No 517/2011 of 25 May 2011 implementing Regulation (EC) No2160/2003 of the European Parliament and of the Council as regards a Uniontarget for the reduction of the prevalence of certain Salmonella serotypes in layinghens of Gallus gallus and amending Regulation (EC) No 2160/2003 andCommission Regulation (EU) No 200/2010

-Regulation (EC) 2160/2003 of the European Parliament and of the Councilof 17 November 2003 on the control of salmonella and other specified food-bornezoonotic agentsThe Member States are responsible for designating national reference laboratories for the analysis and testing of zoonoses.They must apply quality assurance systems conforming to the requirements of the current EN/ISO standard by 12December 2005 at the latest. They must, in addition, collaborate with Community reference laboratories.

-Directive 2003/99/EC of the European Parliament and of the Council of 17November 2003 on the monitoring of zoonoses and zoonotic agents, amendingCouncil Decision 90/424/EEC and repealing Council Directive 92/117/EEC-Regulatıon (EC) No 1168/2006 of 31 July 2006 implementing Regulation (EC) No2160/2003 as regards a Community target for the reduction of the prevalence ofcertain salmonella serotypes in laying hens of Gallus gallus and amendingRegulation (EC) No 1003/2005-Regulatıon (EU) No 517/2011 of 25 May 2011 implementing Regulation (EC) No2160/2003 of the European Parliament and of the Council as regards a Uniontarget for the reduction of the prevalence of certain Salmonella serotypes in layinghens of Gallus gallus and amending Regulation (EC) No 2160/2003 andCommission Regulation (EU) No 200/2010

AB Durum: Salmonellozis mevsimsel dağılım

The Bundesinstitut für Risikobewertung, Berlin, Germany,

AB Durum: Küresel ısınma ve Salmonella olgularında değişim

Salmonella spp.

Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre Salmonella analizi yapılangıdalar• Süt ve ürünleri• Yumurta ürünleri (pastörize ve dondurulmuş yumurta, yumurta tozu vb.)• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri, et suyu tabletleri, tozları, kuru formdaki çorbalar,

çeşniler, krem şanti, soslar gibi toz ve tablet formdaki diğer gıda karışımları• Fırıncılık ürünleri• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Baharat• Taze meyvesuları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Çay, çikolata• Hazır tatlılar• Soslar

Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre Salmonella analizi yapılangıdalar• Süt ve ürünleri• Yumurta ürünleri (pastörize ve dondurulmuş yumurta, yumurta tozu vb.)• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri, et suyu tabletleri, tozları, kuru formdaki çorbalar,

çeşniler, krem şanti, soslar gibi toz ve tablet formdaki diğer gıda karışımları• Fırıncılık ürünleri• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Baharat• Taze meyvesuları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Çay, çikolata• Hazır tatlılar• Soslar

Türkiye: Gıdalarda Salmonella

• Rutin gıda izleme programı yok• Analiz yöntemleri (resmi analizler)• Yayın yapılan çalışmalarda akreditasyon• Münferit çalışmalar• Değişken veriler

• Rutin gıda izleme programı yok• Analiz yöntemleri (resmi analizler)• Yayın yapılan çalışmalarda akreditasyon• Münferit çalışmalar• Değişken veriler

L.monocytogenes- Kavun

• Birleşik devletler• Eylül 2011• 26 eyalet• 123 hasta• 1/2a, 1/2b• 25 ölüm

– Proseste farklı işlem– Marul

• Birleşik devletler• Eylül 2011• 26 eyalet• 123 hasta• 1/2a, 1/2b• 25 ölüm

– Proseste farklı işlem– Marul

AB Durum: L. monocytogenes• EC 2073-2005 göre L.monocytogenes analizi yapılan gıdalar• Süt ve ürünleri• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri,• Pizza ve yaş pasta• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Taze meyve suları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Hazır tatlılar, salatalar, mezeler• FERA- Paris, France EU-RL

• EC 2073-2005 göre L.monocytogenes analizi yapılan gıdalar• Süt ve ürünleri• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri,• Pizza ve yaş pasta• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Taze meyve suları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Hazır tatlılar, salatalar, mezeler• FERA- Paris, France EU-RL

• Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre L.monocytogenes analiziyapılan gıdalar

• Süt ve ürünleri• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri,• Pizza ve yaş pasta• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Taze meyve suları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Hazır tatlılar, salatalar, mezeler

Listeria monocytogenes• Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre L.monocytogenes analizi

yapılan gıdalar• Süt ve ürünleri• Et ve ürünleri• Hazırlanmış et karışımları, et ürünleri,• Pizza ve yaş pasta• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya karıştırılmış

çiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler• Taze meyve suları• Bebek maması• Tüketime hazır gıdalar• Hazır tatlılar, salatalar, mezeler

AB Durum: L. monocytogenesMevsimsel dağılım

E.coli O104:H4-Çemenotu Filizi• Almanya

Mayıs-Temmuz 2011• ABD

Mayıs 2011• Fransa

Haziran 2011

1. İspanya Salatalık???2. Soya filizi????3. Fenugreek sprouts (çemenotu filizi)4. İngiltere’de bir firma tohum satışı5. Mısır’dan ithal6. Italya ISS analiz yöntemi belirledi7. Türkiye’de UGRL yetkili

1. İspanya Salatalık???2. Soya filizi????3. Fenugreek sprouts (çemenotu filizi)4. İngiltere’de bir firma tohum satışı5. Mısır’dan ithal6. Italya ISS analiz yöntemi belirledi7. Türkiye’de UGRL yetkili

E.coli O104:H4-Çemen otu Salgını

AB Durum: Toksijenik E.coli

• Referans laboratuvar İtalya Istituto Superiori diSanita

• Resmi gıda analizi yok• İzleme ve risk değerlendirme• VTEC AB Kodeksinde?

• Referans laboratuvar İtalya Istituto Superiori diSanita

• Resmi gıda analizi yok• İzleme ve risk değerlendirme• VTEC AB Kodeksinde?

Toksijenik Escherichia coli

Toksijenik E.coli

Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre E.coliO157:H7 analizi yapılan gıdalar• Peynir• Çiğ et ve et ürünleri• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya

karıştırılmışçiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler

• Taze meyvesuları• Meyve şarapları

Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Tebliği’ne (2010/16) göre E.coliO157:H7 analizi yapılan gıdalar• Peynir• Çiğ et ve et ürünleri• Yıkanmış, doğrama ve paketleme işleminden geçmiş, ayrı ayrı veya

karıştırılmışçiğ sebzeler ile dondurulmuş veya kurutulmuş sebzeler

• Taze meyvesuları• Meyve şarapları

İzleme yokYöntem ISO 16554: E.coli O157 analizi, H7 referans laboratuvarda yapılmalıdır

C.jejuni-Tavuklu salata

• Kanada• 2008• Tavuklu salata• 84 hasta• 38 gün sonra 1

hastada GBS

• Kanada• 2008• Tavuklu salata• 84 hasta• 38 gün sonra 1

hastada GBS

• Sinirlerde mevcutGM1 epitopu veC. jejunilipopolisakkarityapılarındabulunan ortakyapılar

Moleküler Taklitçilik: C.jejuni ve GBS

• Sinirlerde mevcutGM1 epitopu veC. jejunilipopolisakkarityapılarındabulunan ortakyapılar

AB Durum: Termotolerant Campylobacter spp.Mevsimsel dağılım

• Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Ek-2• Gıda izleme yok• Major patojen• Risk analizi• AB gıda kontrolünde resmi analiz değil• Analiz yöntem değişimi (kalitatif-kantitatif)• EU-RL (SVA-İsveç)

Termotolerant Campylobacter spp.

• Türk Gıda Kodeksi Mikrobiyolojik Kriterler Ek-2• Gıda izleme yok• Major patojen• Risk analizi• AB gıda kontrolünde resmi analiz değil• Analiz yöntem değişimi (kalitatif-kantitatif)• EU-RL (SVA-İsveç)

Balina eti-C.botulinum

• Batı Alaska• 2002• Beluga Balina konservesi• 80 hasta• 8 ölüm

• Batı Alaska• 2002• Beluga Balina konservesi• 80 hasta• 8 ölüm

Bal- C.botulinum• Hindistan 2001• Ganesha diriliş bayramı• 92 çocuk infant botulizm

– Yaş dağılımı 8-19 ay

• 18 çocuk ölümüGulab Jamun

• Hindistan 2001• Ganesha diriliş bayramı• 92 çocuk infant botulizm

– Yaş dağılımı 8-19 ay

• 18 çocuk ölümüGulab Jamun

C. botulinum

Clostridium botulinum• Bal ve konserveler• Sporadik• AB Bal ihracatında ilk 3• Bal tebliği aranması zorunlu patojen• TGK Ticari sterilite testi

• Bal ve konserveler• Sporadik• AB Bal ihracatında ilk 3• Bal tebliği aranması zorunlu patojen• TGK Ticari sterilite testi

Hepatitis A Virüs – Yeşil soğan

• Birleşik devletler• 640 hasta• 3 ölüm• Kanalizasyon ile sulama

• Birleşik devletler• 640 hasta• 3 ölüm• Kanalizasyon ile sulama

Hepatitis A Virüs – Kuru Domates

• Fransa• 40 hasta• Türkiye’den gelen

ürünlerde olduğuspekülasyonu- İspatyok

• Türkiye’de analizlerbaşlatıldı- sadeceUGRL

• Fransa• 40 hasta• Türkiye’den gelen

ürünlerde olduğuspekülasyonu- İspatyok

• Türkiye’de analizlerbaşlatıldı- sadeceUGRL

• EU %5 seropozitif• TR %95 seropozitif• Kanalizasyon sulama- dışkı ile

bulaşma• Yeşillik, deniz ürünleri

Hepatitis A Virüs

• EU %5 seropozitif• TR %95 seropozitif• Kanalizasyon sulama- dışkı ile

bulaşma• Yeşillik, deniz ürünleri

Hepatitis A Virus

Gıda kontrolü : Küresel perspektifGıda kontrolü : Küresel perspektif

Gelişmiş ülkeler: Birleşik Devletler

Üretim CDC

State Lab.

İşleme

Satış

Food Control Units State Hospitals

Gelişmiş ülkeler: AB

Üretim

SevkiyatEU RL

NRL

ECDC

İşleme

Sevkiyat

Satış

Tüketici

NRL

NL PHL

EpidemiyolojiÜniteleri

Türkiye’de Gıda Analizleri

• İthalat ve İhracat izin• İzleme• Denetim• Özel istek

• İthalat ve İhracat izin• İzleme• Denetim• Özel istek

Türkiye’de gıda kontrolü

GTHB

Üretim

SalgınlardaRSHMUGRL

GKL, AGKM, ÖGKL

İşleme

Satış

SalgınlardaRSHM

Türkiye’de resmi izleme sonuçları• GTHB 2010 yılında yayın• 22.172 gıda örneği, 1.171 örnek (%5.28) TGK MKT

uygun değil• 309 ekmek 5 adet (% 1.62)• 660 Beyaz peynir 24• 284 yöresel peynir 5• 380 adet Dondurma ve sütlü buz 17• 377 yoğurt spesifik mikroorganizma 6• Tavuk, hindi, bıldırcın ve devekuşu %17.98• Et ve et ürünleri 956 adet 125 uygunsuz

• GTHB 2010 yılında yayın• 22.172 gıda örneği, 1.171 örnek (%5.28) TGK MKT

uygun değil• 309 ekmek 5 adet (% 1.62)• 660 Beyaz peynir 24• 284 yöresel peynir 5• 380 adet Dondurma ve sütlü buz 17• 377 yoğurt spesifik mikroorganizma 6• Tavuk, hindi, bıldırcın ve devekuşu %17.98• Et ve et ürünleri 956 adet 125 uygunsuz

Surveyans

Gelişmiş ÜlkelerGelişmiş Ülkeler

Gelişmiş ülkeler: AB

EU RLNRL

Bitki Sağlığı İzlemeNL

Hayvan Sağlığıİzleme

NL

Üretim

Sevkiyat

ECDC

EpidemiyolojiÜniteleri

NRLGıda İzlemeNL

EFSA

EU RLNRLHastalık izlemeNL

IntSurvData

İşleme

Sevkiyat

Satış

Tüketici

EU RL

AB Örnek: C.botulinum• İtalya: Infant botulizm, Gıda botulizmi• Fransa: Gıda botulizmi• İngiltere: Yara botulizmi (Uyuşturucu kullanmadaki değişim)• İskandinav ülkeleri: Gıda botulizmi• İspanya: Infant botulizm, yara botulizmi

Türkiye

http://www.bfr.bund.de/internet/8threport/CRs/tur.pdf

Türkiye’de surveyans

Üretim

Bitki Sağlığı İzlemeNL

Hayvan Sağlığıİzleme

NL

İşleme

Satış

Tüketici

RiskDeğerlendirme

Gıda İzlemeGıda Denetim

İthalat ve İhracatÖzel İstek

NL

RSHSHastalık izlemeHastalık kontrol

NL

IntSurvData

Nasıl yapmalı

• Çiftlik• Gıda• İnsan

İzlemeKontrolDeğerlendirme

• Çiftlik• Gıda• İnsan

• Yaygın ve izlenebilir epidemiyolojikveri

Nasıl yapmalı• Veri toplarken kullanılan enstrümanlar• Veri analizinde kullanılan yöntemler

Bir örnek olmalıdır

• RİSK DEĞERLENDİRME• TGK MKT değişim• AB uyumlaştırma

Nasıl yapmalı• Veri aktarımı ve paylaşımı kesintisiz ve

hızlı olmalıdır

Sonuç1. Gıda enfeksiyonlarının etkisi 2.İleri analizler merkezileştirilmeli

3. Halk Sağlığı konusunda işbirliği 4.Hayvan-Bitki-Gıda-İnsan ağı oluşturulmalı

Her tür sağlık savaşımını, olanaklı olanderecede hızlı ve geniş bir biçimde izlemek,başlıca hedeflerden olmağa yaraşır.

M. Kemal ATATÜRK

(3. Dönem 3. Toplanma Yılını Açarken, 1 Kasım 1929, Atatürk’ün Söylev veDemeçleri Cilt 1 sf: 37)

M. Kemal ATATÜRK

(3. Dönem 3. Toplanma Yılını Açarken, 1 Kasım 1929, Atatürk’ün Söylev veDemeçleri Cilt 1 sf: 37)

Dinlediğiniz için teşekkür ederim

Gıda Tarım ve Hayvancılık BakanlığıUlusal Gıda Referans Laboratuvarı Mikrobiyoloji Bölümü

ahmetkoluman@hotmail.com

Dinlediğiniz için teşekkür ederim