195

TRE

zmir iline baltarih bir ile merkezi.

Kk Menderes nehrinin 6 km. gne-yinde, Aydn dalar ad verilen sradala-ra ait Gme (Kestane) dann kuzey etekle-rinde eimli bir yzeyde kurulmutur. Ta-rih boyunca Thira, Thyeira, Tyrha, Thyra,Teira, Apeteria ve Arkadiapolis gibi isim-lerle anlan kasabann ne zaman kuruldu-u kesinlikle belli deilse de milttan nce1340larda varl bilinmektedir. Bu tarih-lerde Hititlerin Ahhiyava ad verilen kral-lk blgesi iinde yer almaktayd. Ardn-dan nce Friglerin, daha sonra Lidyallarnhkimiyetine girdi. Milttan nce 652-630yllarnda bir sre Kimmerlerin, milttannce 546da Perslerin eline geti. Bykskenderin hkim olduu Tire ve evresionun lmnn ardndan Bergama Krall-na intikal etti. Bu dnemde geliip zen-ginleti, zenginlerin yazlk olarak kullan-d bir ehir haline geldi. Roma hkimi-yeti srasnda 260ta byk bir depremleharap oldu. Bizansn elinde Thria ismiy-le Asia eyaletinin piskoposluk merkeziydi.697de mslmanlarn eline geti; 718deBizansllarca geri alnd. Malazgirt Sava-nn ardndan Seluklu aknlar burayakadar uzand ve 1072de Byk Seluklu-larn hkimiyetine girdi. Hal seferlerindeistilya urayan kasaba Klcarslann ku-mandan emseddin Bey tarafndan 1186-da fethedildi. Beylikler dneminde Mente-

e Beyin damad Sasa Bey, Tire ve evre-sinde hkimiyet kurdu. Daha sonra Ayd-nolu Mehmed Bey buray ald. Gazi UmurBey zamannda medreseler, camiler ve e-melerle imar edildi. Sulama kanallarylaziraat gelitirildi. 1390da Yldrm Baye-zid tarafndan Osmanl topraklarna katl-d. Timur istilsnn (1402) ardndan Ay-dnoullar ehri geri ald. 1423te II. Mu-rad burada yeniden hkimiyet kurdu vekasaba Anadolu beylerbeyiliine bal Ay-dn sancann merkezi oldu.

Beylikler devrinden itibaren dier bazAnadolu ehirlerinde grld gibi Tirede iki merkezli (nefs) olarak gelime gs-terdi. Nefs-i Tire diye anlan asl yerlei-min dnda Aydnolu s Beyin kz Haf-sa Hatunun yaptrd klliyenin (zviye)vakf eklinde ortaya kan, bugnk De-irmendere semtinin bulunduu blgeyemerkezlik eden, Nefs-i Bdemiye deni-len ikinci bir yerleim daha teekkl etti.Eski vakf defterleri mevcut olmad iinKann Sultan Sleyman dnemi muhase-be defterine kadar (BA, TD, nr. 166) Nef-sibdemiyedeki iskn ve nfus hakkndabilgi yoktur. XVI. yzyldan sonra ehrinfizik geliimi neticesinde iki merkez bir-leti.

880 (1475-76) tarihli tahrirde sancak be-yi hass arasnda grnen Tirenin yirmialt mahallesi vard ve 989 hne, 183 m-cerret (bekr) olmak zere toplam 1172erkek nfus tesbit edilmiti. Buna gretoplam nfusu 5100 kii kadard. En ka-labalk mahalleler Tapazar (104 hne), So-

nenin arkasndaki eski alanda 1990da ye-niden ina edildi. 1991de, bir zamanlarok nemli olan Bekta tarikatna ait tek-ke ehrin ucunda yer alan dier bir tekkeile birlikte tekrar aktif hale getirildi ve Ba-ba Read liderliinde grkemli bir Bekta- merkezi yaptrld; 1998de Rif tekkesiyeniden ina edildi. Komnizmin kme-sinden sonraki ilk on ylda Tiranda bykbir nfus patlamas oldu. Ancak bu durumplansz ve karmak biimde yksek bina-larn yapmna, her yerde gecekondularnortaya kmasna ve kamusal alandaki yer-lerde yasak yaplarn artna yol at. 2000ylndan gnmze kadar Tiran Belediyesibyk bir alt yap dzenleme hamlesi ba-latarak yeni yollar yapt, parklar ve yeilalanlar kurdu, halkn huzurunu salaya-cak nemli tedbirler ald. 2006 Aralk ayn-da Tirann nfusu kaytl olmayan pek okkiiye ramen 600.339 idi. Resm kaynak-lara gre gerek say 895.000e yakla-maktadr. Dier eski komnist lkelere g-re Tiranda eitli din cemaatler arasnda-ki i ie yaam dikkat ekecek biimdeuyumludur.

BBLYOGRAFYA :Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Ar-

vanid (nr. Halil nalck), Ankara 1954, s. 103;Evliya elebi, Seyahatnme, VI, 106; G. von Hahn,Albanische Studien, Jena 1854, s. 868-886;H. Hecquard, Histoire et description de la ha-ute Albanie, Paris 1858, s. 255-256; kodraVilyeti Salnmesi, stanbul 1310, s. 114-121;A. Degrand, Souvenirs de la haute Albanie, Paris1904, s. 183-194; Theodore Ippen, Von Alessiober Kroja nach Tirana und Ismi, Zur Kundeder Balkanhhalbinsel (ed. C. Patsch), Wien-Leip-zig 1904, s. 79-80; Guide dAlbanie (ed. un Jo-nuzi), Tirana 1958, s. 220-233; A. Meksi G. Fras-heri, Arhitektura dhe restaurimi i xhamis sHaxhi Ethem Beut e Tirans, Monumente his-torike n vendim ton, Tirana 1978, s. 110-114;Koo Miho, Trajta t profilit urbanistik t qytetitt Tirans (prej fillimeve deri m 1944), Tirana1987; a.mlf., Kontributi i tradits vendse nearkitekturn e xhamis t Tirans, Monumentet,sy. 11, Tirana 1976, s. 191-198; Z. Shkodra, La vil-le albanaise au cours de la renaissance nati-onale, Tirana 1988, tr.yer.; a.mlf., Tirana-Ca-pital City of Albania, Hauptstdte in Sdoste-uropa (ed. H. Heppner), Wien 1994, s. 133-147;a.mlf., Les march albanaise au XVIIIe sicle,St.A, III/1 (1966), s. 159-172; M. Kiel, OttomanArchitecture in Albania, 1384-1912, stanbul1990, s. 249-265; Q. Butka, Fshati, qyteti,kryeqyteti, Prpjekta Shqiptare, II/16, Tirana1938, s. 171-176; Kristo Frasheri, Fillimet e his-toris s Tiranes, Buletin per shkencat shoqro-re, sy. 2, Tirana 1955, s. 126-145; Emin Riza Koo Zheka, Banesa Tiranasa, Monumentet, sy.2 (1971), s. 113-127; Kmsl-alm, III, 1717;Hasan Kaleshi, Tiran, A, XII/1, s. 376-379; Nat-halie Clayer, Tiran, EI 2 (Fr.), X, 533-534.

Machel Kel

TRE

Tireden bir grn

196

TRE

ykselmiti. Evliya elebi sokaklarn sat-ran ta gibi dzenli olduunu, ehirde144 mihrap (otuz alts cami), yetmitekke, otuz medrese, bazs tl durumdasekiz imaret, bir drlkurr, altm yedisbyan mektebi bulunduunu kaydeder.Kestane dandan gelen sular Tiredeki 270emeye, on hamama ve be kurunkubbeli sebile dalyordu. Ayrca ehirdeyirmi yedi han, sekiz kubbeli bir bedes-ten, st kemer ve kubbeyle rtl 2800dkkn vard. Tire alacas diye bilinen bez-ler daha bu tarihte mehurdu. 1700 ta-rihli avrz tahriri srasnda Tirenin drtnahiyesinde (Fota, Burgos- Kebr, Bur-gos- Sagr, Maden) elli dokuz ky kayde-dilmitir. ehir merkezinde kaytl altmdrt mahallede yaklak 5000 kii yayor-du. En kalabalk mahalleler eyhky, HacAbdi / Ketenci / Ali Hoca, Abdlvehhab vePaa mahalleleriydi. ki gayri mslim ma-hallesinden Rumlarn yaad Zimmiynmahallesinde yirmi be, Yahudiyn ma-hallesinde on drt hne vard. Bu tarihtemuhtemelen asayi sebebiyle on sekiz kyve iftlik terkedilmi durumdayd.

1713lerde Bat Anadoluyu etkisi altnaalan veba salgnndan zarar gren Tire-nin nfusu buna ramen 1130 (1718) ta-rihli avrz tahririne gre yaklak 8000eulam, altm bir mahallesi bulunan eh-rin % 10unu dul kadnlarn meydana ge-

tirdii tesbit edilmiti. Bylece veba y-znden ehir nfusunun % 24nn ha-yatn kaybettii hesaplanmtr (Gke, s.50, 58). Kr kesiminde de kayplar fazla idi.Bu durum ehir ve civarnn ekonomik ya-psn olumsuz ynde etkiledi. Tirenin eyh-ky, Abdlvehhab, Paa, Ketenci, MollaMs mahalleleri nfusun en youn yaa-d kesimlerdi. Zimmiyn mahallesinde208, Yahudiyn mahallesinde seksen kiioturmaktayd. Bu tarihte ehirde elli imam,on yedi mezzin, yedi hatip, bir viz, birmft, alt mderris, sekiz eyh / dervi,seksen iki seyyid, 122 asker grevli bulu-nuyordu. En geni sna faaliyet alan teks-til ve dericilikti.

1243te (1827-28) Badat Valisi NecipPaa tarafndan Tirede gzel bir ktp-hane yaptrld. II. Mahmud dnemi n-fus saymnda (1831) ehrin nfusu 8000civarnda idi. 1257 (1841) temettut tah-ririnde yer alan krk mahalleden nfusaen kalabalk olanlar Rmiyn (1245), Kal-mos (590), Sretli Mehmed Paa (590),Msrl (575), Cmi-i Kebr (570), YnusEmre (560), eyhky (550), Murtaza veAli Han (520) mahalleleriydi. Toplam ehirnfusu yaklak 13.200 idi. 1891de nfu-su 33.000e ykselen kaza genelinde 2265Yunan (Rum), on iki Ermeni ve 1029 ya-hudi nfus bulunuyordu. ehirde yakla-k 15.000 kii yayordu. Kazann nfusu1909da 37.000e, 1915 banda 44.000eykseldi. Bu tarihte Rumlar 3350, Mse-vler 1900 kiiden ibaretti. I. Dnya Sava-ndan sonra (1919) 42.000e den Tirekazasnn nfusu 1927 saymnda 39.000egerilemiti.

Kk Menderes nehrinin sulad ve-rimli ovas sebebiyle zmir-Konya arasn-da nemli bir ehir durumunda olan, yak-nndaki demi ve Bayndr gibi merkez-ler arasnda ticar irtibat salayan ve bu-radan zmir Limanna balant kuran birkonumda bulunan Tirenin ticar nemi z-mir-Aydn demiryolunun inasndan son-ra daha da artt. Bu demiryolundan Tor-balda ayrlan bir koldan atal stasyo-nunda ayrlan bir ube hatt 1883te Ti-reye ulat ve evreden karlan zmpa-ra, cva, manganez, demir, arsenik gibimadenlerin naklini kolaylatrd. Salnme-lerde grlen hal ve bez dokuma tez-ghlarnn okluu bu sektrn oldukagelitiini gsterir.

Osmanl dneminde siyas sulularn sr-gn yeri olarak kullanlan Tireye gelenlerarasnda eyhlislm Molla Arap (Aled-din Arab Efendi), Anadolu Kazaskeri Thir

fular (doksan alt hne), Veled-i anak(seksen alt hne), Tahtelkale (elli dokuzhne), Cmi-i Atk (elli bir hne) ve Meka-bir (krk dokuz hne) mahalleleriydi. Bu ta-rihte kasabada elli iki hneden ibaret birgayri mslim mahallesi de bulunuyordu.918 (1512) tahririne kadar geen sredeTire hem fiziksel hem demografik adangelime gsterdi. Mahalle says otuz al-tya ulat. Krk iki hneden oluan bir ya-hudi cemaati ortaya kt. Kasabann top-lam hne says 1494e, mcerretler 220-ye ykseldi. Ayrca muaf kaytl 178 kii var-d. Bylece toplam nfus yaklak 8500eulat. En kalabalk mahalleler Sofular (dok-san drt hne), Cmi-i Atk (seksen be h-ne), Urganclar (seksen be hne), Turun(yetmi dokuz hne) ve Doanclard (yet-mi yedi hne). 935te (1528-29) yaplantahrire gre Tirenin nfusu 6200e geri-ledi. Nfustaki azalmaya paralel olarak ma-halle says otuz e dt. Ancak hne sa-ysndaki azalmaya karlk gen nfus (m-cerret) saysnda art oldu. Bu tarihte enkalabalk mahalleler Sofular (altm dokuzhne), Tapazar (altm hne), Cmi-i Atk(elli sekiz hne), Gebran (krk dokuz h-ne) ve Tahtelkale idi (krk hne). ehir-deki yahudi cemaati altm drt hneyeulat. Bu tarihte Bdemiye de kaytlarageti. Dokuz mahallesi olan bu ikinci yer-leim merkezinde yaklak 1000 kiilik n-fus yayordu (167 hne, otuz dokuz m-cerret, yirmi iki muaf). ehrin merkezi ol-duu kaza ise doksan sekiz ky ile birlik-te 41.000 civarnda bir nfus barndrmak-tayd.

Tahrir defterlerinde rastlanan esnafneitlilii ve pazar yeri a