YILDIZ TEKN K N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

GELENEKSEL M MAR DE B NALARIN SRDRLEB L R TASARIM KR TERLER BALAMINDA DEERLEND R LMES ANTALYA KALE EVLER RNE

Mimar Mine AKTUNAFBE Mimarlk Anabilim Dal Mimari Tasarm Programnda Hazrlanan

YKSEK L SANS TEZ

Tez Danman : Do. Dr. Seda TNK

STANBUL, 2007

NDEK LER

Sayfa

EK L L STES .................................................................................................................... iv NSZ ................................................................................................................................ vi ZET .................................................................................................................................. vii ABSTRACT ....................................................................................................................... viii 1 2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.3 3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3 3.2.2.4 3.2.2.5 3.2.2.6 3.3 4 4.1 4.2 4.3 4.3.1 4.3.2 4.3.2.1 4.3.2.2 G R ....................................................................................................................... 1 EVRE VE EKOLOJ KAVRAMLARI.............................................................. 5 evre................................................................................................................... 5 evre Kavramnn Tanm ................................................................................... 5 evre Sorunlar.................................................................................................... 6 Ekoloji................................................................................................................. 8 Genel Ekoloji Tanmlar........................................................................................... 8 Ekolojik Bilincin Tarih indeki Geliimi ............................................................ 9 Ekoloji Biliminin nemi.................................................................................... 10 Sonu ................................................................................................................ 11 EKOLOJ K M MARLIK................................................................................... 12 Ekolojik Mimarlk Tanm ................................................................................. 12 Ekolojik Mimarlk lkelerine Uygun Konut Tasarmnda Ynlendirici Kriterler. 13 Yerleim Kriterleri............................................................................................. 14 Arazi Verileri..................................................................................................... 14 klim Verileri .........................................................................................................19 Ekolojik Tasarm Kriterleri ................................................................................... 21 Bina Formu.............................................................................................................21 Mekan Organizasyonu........................................................................................... 23 Bina Kabuu...........................................................................................................25 Malzeme Seimi..................................................................................................... 28 Tkenmeyen Enerji Kaynaklarnn Kullanm....................................................... 28 Shhi Tesisat ve Dolam Sistemleri...................................................................... 30 Sonu...................................................................................................................... 31 GELENEKSEL M MARLIK............................................................................. 32 Geleneksel Mimarlk Tanm............................................................................... Anadolu'da Geleneksel Mimarlk......................................................................... Geleneksel Trk Evi Tanm ve zellikleri......................................................... Geleneksel Trk Evi Tanm................................................................................ Geleneksel Trk Evi zellikleri........................................................................... Plan emas.......................................................................................................... ok Katllk.......................................................................................................... ii 32 34 36 36 39 39 42

4.3.2.3 4.3.2.4 4.3.2.5 4.4 4.4.1 4.4.1.1 4.4.1.2 4.4.1.3 4.4.2 4.4.3 4.5 5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.2 5.2.1 5.2.1.1 5.2.1.2 5.2.1.3 5.2.2 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.4 6

at Biimi........................................................................................................... Cephe zellikleri................................................................................................. Yapm................................................................................................................... Geleneksel Trk Evi'nin Oluumunu Etkileyen Etkenler.................................... Doal Etkenler..................................................................................................... klim..................................................................................................................... Topografya........................................................................................................... Yap Malzemesi................................................................................................... Tarihi Etkenler..................................................................................................... Sosyal Etkenler..................................................................................................... Sonu....................................................................................................................

43 43 45 45 45 46 49 49 50 51 52

ANTALYA KALE EVLER N N SRDRLEB L R TASARIM KR TERLER BALAMINDA DEERLEND R LMES .................................54 Antalya li............................................................................................................ Antalya li Tarihesi............................................................................................. Corafi Konum..................................................................................................... Topografya zellikleri......................................................................................... klim zellikleri................................................................................................... Antalya Kaleii Evleri Yerleim zellikleri....................................................... Antalya Kaleii Arazi Verileri............................................................................. Antalya Kaleii Yerleiminde Topografyaya Uyum............................................ Antalya Kaleii Yerleiminde Yn Seimi.......................................................... Antalya Kaleii Yerleiminde Yeil Doku........................................................... Antalya Kaleii klim Verileri............................................................................. Antalya Kaleii Evleri Tasarm zellikleri.......................................................... Antalya Kaleii Evleri Form zellikleri.............................................................. Antalya Kaleii Evlerinde Mekan Organizasyonu............................................... Sofa...................................................................................................................... Avlu...................................................................................................................... Serinletme Elemanlar.......................................................................................... Antalya Kaleii Evleri Kabuk zellikleri............................................................ Antalya Kaleii Evleri Malzeme ve Strktr zellikleri..................................... Antalya Kaleii Evlerinde Tesisat ve Dolam Sistemleri................................... Sonu.................................................................................................................... 55 55 56 58 58 60 60 60 62 65 66 67 67 72 73 77 79 82 88 90 91

SONULAR........................................................................................................ 92

KAYNAKLAR....................................................................................................................... 99 EKLER.................................................................................................................................... 103 Ek 01 Trk Evi Plan Tipleri.................................................................................................... 103 Ek 02 Avlulu Ev Tipleri.......................................................................................................... 104 ZGEM ............................................................................................................................ 105

iii

EK L L STES ekil 3.1 klim zelliklerine uygun toporafik konumlar.................................................... 15 ekil 3.2 Binalarn rzgara kar farkl alarla ynlendirilmesi.......................................... 17 ekil 3.3 Yaprak dkmeyen aalarn kullanm................................................................. 18 ekil 3.4 Yaprak dken aalarn kullanm ....................................................................... 19 ekil 3.5 Paral d yzey alan byk bina formlar ......................................................... 22 ekil 3.6 D yzey alan kk bina formlar .................................................................... 22 ekil 3.7 Binada baca etkisiyle havalandrma salanmas................................................... 25 ekil 3.8 Karlkl duvarlarda alan boluklar sayesinde oluan hava hareketi.................. 27 ekil 3.9 Bitiik duvarlarda alan boluklar sayesinde oluan hava hareketi ...................... 27 ekil 4.1 Osmanl mparatorluu snrlar iinde Trk Evi'nin bulunduu kentler ............... 37 ekil 4.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri, akraa Kona, Birgi ..................................... 38 ekil 4.3 Gebe adr ve Trk Evi'ndeki oda arasndaki benzerlikler .............................. 40 ekil 4.4 Trk Evi'nde sofal plan tipleri ............................................................................ 42 ekil 4.5 in'de sur kaps .................................................................................................. 42 ekil 4.6 Konya Kk ...................................................................................................... 43 ekil 4.7 Antalya Kaleii'nde Trk Evi cephesi .. ............................................................... 44 ekil 4.8 Antalya Kaleii yerleimi .................................................................................... 46 ekil 4.9 Rize'de Trk Evi.................................................................................................. 47 ekil 4.10 Erzurum'da Trk Evi ........................................................................................... 47 ekil 4.11 Mardin'de ta ev .................................................................................................. 48 ekil 5.1 Antalya'nn corafi konumu ................................................................................ 56 ekil 5.2 Antalya Kaleii yerleimi .................................................................................... 56 ekil 5.3 Antalya Kaleii yerleimi .................................................................................... 57 ekil 5.4 Antalya ili rzgar esi ynleri .............................................................................. 59 ekil 5.5 Antalya Kaleii'nde evlerin toporafyaya uygun konumlandrlmas.................... 61 ekil 5.6 Kaleii yerleiminde sokak ve yap adalarnn ynlendirilmesi ............................ 63 ekil 5.7 Kaleii evlerinin gne nlarnn geli asna gre konumlandrlmas.............. 64 ekil 5.8 Kalei yerleiminde glgeli ve dar sokaklar......................................................... 64 ekil 5.9 Antalya Kaleii evleri form zellikleri................................................................. 68 ekil 5.10 Yap yzeyinde salanan hava hareketi. .................................................................68 ekil 5.11 Kaleii evlerinde bulunan geni saaklar ............................................................. 70 ekil 5.12 Gne nlarnn geli asna gre kmalarn boyutlandrlmas ........................ 70 ekil 5.13 Yan (I) sofal tip plan ve kesitleri ........................................................................ 74 ekil 5.14 S. Abdullah Baykara evi 1. kat plan.................................................................... 74 ekil 5.15 Yan (L) sofal tip plan ve kesitleri ....................................................................... 75 ekil 5.16 Tekeliolu evi plan............................................................................................. 75 ekil 5.17 Yan (U) sofal tip plan ve kesitleri ....................................................................... 76 ekil 5.18 Hac mer Aa evi plan ..................................................................................... 76 ekil 5.19 Kaleii evlerinde meltem rzgarndan fayda salanmas ...................................... 77 ekil 5.20 Avlulu ev tipleri .................................................................................................. 78 ekil 5.21 Kaleii'nde yksek duvarlarla evrili aalandrlm avlu mekan....................... 79 ekil 5.22 Suyun buharlamasyla serinleyen havann i mekana doru hareketi .................. 79 ekil 5.23 Kaleii evlerinin avlularnda bulunan kuyular...................................................... 80 ekil 5.24 Kaleii evlerinin talklarnda bulunan akl yer demeleri ................................ 81 ekil 5.25 Antalya Kaleii evlerinde pencereler yardmyla havalandrma salanmas.......... 83 ekil 5.26 Doal havalandrma ve aydnlatma salamak amacyla alan tepe pencereleri.... 84 ekil 5.27 mekanda apraz havalandrma salanmas....................................................... 84 ekil 5.28 mekanda apraz havalandrma salanmas....................................................... 85 ekil 5.29 Antalya Kaleii evlerinin gney ve bat cephelerinde kullanlan ahap kepenkler 86 iv

ekil 5.30 Gneten korunmak iin kullanlan ahap kepenklerin ileyii............................. 86 ekil 5.31 Kaleii evlerinde kullanlan malzemeler ve evlerin strktr zellikleri ............... 88 ekil 5.32 Antalya Kaleii evleri strktr zellikleri ............................................................ 89

v

NSZ Gnmzde artan evre sorunlar toplumlar evreye kar daha duyarl olmaya yneltmitir. Kullanlan enerji kaynaklarnn evreye zarar vermesi ve tkenebilir olmalar yenilenebilir enerji kaynaklarna olan ilgiyi arttrmtr. evreye duyarl, yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna ynelik tasarmlarla, binalarda tketilen enerji miktarn en aza indirgemeyi amalayan ekolojik mimarlk, evre sorunlarna kar ortaya kan en etkili zmlerden biridir. Ekolojik mimarlk dnce sistemiyle birlikte bina tasarm ve uygulama yntemleri sorgulanmaya balamtr. Ekolojik mimarln dnce sistemi aslnda yzyllardr var olan ve gnmzde hala rnekleri bulunan geleneksel mimarlk temeline dayanmaktadr. Geleneksel mimari verilerden faydalanmak ve bunlar gnmz kullanc beklentileriyle ile yorumlamak doru bir balang olarak kabul edilmektedir. Bu tez almas, geleneksel mimarlk rneklerinden Antalya Kaleii evlerini srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirerek, ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki benzerlikleri vurgulamak amacyla hazrlanmtr. Geleneksel Mimaride Binalarn Srdrlebilir Tasarm Kriterleri Balamnda Deerlendirilmesi, Antalya Kaleii Evleri rnei balkl almann ortaya kmasnda benden yardmlarn esirgemeyen tez danmanm Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Anabilim Dal, Mimari Tasarm Programnda retim yesi Do. Dr. Seda Tnke, tezin hazrlanmasnda her zaman yanmda olan dostlarma ve btn renim hayatm boyunca maddi manevi olarak bana destek olan aileme teekkr ederim.

vi

ZET Sanayi devrimiyle birlikte balayan, teknolojik gelimeler ve fosil enerji kaynaklarnn kullanmndaki art evre sorunlarn meydana getirmitir. Nfusla birlikte artan konut ihtiyac, yaplamann hzl ve dzensiz ekilde artmasna neden olmutur. Bu gelimeler sonucunda doadaki ekolojik denge geri dn mmkn olmayan zararlar grmtr. Yaanan evre sorunlar toplumlar yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmna yneltmitir.

20.yy.da evre sorunlarna bir zm olarak ekolojik mimarlk yaklam ortaya kmtr. Ekolojik mimarlk, mevcut arazi ve iklim verilerini dikkate alan, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanmaya ynelik tasarm ilkeleriyle, binalarda tketilen enerji miktarn en aza indirgemeyi amalamaktadr.

Bina tasarmnn doal evre ve iklimsel verilere adaptasyonu ok uzun zamandr bilinmektedir. Gnmzde hala mevcut olan geleneksel mimari rnekler, insanlarn uzun yllar boyunca tarihi, sosyal ve kltrel etkenlerin etkisiyle, bulunduklar yrenin iklim ve doa koullarna uygun zmler retmeleriyle ortaya kmtr. Geleneksel mimarlk, ekolojik yaklam iin rnek tekil etmektedir.

alma, geleneksel mimarinin zelliklerini ve geleneksel binalarn srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirilmesini kapsamaktadr. Tez konusu kapsamnda Trk Evi zelliklerini tayan Antalya Kaleii Evleri rnek olarak alnmtr. Antalya Kaleii Evlerinin srdrlebilir tasarm kriterlerine uygunluu deerlendirilirken, ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki benzerlikler vurgulanarak geleneksel mimarln nemi ortaya konulmaya allmtr.

Anahtar kelimeler: evre, ekoloji, srdrlebilirlik, ekolojik mimarlk, geleneksel mimarlk, Geleneksel Trk Evi, Antalya Kaleii evleri

vii

ABSTRACT The technological development that started with the industrial revolution and the increase in usage of fossil energy resources, caused the environmental problems. The necessity of housing which increased with population, became the reason of rapid and irregular increase of buildings. As the result of these improvements the ecological balance in nature was destroyed. The environmental problems made the community use renewable energy resources.

In 20th century, ecological architecture approach arised as a solution to environmental problems. Ecological architecture intends to reduce the energy requirements of the buildings and increase the usage of renewable energy resources by ecological design principles regarding the existing site and climatic throughputs.

The adaptation of building design, according to the natural environment and climatic throughputs, is known for a long time. The existing examples of vernacular architecture is the result of the solutions that people found out by the effects of historical, social and cultural factors - against climatic and natural conditions while designing their buildings. Today vernacular architecture is like a model for ecological design approach.

The study includes, the properties of vernacular architecture and examining the vernacular architecture regarding to the sustainable building design principles. Antalya Kaleici houses which has the characteristics of Turkish Houses -is choosen as a model of vernacular architecture in this study. The similarities between ecological architecture and vernacular architecture and the importance of vernacular architecture are pointed out while examining the coincidence of Kaleici houses with ecological design principles.

Keywords: Environment, ecology, sustainability, ecological architecture, vernacular architecture, Turkish Houses, Antalya Kaleici house.

viii

1

1. G R 18. yyda gerekleen sanayi devrimi ve ardndan balayan sanayileme olgusu zaman iinde insan-doa dengesinin bozulmasna, evre sorunlarnn ortaya kmasna neden olmutur. Sanayi devrimiyle birlikte gelen teknolojik gelimeler, nfus, kentleme ve yaplamada meydana gelen hzl ve dzensiz art sonucunda yeil alanlar zarar grp azalmtr. Bu gelimeler sonucunda doadaki ekolojik denge zarar grmtr. Teknolojinin gelimesiyle, insanlarn teknolojiyi kullanarak konforlu bir yaam srdrmek istemesi enerji tketimini arttrmtr. Dnyamzda kullanlan enerjinin yaklak yarsnn binalarda kullanlyor olmas, enerji sorununun zm iin binalarn tasarm ve uygulamalarnda nlemler alnmas gerekliliini ortaya koymutur. 20. yyda, evre sorunlarna ve enerji kaynaklarnn kullanmndan doan sorunlara zm bulmak, yaplarda enerji korunumu salamak ve evreye verilen olumsuz etkileri en aza indirgemek amacyla temeli yzyllar ncesine dayanan fakat sanayi devrimiyle birlikte gz ard edilen ekolojik mimarlk yaklam ortaya kmtr. Ekolojik mimarlk, dier adyla srdrlebilir mimarlk, ekolojik dengenin salanmas iin sadece insan odakl, estetik kayglar ieren bir tasarm olmaktan te, evreye duyarl, canllarn yaam alanlarn ve ekolojik kaynaklar korumay hedefleyen bir dnce eklidir. Ekolojik mimarln amac, mevcut arazi verileri, iklim verileri ve doal evreyi dikkate alarak bir mimari yapnn yerleimi, tasarm ve malzeme seiminde verilen kararlar ile yapnn enerji ihtiyacn en aza indirgemektir. Tasarmn doal evre ve yerel iklimsel verilere gre adaptasyonu aslnda ok uzun zaman nce fark edilmitir. nsanolu yzyllar boyunca binalarn tasarm ve uygulamasnda iklimsel verileri gz nnde bulundurarak geleneksel mimari rnekleri ortaya karmtr. Geleneksel mimari doaya uygun yapm tarzdr. Binalarn iklim ve doa koullar dikkate alnarak biimlendirilip, enerji tasarrufu salanmas ve evreye verilen olumsuz etkilerin azaltlmas konusunda geleneksel mimari yaplar, bugn karlalan evre sorunlarnn zm iin gemiten gnmze ulaabilen birer rnektir.

2

1.1 almann Amac Geleneksel evreler, toplumun yaam tarznn mekana yanstlmas, kullanlan malzeme ve strktrn aklc yorumlanmas, bina ve evre ilikilerinin bir btnlk iinde olmas asndan ada ve kalcdr. Geleneksel mimarlk bilinli bir ekilde analiz edildiinde ekolojik yap yaklamnn ok nceden benimsendii ve iklimle dengeli zmlere ulalabildii grlmektedir. Bu dnceden yola klarak, almada geleneksel mimaride yaplarn iklim zelliklerine gre biimlendirilmesi ve srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirilmesi konusu ele alnmtr. Bu sayede ekolojik mimarlk ve geleneksel mimarlk arasndaki ilikinin ortaya konulmas amalanmtr. almada geleneksel mimarlk rnei olarak Antalya Kaleii Evleri seilmitir. Antalya Kaleii Evleri, plan emas, kat ykseklii, cephe ve at biimi ve yapm teknikleri asndan Trk Evinin zelliklerini tamaktadr. Bu balamda almann amac; Sanayi devriminin ardndan, teknolojinin yaygnlamas ile birlikte, enerji tketimi, nfus ve evre kirliliinin art, dzensiz, hzl yaplama ve yeil alanlarn tahrip edilmesi sonucunda oluan evre sorunlarnn, dnya genelindeki zm araylarnn ve srdrlebilirlik kavramnn incelenmesi, Ekoloji biliminin tanmlarnn ve ekolojik bilincin tarih iindeki geliiminin incelenmesi, ekolojik mimarln tanmlanmas, ekolojik konut tasarmn etkileyen kriterlerin incelenmesi, Geleneksel mimarln tanmlanmas, Anadoluda geleneksel mimarln geliiminin incelenmesi, Trklerin Anadoluya g etmesinden sonra oluan, gelien ve rnekleri gnmze kadar ulaan Geleneksel Trk Evinin karakteristik zelliklerinin olumasn salayan sosyo-kltrel ve tarihi etkenlerin ortaya konulmas, Trk Evinin yrelere gre farkllamasna neden olan yresel malzeme ve iklim etkilerinin incelenmesi, Antalya Kaleii Evlerinin iklim ve evre verilerine bal yerleim ve tasarm zelliklerinin Trk Evinin karakteristik zellikleri de dikkate alnarak, srdrlebilir tasarm ilkeleri balamnda irdelenmesi ve deerlendirilmesi, Geleneksel mimarlk ve ekolojik mimarlk arasndaki ilikinin ortaya konulmasdr.

3

1.2 almann Kapsam Endstri devrimi sonras hzlanan teknolojik geliim yzyllar boyu sren birikimle oluan geleneksel yapnn etkisini yitirmesine sebep olmutur. Gnmzde ekolojik mimarlk yaklamndan yola klarak, binalarn retim ve tasarm yntemleri sorgulanmaya balanmtr. Geleneksel mimarlk rneklerinden yola klarak, bu rneklerden elde edilen verileri gnmzde uygulanan tasarm ve uygulama yntemlerine uyarlamak doru bir yntem olarak kabul edilmektedir. Yukarda sralanan amalar dorultusunda; evre kavram tanmlanacak, ekolojik mimarln ortaya kmasnda etkili olan evre sorunlar ve zm araylarna ksaca yer verilecektir. evre sorunlarna bilimsel bir yaklam getiren ekoloji biliminin tanm yaplacaktr. evre sorunlarna bir zm yolu olarak ortaya kan ekolojik mimarlk anlatlacaktr. Ekolojik mimarlk ilkelerine uygun konut tasarmnda ynlendirici olan kriterler; yerleim kriterleri bal altnda; arazi verileri, iklim verileri, ekolojik tasarm kriterleri bal altnda ise; bina formu, mekan organizasyonu, bina kabuu, malzeme seimi, tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm, shhi tesisat ve dolam sistemleri olarak incelenecektir. Antalya Kaleii Evlerinde uygulamasna rastlanmayan ekolojik tasarm kriterleri ile ilgili olarak ksaca bilgi verilecek,kapsaml olarak anlatlmayacaktr. Geleneksel mimarln tanm yaplacak, Trk Evinin neredeyse deimeden her yerde ayn kalan karakteristik plan emas, ok katllk, cephe dzeni, at biimi ve yapm tekniklerinin olumasna etki eden sosyo kltrel ve tarihi etkenler ile ilgili bilgi verilecektir. Trk Evinin kimi blgelerde farkllamasnda rol oynayan iklim, topografya ve yap malzemesi zelliklerini ieren doal etkenler anlatlacaktr. Ekolojik tasarm kriterleri ve Trk Evinin nitelikleri ortaya konulduktan sonra, son blmde Antalya Kaleii Evleri ncelikle yerleim leinde; topografyaya uyum, yn seimi ve yeil doku balklar altnda ekolojik yerleim kriterleri balamnda deerlendirilecektir. Antalya Kaleii Evlerinin tasarm zellikleri; form, mekan organizasyonu, kabuk zellikleri, malzeme ve strktr zellikleri ve tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm balklar altnda ekolojik tasarm kriterleri balamnda deerlendirilecektir. Bu deerlendirme yaplrken Trk Evinin tarihi ve sosyal altyapya gre biimlenen

4

karakteristik plan ve biim zellikleri dikkate alnacak, iklim ve evre verilerine bal zellikler ekolojik deerlendirme kapsamna alnacaktr. Sonular blmnde, Antalya Kaleii Evlerinin yerleim ve tasarm zelliklerinin srdrlebilir tasarmn ynlendirici kriterleri balamnda irdelenmesi sonucu elde edilen sonular sralanacaktr.

5

2.EVRE VE EKOLOJ KAVRAMLARI 2.1 evre nsann dnya yznde varln srdrebilmesi evre ile uygun bir etkileim iinde olmasna baldr. Gerekten de insann davransal yapsn bu etkileim salar. Terence R. Lee (Kuban, 1998) almann bu blmnde evre kavramnn tanm ve ekolojik bilincin gndeme gelmesinde etkili olan evre sorunlar ile ilgili bilgi verilecektir. 2.1.1 evre Kavramnn Tanm evre kavram ok geni bir alan kapsamaktadr. Dolaysyla ok eitli tanmlar bulunmaktadr. Bu blmde evre kavram, bu konuda yaplm aratrmalarda kullanlan eitli tanmlarla aklanacaktr. epele (1996) gre evre kavram; Bir organizmann veya organizmalar toplumunun yaam zerinde etkili olan tm faktrlerin btnn ifade eden bir terimdir. Canllarn yaamasn ve gelimesini salayan fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktrlerin btndr. evre, insan ve almalarn dardan etkileyen tm koul ve faktrlerdir. Fiziksel evre; insann fizyolojik gereksinmelerine,eylemlerine ve bunlar iin gerekli olan psikolojik gereksinmelere uygun olmaldr. Fiziksel evre; iinde insann ksa ya da uzun zaman srelerinde yaad, karlkl ilikilerde bulunduu ve eylemlere katld her fiziksel yeri ortam belirleyen, ina edilmi yapay evredir. (Arcan ve Evci, 1999) evre, herhangi bir canlnn evresindeki canl ya da cansz tm varlklardan oluur. (Spurgeon, 1997) evreyi meydana getiren canl eler; insanlar, hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalardr. Cansz eler ise; inorganik maddeler, fiziksel ve kimyasal koullardr. (Klalolu ve Berkes,1999) Doada byk, kk hibir canl tek bana bulunmaz. Dier hibir canlnn bulunmad, belli fiziksel kimyasal koullarn karlanmad bir ortamda var olamaz. Canlnn bulunduu yerdeki fiziksel kimyasal koullar ve dier canllar o canlnn evresini oluturur. Ekolojik anlamda evre szc, bireyle ilikili canl, cansz her eyi kapsar. (Klalolu ve Berkes, 1994)

6

evreyi oluturan canl ve cansz varlklar srekli etkileim ierisindedir ve evrenin fiziksel, kimyasal koullar o evrede yaayan canllarn cinsini, miktarn, gsterdikleri uyumlar ekillendirir. evre kavram genel olarak; birbiriyle dolayl ya da dolaysz etkileim ierisinde bulunan canl ve cansz varlklarn ve onlar etkileyen fiziksel, kimyasal ve toplumsal elerin oluturduu bir btndr. 2.1.2 evre Sorunlar evrede meydana gelen ve canllarn saln, evresel deerleri ve ekolojik dengeyi bozabilecek her trl olumsuz etki evre kirlilii olarak tanmlanmaktadr. Kentlerde aralarn egzoz gazlarnn neden olduu hava kirlilii, ime sularnn kirlenmesi, besinlerin salkszlamas, insanlarn salksz artlarda yaamasna sebep olmutur. evre sorunlar, insanlarn evrelerinde yaratt etkilerin tmn niteleyen bir terim olarak tanmlanmaktadr. (epel, 1996) Tarihin belirli dnemlerinde, insanolu belli evre sorunlaryla karlamtr. Ancak endstri devriminin getirdii deiimler insan- doa ilikilerini etkilemi, evre sorunlarnn artmasna neden olmutur. 18. yzyln ikinci yarsnda gerekleen endstri devrimi, ardndan balayan ve hzla gelien sanayileme olgusu zaman iinde insan-doa dengesinin bozulmasna sebep olan evre kirliliinin balang noktasn oluturmaktadr. 20. yzylda da artarak devam eden teknolojideki ilerlemelerle sosyal yaamda deiiklikler olmu, doal evredeki tahribatlar hzla artmtr. nk sanayilemede ilerlemeler kaydedilirken, evre faktr dnlmemi, salt sanayileme hedeflenmitir. (Alkin ve lkin, 1991) Zaman iinde insann evresine olan etkisi teknolojik gcyle doru orantl olarak artmtr. Ancak zamanla kaydedilen gelimeler sonucu kendini gl hisseden insan, doay snrsz kullanmaya balam, bu da yaad evrenin dengesini bozmutur. (Hamamc ve Kele, 1993) Yukarda bahsedildii gibi sanayi devrimiyle birlikte teknolojiye dayanan yaam tarznn benimsenmesi ve yaygnlamasyla enerji tketimi artmtr. Refahn beraberinde nfus, yaplama, retim atklar ve kirlilikte de art gzlemlenmitir. Sanayileme ve kentleme srelerinin yaratm olduu youn evre kirlilii sorunlar, 20. yzyla gelindiinde artk kresel lekte bir evresel krize dnmtr. evre kirlilii aslnda, insanlarn topluluklar halinde yaamaya balamasyla ortaya kmtr. evre kirlilii kavram; insanlarn rettii, doa tarafndan ayrtrlamayan ve bu nedenle

7

doal evrimlerle geri dnmeyen her eyi kapsar. evrimlerin, herhangi bir doal maddenin gereinden ok veya az retimi ile bozulmas ve bunun sonucunda doal dengenin deimesi de kirlenmenin dier bir tanmdr... Dnya nfusunun daha az olduu ve endstrilemenin bu boyutlara erimedii devirlerde, kirlenme nemli sonular dourmuyordu. Oysa gnmzde insanlar zararl atklar reterek ve evreyi kirleterek doann dengesini bozmaktadr. (Spurgeon, 1997) Doadaki kirliliin tehlikeli boyutlara ulamas, doal ortamdaki dengelerin geri dn zor, neredeyse imkansz bir ekilde deiiyor olmas, evre kirlilii kaynakl byk lekli salk sorunlarnn gndeme gelmesi ve doal varlklarn hzla tketilmesi gibi sreler sonucu ortaya kan ekolojik kriz, bu sorunun zmne ynelik araylar ve bu noktada farkl ynelimleri gndeme getirmitir. evre sorunlarn yok etmek amacyla dnya genelinde etkili nlemler alnmas gerekmektedir. Bu amala, hem bugnn hem de gelecek kuaklara ait evresel deerlerin korunmasn ve gelitirilmesini salayacak olan srdrlebilirlik kavram ortaya kmtr. Srdrlebilir kalknma kavram ilk kez Brundtland Komisyonu olarak da bilinen, Dnya evre Komisyonunun 1987 ylnda yaynlad Ortak Geleceimiz adl raporda ortaya kmtr. Yaynlanan raporda srdrlebilir kalknma kavram: Bugnn ihtiyalarn, gelecek nesillerin ihtiyalarn karlama kabiliyetinden dn vermeden karlayan kalknma olarak tanmlanmaktadr. Srdrlebilirlik, gnmzde ihtiyalarn karlanrken gelecek nesillerin de ihtiyalarnn gz nnde bulundurulduu ve evreye zarar vermeyen, kaynaklarn bilinli kullanld bir anlayn ifadesidir. (Bozdoan, 2003) Baka bir tanma gre srdrlebilir kalknma; doal kaynaklarn srekliliini tehlikeye drmeden, gerekletirilen ekonomik kalknmadr. (epel, 1996) 1992 ylnda Brezilyada toplanan Dnya Zirvesinde evre konusunda en geni apl toplant gerekletirilmitir. Rio Konferansnda srdrlebilir kalknma kavram: Doal sermayeyi tketmeyen, gelecek kuaklarn da kendi gereksinimlerini karlayabilme olanaklarn elinden almayan, ekonomi ve ekosistem arasndaki dengeyi koruyan, ekolojik adan srdrlebilir nitelikte olan ekonomik kalknma olarak tanmlanmtr. 2002 tarihli Dnya Srdrlebilir Kalknma Zirvesi sonucunda, zirveye katlan lkelerin hkmet bakanlar su, enerji, salk, tarm ve biyolojik eitlilik konularnda almalar yaplmas konusunda karar vermilerdir. Srdrlebilir olmayan tketim ve retim

8

kalplarnn deitirilmesi, doal kaynaklarn korunmas ve ynetimi, ve kreselleen dnyada srdrlebilir kalknma, zirvenin ulusal, blgesel ve kresel leklerde eylem nerileri sunan uygulama plannn konu balklar arasnda yer almaktadr. Zaman iinde yaplan uluslararas konferans ve anlamalarda, insan ve doa arasndaki dengenin korunmasn, srdrlebilirlii, doal kaynaklarn bilinli kullanmn, yeni enerji kaynaklarnn aratrlmasn tevik eden, evre sorunlarna kar kresel lekte nlemler alnmasn gerektiini savunan kararlar alnm, bu sorunlarn ancak bilimsel yaklamla zlebilecei fikri ortaya konulmutur. 2.2 Ekoloji evre ve ekoloji kavramlar arasnda nemli ierik farkllklar bulunmaktadr. evre, birbiriyle etkileim ierisinde bulunan canl ve cansz varlklarn ve onlar etkileyen fiziksel, kimyasal, biyolojik ve toplumsal elerin oluturduu bir btn tanmlarken, ekoloji kavram, canllarla evreleri arasndaki ilikileri tanmlamaktadr. Bu almada ncelikle ekoloji bilimi, genel tanmlaryla aklanacak, daha sonra ekoloji biliminin tarih iindeki geliimi ve gnmzdeki nemine yer verilecektir. 2.2.1 Genel Ekoloji Tanmlar Ekoloji, Doal evrede yaayan canllar ve bunlarn canl ve cansz evreleri ile olan etkileimlerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanmaktadr. (Spurgeon, 1997) Ekoloji, ekosistemlerin ilevlerini inceleyen bilim daldr. Ekoloji, fiziki ve biyolojik bilimleri birbirine balayan ve doal bilimlerle sosyal bilimler arasnda kpr kuran bir bilim daldr. (Odum, 1971) ada ekoloji, canllarn birbiriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim dal olarak tanmlanr. (Klalolu ve Berkes, 1999) Klasik anlamda, canllarla evrelerinin ve bu iki varla ait elerin karlkl etkileimlerini aratran ekoloji biliminin, 1970li yllardan sonra, evre sorunlarnn gndeme gelmesiyle aratrma konular genilemi ve ekoloji, disiplinler aras bir bilim dal haline gelmitir. Bunun sonucu olarak ekoloji bilimi farkl ekillerde tanmlanmaya balamtr. Ekoloji, canllarn yaam temellerini, dolaysyla doay korumann ilkelerini reten bir bilim daldr. Ekoloji, insanln geleceini sigorta etmeye alan bir bilim daldr. Ekoloji, ekosistemleri inceleyen bilim daldr.

9

Ekoloji, evre biyolojisidir. (epel, 1996)

2.2.2 Ekolojik Bilincin Tarih indeki Geliimi nsanolu ekoloji ile insanlk tarihinin balangcndan itibaren pratik nedenlerle ilgilenmitir. lkel toplumlar hayatlarn devam ettirebilmek iin evreleri hakknda belirli bir bilgi birikimine sahip olmak zorunda kalmlardr. Doal gler, bitkiler ve hayvanlar hakknda snrl da olsa kendilerine ynelik yararl bilgiler edinmilerdir. (Tnk, 2001) Bir ok bilim dalnda olduu gibi ekoloji biliminin kkeni de farkl insan topluluklarnn uzun yllardan beri sregelen gzlem ve uygulamalarna dayanmaktadr. Uzun yllar doa ile i ie yaayan atalarmz, doann kurallarn gnlk yaamlarnn bir paras olarak grmlerdir. Bu bilgiler kuaktan kuaa az yoluyla ulamtr. Fakat bilgilerin bilimsel bir nitelik kazanmas iin yazya geilmesi gerekmektedir. Bilimsel ekolojinin balangc Kormondye (1965) gre, eski Yunanllara kadar gider. Aristotelesin hocas olan ve M.. 300 yllarnda yaam olan Teofrostustan kalan yazlar, ekolojik tema tayan en eski yazlardan saylmaktadr. Gene Kormondye gre, eski Yunanllardan sonra kaybolan ekolojik yazlar, ancak Rnesanstan sonra tekrar ortaya kmaktadr. (Klalolu ve Berkes, 1994) lk kez 1866 ylnda Alman biyolog Ernest Haeckel tarafndan kullanlan ekoloji kavram, canl varlklarn ortamlar ile olan ilikilerinin incelenmesi olarak tanmlanmtr. Ekoloji szc, Yunanca yaanlan yer, yurt anlamna gelen oikos ile bilim ya da sylem anlamlarna gelen logia szcklerinden tretilmitir. Ekoloji, etimolojik olarak yerleme bilimi ya da yurt sylemi anlamlarn iermektedir. (Hamamc ve Kele, 1993) Haeckele gre Darwinin yaam savann koullar olarak adlandrd her trl karmak ilikilerin tm, bir baka deyile, hayvan ya da bitkilerin dier canllarn da bulunduu organik ve inorganik ortamla srdrd dosta ya da dmanca ilikilerin tm ekolojinin nesnesi olmutur. (Dodson, 1980) Ekoloji temelde biyolojinin bir alt daldr. Ancak gnmzde yalnzca bir alt bilim dal olmann tesine gemitir. nsan ekolojisi ya da evre bilimleri denilen yeni bir bilim dalnn temelini oluturulacak ekilde geni bir anlam tamaktadr. evre bilimleri, insandoa ilikilerini inceleyen uygulamal ve disiplinler aras bilim dal olarak tanmlanmaktadr. evre bilimleri, ekolojiden baka, sistem bilim, fizik, kimya, tp, mhendislik, ekonomi gibi eitli temel bilim ve sosyal bilim dallarn da bnyesinde toplar. te bu daha geni, evre bilimleri anlamyla ekoloji, en yeni bilim dallarndan biridir. Ayn zamanda ada dnyada

10

dncelerimize, lke ekonomisine yn vermeye balayan bir gtr. nsan-doa ilikilerinde mantk d grnen baz sonulara anlam vermeye yaramtr ekoloji. (Klalolu ve Berkes, 1999) 2.2.3 Ekoloji Biliminin nemi Sanayi devrimiyle balayan teknolojik gelimeler, nfusun, kentlemenin, dolaysyla yaplamann da hzl ve dzensiz bir ekilde artmasna, yeil alanlarn tahrip edilip azalmasna sebep olmutur. Bu gelimeler sonucu doadaki ekolojik denge zarar grm, ekolojik sorunlar meydana gelmitir. Doada meydana gelen bu ekolojik sorunlar insan sal iin tehdit oluturmaya balamtr. Besin yoluyla ve hava kirliliinin etkisiyle vcuda giren zararl bakteriler metabolizmay etkileyerek salk sorunlarn meydana getirmitir. amzda evre sorunlarna bilimsel yaklamn esas olmas gerekmektedir. Bu alandaki bilimsel evreyi ekoloji ve evre bilimleri kapsamnda bulmaktayz. (Tnk, 2001) Ekoloji bilimi doann eitli eleri arasndaki ilikileri incelerken, ayn zamanda doann bir btn olarak grlmesi gerektiini ngrmektedir. Btne verilen nem ada ekolojinin en nemli zelliklerinden biridir. Ekolojide doann paralarnn tek tek nasl ilediine deil, bu paralarn birbiriyle olan ilikilerine baklr. te btnsel yaklam demek , doadaki ilikilerin tmne bakmak anlamna gelmektedir. Doada bir etki ou zaman birden fazla tepki gstermektedir. zellikle son yarm yzylda ortaya kan ve 1950li yllardan sonra teknolojinin hzla gelimesiyle n plana kan evre sorunlar btnsel yaklam gerektirmektedir. Ekolojinin bilim dal olarak bu zellii, evre sorunlarna etkili bir yaklam getirmektedir. (Klalolu ve Berkes,1999) Dnyann bir btn oluturduu, dolaysyla tm lkelerin geleceinin birbirine baml olduu fikri, ekoloji biliminin amzda n plana kmasnn en nemli nedenlerinden biridir. (Klalolu ve Berkes, 1994) Daha nce de belirtildii gibi, sanayilemenin balangc ile teknolojinin yaygnlamas, insanlarda daha konforlu yaam srme isteini arttrmtr. Buna bal olarak enerji tketiminde de art gzlenmitir. Nfusun ve yaplamann artyla yeil alanlar azalmtr. Dnyada yaanan evre sorunlarna kar bugnk tasarm yaklamlar da sorgulanmaktadr. Bina tasarm ve planlamasnda evre kavram ve ekolojik ilkeler tasarm verisi olarak ele alnmaya balanmtr.

11

2.3 Sonu evre, canllarn yaamn ve geliimini etkileyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktrlerin bir araya gelerek oluturduu, canl ya da cansz varlklarn meydana getirdii bir btndr. Sorunsuz bir evre iin evreyi oluturan eler arasnda denge olmaldr. Gnmzde mevcut olan evre sorunlar, tarih iinde baka sorunlarla da karlalm olsa da, daha ok 18. yzyln ikinci yarsnda gerekleen endstri devrimine dayanmaktadr. Endstri devrimiyle teknolojinin yaygnlamasyla insann evresine olan etkisi olumsuz ynde artm, bylelikle insan- evre arasndaki iliki ve ekolojik denge zarar grmtr. evre kirliliinin sala zarar verebilecek boyutlara ulamas, doal varlklarn tketilmesi ekolojik kriz yaratm, dnya apnda zmler aranmaya balanmtr. evre sorunlar sadece tek bir blgeyi deil btn dnyay ilgilendirmektedir. Dolaysyla bu sorunlarn zm iin bilimsel ve btnsel bir yaklama ihtiya duyulmaktadr. Btnsel yaklam ada ekoloji biliminin en nemli zelliklerinden biridir. Ekolojide doay oluturan paralarn tek tek nasl altna deil, bu paralarn birbiriyle olan ilikilerine baklmaktadr. Ekolojinin bu zellii evre sorunlarnn zm iin etkili bir yaklam getirmektedir. Endstrileme ile birlikte yaplamann artmas, yeil alanlarn tahrip edilmesi, teknolojinin hayatmza girmesiyle binalarda konfor salamak amacyla enerji kullanmnn artmas da evreyi etkilemektedir. Gnmzde tasarm ve planlamalarda evre ve ekolojik ilkeler dikkate alnmaya balanmtr. almann konusu olan ekolojik mimarlk kavram ve ekolojik yaplarn yerleim ve tasarmnda dikkat edilmesi gereken kriterler bir sonraki blmde incelenecektir.

12

3. EKOLOJ K M MARLIK 3.1 Ekolojik Mimarlk Tanm Gnmzde sanayilemenin artmas ve daha konforlu bir yaam salamak iin teknolojiden faydalanlmas evre sorunlarn da beraberinde getirmektedir. evre sorunlarna ynelik zm araylar, insanlarn evreye zarar vermeden doa ile i ie yaamasn salayabilmek amacyla srekli gndemde tutulmaktadr. Sanayi devrimiyle birlikte tketim toplumunun olumas, yap sektrnde yeni tekniklerin kullanlmas, enerjinin ucuz ve tkenmezmi gibi grnmesine ve enerji kullanmnn artmasna sebep olmutur. 1970lerde yaanan enerji bunalm fosil yaktlarn ve doal kaynaklarn tkenebilir ve pahal olduunu gstermi, fakat bir sre sonra konuya olan duyarllk azalmtr. Daha sonra evrenin kirlenmesi, ozon tabakasnn zarar grmesi iklimlerin deimesi gibi bulgularla ortaya kan evre bunalm konuyu yeniden gndeme getirmitir. (Demirbilek ve Eryldz, 2001) 1994 - 95 yllarnda Thomas Herzog tarafndan redakte edilen gelimi Avrupa lkeleri tarafndan kabul edilmi olan Mimarlkta ve ehir Planlamasnda Avrupann Gne Enerjisi Kartasnda Avrupa ktasnn yaklak olarak yars binalarn kullanmlar ve iletmeleri ve buna bal trafik iletmeleri iin toplam enerjinin %25ini tketmektedirler. Bu enerjinin salanmas iin byk lde yeniden kazanlmas mmkn olmayan kt enerji kaynaklarndan fosil yakt trleri kullanlmaktadr ki, bu tr yaktlar daha sonraki nesillerde iyice ktlaacak ve yeterli gelmeyecektir... Bilinsiz retim sektrlerinin zararl hammadde ve atk depolar krsal veya tarmsal alanlarda oalmakta ve giderek doal yaam mekanlar azalmaktadr... Bu durum zellikle inaat alannda faaliyet gsteren tasarmclar ve firmalarn hzl ve amaca uygun bir dnce sistematii deiikliini gerektirmektedir. Doaya kar byk sorumluluk duygusu tayan doaya saygl faaliyetler, tkenmeyen enerji kayna olan gne enerjisinin kullanm yapay evrenin biimlendirilmesinde ana art olarak ele alnmaldr denmektedir. (Tnk, 2001) 20. yy.da evre sorunlarna karlk bir zm yolu olarak Ekolojik Mimarlk ortaya kmtr. Heggere (1997) gre; ekolojik mimarlk bir stil deil, bir dnce eklidir. Ekolojik mimarlk, dier adyla srdrlebilir mimarlk mevcut arazi verileri, iklimsel veriler ve doal evre gz nnde bulundurularak bir mimari yapnn yerleiminde, tasarmnda ve malzeme seiminde yapnn enerji ihtiyacn en aza indirgemeyi amalamaktadr.

13

Ekolojik mimarlk geri dnmc bir mimarlk konseptidir. Bina yapm ile her ey tamamlanm olmaz. Ekolojik yaklamla bina; kaynandan, ykmna kadar geni bir erevede ele alnmaldr. (Yeang, 1995) Ekolojik mimarlk yapnn tasarm aamasndan ykm aamasna kadar her adm kapsayan bir sretir. Ekolojik mimari rn olan yaplar bulunduklar evre ile uyum iinde, optimum kaynak kullanmnn saland yaplardr. Yapnn bulunduu evreye etkisinin minimum olmas amalanmaktadr. Mimarlkta ekoloji binann kendine yetecek ekilde tasarlanmasdr. Mimarlkta ekolojik ilkelere dayal tasarmlar u balk altnda incelenebilir; (Tnk, 2001) Eski binalarn yeniden deerlendirilerek kullanlmas Ekolojik ilkelere uygun tasarm Akll binalar

Bu blmde; ekolojik yerleim ve tasarm kriterleri ile ilgili bilgi verilecektir. Son blmde, tez konusu olan, geleneksel mimarlk rneklerinden Antalya Kaleii Evleri, bu blmde anlatlan yerleim ve tasarm kriterleri balamnda deerlendirilecektir. 3.2 Ekolojik Mimarlk lkelerine Uygun Konut Tasarmnda Ynlendirici Kriterler Ekolojik tasarmda iklimsel zellikleri dikkate alarak, binann konumlandrlmas ile balayan, bina tasarm dzeni, bina formu, mekan organizasyonu, malzeme seimi, shhi tesisat donanmlar, uygun yeil bitki rts,... vb. ile devam eden fiziksel bir kriterler dizgesi sz konusudur. Krusche, Gabriel ve Althaus ekolojik tasarmlarda dikkat edilecek noktalar aadaki ekilde zetlemektedirler. (Tnk, 2001) evre ve enerji konularna aklc bir yaklam ile binann konumlandrlmas, bina tasarm yaklamlar, bina formu, bina tasarm dzeni, mekan programlar ve fonksiyonlarn organizasyonu, malzeme seimi, shhi tesisat donanmlar ve amaca ynelik yeil bitki rts, Enerji ve kt kaynaklarn kullanmn binann yapm ve kullanm srasnda en aza indirgeyecek ekilde ele almak, Doal evre sistemlerinin aklc kullanmlar (gne enerjisinden yararlanma, tabii iklimlendirme, yeil rt,...) Issal, sv ve kat atklarn kirletebilecei toprak ve su havzalarn minimuma indirmek, Blgedeki bitki ve hayvan potansiyelini korumak ve hatta miktar ve eit olarak arttrmak,

14

Binay doal evreyi mmkn olduu kadar az zedeleyerek yerine oturtmak ve bylece salkl bir ikamet ve alma evresi yaratmak.

Bu blmde ekolojik mimarlk ilkelerine uygun konut tasarmnda ynlendirici kriterler kapsamnda, binalarn yerleiminde ve tasarmnda, kararlarn hangi ilkeler dorultusunda alnmas gerektii aklanacaktr. 3.2.1 Yerleim Kriterleri Ekolojik mimarlk, yapnn evreyle bir btn olarak tasarlanmas gerekliliini savunur. Bu nedenle yapnn konumlandrlaca mevcut arazinin verileri belirlenmeli ve deerlendirilmelidir. Yer seimi yapnn tasarmndan ykmna geen sre ierisinde bulunduu evreyi, tasarmcsn ve kullancsn etkilemektedir. Arazi verileri, topografya, iklimsel veriler, doal evre rts, yapay evre eleri ekolojik tasarma n veri oluturabilecek kriterlerdir. Bu kriterler yapnn konumlandrlmasnda, ynlendirilmesinde, yap formunun oluturulmasnda, malzeme seiminde etkili olmaktadr. Bu blmde ekolojik tasarmda gz nnde bulundurulmas gereken yerleim kriterleri ile ilgili bilgi verilecektir. Scak iklim blgeleri ve souk iklim blgeleri yerlemelerinde alnmas gereken nlemler arazi ve iklim verileri balklar altnda incelenecektir. 3.2.1.1 Arazi Verileri Ekolojik tasarm bulunduu evre ile bir btn olmaldr. Yapnn evre ve doa ile balants zerinde bulunduu arazi, zerine oturduu toprak ile salanr. Yapnn arazi zerine doru ekilde konumlandrlmas ve ynlendirilmesi arazi zelliklerinin incelenip analiz edilmesiyle mmkndr. Arazi verileri yapnn enerji gereksiniminin belirlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Yazn havalandrma ya da serinletme yk ve kn stma yk iyi bir arazi planlamasyla azaltlabilir. (Lebens, 1980) Bir iklim blgesinde, yapay evre dizaynnn gerektirdii arazi seiminin, o blgenin iklim karakterinin ortaya koyduu koullar en iyi karlayan yerlerde olmas gerekmektedir. Arazinin bu zellii tayp tamad, onun ynne, eimine ve topografik dzendeki yksekliine baldr. (Zeren, 1978)

15

Topografya Toprak st ve toprak alt zenginliklerini ve mevcut arazi formunu mmkn olduunca az zedeleyecek ekilde binay konumlandrmak ekolojik tasarm anlaynn nde gelen kriterlerinden biridir. (Tnk, 2001) Topran st tabakasnn, zerinde yaayan mikroorganizmalar ve yerel bitki rtsyle birlikte korunmas ekolojik planlamann ilk admdr. Ekolojik tasarmn doal evreye minimum etki vermesi gerektii gz nnde bulundurulduunda yapnn araziye oturumunda arazinin doal formunun korunmasna dikkat edilmelidir. evrenin mevcut durumunu bozacak hafriyat ve dolgu gibi maliyeti yksek uygulamalardan kanlmaldr. Arazi zellikleri binann zemin veya bodrum katlarnn biimlendirilmesinde kriter olarak kabul edilmelidir. Arazi eimli bir yapya sahipse bina arazi eimine uygun olarak tasarlanmaldr. Mimari yapnn topografya, mevcut bitki rts ve yaplara uygun olarak konumlandrlmas solar ve iklimsel avantaj salayabilir. (Crowther, 1992) Arazinin topografik dzendeki yksekliinin nemi; genel iklimsel karakteri etkileyebilen, da-vadi rzgaryla souk hava akmlar gibi lokal olaylarn topografik dzene bal olarak meydana gelmeleridir. Bunda en byk etken gne nmlardr. Arazinin yksek yerleri, alak yerlere oranla gndz saatleri sresince daha ok gne nm alrlar ve gne battktan sonra da kazandklar s enerjisini ters nmla atmosfere verirler... Ykseklik farkllklarna gre deiik olan bu nm al verii arazi yzeyi ile buna yakn hava katmannda deiik scaklklar meydana getirir. (Zeren, 1978) Yaplarn topografyaya uygun konumlandrlmasnda iklim zellikleri de dikkate alnmaldr. Scak kuru, scak nemli ve lman iklimlerin arazi zerine yerleimleri birbirinden farkldr. rnein; scak kuru iklim yerlemeleri iin souk hava akmlarnn etkisinde olan vadi tabanlar, scak nemli iklimler iin vadi srtlar, lman iklimler iin yamalar uygundur (ekil 3.1).

ekil 3. 1 klim zelliklerine uygun topografik konumlar (Zeren, 1978)

16

Scak nemli iklim blgelerinde yerlemeler iin ar nemin oluaca vadilerden kanlmal, mmkn olduunca eimli sokaklarda oluturulmaldr. Sokaklar rzgar yerleme iine alacak ekilde ynlendirilmelidir. Arazi zerine ykseltilmi ayaklar yardmyla oturan yaplar da mevcut topografyaya ve yeil dokuya minimum zarar verdii iin ekolojik yaklam olarak adlandrlmaktadr. Bu tr yap kesitleri zellikle lman iklimlerde yap yzeyindeki s kaybn arttrarak yapnn serinlemesi, araziye, doal bitki rtsne zarar verilmemesi gereken durumlarda uygulanabilmektedir. Antalya Kaleii Evlerinin topografyaya uygun konumlandrlmasnda bu ekilde bir uygulamaya rastlanmamaktadr. Bu nedenle son blmde, Antalya Kaleii Evlerinin ekolojik tasarm kriterleri balamnda deerlendirilmesinde bu zellik dikkate alnmayacaktr. Yn Seimi Mimari planlamada, arsann yn durumu iklim ve eim durumu ile birlikte ele alnarak bina programnda birbiriyle ilikili mekan ve blmlerin arsa zerindeki dzenleni ve biimlendirii ynnden nemlidir. (Arcan ve Evci, 1999) Gne radyasyonu iddeti, blgesel rzgarlarn hz, kalite, sreklilik gibi zellikleri ynlere gre deiim gstermektedir. En uygun ynlendirme iin gne ve rzgar etkileri gz nnde bulundurulmaldr. Ynlendirili durumu iklimsel adan konforlu bir i evre oluturmak amacyla mimar tarafndan kontrol edilebilen parametrelerden birisi olarak ele alnabilmektedir. Romal mimar M. Vitruvius (M.. 1.yy) Mimarlk zerine 10 Kitap adl eserinde ynlendirmeye ilikin u nerilerde bulunmaktadr. Kuzey lkelerinde evler elden geldiince souk iklim etkilerinden korunmal, zerleri batan baa at ile rtlmeli ve ak bir evre iinde yaplmayarak scak yne ynlendirilmi olmaldr. Buna karn gnein etkisinin byk olduu ve insanlarn fazla scaktan rahatsz olduklar gney lkelerinde de evler, kuzey ve kuzeydouya ynlendirilmi olmal ve daha ok ak evre iinde yaplmaldr. Bylece, doann bizi rahatsz edici etkileri mimarlk sanat yardmyla yok edilmi olur. Dier btn durumlarda da gnein gkyzndeki konumlarna ve iklim zerinde oluturaca etkilere gre nlemler alnarak, gerekli deiiklikleri mimaride oluturmalyz. Kuzey yarm kre iin yapld bilinen bu nerilerin antik ada Msr, Mezopotamya ve Anadolu mimarisinden karlm sonular olduu gnmzde bilinen bir gerektir. (Arcan ve Evci, 1999)

17

Kuzey yarmkre iin, gnelenme sresinin en fazla olduu yn gneydir. lkemizin de iinde bulunduu ekvatora yakn blgelerde k mevsiminde yaplarn gney yz en fazla gnelenme sresine sahipken, yaz aylarnda gnein daha dik gelmesinden tr dou ve bat yzlerine oranla daha az gnelenme sresine sahiptir. Yani bu blgelerde gneye bakan yzler, dou ve batya bakan yzlerden, k mevsiminde daha scakken, yaz mevsiminde daha souktur. (Filik, 2004) klim zelliklerine gre rzgarn serinletici etkisinden kanmak ya da fayda salamak mmkndr. rnein; souk iklim blgelerinde rzgardan korunmak iin nlemler alnrken, scak ve nemli iklim blgelerinde rzgarn serinletici etkisinden mmkn olduunca fayda salamak amalanmaldr. Binalarn rzgara kar deiik alarla ynlendirilmesi, bina havalandrma ve soutmas asndan farkl sonular vermektedir (ekil 3.2).

ekil 3. 2 Binalarn rzgara kar farkl alarla ynlendirilmesi (Watson, 1992)

A.

Kompakt form; rzgara maruz kalmay minimize eder, dier formlara gre daha az rzgar alrlar

B.

Kompakt form; A formu ile ayn konfigrasyona sahiptir. Fakat ynlenme ve rzgarla olan havalandrma ilikisi burada daha fazla nem kazanmaktadr. Kn binaya olan rzgar ak, emilim orannn artmas yolu ile s kayp orann ve miktarn etkiler.

C.

Kompakt form ise; Aya gre daha fazla rzgara maruz kalacak fakat Bye gre daha az rzgar alacaktr. (Watson, 1992)

18

Yeil Doku Ekolojik mimarlkta yapnn bulunduu evre ve oturduu arazi yaayan bir ekosistem olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle ama mevcut ekosistemin korunmasn salamak iin evreye en az dokunan tasarm ve uygulama yntemlerinin kullanlmasdr. Bilindii zere yeil doku fotosentez srecinde karbondioksit gazn emerek oksijene dntrmekte ve insan yaam iin gerekli olan oksijen gaznn retilmesinde nemli katklar salamaktadr. Ayrca yeil alanlar kent dokusu iinde rzgarlara ve hava akmlarna geit vererek kentin zerinde oluan kirli hava yastklarn datr ve/veya bunlarn olumasn engeller. Buna gre yeil alanlar gerek anlamda bir Kentsel Akcier ilevi grmektedir. (Tnk, 2001) Yeil doku havay temizlemenin yan sra nem ayarlama, ses yaltm, s ayarlama, rzgardan ve gne nlarndan korunma gibi faydalara da sahiptir. Yapnn evresinde bulunan bitki ve aalar yapnn rzgar ve gne etkilerinden korunmasn salar. Yapnn kuzey ve kuzeybat ynlerine konumlandrlan yaprak dkmeyen aalar souk rzgarlarn yapya ulamasna engel olarak s kayplarn engeller (ekil 3.3).

ekil 3. 3 Yaprak dkmeyen aalarn kullanm

Bat, gneybat ve gneydou ynlerine konumlandrlan yaprak dken aalar, kn yapraklarn dkerek gne nlarnn yapya ulamasn salarken yaz aylarnda yapraklar sayesinde yap yzeyini gne nlarndan korur (ekil 3.4).

19

ekil 3. 4 Yaprak dken aalarn kullanm

Yaz aylarnda aalarn yapraklar ve im kapl alanlar gne nlarn emer, bu yzeylerde gerekleen buharlama srasnda havay serinletir ve nemlendirirler. Yeil dokudan fayda salamann bir yolu da bina cephelerinin yeillendirilmesidir. Cephelerde kullanlan sarmak tr bitkilerden s yaltm, yamur ve gneten koruma, rzgar ve ses tutucu etki salanr. Ancak bina cephelerinin yeillendirilmesinde ynlerin etkisi dikkate alnmaldr. Antalya Kaleii Evlerinde yeil dokudan bu ekilde fayda salanmasna ynelik uygulama bulunmamaktadr. Dolaysyla Kaleii Evleri ekolojik tasarm kriterleri balamnda deerlendirilirken bu zellik dikkate alnmayacaktr. 3.2.1.2 klim Verileri klim koullar yzyllar boyunca bina tasarm ve uygulama srelerinde dikkate alnmtr. Tasarmn yerel iklim zelliklerine gre adaptasyonunun temel prensip olmas ok uzun zaman nce fark edilmitir. nsanolu ilk alardan itibaren barnma ve dier ihtiyalarn karlayabilmek iin yapay evrelerini en uygun ekilde oluturmaya almlardr. Yaanlan evrenin iklim zellikleri yapay evreyi olutururken ve ekillendirirken onlar etkileyen en nemli etmenlerden biri olmutur. M.. 470-399 yllarnda yaayan Socrates, gneye bakan evlerde k gneinin ieri alnabildiini ama yazn gnein tepemizden ve atlarn stnden getiini bylece glgede kaldn sylemi, bu durumda k gneini alabilmek iin gney cephesinin yksek, souk rzgarlardan korunabilmek iin de kuzey cephesinin alak yaplmasn nermitir. (Anderson, 1977) Vitruviusun M..25 ylnda yazd sanlan De Architectura kitabndaki zel konutlar iin tasarmlarnzn doru olmas iin, balarken yapldklar lke ve iklim koullarn

20

gzetmemiz gerekir ve yazn gney semalar gn doarken snr ve gn ortasnda kzgn bir sya ular; bat cepheleri de gne doduktan sonra snmaya balar, gn ortasnda scak olur, akam saatlerinde alev alev yanar ifadeleri de iklim koullarnn yzyllar boyunca tasarm nasl etkilediini gsteren rneklerdir. (Bozdoan, 2003) Kt enerji kaynaklarnn tutumlu kullanm, binann yapm ve kullanm srecinde gerekli olan enerjinin minimalize edilmesi ekolojik mimarln dnce sistemi kapsamndadr. Ekolojik bina tasarmn etkileyen iklimsel veriler u ekilde sralanabilir; Gne nm Rzgar ve hava hareketleri Scaklk ve nem

Tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm ekolojik tasarmn gereklerindendir. Dolaysyla ekolojik mimari en nemli enerji kayna olan gneten faydalanmay ngrmektedir. Ancak gne nmlarna yapda kimi zaman gerek duyulur, kimi zamansa gne nlarnn stc etkisinden korunmak iin nlemler almak gerekir. Bina iindeki snn drlmesi, iklim blgesinin niteliklerine bal olarak, deiik tedbirleri gerektirir. rnein scak ve nemli blgelerde hava akm ncelik kazanrken, scak ve kurak blgelerde glgeleme tedbirlerine nem vermek gerekir. Bu nedenle baz yrelerde binalarn yn gne nmnn geli alarna gre saptanrken, baz yrelerde ise, yaz aylarnda esen hakim rzgar ynlerine gre tedbir almak baarl olabilir.(Demir, 1986) Gne nlar havann, topran, suyun ve evredeki dier cisimlerin snmasn salar bylelikle scaklk ykselmeleri meydana gelir. Blgeler arasndaki scaklk farklar atmosferik basn farklarna ve hava ktleleri arasndaki younluk farklarna neden olmaktadr. Hava akmlar farkl atmosferik basnlar sonucunda meydana gelmektedir. Hava akmlarnn ynn basn blgelerinin yeri, hzn da basn fark miktar belirlemektedir. (Berkz, 1969) D hava scaklnda meydana gelen deiimler i ve d hava scaklklar arasndaki farknda da deiimine yol amaktadr. Hacim iinde, i ve d hava scaklklar farkndan tr meydana gelecek hava akm miktar direkt olarak bu fark ile bantldr. Havadaki yksek nem oran canllar tarafndan hissedilen scakln etkisini arttrmaktadr. Nemin kayna su buhardr. Yeryzndeki su birikintilerinin buharlamas sonucunda, atmosferde srekli olarak su buhar bulunmaktadr. Havadaki su buharnn deiimi scaklk,

21

rzgar ve hava basnc gibi faktrlere baldr. Hava scaklnn art havann nem tutuculuunu da arttrmaktadr. zellikle su kaynaklarna yakn yerleimlerde scak yaz aylarnda atmosferdeki su buharn datacak, uzaklatracak ekilde hakim rzgarlarla uyumlu bir tasarm oluturulmam ise hissedilen scaklklar fizyolojik adan tehlikeli boyutlara ulaabilmektedir.(Filik, 2004) Ya faktr de yap tasarmn, kullanlan malzemelerin cinsini ve detaylar etkilemektedir. Malzeme ve yap detaylarnn ya tr ve miktar dikkate alnarak kullanlmas ekosistem asndan nemlidir. Ayrca ya suyu depolanarak sulama ve temizlik ilerinde kullanlabilmektedir. desteklemektedir. 3.2.2 Ekolojik Tasarm Kriterleri Kt kaynaklarn ve enerjinin tutumlu kullanmnn yan sra bir i iin harcanacak enerjiyi en aza indirmek ve harcanan enerjiden en st seviyede kazan salamak ekolojik tasarmn en nemli kriterlerindendir. Binalarda harcanan enerji miktar dnldnde, harcanan enerjiden en st dzeyde faydalanmak iin bina tasarmnda bir dizi kriterlere dikkat edilmelidir. Bina formu, mekanlarn organizasyonu, bina kabuunda alnan nlemlerle, doru malzeme seimiyle enerji kayplarnn en aza indirgenmesi amalanmaldr. Ekolojik konut tasarmnda dikkat edilmesi gereken kriterler bu blmde incelenecektir. 3.2.2.1 Bina Formu Yap i mekannda istenilen iklimsel konforun salanabilmesi iin yapnn s kayp ve kazanlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Ekolojik tasarmda bina formu ve yzey alanlar binann s tutuculuunun belirlenmesi asndan nemlidir. Scak iklimlerde yzeylerde oluabilecek s kayplarn arttrmak amacyla paral ve d cephe alan fazla bina formlar kullanlmaldr (ekil 3.5). Souk iklimlerde ise bina d cephelerinde oluabilecek s kayplarn nlemek asndan d cephe alan azaltlmaldr (ekil 3.6). Bu uygulama kaynaklarn tutumlu kullanlmas gerekliliini

22

ekil 3.5 Paral d yzey alan byk bina formlar (Dedeolu, 2002)

ekil 3.6 D yzey alan kk bina formlar (Dedeolu, 2002)

Alan-hacim oran, hacimleri eit olan farkl formlardaki yaplarn karlatrlmasnda kullanlan; bina d yzey alan ve i hacim arasndaki ilikiyi ortaya koyan bir yntemdir. Yap ne kadar kompakt bir forma sahip olursa yzeylerde o kadar az s kayb gerekleir. (Watson, 1992) Isnn yksek olduu iklimlerde alan-hacim oran yksek tutularak snn azaltlmasna allr. Bu binalarda uzun dikdrtgen veya avlulu planlarla duvar alan arttrlrken, ift ynl havalandrma ile scak havann dar atlmas salanr. Bina formundaki geometrik dzenleme gneten korunma veya faydalanma asndan dnldnde, mesafelerin arzu edilen saatlerde glge oluturma veya oluturmamas asndan nem tamaktadr. Gne alnmas istenen bir mekanda bina formunda girinti yaplrken glgeleme asndan kapal veya ak konsollar sz konusudur... Konutlarda kullanlan glgeleme yntemlerinden biri de saaklar vastasyla glgeleme salamaktr... Saak boyutlar hesaplanrken de gnein k ve yaz geli alar nem tamaktadr. Yazn gneten korunma amac tarken kn ise k gneini yap iine tamasna olanak salamaldr. (Akn, 2001)

23

Yaplar topran stnde olduu gibi altnda da ina edilebilmektedir. Yzeyde ina edilen yaplar iklim etkilerine, scaklk ve nem deiikliklerine, direkt gne nedeniyle ani genleme ve bzme olaylarna, yamur, kar, rzgar gibi hava olaylarna maruz kalmaktadr, oysa ki topran altnda bu olumsuz etkilerden uzaklamak mmkndr. Souk iklimlerde topran altnda ina edilen yaplarda zellikle s kayplarnn azald grlmektedir. Ancak bu uygulama binada yaltm, aydnlatma, havalandrma, statik ve d duvarlardan nefes alamama problemleri ortaya kabilmektedir. Antalya Kaleii Evlerinde bu ekilde bir uygulama bulunmadndan bu zellik son blmde deerlendirme kapsamna alnmayacaktr. 3.2.2.2 Mekan Organizasyonu Ekolojik yap tasarmnda mekanlarn oluturulmas ve birbirleriyle ilikilendirilmesi mimari kriterlerin ve ekolojik tasarm kriterlerinin bir arada kullanlmas ile belirlenmektedir. Ekolojik mimarlkta mekan organizasyonu yaplrken; kullanm aamasnda yapda optimum seviyede enerji kullanlaca ve kullanlacak olan enerjiden de en st seviyede fayda salanmas gereklilii de unutulmamaldr. Mekan organizasyonu kapsamnda; ncelikle mekanlarn hangi amalarla kullanlacana, ne kadar s ve a ihtiya duyulacana karar verilmelidir. Yaam alanlar ve odalar doudan batya kadar olan ynelimde bulunursa, s k iin optimum fayda salanm olur. Ilman iklimi olan yaam alanlarnn gney ynnde tasarlanmas sayesinde, snma giderlerinin %30 orannda azaltlabilecei bilinmektedir. (Roaf, 2001) Yaplarda en ok s ve a ihtiya duyulan ve srekli scak olmas gereken yaama alanlar gney ynne yerletirilmelidir. Gney cephesinde bulunan byk pencere aklklarndan gne nmnn ieri girmesi salanarak byk miktarda s kazanc ve doal aydnlatma salanmaktadr. Scak nemli iklimlerde ak ve yar ak mekanlarla binada serinletme salanmaldr. Bu mekanlar hava akmlarn arttrmak iin hakim rzgar ynne yerletirilmelidir. Avlu gibi ak mekanlarda kullanlan su elemanlar ile mekanlar serinletilmelidir. Kuzey yn binalarda en ok en ok s kayplarnn yaand yn olarak kabul edilmektedir. Souk iklimlerde, zellikle souk k rzgarlarnn etkilerinden korunmak iin kuzey ynne s ve a gereksinimi az olan; depo, kiler ve slak hacimler yerletirilerek tampon blge oluturulmaktadr.

24

Bat, gne nlarnn en yatay ve en kuvvetli ekilde etki gsterdii yndr. Scak iklimlerde bat ynnde bulunan mekanlarda ar snma sorunu yaanmas sz konusudur. Dolaysyla bat ynne geni pencereler yerletirilmesinden kanlmal, gnein etkilerinden korunmak iin aalandrma yaplmal ya da gne krclar kullanlmaldr. Scak iklimlerde mutfak gibi s reten mekanlar i mekana s yaymayacak ekilde kurgulanmal, iyi havalandrlmal ya da bu gibi mekanlar yapnn dna tanmaldr.Souk iklimlerde ise yap bnyesinde s reten mekanlar yapnn merkezine konumlandrlmal, bu mekanda retilen sdan yap btnnde fayda salanmaldr. Souk iklimlerde gney ynnde bulunan mekanlarda elde edilen s enerjisinin, scak iklimlerde ise hava akmlarnn yapnn dier blmlerine de yaylmasn salamak iin mekanlar arasnda iliki kurulmaldr. Mekanlar birbirinden ayran blc duvarlar i mekandaki hava hareketlerini engellemektedir. zellikle scak nemli iklim blgelerinde doal havalandrmann nemi byktr. Rzgar doru tasarmlarla ynlendirilerek iklimlendirme iin nemli enerji kazanmlar salanabilir. Doal havalandrma ile taze ve temiz hava salarken mekanlarn serinletilmesi de mmkndr. Bu srada oluan hava akm nem orann da drerek kflenme gibi yan etkileri de ortadan kaldrmaktadr. Yaplarn byk ounluu doal olarak havalandrlabilir. Doal havalandrmada iki ana etken sz konusudur. (Burberry, 1983) Rzgarn oluturduu basn ayrmlar Isnan havann yap iinde ykselerek daha souk hava ile yer deitirmesi

Kesintisiz hava hareketi salamak iin, blmeler ayarlanabilir olmal ve doal havalandrma yoluyla serinletme ihtiyac duyulduunda en az direnci gsterecek ekilde yerletirilmelidir. Blntsz bir i mekan verimli hava hareketi salanmas asndan en kesin yoldur, ancak bu tasarm ynteminin kk apartman dairelerinde ve mahremiyetin nemli olmad blmlerde uygulanabilirlii bulunmaktadr. (Watson, 1992) Mekanlar arasnda hava hareketi panjurlu kaplar, yatay alml pencereler ile salanabilir. Gerektiinde kullanlabilen katlanr, portatif blcler de mekanlarn ayrlmasnda kullanlabilir. Yapnn gney cephesinde bulunan mekanlarda snan hava genleir. Scak hava souk havadan daha hafiftir, aradaki basn fark scak havann ykselmesine, souk havann kmesine neden olur. Basn farklarndan oluan bu hava hareketine baca etkisi ad verilmektedir. Baca etkisi scakln ykselmesi ve buna bal olarak hava younluunun

25

azalmas sonucu oluur. (Yaa, 2004) Baca etkisi binalarn havalandrlmas amacyla kullanlmaktadr. Mekanlarn fazla sayda blc duvarla birbirinden ayrld yaplarda hava hareketi engellenmektedir. Yapnn merkeze yakn bir noktasna yerletirilecek merdiven boluu dey havalandrma kanal grevi grebilmektedir. Ayrca ok katl yaplarda, st katlarda bitmeyen demeler kullanlarak havann dey hareketi salanabilir. atda oluturulacak aklklarla scak hava dar atlr bylece yapda srekli bir hava hareketi gerekletirilmi olur (ekil 3.7).

ekil 3.7 Binada baca etkisiyle havalandrma salanmas (Watson, 1992)

3.2.2.3 Bina Kabuu Bina kabuu bina ile d evreyi birbirinden ayran tm yap bileenlerinin oluturduu tasarm esidir. Kabuk d yzeylerini etkileyen scaklklar ve rzgarlar gibi iklimsel etkenler ynlere gre deiim gsterdiklerinden, optimum ynlendirili durumu konusunda bilgi sahibi olunduktan sonra kabuun fiziksel zelliklerinin aratrlmas sreci balatlmaldr. (Berkz, 1973) Bina kabuunun temel grevleri unlardr (Filik, 2004) D mekandaki gne nm, hava scakl ve i mekanda oluacak nemi kontrol altna alarak konfor artlarn yerine getirmek, mekan ile d mekan arasndaki grsel iletiimi salamak, D mekandaki grltden i mekan korumak ve i mekanda iitsel konforu salamak,

26

retim, kullanm ve dnm aamalarnda evreyi kirletmemek

Bina kabuunda alan kap ve pencere boluklarnn oran ve kabuk zerindeki yerleimi binann s kayp ve kazanlarn, dolaysyla i mekandaki konfor artlarn belirlemektedir. Pencere ve kap boluklarnn yerleimi ve cephe biimlenii binada gnelenme ve doal havalandrma salama asndan nemlidir. Souk iklimlerde binada gne ndan maksimumda fayda salayabilmek iin gney cephesine byk pencereler almaldr. Binada s kayplarn en aza indirgemek iin mmkn olduunca az pencere almaldr. Bat ynnden gelen yatay ve kuvvetli gne nlarn engellemek iin de bat cephesinde byk pencerelerden kanlmaldr. Bina kabuunda alacak boluklarn %40 ile snrlandrlmas tavsiye edilmektedir. (Tnk, 2001) Scak iklimlerde gne nlarnn etkilerinden korunmak iin gney ve bat cephelerine az pencere almaldr. Bu cephelerde gne kontrol salamak iin gne krc elemanlar kullanlmaldr. Hakim rzgar ynne alacak boluklarla i mekanda etkin doal havalandrma salanmaldr. Ekolojik tasarmda bina kabuu tasarlanrken doal havalandrma gereklilii de gz nnde bulundurulmaldr. Binalarda doal havalandrma istenmesinin sebepleri; Temiz hava salamak Kullanclarn snmas ve serinletilmesi iin konfor havalandrmas salamak Binann stlmas ve serinletilmesi iin doal havalandrma salamak, bylece tkenmeyen enerji kaynaklarn daha verimli kullanmak eklinde sralanabilir. zellikle scak ve scak nemli iklimlerde yaplarn doal yntemler kullanlarak havalandrlmas nemlidir. Bu nedenle bina kabuunda alacak boluklarn yerlerine karar verilirken verimli doal havalandrma salanmasna dikkat edilmelidir. Pencerelerin hava al ynne doru olan cephenin zt tarafndaki yzeyi zerine yerletirilmesi, yksek hzl yakn hava al salayacaktr. Eer pencereler rzgar ynnde ve rzgara zt yne doru yerletirilirse, havann i mekana ak salanr. (Yaa, 2004)

27

ekil 3.8 Karlkl duvarlarda alan boluklar sayesinde oluan hava hareketi (Yaa, 2004)

Pencere ve kap boluklarnn karlkl olarak almasyla (ekil 3.8) i mekandaki hava akm hz yksek olacaktr. Fakat mekann byk bir blm havalandrlmam olacaktr. Bu nedenle mekann yan duvarlarna apraz ekilde boluklar alarak i mekan havalandrlmaldr. (ekil 3.9)

ekil 3.9 Bitiik duvarlara alan boluklar sayesinde oluan hava hareketi (Yaa, 2004)

Ekolojik tasarmlarda s kayplarn mmkn olduunca azaltmak iin bina d yzeylerinde ve pencerelerde s yaltm salanmaldr. Ancak bu yaltmlarn binann havalandrlmasn da etkileyecei dnlerek optimum havalandrma iin de nlemler alnmaldr. at ve d yzeylerde yaltm salamak iin yeil dokudan da faydalanlmaktadr. Bu doal yntem ayn zamanda binann iklimlendirme maliyetlerini de drmektedir. Yeillendirilmi atlar veya at baheleri souk iklim kuanda i mekann scakln depoladklar ve d mekanla izolasyon salayp stc etkileri nedeniyle, scak iklim kuanda ise d mekann scakln i mekana yanstmayp serinletici etkileri nedeniyle kullanm alan bulmulardr. (Tnk, 2001)

28

Bina d duvarlarnda kullanlan bitkiler duvar ile yapraklar arasnda hava tabakas oluturur. Bu hava tabakas scak mevsimlerde dtaki scak havann ieri girmesini, souk mevsimlerde ise i mekandaki snan havann dar kmasn engeller. zellikle gney ve bat cephelerinde yaprak dken bitkilerin kullanlmas durumunda, bitki yapraklar yaz mevsiminde gne nlarn engellerken, k mevsiminde yapraklar dklerek bina d duvar yzeylerinin snmas salanr. 3.2.2.4 Malzeme Seimi Yap ile birlikte yapda kullanlan malzemeler de ekosistemin bir parasdr. Bu nedenle kullanlan malzemeler evreye saygl ve doal olmaldr. Ekolojik tasarmlarda retim ve nakliye aamasnda az enerjiye ihtiya duyulan ve bu aamalarda doaya mmkn olduunca az zarar veren malzemeler kullanlmaldr. Malzemeler binann yapm, kullanm ve ykm aamalarnda doaya en az zarar vermeli, ykmdan sonra tekrar kullanlabilmelidir. Yap biyolojisi asndan malzemenin deerlendirmesini yapabilmek iin baz ltlerin nceden belirlenmi olmas gerekmektedir. (Stahel, 1990) retim aamasnda gerek duyulan enerji miktar retim aamasnda atk madde ve yan rn olarak kan zararl maddeler Malzemenin geri dnebilirlii Malzemenin tekrar kullanlabilirlii Yerel kaynaklardan salanabilirlii Merkezi byk tesisler dnda retim ve uygulama olanaklar Kii sal ve ortamn konfor dzeyindeki etkileri

Malzemelerin tekrar kullanlabilir olmas, geri dntrlp deerlendirilmesi doal kaynaklarn tketimini azaltmaktadr. Malzeme seimlerinde bu zelliklere dikkat edilmelidir. 3.2.2.5 Tkenmeyen Enerji Kaynaklarnn Kullanm Gnmzde evre kirliliinin giderek artmas, ekolojik dengenin giderek bozulmas ve teknolojilerin gelimesiyle yap tasarm ltlerinin deitii grlmektedir. Bina tasarmnda iletilmesi ucuz, enerji tketimi dk olma gibi nitelikler n plana kmaktadr. levsel ve strktrel gereklerin yan sra enerji kayplarnn minimuma indirilmesi ve tkenmeyen enerji kaynaklarndan faydalanlmas gereklilii nem kazanmaktadr. Enerji tasarrufu, verimli kullanm ve kazanm iin binann tasarm aamasnda nlemler

29

alnmaldr. Rasyonel enerji kullanm iin iklimsel verilerin tasarmda dikkate alnmas ve kullanclarn konforu nemlidir. Gne, rzgar ve su tkenmeyen enerji kaynaklarnn en nemlileri arasnda yer almaktadr. zellikle gne enerjisinin mimarlkta kullanm zerine eitli alternatifler sz konusudur. Bunlarn en nemlileri; Pasif solar sistemler yoluyla gneten enerji kazanlmas, Aktif solar sistemler yoluyla gneten enerji kazanlmas, Fotoelektrik deiim yoluyla elektrik enerjisi kazanlmasdr. (Tnk, 2001)

Pasif kullanmda sistem binaya entegre edilmitir. Binaya ait yap elemanlar, pencereler, duvarlar, demeler vb. ayn zamanda sistemin eleman olmulardr. Pasif solar sistemlerde aktif sistemlere gre daha az tesisat kullanm vardr, bina tasarmnda alnacak nlemler ncelik tamaktadr. Antalya Kaleii Evlerinde gne enerjisinin kullanmna ynelik uygulama yer almadndan ekolojik tasarmn bu kriteri son blmde deerlendirme kapsamna alnmayacaktr. Pasif Soutma Sistemleri evre, enerji ve yap arasndaki iliki dikkate alndnda bina iklimlendirilmesi en ok enerji harcanan uygulamadr. zellikle scak iklim blgelerinde soutma iin harcanan enerji miktarn en aza indirgemek iin eitli pasif sistemlerden ya da doal iklimlendirme yntemlerinden faydalanlmaktadr. Scak nemli iklim blgelerinde; yap ii havalandrma salanmas asndan hava hareketlerine gerek duyulabilir. Scak kuru iklim blgelerinde doal tanm yoluyla oluacak bina ii avlu aras hava akmlar, scak nemli iklim blgelerinde rzgar basnc ile elde edilmektedir. Pasif soutma, mekanik olmayan sistemler kullanlarak, hava hareketini arttrmay ve bina tarafndan emilen gne nmn azaltmay hedefleyerek ortamdaki s kazanlarn minimuma indirme metodudur. (Yaa, 2004) Pasif soutma ynteminin genel amac, ar snmay engellemektir. Pasif soutma gne kaynakl bir yntem deildir, hatta gnein etkilerinden faydalanan sistemlerin tersi olduu sylenebilir.

30

Pasif soutma uygulanan yntemler; Havalandrma yoluyla pasif soutma Yaynm yoluyla pasif soutma Ima yoluyla pasif soutma Buharlama yoluyla pasif soutma Nemini alma yoluyla pasif soutma

Pasif soutma sistemleri ounlukla scak ve scak nemli iklimlerde uygulanmaktadr. Bu almann konusu olan Antalya Kaleii evleri incelenirken serinletme elemanlar bal altnda pasif soutma sistemlerine yer verilecektir. Buharlama Yoluyla Pasif Soutma Hava iindeki hissedilen snn slak yzeylerdeki su damlacklarnn gizli ssyla yer deitirmesidir. Havada bulunan snn bir ksm suyun buharlamasnda kullanlr, dolaysyla i mekan ss azalr ve serinletme salanm olur. Antalya Kaleii Evlerinin plan zellikleri incelendiinde zellikle avlularda su esine yer verildii, buharlama yntemiyle serinletme saland grlmektedir. Antalya Kaleii Evleri srdrlebilir tasarm kriterleri balamnda deerlendirilirken serinletme elemanlar bal altnda bu zellik incelenecektir.

3.2.2.6 Shhi Tesisat ve Dolam Sistemleri Binann kullanm srasnda ssal, sv ve kat atklarn miktarlarn minimuma indirmek zere dzenlenmi dolam sistemleridir. Bunlarn en nemlileri yamur suyunun kullanm, p ayrm, bina tesisatlarndan elde edilen kat ve sv atklar, ... vb.dir. (Tnk, 2001) Doada her madde kullanm boyunca eitli aamalardan geer, dnr, hibir ekilde atk olmaz. Ekolojik yaklamda atklar ilem grdkten sonra tekrar hammadde olarak kullanma sunulmaktadr. Tkenmekte olan kaynaklarn banda gelen suyun toplanmas ve yeniden kullanlmas, bina tesisatlarndan elde edilen kat ve sv atklarn artma sistemleri yardmyla kullanlr hale getirilmesi, plerin ayrtrlarak bir ksmnn tekrar hammadde olarak kullanma sunulmas ekolojik tasarm kriterleri ierisinde yer almaktadr.

31

3.3 Sonu Sanayilemenin beraberinde artan evre sorunlarna kar zm olarak, 20. yzylda ekolojik mimarlk ortaya kmtr. Bu blmde, tez almas kapsamnda yer alan ekolojik yerleim ve tasarm kriterleri anlatlmtr. Ekolojik mimarlkta yaplarn yerleiminde ynlendirici kriter olan, topografyaya uyum, yn seimi, yeil doku ve iklim verileri balklar altnda incelenmitir. Ekolojik tasarm kriterleri; bina formu, mekan organizasyonu, bina kabuu, malzeme seimi, tkenmeyen enerji kaynaklarnn kullanm, shhi tesisat ve dolam sistemleri hakknda bilgi verilmitir. Antalya Kaleii Evlerinde uygulama alan bulamayan baz zellikler belirtildii gibi son blmde deerlendirme kapsamna alnmayacaktr. Antalya Kaleii evleri, bu blmde aklanan yerleim ve tasarm kriterleri balamnda deerlendirilecektir.

32

4.

GELENEKSEL M MARLIK

Yapay evre oluturulurken insanolunun kararlarn etkileyen en nemli faktr, blgenin iklim artlardr. klim artlar yzyllar boyunca bina tasarm ve uygulama srelerinde dikkate alnmtr. klim artlarnn bina yapmna etkisi dnldnde geleneksel mimarinin ehir ekolojisinde nemli bir yer tuttuu grlmektedir. Endstri devrimi sonras ivme kazanan teknik ve teknolojik geliimin her sektrde olduu gibi, bina sektrnde de yaratt deiim, yzyllarn deneyim ve birikimiyle elde edilmi geleneksel yapy arka plana itmitir. Oysa teknolojinin snrsz sunduu zgrln bedelleri ok gemeden anlalmtr, hem 1970lerdeki enerji krizi ile bir gn enerji kaynaklarnn tkenebileceinin, hem de daha sonraki yllarda dnyann gelecek nesillere yaanabilir olarak braklabilmesi iin evre kirlilii, ekolojik denge, iklim deiikliine ynelik nlemlerin gelitirilmesi gerektiinin farkna varlmtr. Srdrlebilirlik kavramndan yola klarak, binalarn tasarm ve retim yntemleri yeniden sorgulanmaya balanmtr. Bu noktada en doru balangcn, yerel mimari verilerden ip ular yakalamak ve bunlar gnmz ada kullanc beklentileri ile yeniden yorumlamak olduu kabul edilmektedir. (Harputlugil ve etintrk, 2005) Bu blmde geleneksel mimarlk kavram tanmlanacak, Anadoluda geleneksel mimarln geliimi, Geleneksel Trk Evinin zellikleri ve oluumunu etkileyen etkenler hakknda bilgi verilecektir. 4.1 Geleneksel Mimarlk Tanm Bir blm gnmze kadar ulaabilen geleneksel mimarlk rnleri, halk iinden kp kendini eiten mimarlarn, asrlar boyunca deneme yanlma yntemiyle bulunduklar yrenin iklim ve doa koullarna uygun bir takm zmler retmeleriyle gelimitir. Geleneksel mimarlk ya da dier adyla vernakler mimarlk; halkn kendi evresinden salad malzemeyle, geleneksel teknikleri ve biimleri kullanarak gerekletirdii bir eit anonim mimarlk olarak tanmlanmaktadr. (Hasol, 1998) Doan Kubana (1995) gre vernakler kelimesi; yerel, sade ve anonim kelimeleriyle e anlamldr. Geleneksel mimarlk, bir kiinin kendi evini, yresel iilik yardmyla, yresel ve organik bir ekilde ina etmesidir. Geleneksel mimari, geleneksel toplumda insan rn evrenin byk blmn oluturmaktadr.

33

Anonim kelime olarak ismi bilinmeyen, isimsiz anlamlarna gelmektedir. Anonim mimarlk, bu kelime anlam dorultusunda, yaratclar bilinmeyen, halkn ortak mal olmu mimarlk, adsz mimarlk eklinde tanmlanmaktadr. (Hasol, 1998) Baka bir tanma gre anonim mimarlk; ok katkl, mimar belli olmayan, kullanm olan olmayan, hoa giden gitmeyen, ihtiyaca cevap veren vermeyen her trl mimari eleman kendisinde toplayan, biri dierinin etkileyicisi ve kklendiricisi olan yaplar karakter birliidir. Geleneksel anonim mimarlk ise, gemite ve halen kylerde gelimekte olan anonim mimarlk ya da halk mimarl olarak tanmlanabilmektedir. Geleneksel mimarlk, halkn gelenek, kltr, tecrbe ve adetlerinin en ak ekilde yansd yaplar iermektedir. (en, 1968) Gnmzde konutlar, insan gereksinimlerinin artmasyla ve teknolojik imkanlarn gelimesiyle ok eitli fonksiyonlar iermektedir. Ancak gelimi olan konutlar, her lkenin geleneksel mimarisi dikkate alnarak, toplumlarn kltr ile yorularak olumaldr. Geleneksel konut evrelerinin korunmas giderek younluk kazanan bir mimari tartma konusu olmaya devam etmektedir. Geleneksel mimarln tekrar yorumlanmas yeni tasarmlara yn verebilecek bir etken olarak belirmektedir. (Baakman, 1991) Geleneksel evreleri belki de en baarl klan olgu; Sosyal Mimarlk- Fiziksel Mimarlk Sentezinin yetkin bir dzeyde baarlabilmi olmasdr. onu evreleyen kabuk ta yansma bularak Bu baar; yaam evrelerinin tatmin edici zmlere mekansal olmayan boyutlarnn (sosyal, kltrel, ekonomik, teknolojik vb.) fiziksel mekan ve yeterince ulaabilmesinden kaynaklanmaktadr. Belirli geleneksel evreleri ada ve kalc klan zellik: her dnem iin geerli olabilecek bu sentezin salanabilmi olmasdr. Yaam tarznn mekana yanstlmas, Malzemenin ve strktrn rasyonel yorumlanmas, Bina evre ilikilerinin bir btnlk iinde yorumlanmas, gibi temel kavramlar bu evreleri ada ve kalc klmaktadr. (Baakman, 1991) Daha nceki blmlerde anlatld gibi ekosistem ve ekonomik dnce sistemlerindeki deiiklikler 1960 sonralar ve 1970 balarnda Batda byk nem kazanm; minimum enerji kullanmnn amalanmas ile, tkenmez enerji kayna olarak gne enerjisinden maksimum yararlanma; ve bina kabuunun, ayn zamanda, bir iklimlendirme arac olarak kullanlmas gerei fikri arlk kazanm ve yeni form aratrmalar gndeme gelmitir.

34

Oysa yresel mimarlk rnekleri bilinli bir analize konu edildiinde; Batnn yeni yneldii ve bizim yeniden kefettiimiz bu yaklamn, bu rneklerde ok nceden benimsendii ve iklimle dengeli zmlere ulald grlebilmektedir. (Baakman, 1991) 4.2 Anadoluda Geleneksel Mimarlk Anadolu ilk alardan bu yana, pek ok deiik uygarln yerleme ve yaylma alan olmutur. Genel olarak bir toprak zerinde ok sayda uygarln gelimesi, orada ok deiik grleri, yaaylar, kavramlar ve biimleri ortaya karmaktadr. Anadolu, Avrupa ve Asya arasnda ok nemli bir balant yeridir. eitli gler bu blge zerinden yaplmtr. Ayrca Anadolunun deiik ve ok saydaki iklim blgeleri de bu deiik uygarlklarn yerlemesini ve gelimesini etkilemitir. Btn bu zellikler, Anadoludaki Trk Evinin biimleniinde etkili olmutur. (Kkerman, 1996) 11. yy.da, Trklerin Anadoluya yerlemesinden ok nce Anadoluda bulunan ilk konut rnekleri, kaz sonularna gre Neolitik aa uzanmakta ve bu dnem konutlarnn zelliklerini tamaktadr. Tun anda megaron olarak adlandrlan konut tipi grlmektedir. (Akc, 2000) lerleyen devirlerde, Roma dnemine ait yap gelenei sadece bat ve gney kylar ile snrl bir alanda etkili olmutur. Yerli halkn byk bir ksm kendi geleneklerini korumutur. Topografya, iklim, bitki rts ve ekonomik kaynaklar Anadoludaki sosyal gelimeyi etkilemitir. Dalk Anadolu ve Dou Anadolu blgeleri, ky blgeler ile karlatrldnda yaam biimlerindeki farkllk gze arpmaktadr. Ege kylar ile Ege adalar arasndaki yaknlk kltrel al verie neden olmutur, bylece blgede ard arda kurulan uygarlklar hem anakaray hem de adalar etkilemitir. Kuzeybat blgeleri Avrupa ve Balkanlarla yakn balara sahiptir. Anadolunun i ksmlarndan Toros dalar ile ayrlan Adana blgesi, gneydou ynnde Suriyenin kuzeyine ve Mezopotamyaya, gneybat ynnde ise Kbrs, Girit ve Ege adalarna bakmaktadr. Bu blge ayn zamanda Msr, Ege ve Giritte kurulan byk uygarlklarn da etkisi altnda kalmtr. (Szen ve Eruzun, 1992) Bu bilgilerden yola klarak Anadolunun corafi ve kltrel olarak homojen bir yapya sahip olmad sylenebilir. Kltrel evredeki eitlilik, konut mimarisinde de blgesel eitlenmelere yol amtr. Anadolunun merkezinde kkleri, bir ok Orta Dou blgesinde olduu gibi Neolitik aa dayanan kerpi ev gelenei vardr. Gneydou blgesi corafi olarak Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile birlemitir. Bu blgenin kendine zg yap formlar ve ge Roma ve erken slam

35

mimarisini hatrlatan ta yap gelenei, Kapadokyann volkanik alanlarna kadar uzanmaktadr. Karadeniz kylar dnda, Trkiyenin kuzeydousunda, Azerbaycan ve Gney Kafkasya ile ortak bir ta yap gelenei vardr. Son olarak, Akdeniz ve Ege kylarnda bulunan, dz ya da kiremit atl, kbik formda, ak renk boyal evler, Akdenizin mimari gelenekleriyle ilikilidir. (Kuban, 1995) Trkler 1071 ylnda Anadoluya geldikten sonra, yar gebeliklerini srdrmlerdir. Seluklu Dneminde ticarete atlan Trkler, kentlere yerlemeye balamlardr. Yerleik yaama geen Trkler, balangta kentlerde bo olan konutlara yerlemiler, eski Anadolu yerleim ve konut kltrn devam ettirmilerdir. Trkler; Beylikler ve Osmanl mparatorluu dnemlerinde kendi yaam biimlerini yanstan mekan zmlerini oluturmulardr. (Aknc, 2000) rnekleri gnmze ulaan Geleneksel Trk Evi de, Anadoluya g ettikten sonra yerleik yaama geen Trklerin, mevcut mimari birikimden etkilenerek, kendi kltrlerini, geleneklerini, yaam biimlerini, doa ve iklim zellikleriyle sentezlemesiyle olumutur.

36

4.3 Geleneksel Trk Evi Tanm ve zellikleri 4.3.1 Geleneksel Trk Evi Tanm Bu blmde, almann konusu olan Antalya Kaleii Evlerinin de bir rneini oluturduu Trk Evi hakknda bilgi verilecektir. Trk Evi, Osmanl mparatorluk snrlar iinde ve bu kltrden etkilenen blgelerde grlen; gelenek, ekonomik koul, blgesel-doal veriler ve uygulama tekniklerine bal olarak eitli ekillerde biimlenmi bir Trk kltr rndr (Ergin; 1994). Sedad Hakk Eldeme gre (1984) Trk Evi, eski Osmanl Devletinin snrlar iinde Rumeli ve Anadolu Blgelerinde olumu ve be yz sene kadar devam etmi, kendi zellikleriyle belirginlemi bir ev tipidir. Dier bir tanma gre Geleneksel Trk Evi Geleneksel Trk ailesinin yaam kltr ve trelerine uygun ekil ve plan zellikleri gsteren, asrlarca Trk insannn gereksinmelerine cevap vermi bir konut tipi olarak bilinmekte ve tanmlanmaktadr (ngr, 1979) Trk Evi tarih boyunca Trklerin iinde oturduklar ev tipi olarak tanmlanabilir. Ancak Trklerin tarih sahnesine ilk ktklar zamandan bu yana mekanlar da ok deimi, Orta Asyadan Balkanlara, Kuzey Afrikadan Arabistana oradan Karadenizin kuzeyine kadar uzanmlar, ayrca pek ok devlet kurmulardr. Osmanl mparatorluunda 17. ve 18. yyda Trk Evi formu gelimi ve geni bir corafi alana yaylmtr (ekil 4.1). Sadece Trkler deil, mparatorluk snrlar iinde yaayan topluluklar da, bitki rts, topografya, iklim ve ekonomik artlara en uygun mimari zmn bulunmasnda katkda bulunmulardr. stanbulun bakent olmasyla, mparatorluk Balkanlara, Suriye, Msr ve Kuzey Afrikaya doru genilemeye balamtr. stanbul, Bursa ve Edirnenin bulunduu Marmara Blgesi, Trk Evinin gelitii merkez olarak kabul edilmektedir. Rumeli ve Avrupa bu merkezden etkilenmitir. olmutur. (Szen ve Eruzun, 1992) 18. ve 19. yzyllardan balayarak blgesel zellikler yer yer glenmi, ancak bu farkl ve blgesel gelimeler Trk Evi bnyesine bir zenginlik olarak katlmtr. Yerel dzenlemelerdeki bu deime yap tekniklerindeki ve hatta kullancnn yaam koullar ile gzellik anlayndaki deiimler de uymutur. (Ergin, 1994) Anadolu, Dou ve Gneydou Anadoluda erken dnem kltrn ve komu blgelerin etkisi daha kuvvetli

37

ekil 4.1 Osmanl mparatorluu snrlar iinde Trk Evi'nin bulunduu kentler (Gnay, 1989)

38

ekil 4.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri, akraa Kona, Birgi (Kuban, 1995)

39

4.3.2 Geleneksel Trk Evi zellikleri Trk Evi olarak, zamanmza ulaan, rnekleri 17. yy.a kadar uzanabilen evlere bakarak Trk Evini dier ev tiplerinden ayran birok zellie sahip olduu sylenebilir. Bu zellikler u ekilde sralanmaktadr (ekil 4.2); Plan emas ok Katllk at Biimi Cephe zellikleri Yapm

4.3.2.1 Plan emas Trk Evi Osmanl mparatorluu snrlar iinde oluup devam ettii 500 sene sresince byk gelimeler geirmi, yayld iklim, tabiat ve kltr bakmndan birbirinden farkl ve uzak olan blgelerde eitli tipler meydana getirmitir. Bu farklar yresel malzeme ve iklim koullarna uymak zorunluluundan ve yerli geleneklerin benimsenmesinden domutur. Fakat bu ev tiplerine zg baz karakteristikler vardr ki, bunlar her yerde karmza karlar. Bunlarn banda ev plan gelmektedir. Birbirinden yzlerce kilometre mesafede ve ok farkl artlar altnda ina edilmi evlerde bile plann ana hatlar bakmndan ayn olduu gze arpar. (Eldem, 1984) Geleneksel Trk Evinde plan emasn oluturan en nemli elemanlar odalar ve sofadr. Odalar Trk Evinin en nemli esi odadr. Odalar ev plann konum ve saylaryla biimlendirmektedir. Trk Evinde Tipler aras farkllk, odalar ve oda gruplar arasndaki mekanlarn biim, boyut ve niteliklerindeki ayrcalklardan kaynaklanmakta, fakat odalar deimemektedir. Bu nedenle Geleneksel Trk Evinde kullanma deiiklii gstermeyen temel e olarak kabul edilebilir (Trn, 1989). Trk Evi tasarmnda balca etken fonksiyondan kaynaklanan gereksinmelerdir ve bunlarn byk bir ksm odalar ile karlanmaktadr. Trk Evinde her odada oturulabilir, yatlabilir, ykanlabilir, yemek yenilebilir ve hatta yemek piirilebilir. Btn odalar ayn zelliklere sahiptir. Odalarn lleri deise de nitelikleri deimez. Bu zellikler geleneksel yaam biimiyle ilgili olup, yaam biimi ok uzun yllar deimedii iin oda tasarm da ayn kalmtr (Gnay, 1989).

40

Trk Evindeki odalarn en nemli zellii olan kendi balarna yap iinde belirli eylemleri karlayan birimler olmalar, Trklerin Anadoluya g etmeden nce yaadklar gebe adrlar ile benzerlik gstermektedir (Kkerman, 1996) Trk Evi ve gebe adrn oluturan eler arasndaki benzerlikler u ekilde zetlenebilir (ekil 4.3); ok amal orta alan (1) Oturma, dinlenme ve uyuma iin alanlar barndrmas (2) Kapal depolama alanlar bulunmas (3) Istma eleman bulunmas (4)

ekil 4.3 Gebe adr ve Trk Evi'ndeki oda arasndaki benzerlikler (Kkerman, 1996)

41

Odann, deiik eylemlere cevap verebilmesi iin deitirilebilir bir dzen gelitirilmitir. Bu dzen gebelikten gelen alkanlklar zerine kuruludur. Obada yaama birimi olan, yurt, ak ky, alak, topak ev gibi farkl isimler alan adr, Trk Evinde odadr. Gebelikten ev biimine yansyan zelliin oba dzeni olduu da sylenmitir. Buna gre evdeki sofa ad verilen orta mekann karl, gebe obasnda adrlar arasnda kalan boluktur (Gnay, 1989). Gebe obalarnda ailecek kullanlan ve yan yana dzenlenen adrlar, Trk Evinde odalara dnmeye balamtr. Trk Evi planlar incelendiinde, odalarn birbiriyle balantl olmad, bamsz birimler halinde her birinin ortak kullanm alan olan sofaya ald grlmektedir. Sofa Trk Evinde sofa, evin tasarmn etkileyen ve odalar birbirine balayan en nemli unsurdur. Sofann grevi sadece odalar arasndaki geii salamak deil ayn zamanda odalar bir araya toplamaktr. Sofa mekan zaman iinde sergah, sergi, sayvan, ardak, divanhane ve hayat gibi isimler almtr. Odalarn kendi kendine yeten birer ev olduu dnlrse, sofa da evlerin arasnda kalan sokak ya da meydanlara benzetilebilir. Sofa, Trk Evini dier Avrupa evlerinden ayran bir zelliktir. Sofann yap iindeki yeri ve formu farkl plan tiplerinin belirlemektedir. (Szen ve Eruzun, 1992) Sofal evlerde odalar sofa zerine alr. Sofa bir veya iki taraf kapal sokak durumunda olabilecei gibi ortada meydan durumunda da olabilir. Trk evini Bat Avrupa evlerinden ayran en nemli nokta, odalarn ayr ayr sofalara alarak sofann hareket merkezi olmasdr. (Eldem, 1984) Geleneksel Trk Evlerindeki temel prensip, mekan kurgusunu deitirmemektir. Bu nedenle blgelere ve yap malzemesine ilikin Trk Evi snflandrmalarna da rastlanmakla birlikte, en yaygnlam olan snflandrma plan tiplerine dayanan yntemdir (Trn, 1989) Sedad Hakk Eldem Trk evini drt gruba ayrmtr (Eldem, 1984). (ekil 4.4) Sofasz Plan Tipi D Sofal Plan Tipi Sofal Plan Tipi Orta Sofal Plan Tipi

42

ekil 4.4 Trk Evi'nde sofal plan tipleri

Trk Evinin plan zelliklerine bakldnda, yaam biimi, tarihi ve kltrel zellikler dorultusunda plan emasnn olutuu grlmektedir. Bu plan emas iklimsel zelliklere gre odalarn ynlendirilmesinde ve sofa biimlerinde farkllklar gsterse de mekan ilikileri bakmndan her yerde ayn ekil