F“tûhât-ı mekkiyyenin kaynaklar

FTHT-I MEKKYYENN KAYNAKLARI

Mehmet AYHAN E-mail: [email protected]

Citation/: Ayhan, M., (2012). Ftht- mekkiyyenin kaynaklar. Journal of Intercultural and Religious Studies. (3). 71-94.

Abstract

In this paper, we study information sources of al-Futuhat al-Makkiyya, which

is written by a sufi author, bn Arab. We do not cover all sources and document only the mostly used ones by bn Arab. Besides the apparent sources of Futuhat like Quran and Sunnah, we discuss Poem, Messages with

Characteristics of Israiliyyat, Arabic Language and Grammar. In the analysis of

information sources, we first study them in a conceptual framework and later,

we provide examples of their use in Futuhat.

Keywords: Ftht, bn Arab, Kuran, Snnet, iir, srliyyat Nitelii Tayan Haberler ile Arap Dili ve Grameri.

Dr., Humanities and Social Sciences, Yldz Tecnical University.

Journal of Intercultural and Religious Studies

72

Giri Szlkte bilgi ilim, bilmek, anlamak, renmek, kavramak, haber vermek, zannetmek gibi anlamlara (bn Manzr, X)), gelmektedir. slm teminolojide genel olarak el-ilm ve el-marife (el-lm ve el-marife kavramlar arasndaki nans iin bkz. Kn, , kavramlaryla ifade edilen bilgi daha ziyade bilen zne ile bilinen nesne arasndaki iliki, yahut bilme eyleminin belirli bir ifade ekline brnm sonucu olarak anlalmtr. Ayn ekilde sonu olarak bilinmi olduu iin bilginin malmat kelimesiyle de karland grlmektedir Taylan, , V), . (er ilm disiplinin bilgiye ulamada ve ona deer atfetmede belli kriterleri vardr. Mstakil bir ilm disiplin olarak tasavvufun da kendisine zg bilgi edinme yollar bulunmaktadr. (icr nc asr btn ilm disiplinlerde olduu gibi tasavvufun da sistemlemeye; temel retilerinin yerlemeye balad dnemdir. Bu dnemde yaayan sfilerde ilim anlay ve bilgi kayna bakmndan akl, nakil ve duyular dnda baka bilgi kaynaklar olduu hususu, genellikle kabul grmtr (Demir, 1993, 43;Yldrm, , ). Sflerden bazlarna gre akl ve nakil belli llerde din bilgilerin kayna olmakla birlikte, en yce ve en kutsal bilgiler kef ve ilham gibi zel yntemlerle elde edilir.1 Kef ve ilham insana Allah c.c. ve sfatlar hakknda dorudan bilgi verdikleri hlde, akl ve nas vastal bilgi verirler. Vastasz bilgiler olan, zel yntemlerle tahsil edilen marifet ve ihsan, i tecrbe ve manev gzleme dayandndan nass, kyas ve istidlle dayanan akl bilgilerden daha nemlidir. nk biri dorudan, dieri ise dolayl olarak bilgiye ular. Sfilerin bilginin elde etme hususundaki yaklamlar u ikili tasnifle paralellik gstermektedir: Zihin, bilgiyi iki yoldan elde eder: Sezgi yolu ve istidll yolu ile Pazarl, , . Kelmclarn ounluu, sfiyyenin bilgi edinme metotlar olan kef, ilham vb. yollar geree ulatrc bir bilgi kayna olarak grmezler. Kef ve ilham herkes tarafndan kullanlmas ve kontrol edilmesi mmkn olmayan bir bilgi elde etme yoludur. Bu sebeple peygamberler haricindekilerin kef ve ilham herkesi balayc bir bilgi kayna olarak kabul edilemez. Gazl /, Rz / ve mid / gibi kelamclar, kef ve ilhamla kesin bilgilerin elde edilebileceini kabul ederler zmirli, , vd. Ancak kef ve ilhamn kesin bilgiler verebilmesi ve vehimden

1 bn Arabnin bu konudaki grleri iin bkz. bn Arab, ts. I, 739; III, 335).

Ayhan, Ftht- Mekkiyyenin Kaynaklar

73

arnabilmesi iin nassla desteklenmesi zorunludur. Kef ve ilham bir bakma ictihada benzer. Nasl ki ictihad sadece sahibini balarsa kef ve ilham da genel-geer bir hkm ifade etmeyip sahibini balar ve zan ifade eder Klavuz, , -509). Bir mutasavvf olan bn Arab, Fthtnda bilgi edinme yollarn ve bunlarn deerini izah eder. Bilgi elde etme yollar kesinlik derecelerine gre sralandnda ilk sray vahiy alrken onu keif, akl ve duyular takip eder. bn Arabye gre kef2 yoluyla elde edilen ilim, zarrdir. Kef metodu phe gtrmeyen kesin bir yoldur. Bu ilh bilgiyi ancak peygamberler ve baz veller elde edebilirler. Akl yolu ise mertebe olarak kef yolunun altndadr. Dnce ve akli ncllerle sonuca gitme yolu, phe karabilen ve kesin olmayan bir bn Arab,ts. I, 319) yoldur. Grld zere bn Arab, ilham vahiyden hemen sonraya yerletirmi ve nazari bilginin alternatifi olarak kabul etmitir. Ayrca vahiy bilgisinin yorumunu daha emin bir yol olarak grd kefle yapar. bn Arabye gre her ne kadar vahiy peygambere nazil olmusa da onu anlama kabiliyeti velinin kalbine yerletirilmitir bn Arab,ts. )V, . bn Arabnin bu tasnifi Kurann bilgi edinme yollarn duyular, akl, sezgi ve vahiy olduunu kabul edenlerin grleriyle yaknlk arzetmektedir Karada, 1999, 516). Dier disiplinlerin Fthttaki bilgi kaynaklarn alglamasna bakld zaman ok farkl deerlendirmelerle karlamak mmkndr. Nitekim her bran, konuya kendi perspektifinden bakmakta ve bn Arabnin kaynaklarn da ona gre sralamaktadr. Nitekim bn Arabnin en fazla ne kan yn olarak tasavvuf kabul edildiinde, bu alanda da birden fazla tasavvuf akm referans gsterilmektedir. Bu tesbiti Aff u cmlelerle ifade eder: Felsef tasavvuf akmlarn inceleyen bir aratrmac bnl-Arabyi belirli bir kaynaa ya da kaynaklara irc edemez. Bu kaynaklar ister felsef, ister tasavvuf, isterse de her ikisinin karm olsun durum ayndr. nk, gerekten de bu mslman sfi dnr, felsefesini pek ok kaynaktan yararlanarak

2 Kef terimi tasavvufta; perde arkasnda ve akln tesinde aib olan baz eyleri yaayarak ve tem ederek onlara vkf olmak anlamnda kullanlmtr Crcn, , . Eb Nasr es-Serrca / gre kef kelimesi, bilinmeyen ve st kapal olan eylerin gzle grlrcesine almas Bkz. Serrc, , anlamndadr. Tasavvuf, kef ve ilham entellektel bir abann sonucu olarak deil ahlk bir arnma ve yaama sonunda ortaya kan ilh bir ltuf olarak tanmlar Bkz. Taylan, , V), . Sfler mkefe ve mhede kavramlarn kefin mteradifi olarak kullanrlar Bkz. Mtercim sm, , ))), -720; Sud, , -; Ayrca bn Arabnin mkefe kavramnn tarifi iin bkz. bn Arab, , . Geni bilgi iin bkz. Ayhan, , -108).


74

oluturmutur. O, sadece bir kaynakla snrl kalmam ve sadece bir kimseyi takip etmemitir. Aff, 2000, 213). Doktora tezimizden istifade edilerek hazrlanan bu almada genel olarak sfilerin zelde ise bn Arabnin bilgi kaynaklar Ftht- Mekkiyye ekseninde ele alnmtr. Ftht- Mekkiyye taranrken Kur'an ve Snnet yannda tesbit edilen dier kaynaklar not edilerek ksaca izah edilmitir. el-Fthtul-Mekkiyyenin tercih edilme sebebi, eserde bn Arabnin tasavvuf grlerinin en geni boyutlaryla aklanm, ayrca onun dnce sisteminin temellerinin yanstlm olmasdr. (erhangi bir konuda bir gr bn Arabye izfe edilecekse, bu gr Fthta isnad etmeksizin ileri srmek doru deildir Bilmen, 1960, II, 336). Bu yzden ncelikle Ftht yakndan tanmakta fayda vardr. Ftht- Mekkiyye Aratrmamzn temel kayna bn Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye f mrifetil-esrri-l-mlikiyye vel-mlkiyye adl eseridir.3 bn Arab, ilham rn bilgiler kendisine Mekkede tavaf esnasnda geldii iin eserine bu ad verdiini belirtmitir bn Arab, /, ), vd.. Ksaca Ftht olarak hret bulan bu eserini Mekkede / ylnda telif etmeye balam, otuz bir yl sren almasn /de tamamlamtr. /te amda eseri gzden geirerek yeniden yazmaya balamtr. Bu esnada te bir orannda ilave ve karmalar yaptktan sonra nih eklini verdii Fthtn bu ikinci nshasn bizzat kendi eliyle yazp lmnden iki yl nce / senesinin Rebul-Evvel aynn yirmi drdnde tamamlamtr (Kl,, X))), . Bizzat bn Arabnin kendi eliyle yazd bu nsha amda bulunan bn Arab trbesinde bir sre muhafaza edildikten sonra vey olu Sadreddin Konevye intikal etmitir. Yirminci yzyln balarna kadar Konya Zviye ktphnesinde muhafaza edilen nsha, bugn stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde / numarada Kl,1996, XIII, bulunmaktadr.4 bn Arab, hocalarn ve eserlerini sralad el-cze adl eserinde Ftht- Mekkiyyeye krk dokuzuncu srada yer vermitir bn Arab, 1990, 25).

3 Kitabn adndaki Ftht; szlkte amak, yardm etmek; zafer gibi anlamlara gelen feth kelimesinden gelmektedir oulu fth. Tasavvufta stlah olarak ise Allahn rzk gibi madd, ilim ve marifet gibi manev rzklar kullarna amas anlamna gelir Bkz. Kn,1981, 135).

4Fthtn stanbul ve Konyada bulunan eitli nshalar hakknda bilgi iin bkz. Kl,1996, XIII, 253 vd.).


75

Ftht, sifr ad verilen otuz yedi kitaptan meydana gelmitir. Eser ana ema olarak alt fasla, fasllar da baba ayrlmtr. Temel olarak alt fasldan oluan eserin blmlerinden yetmi Merif, yz on alts Mumelt, sekseni Ahvl, yz on drd Menzil, yetmi sekizi Mnzelt ve doksan dokuzu Makmttan olumaktadr.5 Sfilerin varlk ve bilgi nazariyesi, kozmoloji ve metafizik anlaylarnn yannda nbvvet, rislet, velyet, melekiyyt, mebde ve med, tefsir ve tevil gibi hem zhir hem de btn ynleri olan pek ok konu hakknda orijinal bilgiler ihtiv eden Ftht, esasen mellifin dier nemli eseri olan Fussun bir erhi mahiyetindedir Kl,1996, XIII, 253). bn Arabnin, kendi devrine kadar ulam tasavvuf literatrn tarayp, ansiklopedik bir biimde, kendi grleri ve katklaryla yorumlayarak oluturduu bu eserinin ana mevzuu tasavvuftur. Ancak zannedildii gibi eserde sadece tasavvuf konular ele alnmamtr. Tefsir, (adis, Fkh ve Kelam gibi temel slm ilimlerle ilgili meydana getirilmi eserler bata olmak zere Ahlak, Felsefe, Mantk, Metafizik, Ontoloji, Kozmoloji, Antropoloji, Fizyoloji, Tp, Psikoloji ve Msik gibi akl bilimlerle ilgili eserlerden de istifade edilerek bir kompozisyon oluturulmutur (Kurt,1998, 374 vd.). Tam bir erhi bulunmayan Fthat zerine yaplm almalardan balcalarn zikretmek gerekirse, bunlardan ilki, Abdulkerm Clnin (838/1428) erhu mkiltil-Fthatil-Mekkiyye adl eseridir (Bkz. Abdulkerm Cl, 92). Eserin isminden Fthtn tamamnn erhedildii intiba uyanyorsa da hakikat byle deildir. el-Clnin erhi Fthtn . blm zerine yaplm eitli aklamalardan ibarettir Kl,1996, XIII, 254). Ftht zerine ilavelerden oluan bir dier eser Muhyiddin et-Tumye ait olan ve Biuri'l-hakik f raf'i'l-beli ani'l-halik ismiyle bilinen Tekmilet'l-Fthti'l-Mekkiyye adl eserdir. ada Msr meyihinden olan et-Tum, bn Arabnin havassul-havasn akidesini anlatt blme altm blmlk bir tekmile yazmtr. Tekmile, Beyrutta / ylnda neredilmitir Bkz. Tumi, . Ftht zerine almalaryla tannan bir dier mellif ise Abdulvehhb arn /dir. arn, Ftht el-Yevkt vel-cevhirle, bu eserini de el-Kibrtl-ahmer fi beyni ulmi-eyhil-ekber arn, adyla ihtisar etmitir. Keza arnnin Levkihl-envril-kudsiyye el-mntekt

5Bablarn ayrntl dkm iin (bkz. Kl,1996, XIII, 251-253).


76

minel-Fthtil-Mekkiyye arn, adl eseri de Ftht zerine yaplm bir baka ihtisar almasdr. arnye gre Fthtn yazma nshalarna eitli mdaheleler yaplmtr (Bilmen, 1960, II, 336). O, el-Yevkt adl eseri zerinde alrken kulland Ftht nshasnda bn Arab'nin grlerine aykr baz ifadelere rastladn ve bunlar eserine almadn belirtmektedir. arn, yllar sonra Konyada karlat Ftht mstensihlerinden emseddin el-Medennin istinsah ettii nshay incelediinde; kendisinin el-Yevkte almad birok meselenin bu nshada bulunmadn grnce, Msrdaki baz nshalarda tahrifat yapld kanaatinin pekitiini syler Kl,1996, XIII, 254). bn Arab ile ilgili almalaryla bilinen bir dier aratrmac Ebul-Al Aff ise arnnin Fthtta tahrifat yapld kanaatine katlmamaktadr. Aff, Fthtn Bulak basksn batan sona taradn fakat bn Arabnin fikirlerine aykr bir ey bulamadn ifade etmitir. lk olarak Emr Abdulkdir Cezir tarafndan Msrda neredilen ) Ftht, ve ylnda tekrar baslmtr. Son basknn Beyrutta birok tpk basm yaplmtr. Sonraki basklarda farkllk ve hatalardan dolay ilk nerin daha muteber olduu sylenmitir Kl,1996, XIII, 254). Fthtla ilgili aratrma yapacaklar iin nsha farkllklar, gzden uzak tutulmamas gereken nemli bir husustur. Fthtla ilgili tahrif iddialarn bir anlamda sonlandracak olan ilk tenkitli ilmi neir ise ylnda Msrda balamtr. Osman Yahya tarafndan balanan ve tafsiltl bir tahkik ve tahri yaplmas planlanan bu almaya Konya, Beyazt, Ftih nshalar ile Bulak basks esas alnm, her cildin banda o cildin muhtevas ile ilgili bilgi verilmitir. Beinci cildin banda ise eserin kullanm hakknda bir makaleye yer verilmitir bn Arab, 1985/1405, 35-44). Msr Kltr Bakanl ve Sorbonne niversitesinin ortaklaa yrttkleri Fthtn tahkikli nerini tamamlamay hedefleyen projeye X)). ciltten itibaren UNESCO tarafndan da destek verilmitir. cilt olarak yaymlanmas dnlen eserin u ana kadar on drt cildi yaymlanm, proje akm kalmtr.6 Fthtla ilgili Trke yaplm eitli almalar da bulunmaktadr. Bunlarn banda Nihat Keklikin Fthtn drt ciltlik / tarihli Kahire basksn esas alarak bn Arabnin grlerini sistematik bir biimde ortaya

6 Tahkikli olarak yaplan almann neri Msrda ilgin tartmalara neden olmutur (Bilgi iin bkz. Kl,1996, XIII, 254).


77

koymay ama edindii alma gelmektedir. Keklik, detayl aratrmasnda bn Arabnin eserleri ve kaynaklarn tesbitte kstas olacak delilleri belirlemitir. nce iki cilt halinde yaynlanan bu alma daha sonra ylnda Kltr Bakanl tarafndan tek cilt olarak baslmtr (Keklik,1990). Fthtn dilimize evrilmesiyle ilgili almalara gelince, bunlardan biri hari dierleri Fthtn eitli blmlerinin tercmesinden ibarettir. brahim Ak Tank, Fthtn farkl bablarndan oluan eserini Tasavvuf adyla ylnda stanbulda yaymlamtr. Benzer bir alma yapan Selahaddin Alpay, Ftht- Mekkiyye adl almasn ylnda stanbulda neretmitir. Bu almalar Mahmut Sadettin Bilginerin Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler adl eseri izlemitir. te stanbulda yaymlanan eser, Ftht tercmeleri literatrndeki yerini almtr. Fthtn eitli blmlerini tercmeleriyle tannan bir dier isim Mahmut Kanktr. Kankn Fthtn eitli bablarnn tercmelerinden oluan birka eseri bulunmaktadr. lhi Ak adl eseri ve yllarnda, Marifet ve Hikmet te, Harflerin lmi de stanbulda neredilmitir.7 Ftht zerinde yaplan nemli almalardan biri de Maltepe (astane Mdr Kaymakam Osman Beyin Vesy-i Enbiy ve Evliy ve Nesyih-i Ulem ve (ukem adyla / ylnda stanbulda yaymlanan almasdr. el-Vesy adndaki bu alma Fthtn bir htimesi niteliinde olan be yz altmnc babdr. Ayn zamanda son bab olan bu blm, bn Arabnin vasiyetlerini ihtiva etmektedir. Mahmut Kank da be yz altmnc bab ksmen Trkeye aktarmtr. Naim Erdoan Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar adyla stanbulda neredilen Erdoan,ts. almasyla bn Arabnin el-Vesy babn dilimize aktaranlar arasndaki yerini almtr. stanbulda yaymlanan fakat bask tarihi belli olmayan bir baka alma Ahmet Faik Aslantrkoluna ait olup Muhyiddin-i bn-i Arabi ve Ftht- Mekkiyyeden Tavsiyeler ismini tamaktadr. bn Arabnin tavsiyelerini tercme edenlerden bir dier isim, Abdullah Taha Feraizoludur. Kitbl-Vasy Ftht Deryasndan Vasiyetler adyla neredilen alma stanbul ylna kaytldr. Bu tercmelerin sonuncusu olarak Ftht- Mekkiyyeden tler Pnar adyla stabulda ylnda yaymlanan Adem Ergln evirisini zikredebiliriz.

7 Mahmut Kankn tercmeleriyle ilgili eitli eletiriler de bulunmaktadr (Bkz.Avc,, 14).


78

Fthtn tamamn tercme etmeyi hedefleyen alma ise Ekrem Demirliye aittir. Litera yaynclk tarafndan stanbulda ylnda neredilmeye balanan alma ylnda cilt olarak tamamlanmtr. Tercmeye Msrda neredilen iki baskyla8 birlikte Osman Yahyann tahkikini yapt metin esas alnmtr.9 Ftht-I Mekkiyyenin Bilgi Kaynaklar Ftht- Mekkiyye ile ilgili genel bir malumattan sonra onun bilgi kaynaklarn srasyla inceleyelim. Kuran slmn iki temel kayna olan Kuran ve Snnetin delil olmas hususunda ulem ittifak iindedir. Kitab ve Snnetin onayndan gememi hibir dni dnce tasvip grmez. Dolaysyla dni ilimler sahasnda pek ok ey syleyen ve sadece sylemekle kalmayp bunlar yazya dken bn Arab iin de durum deimemektedir. bn Arab, ismiyle zdeleen eseri Fthtta tasavvuf arlkl olmak zere Tefsir, (adis, Fkh, Kelm vb. pek ok dn ilimden bahsetmektetir. Bu konular ilerken youn olarak Kurana atf yapmaktadr. Mevzu ettii meselelerde Kurandan bir delil varsa ona ncelik vermektedir. (atta Eb'l-A'la Affye gre bn Arabnin Kuran ve Snnete yapt bu atflar gereinden fazladr. Bu yzden Aff, bn Arabyi eletirmektedir Aff, 1975, 169). bn Arab, Fthtnda ibadetler hususunda, Kuran ve ittifakla nakledilen Snnet dnda baka anlaylara itibar edilemeyeceini belirtmektedir bn Arab, ts. I, 229; 1985/1405, III, 392-393). te yandan bn Arabnin, Kurann nassna da ok nem verdii grlmektedir. Kuranla istidlal yaparken nassn zhirine srarla vurgu yapm ve buna aykr yorumlar kabul etmemitir. Yapt yorumlarn nassa uygun olmas artyla bakalarnn veya ounluun grlerine aykr olmasna aldr etmemi; doru bildii fikirleri srarla savunmutur.

8 Tercmeye esas alnan Fthtlarn bask tarihleri verilmemitir. 9 Akc bir slup kullanldn syleyebileceimiz tercmenin tamamlanmas gereken ynlerine gelince: yetlerin yerlerinin gsterilmemesi ve hadislerin tahricinin yaplmam olmas, almayla ilgili gze arpan ilk eksiklerdir. Ftht gibi -mkerrerler dahil- binlerce hadis bulunduran bir kitapta tahri yaplmam olmas kanaatimizce tercmeyle ilgili telafi edilmesi gereken en nemli husustur. Tahkikli nshadan da istifade edilerek Fthttaki hadislerin tahricinin yaplmas ve son cilt olarak yaymlanmasnn isabetli olaca kanaatindeyiz.


79

Misal olarak, eletirildii konularn banda yer alan Firavunun mn meselesinde (Bkz. el-Bik, , - de bn Arabnin, nassn lafzna dayand ve istinbatn bizzat nasstan yapt grlmektedir. bn Arab, "imdi mi iman ettin! (albuki daha nce isyan etmi ve bozgunculardan olmutun." Yunus, / yetinden hareketle Firavnn manna bizzat Allah Telnn ahitlikte bulunduunu; tevhd kelimesini ihlasl olarak sylememi olsa bile bu ikrrn geerli olduunu ifade etmektedir (Bkz. bn Arab, ts. II, 410).10 Ayn ekilde bn Arab, cehennem azabnn srekli olmad meselesinde de nasslar referans gstererek istidlalde bulunmutur. bn Arab, "...onlar artk ateten kamazlar." Bakara, / yetini cehennem azabnn daimi olamayacana dair delil olarak zikretmektedir. O, bu konuda unlar syler: "Cehennemde azabn daimi olacana dair elimizde akl ya da nakl bir delil yoktur." (Bkz. bn Arab, 1985/1405, IV, 174-175, 402-. Ancak bn Arab, cehennemin sreklilii ile azabn daimi olmasnn arasn ayrmaktadr. Keza bn Arab, Kurann zhirine mutabakattan dolay avamn mnn makbul grmtr. bn Arabye gre, halkn inanlar salamdr. Zr onlar, inanlarn Kuran- Kermin zhirinden alrlar. bn Arabye gre halkn inanlar ve Kuran alglama tarzlar emniyetli ve doru bir biimdedir bn Arab, ts. I, 34; 1985/1405, I, 154-155). Kuranla mnasebetini srekli olarak vurgulayan bn Arabnin nafile ibadetlerini de Kuranla zenginletirme yoluna gittii grlmektedir. Nitekim bn Arab, Allah zikrederken Kuran'da varid olan " ""Bil ki, Allah'tan baka ilah yoktur." Muhammed, / gibi zikir lafzlarnn kullanlmas gerektiini; bylece hem zikir sevab hem de Kuran okuma sevab kazanlacan ifade etmektedir. Buna karlk Kuran lafz dnda yaplan zikirden sadece zikir sevab alnacan ve Kuranla gelen pek ok hayrdan mahrum olunacan belirtmektedir bn Arab,1985/1405, IV, 138-139). bn Arabnin bu tesbiti, hayatnn her ann Kuran'a gre dzenleme dncesini ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir. Bu uygulamasyla, tasavvuf merebini Kuran'la temellendirme yolunu benimsedii de dnlebilir.

10 bn Arabnin bu gr Fussta, Fass Msevde, yine nassn zahirinden istidlal yaplarak tekrarlanmaktadr. Bkz. bn Arab, , )), -. bn Arabnin Firavnn man ile ilgili kanaati cumhra aykr olsa da kendi sistemi ierisinde bir tutarllk arzetmektedir.


80

Nasslara sk skya bal olduunu ifade eden bn Arab, kulland tabirlerde Kuran ve Snnetin tasdkini almaya ihtimam gstermitir. Mesela, bn Arabye gre: "...Nerede olsanz, O sizinle beraberdir..." (add, / ve "Buyurdu ki: Korkmayn, nk ben sizinle beraberim; iitir ve grrm." Th, / yetlerinden dolay; Allah bizimle beraberdir. denilebilir, ama Biz, Allahla beraberiz. denilemez. bn Arab, bunun gerekesi olarak da nasslardaki kullanm gstermektedir.11 Dnce sistemi ierisinde kef yoluna bu denli ehemmiyyet veren bn Arab, naslara bu kadar vurgu yapmakla muhtemelen kef ve dier yntemlerini Kuran ve snnetle kayt altna aldn vurgulamak istemektedir. Dier taraftan bn Arab, eyay da Kuran gzyle okuduunu ifade eder. bn Arabye gre vcd, batan baa harfler, kelimeler, sreler ve yetlerle doludur. O, kinata Kuran- Kebr adn verir. (akk, insana bazan hariteki bir kitaptan bazan da kiinin kendi nefsinden okur bn Arab, ts. III, 167; Kl,1999, XX, 511). bn Arabye gre dayanlacak en kuvvetli delil Kurandr. Bu sebeple o, btn grlerinin Kurann hazinelerinden olduunu, Kuran ile btn ilimlerin aa ktn, btn peygamberlerin ve meleklerin ilimleri, ilmin btn delillerinin Kuranda verildiini syler. bn Arab ayrca kendisine Kuran verilen bir kimseye ayn zamanda btn ilimleri ortaya karacak bir nr da verildiini belirtir. Bu sebeple Kuran hakkyla bilen ve onu kendisinde tahakkuk ettiren kimsenin ehlullhn ilmini de rendiine inanr. bn Arab, tahdsi nimet olarak da kendisine Kuran anlaynn verildiini sylemekten geri durmaz Kl, 1999, XX, 511). Dolaysyla bn Arabnin Fthtna bu anlamda tasavvuf veya ir bir Kuran tefsiri de denilebilir Kl, 1996, XIII, 253). Grld gibi bn Arab, Kuran ve Kuran- Kebr eklinde ikili bir tasnife gitmektedir. Bu tasnife gre, hidayet kayna olan Kuran yannda kint, Kuran- kebrdir. Kint kitabn okumak iin Kuran iyi anlamak gereklidir. Kuran anlayan ve gereince uygulayan kimse btn ilimleri kendisinde cem etmi olur. nk kendisine Kuran verilen kimse sahip olduu nur sayesinde her trl bilgiye sahip olur. Buradan da anlalaca gibi bn Arab, Kuran dnce sisteminin merkezine koymaktadr. Kuran merkezde olunca dier hususlar onun etrafnda ekillenmektedir.

11 bn Arab, bu ekilde sylemenin aklen de uygun olmadn belirtmektedir. bn Arab, bu ifadeleriyle ayrca tanrnn insann iine girdii anlamna gelen hull de reddetmi olmaktadr Bkz. bn Arab,/, III, 168).


81

te yandan bn Arabye gre Kuran, dinamik bir yapya sahiptir. Kurann nassnda herhangi bir deiiklik olmakszn manasyla ilgili nuzl devamldr. Ona gre Kuran'n erhi, evliyaullahn kalbine inmeye tenezzl devam etmektedir bn Arab, ts. II, 506. Kurann bu ekilde mminlerin kalplerine inii vahyin her zaman taze ve canl olduunu gstermektedir Kl, 1999, XX, 511). Bu kanaat, Fthtta u ekilde ifadesini bulur: Kitaplar peygamberlere nazil olduu gibi, kitaplarn erhi de vellerin kalplerine indirilir tenezzl. Kuranla en ok amel eden Allah dostlarnn Kurann erhi ve aklamas hususunda zhir ehli ulemaya gre daha ncelikli olmas gerekir. nk Kuran inzal edildii gibi onun erhi de ehlullahn kalbine indirilir bn Arab, ts. III, 414. Nitekim (z. Ali, bu konuda yle demitir: Bu, Kuran hakknda Allahn diledii kullarna verdii bir anlaytan baka bir ey deildir. Ali r.a., bunu Allahn bir lutfu olarak deerlendirmektedir. Bu lutuf da Allahtan gelen bir anlaytr. Lutuf olarak grlen ve kayna Allah olan bu anlaya sahip olmaya, Allah dostlar dier insanlardan daha layktr bn Arab,/, IV, 268-269). bn Arab bu tesbitlerle, zhir ulemasna almayan pencerelerin, Kuranla hemhl olan ariflere alacan ifade etmektedir. Bu ekildeki Kurann erhi anlamnda nuzln devam edeceini (z. Alinin yukardaki szyle delillendirmektedir. Ayrca bn Arab, Nefesin yeterse Kuran denizine12 dal. ayet nefesin yetmezse tefsir kitaplarn incelemekle yetin. Kuran denizine dalma! Yoksa boulursun. nk Kuran denizi ok derindir. diyerek Kurann derin anlamlaryla ilgilenmek isteyenlere uyarda bulunmaktadr bn Arab, 1985/1405, I, 329).13 bn Arab, yukardaki ifadesini temellendirirken eitli nakillerde bulunur. Bunlardan bir tanesi tefsir sahasnda n plana kan sahblerden Abdullah b. Abbastr. O, bn Abbasn aadaki szleriyle istidlalde bulunmaktadr.

12 Kuran denizi diye tercme ettiimiz bahrl-Kuran tabiri Fthtn baka yerlerinde de gemektedir. rnek olarak bkz. bn Arab, /, I, 329). 13 bn Arabnin tasavvuf zevkiyle anlalacak bu vb. dnceleri haricinde tefsirle ilgili cidd bir mesisi bulunmaktadr. Bunlardan birisi bn Arabnin tefsirle ilgili telif etmi olduu el-Cem vet-tafsl f marifeti menit-tenzl veya Tefsrl-Kuran adl Kehf Sresinin . yetiyle son bulan ve mcellede ulaan bir tefsiridir. Bkz. bn Arab, , -. Ancak, bn Arabnin Fthtta da zaman zaman atfta bulunduu bn Arab,/, I, 266, 283, 292, , bu eser gnmze ulamamtr. Ayrca tefsirle ilgili grlerinin bir araya getirildii Rahmetun mine'r-Rahman f tefsri ve irti'l-Kur'n adyla Mahmd Mahmdel-urb tarafndan derlenen drt ciltlik bir eser de bulunmaktadr Bkz. Mahmd, . Ayrca bn Arabnin tefsirde takip ettii metodu iin bkz. Bilmen, , )), vd..


82

bn Abbas r.a., Allah, yedi g ve yerden de benzerlerini yaratandr... (Talak, 65/ 12) yeti hakknda ayet bu yetin tefsirini yapsaydm bana kfir derdiniz. Baz rivyetlere gre ise beni talardnz demektedir bn Arab, 1985/1405, II, 322). Fthtta ayrca yetlerin serdedilmesinde bir standartlk olmad gze arpmaktadr. bn Arab, Fthtn hemen her babnda yetlere yer vermi, bunu yaparken yetin tamamn: "Senin izzet sahibi Rabbin, onlarn isnat etmekte olduklar vasflardan ycedir, mnezzehtir." Saffat, /; bn Arab, /, ))), , "Ayrln bir tarafa bugn, ey gnahkrlar!" Ysin, /; bn Arab, /, )V, , "phesiz bu, cehennemliklerin birbirleriyle ekimesi kesin bir gerektir." Sd, /; bn Arab, /, )V, verdii gibi, ilgili yetin bir ksmn; "Geceyi gndze katar, gndz de geceye katarsn..." li mrn, /: bn Arab, /, )), 320), "Gece de onlar iin bir ibret almetidir. Biz ondan gndz syrp ekeriz de..." Ysin, /; bn Arab, /, )), , "(er biri bir yrngede yzerler..." Ysin, /; bn Arab, /, )), vermekle yetinmi veya yetlere telmihte bulunmak yolunu da semitir. Dier taraftan bn Arabye gre Kuran, nce mcmel olarak, daha sonra ise yet yet indirilmitir. O, bu sonuca kef bilgilerle ulatn syler ve bu kanaatini;

"... Sana O'nun vahyi tamamlanmazdan nce Kur'an' (okumakta) acele etme ve "Rabbim, benim ilmimi artr" de." Th, /, "Biz onu Kur'an' mbarek bir gecede indirdik. Kukusuz biz uyarcyzdr. (er hikmetli ie o gecede hkmedilir. " Duhn, /-4) ve benzeri yetlerden deliller getirerek temellendirir bn Arab,/, I, 354-355). Bylece bn Arab, dnce sisteminin erevesini mutlak olarak Kurann tayin ettiini vurgulam olmakla birlikte kef yoluyla elde ettii bilgileri bunlara ilave etmekten geri durmaz.

Snnet (z. Peygamberin uygulamalarn konu edinen Snnet, Fthtta referans gsterilen temel kaynaklarndan ikincisidir. Eserin geneline bakldnda Snnete birok atf yapld grlr. bn Arab, Allaha hamdolsun ki biz bu kitabmzda Kuran ve Snnetin dna kmadk. szyle Fthtn genel erevesinin Kuran ve Snnetle kayt altna alndn belirtir. Ayrca bu


83

iddiasn Fthtta oka tekrarlad Cneyd el-Baddnin /) Bizim bu ilmimiz, Kitap ve Snnetle kaytldr. szyle desteklemitir bn Arab, ts. III, 8).14 Grld gibi bn Arab, srekli olarak Kuran ve Snnete vurgu yapmakta, gerek yazdklarnda gerekse yaptklarnda amaz lsnn bu iki kaynak olduunu ifade etmektedir. te yandan bn Arab, defaatle Kuranla birlikte Snneti zikreder. Onun delil kelimesiyle Kuranla birlikte Snneti de kastettii sylenebilir bn Arab, ts. II, 255). Buradan hareketle bn Arabnin delil olma ynnden Kuranla Snneti edeer grd sonucu karlabilir. Bab balklarnn seiminde ok farkl malzemelerden istifade edilen Fthtta hadis metinlerinin kullanlarak birok bab bal oluturulduu grlmektedir.15 Bu durum bize Fthtta snnete verilen nemi gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Ayrca bn Arab, snnete uyma noktasnda azam derecede zen gstermeye alm ve bu titizlik Fthtn hemen her ynne aksetmitir. er hkmlerin tesbitinde Kuran ve Snneti esas alan bn Arab, bu prensibe aykr davrananlar iddetli bir biimde eletirmitir. zellikle rey ekolne, nass brakp kendi grlerine arlk vermelerinden dolay son derece ar tenkitlerde bulunmutur. Snnetin nemine srekli vurgu yapan bn Arab'nin Ftht'nda nakledilen hadislerin says olduka fazladr. O, eserinde merf hadisler yannda mevkf ve makt haberlere de yer vermitir.16 Tahkikini Osman Yahynn yapt, hadislerini brahim Medkurun tahri ettii ve on drdnc cilde kadar yaymlanan almada mkerrerle birlikte be binin zerinde hadis olduu zikredilmektedir.17 bn Arabnin Kuran ve Snnete yaklamn Ftht merkezinde inceledikten sonra yle bir soru karmza kabilir. Kendisini srekli olarak

14 Ayrca, Cneyd el-Baddnin bu sz iin (bkz. Kueyr, 1972, ), ; bnl-Cevz, ), . 15 Misal olarak, birbab balnda Allah ilmi, limlerin sadrlarndan ekip almak suretiyle almaz. Fakat ilim adamlarn vefat ettirmekle ilmi alr. (Buhar, lim, hadisini kullanmtr bn Arab,/, ))), . (adisle ilgili bab yaplm baka bir rnek iin (bkz. bn Arab, 1985/1405, IV, 194).

16 Bu konuda eitli misaller iin bkz. bn Arab, /, I, 228, II, 85, 101, 255, IV, 217, 269, 271, 380).

17 Fthtn her cildinin sonunda hadislerin tahriciyle ilgili bilgiler yer almaktadr. Ayrca bilgi iin bkz. Avc, 2005, 12).


84

Kuran ve Snnetle kayt altna aldn syleyen bn Arab neden bunlara ilve bir bilgi kaynana ihtiya duymaktadr? Kanaatimizce bn Arab kef ve dier yntemleri nassn dnda veya ona alternatif olarak grmemekte, aksine kefi Kuran ve Snnetle amelin bir neticesi olarak grmektedir bn Arab, ts. I, 31, III, 413). bn Arab, nassn serbest brakt alanlar bu ekilde doldurmakta ve sistemini bu yntemlerle ina etmektedir. Kendilerini ehl-i mkefe olarak adlandran sflerin bu ynteme bavurmalar tab olsa gerektir. Bir sfi olan bn Arab de bu bilgi kaynaklarn kullanarak bilgi elde etmekte ve bunlar kendi sistemi ierisine serpitirmektedir. Mutasavvflar iin bu durum olaan karlanrken Serrc, , dier disiplinlerin tutumu farkldr. Sfilere gre bilginin kaynann subjektif veya objektif olmasndan ziyade mahiyeti nemlidir.18 iir bn Arabnin eserinde kulland kaynaklardan birisi de iirdir. Eserlerini genellikle nesir olarak kaleme almasna ramen bir hayli iiri de bulunmaktadr Kl, , 25. bn Arab, Arap Edebiyatnda nemli bir konumda olan iir geleneini eserlerinde devam ettirmitir. bn Arabye gre iir, aire Zhre feleinin ve Yusuf peygamberin s.a. bir hediyesidir. lemi hayal19 ile iirsel tahayyl arasnda irtibat vardr. bn Arab, bir gn yakaza halinde iken bir melein kendisine beyaz bir nur getirdiini, bunun ne olduunu sorduunda melein, uar sresi olduunu syledini ve bu olaydan sonra dvann yazdn anlatr. bn Arabye gre iir bir icmal, remiz, lugaz ve tevriye sanatdr. bn Arab, kendi iirlerinin bir ara olduunu belirtmek iin unlar kaydeder: Bizim iirlerimiz ister sevgiliyle hasbihal ile balasn, ister bir methiye olsun ve isterse kadn isimleri ve sfatlaryla, rmak, yer, yldz, isimleriyle dolu olsun, hepsi de btn bu sretler altndaki marif-i ilhiyyeden ibarettir Kl, 1999, XX, 511).

18 bn Arab'nin kef yoluyla naklettii hadisler ve deerlendirmeleri iin bkz. Ayhan, , 118- ; ayrca rya yoluyla naklettii rivayetler iin bkz. Ayhan, , b, -76). 19 bn Arabye gre lemi hayal ile rya arasnda irtibat vardr. bn Arab, ryay yle tarif eder: Rya, Allahn melek araclyla hakkat veya mecaz olarak kulun uurunda uyandrd nefse ait idrakler ve vicdn duygulardr. Veyahut eytn telkinlerden, kark hayallerden ads ahlm ibrettir. Rya uyankken iimizden geirdiimiz hatralara benzer. Grme ii fk ve gzle olabildii gibi, rya da nefis ve kalp ile olur... bn Arab, ts. )), ). O, ryalar sayesinde eitli malumatlar rendiini belirtmekte, ayrca uyankken rya grmeyi, hayal kavramyla aklamaktadr bn Arab, ts. ))), . bn Arabnin hayal kavramn kullanmyla ilgili geni bilgi iin bkz. Chittick, 1997, 303-378; Ceyhan, 2008).


85

bn Arab, Tercmnul-evk adl manzum eserinde Rabbn marifetleri, ilh nurlar, kalb ilimleri ve eriatn hkmlerini cismani ak temalar kullanarak anlatma yoluna gider. nk bu tr izahlarn baz nefislerin daha ok dikkatini celbettiini syler Kl, 1999, XX, 496; bn Arab, 2000, 9). Mekkede eyh Meknddn el-sfehnnin Nizm ismindeki kznn adn kullanarak yazd Tercmnul-evktaki iirler, zahir ehli tarafndan ikisi arasnda gnl ilikisi bulunduu eklinde yorumlanr. Bunun zerine bn Arab, bu iirlere bir erh yazarak meselenin onlarn zannettii gibi olmadn ve maksadnn sadece ilh ak anlatmak iin Nizm bir sembol olarak kullanmaktan ibaret olduunu sylemitir. bn Arab, ayrca bu iirlerdeki Nizmn sembol olarak kullanldn, bunu onun da babasnn da bildiini ifade etmitir (bn Arab, , ; Kl, 1999, XX, 496). Ftht- Mekkiyye, iir ynnden olduka zengindir. Eserde alt bin yedi yz civarnda beyit bulunmaktadr. Bu iirlerden yaklak yzde altm bn Arabye bin yz on beyit, geriye kalanlar ise bakalarna aittir.20 Fthttaki iirlerin says divanndaki iirlerin yaklak be katna tesadf eder. bn Arab, eserdeki iirleri Nazmul-Fthil-Mekk bn Arab, Ktp. Nr. ; Kl,1996, XIII, 253) adyla bir eserde toplamtr Kl,1996, XIII, 253). bn Arabnin baka iir kitaplar da bulunmaktadr.21 Geni bir iir kltr olan bn Arabye iir zevkini ilk defa, kendisi de ir ruhlu bir yaratla sahip olan hocas eyh Martul alamtr Keklik, 1990, 340-341).22 bn Arab, Fthtnda genellikle her babn zeti mahiyetinde bir iirle konuya giri yapmaktadr.23 Bab balarnda zikredilen beyitlerin says yaklak iki bin iki yz yetmi ikidir. bn Arab, bu iirlerin bablarda

20 bn Arab'nin eserinde yer verdii iirler arasnda ashba ait iirler bulunmaktadr. Misal olarak, Elbiseni (de) temizle. Mddessir, / yetinin tefsirinde (azreti Alinin bir iirini nakletmesini gsterebiliriz. Bkz. bn Arab,/, VI, 237-238). 21 Bu kitaplar: 1. nzlul-guyb. nzlul-guybadl iir kitab hocas eyh Martulun tevikiyle yazd iirlerden olumaktadr. . Tercmnul-Evk. . Dvn. Keklik, bn Arabnin bu kitap ve dier eserlerindeki toplam beyit saysnn yaklak on be bini bulduunu sylemektedir. Azmsanmayacak kadar olan bu rakam bn Arabnin airlik tarafnn gl olduunu gstermesi bakmndan nemli olduu kanaatindeyiz. bn Arabnin iir kitaplar ile ilgili olarak bkz. (Keklik, 1990, 340-; Kl, -. Ayrca bn Arabnin iirleri hakknda yaplm mstakil bir alma iin bkz. Abdlazz, . 22 Ayrca bn Arab, eyh Martulyi kendilerinden rivyette bulunduu hocalar arasnda da zikretmektedir. Bkz. bn Arab, , . eyh Martul hakknda bilgi iin (bkz. bn Arab, 1988, 87 vd.).

23 Fthtta yer alan iirlerin uzunluklar farkl olmakla beraber hemen her babn banda iir bulmak mmkndr.


86

bulunmayan bilgileri ihtiv ettiini belirtmek iin okuyucularna u tenbihtta bulunur: Bu kitabn her babnn bandaki iire dikkat et. nk bunlar, iaret etmek istediim kadaryla o babn ilimlerini muhtevdir. Bablarda verilen izahlarda bulunmayan eyleri bu iirlerde bulabilirsin. bn Arab, ts. IV, 31-32). bn Arab'nin iir bahsini onun Fthat'taki bir iiriyle noktalayalm: "Duyulur cennetin mertebeleri, baz alt menzillere Blnmtr; ameller de onlar ister. Btn amel sahiplerini binekleri tar O menzilere; Allah'n elileri onlar perdeler htisas cennetlerinden ise, ikrama mazhar olanlara Miras cennetleri bah edildi. Onlar takip eder Klavuz edindiimiz yldzlarn nuru. Bizim nurumuzun yldz ise, bugn Adn cennetindedir. eriat yolundan baka bir ey bineimiz olsayd eriat geldiinde artk binek olma imkann kaybederdi. Artk dince belirlenmi salih amel onu ortaya karr bir nur olarak. Kendi zatndan ise, ona bir heybet giydirir." (Bkz. Demirli, III, 11).

srliyyt Nitelii Tayan Haberler srliyyt, srliyye kelimesinin oulu olup sril bir kaynaktan rivyet edilen kssa veya olay demektir. Terim anlam ise yahudi, hristiyan veya dier kltrlerden slmiyete giren rivyetler ve bunlarn etkileridir. Dier kltrlere nazaran yahudiliin arlnn oluu, kelimenin bu ekilde kullanm sonucunu dourmutur. Rivyet tenkdi asndan isriliyyt; sened ve metni sahh olanlar, senedi zayf olanlar, uydurma olanlar olmak zere kategoride deerlendirilirler (Remzi, 1970, 7374, 76; Zeheb, , 13, 20; Aydemir, 1979, 6-7). sriliytn slm kltrne girii, (z. Peygamberin vefatnn ardndan, sahbe devrinden itibaren balamtr. Daha ok Kuran- Kermde ksa ve kapal olarak zikredilen kssalar etrafnda dnen isril haberler Ehl-i Kitba mensupken mslman olan ahslardan alnm ve bir anlamda Kuran- Kerm


87

kssalarndaki boluklarn doldurularak bilgilerin tamamlanmas ileminde kullanlmtr. Akaln, 2001, 3-4). bn Arab, ok sk olmamakla beraber israiliyatla ilgili haberlere de yer vermitir. bn Arab, (z. demin yaratlmasyla ilgili bir bilgiyi anlatrken haberin israiliyattan olduunu aka ifade etmektedir. demin s.a. yaratlmasyla ilgili olan bu rivyeti nakletmeden nce ayet haber doruysa diyerek haberin shhati ile ilgili teredddn de belirtmekte ve haberin kaynana iaret etmektedir. Ayrca Fthtta zet olarak naklettii bu bilgiyi geni bir ekilde Kitabu'l-mevizatil-hasenede zikrettiini haber vermektedir bn Arab, ts. I, 153; 1985/1405, II, 368). Bu tesbitlerle birlikte bn Arabnin, sril haberlere iret etmedeki titizliini dier eserlerinde de srdrd grlmektedir.24 Kuran ve Snneti temel referans aldn belirten bir mellifin bu titizlii tab grlmelidir.25 Fthtta isimleri belirtilerek dier semv kitaplardan alnt yapld da grlmektedir. bn Arabnin Tevrattan yapt bir nakil u ekildedir: Ey demolu! Eyay senin iin yarattm, seni de kendim iin yarattm. bn Arab, ts. II, 74, II, 264, IV, 358).

Fthtta Kuran- Kermle Tevrat arasnda muhteva benzerlii olan yerlere de iaret edilmitir. bn Arab, Kehf Sresi'ndeki "(ibir ey iin "Bunu yarn yapacam" deme."Ancak Allah dilerse yapacam de..." (Kehf, 18/23-24) yetinden bahsederken bu yetin Tevrat'ta da yer aldn belirtmitir bn Arab, ts. II, 261). Sonu olarak bn Arabnin srail rivyetleri dikkatli ve bilinli bir ekilde kulland ve nass szgecinden geirdii anlalmaktadr. Arap Dili ve Grameri

Ftht- Mekkiyyede kullanlan kaynaklardan biri de Arap dili ve grameridir. bn Arab, eserinde Arap dili kurallarna titizlikle riyet etmekte ve dille ilgili eitli tahliller yapmaktadr. Misal olarak bn Arab, Cennetin kendilerine zlem duyduu kiilerle bkz. Tirmiz, Menkb, ; Eb Yl, 1984, V, 164

24 Buna bir baka misal olarak; bn Arabnin Muhdaratul-ebrr adl eserinde kaynan Kabul-ahbra dayandrarak sril bir bilgiyi nakletmesini gsterebiliriz Bkz. bn Arab, 1968, II, 422).

25 Kimi sf mellifler peygamberlerle ilgili kayna bilinmeyen haberler naklettikleri iin eletirilirken, bn Arab bu konuda net bir tavr ortaya koyar. O, Peygamberlerle ilgili haberler zikretmekle birlikte uydurma haberler nakletmez ve byle bir eyin yaplmasn doru bulmaz (Bkz. bn Arab, ts. II, 256; 1985/1405, III, 376).


88

(2779), 165 (2780) ilgili rivyeti naklettikten sonra bu isimlerin Arapadaki karlklarn vererek onlarla ilgili eitli yorumlarda bulunmaktadr bn Arab, /, II, 330, V, 62, 107-108). bn Arabnin Fthtnda metinleri izah ederken Arap dili ve gramerini istidll olarak kulland da grlmektedir. bn Arab, /, I, 289, 290, 291, 292, 293, 333, 334, 336, II, 56.26 Bugn semantik adyla bilinen metodu, bn Arabnin Fthtnda youn bir ekilde kulland grlmektedir. Misal verecek olursak bn Arab, ar kelimesini aklarken, bu kelimenin Araplar tarafndan hangi anlamlarda kullanldn izah etmi, kelime izahnn sonunda hadislerde de nasl kullanldna rnek vermitir bn Arab, /, II, 348). bn Arab, harflerin de mmetler gibi mkellef ve muhatab olduklarn ve bunlar ancak ehl-i kefin bilebileceini ifade etmektedir. Ayrca harfler aleminin lisan olarak en fasih ve beyan olarak da en ak bir alem olduklarn bildirmektedir. Misal olarak " " " " harlerinin "Alem-i Cebert ve Alem-i Azamet"i temsil ettiklerini haber vermektedir. Ayrca " " harflerinin "lem-i Cebert"u temsil eden harfler olduunu sylemektedir bn Arab, 1985/1405, I, 260). bn Arab, Bakara, /-2) "" yetindeki "" harfinin Tevhd'e iaret ettiini, " " harfinin sonsuz olan "Mlk" e iaret ettiini zikretmektedir. Ortalarnda yer alan " " harfinin ise dier iki harf arasnda irtibat salayan bir harf olduunu belirtmektedir bn Arab, /, ), vd. Ayrca Bakara Sresi'nin banda yer alan Bakara, /-2) "Elif. Lm. Mm. O kitap (Kur'an)..."; ayetleriyle ilgili sayfalarca gramer aklamalar ve bununla balantl tasavvuf izahta bulunmaktadr bn Arab, /, ), vd. . Sonu Bazlar bn Arabnin sadece tasavvufi kaynaklara dayandn ileri srmler ve bu grlerine onun, Fthtta ve dier eserlerimizde yazdklarmz kef iledir ve iml- Rabbn iledir. bn Arab, ts. II, 432, III, 456) eklindeki ve benzeri szlerini delil olarak getirmilerdir. Aratrmamzda, bu kanaatin aksine onun, zhir ve tasavvuf kaynaklar birlikte kulland ve bu hususta dikkatli olmaya zen gsterdii sonucuna varlmtr.

26 rnekler iin (bkz. bn Arab, /, I, 289, 290, 291, 292, 293, 333, 334, 336, II, 56). Gramer izahlarna oka rastladmz Fthtta gramer kurallarna manzum olarak da yer verildii grlmektedir bkz bn Arab, /, II, 51).


89

Nitekim Ftht- Mekkiyye'de kef ve ilham gibi kaynaklarn yannda Kuran, Snnet, iir, srliyyt nitelii tayan haberler, Arap dili ve grameri gibi zhir kaynaklarn bulunduu ve bunlarn tasavvuf kaynaklardan daha az olmad anlalmtr. Dolaysyla bn Arabnin yukarda mezkr beyanlarnn ve benzerlerinin kesretten kinaye olarak anlalmas gerektii aktr. Keza bu ifadelerin, eserlerin yazlma nedeni olarak sevk-i ilahyi iaret ettii veya tahdis-i nimet kabilinden zikredildii dnlebilir. Aksi halde Fthttaki fiili durumla bn Arabnin ifadeleri tenakuz oluturmaktadr. Ftht'ta zhir ve tasavvuf kaynaklardan gelen bilgi trnn kullanld ve birinin dierini nakzetmedii grlmektedir. Ancak bn Arab'nin bilgi anlaynda Kur'an ve Snnetten sonra sray kef ve ilham gibi tasavvuf kaynaklar alr. Keza ona gre kef rn bilgiler aracsz olduundan nazar ve istidlal gibi akl rn vastal bilgilerden daha gvenilir kabul edilir. Ayrca manev yolla elde edilen bu bilgiler Kur'an'n tefsirinde nemli bir unsurdur. bn Arab'nin anlayna gre Kur'an dinamik bir yapya sahiptir. Kur'an'n nassnda herhangi bir deiiklik sz konusu olmakszn Kur'an'n erhi ile ilgili nzul devam etmektedir. ar veya tasavvuf tefsir denilen bu malumatlar Ftht'ta epeyce yer almaktadr. Bu yzden Ftht' tasavvuf veya iar tefsir olarak nitelendirenler bulunmaktadr. bn Arab, srekli olarak Kur'an ve Snnetin nemini vurgulam; ayrca Kur'an'n zahir nassna da srarla dikkat ekmitir. Firavun'un iman, cehennem azabnn daimi olmayaca meselelerinde de istinbatn Kur'an'n nassndan yapmtr. Keza bn Arabye gre avamn inanlar ve Kuran alglama tarzlar Kur'an'n zahir lafzna mutabakattan dolay emniyetli ve doru bir biimdedir. Ftht mellifi, tasavvufun en nemli rkunlarndan biri olarak kabul edilen zikir konusunda da tavrn Kur'an'dan yana koymutur. O'na gre, Kur'an'da varid olan lafzlarla zikir yaplmas durumunda Kur'an okuma sevab ve zikir sevab birlikte alnmaktadr. Ancak Kur'an d bir lafzla zikir yapldnda sadece zikir sevab alnmakta, Kur'an'la birlikte gelen bir ok hayrdan mahrum kalnmaktadr. bn Arab'nin bu tesbiti, "tasavvuf ekoln Kur'an'la temellendirme" eklinde dnlebilir. bn Arab'nin eyaya ve d dnyaya bak da yine Kur'an penceresindendir. O, kainata Kur'an- Kebr adn verir. Keza bn Arab'ye gre dayanlacak en kuvvetli delil Kur'an'dr. Btn ilimlerin Kur'an'la


90

ortaya ktn, kendisine Kur'an verilen kimsenin btn ilimleri ortaya karacak nra sahip olduunu ifade eder. bn Arab kr vesilesi olarak Ftht ve dier eserlerindeki grlerinin Kur'an hazinelerinden olduunu syler. Ftht'ta referans gsterilen temel kaynaklardan ikincisi Snnettir. bn Arab, mtemadiyen Kur'an'la birlikte snneti zikreder. zellikle rey ehline, hkm istinbatnda nasslar geri plana attklar iin eletirilerde bulunur.

Fthat'ta zikredilen hadislerin says olduka fazladr. Merfu hadisler yannda maktu' ve mevkuf hadislere de yer verilmitir. Bu hadislerin bir ksm bab balklarnn seiminde kullanlmtr. bn Arab, Ftht'nda Kur'an ve Snnetin dna kmadn belirtmektedir. Ayrca kef, ilham ve benzeri yollarla elde edilen bilgileri Kur'an ve Snnetle amelin neticesi olarak grmektedir. Dolaysyla bn Arab'nin sistemi ierisinde iki tr bilgi kaynann kullanlmas bir problem oluturmaz. Ayrca o, kef ve benzeri yntemlerle elde edilen bilgilerin kontroln nasslarla yapar. Tasavvuf kaynaklar youn bir ekilde kullanmakla birlikte srekli olarak kendisinin Kur'an ve Snnetle kayt altnda olduunu belirtir. Ftht'ta sklkla kullanlan kaynaklardan birisi de iirdir. bn Arab, bab balarnda her babn zeti mahiyetinde iirlere yer vermitir. bn Arab'ye gre iir melekesi de manev bir unsur olarak kendisine verilmitir. O, iir yoluyla eitli temalar kullanalarak ilh hakikatleri remzeder. Bu hakikatleri tasvir ederken kulland semboller arasnda kadn, rmak, yldz ve benzeri bir ok e bulunmaktadr. te yandan bn Arab'nin sril rivayetlere de yer verdii grlmekted ir. sriliyat nevinden haberler ok fazla yekn tutmamakla birlikte bu haberlerin kullanmnda belirli bir usln takip edildii grlmektedir. sril kaynaklar kullanlrken genellikle bunlarn mahiyeti belirtilmekte, ayrca Kur'an'la muhteva birliktelii olan yerlere iaret edilmektedir. sriliyat nitelii tayan haberlerin nakledilmesinde srekli olmamakla birlikte zaman zaman haberlerin shhatiyle ilgili endieler dile getirilmektedir. bn Arab'nin eserinde yapt izahlardan ve istinbatlardan Arap Dili ve Gramerine vakf olduu anlalmaktadr. Metin izahlarnda kelimelerin etimolojisinden gramer yaplarna varncaya birok adan


91

deerlendirmelerde bulunmaktadr. Gramer izahlarnda bn Arab'yi dier melliflerden ayran orijinal taraf harf ve kelimelerden hareketle iar yorumlara ulamasdr. Dier bir ifadeyle tasavvuf izahlarnda Arap Dilindeki harf ve kelimeleri kullanmasdr. Kltr tarihimizin iz brakan ahiyetlerinden biri olarak kabul edilen bn Arab ve mehr eseri Fthtn bilgi kaynaklarn incelediimiz bu alma, anahatlaryla bir taramadan ibarettir. Konu ettiimiz bilgi kaynaklarnn yannda Ftht, tasavvuf, fkh, akid, kelm, tefsir, mantk ve felsefe gibi dier kaynaklar asndan da incelenmelidir. Ayrca bizim burada genel olarak ele aldmz balklarn mstakil ve daha detayl olarak incelenmesinin faydal olaca kanaatindeyiz. Keza donanml aratrmaclarn bn Arab ve Ftht zerine yapaca disiplinler aras almalar daha ayrntl sonular verecektir. Kaynaka Abdlazz, S. E. . Muhyiddin b. Arab min i'rihi. Beyrut: Dr'l-lm li'l-Melayin. Acln, . /. Kefl-hafa ve mzll-ilbas amme-tehara minel-ehds al elsinetin-ns, I-II. (haz. Ahmed el-Kal. Beyrut: Messetr-Risle. Aff, E. . Muhyiddin bn'l-Arabi'nin Tasavvuf Felsefesi (trc. Mehmet Da. Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yay. Aff, E. (1996). Tasavvuf: slamda Manevi Devrim trc. (. brahim Kaar, Murat Sln. stanbul: Risale Yay. Aff, E. . bnl-Arabnin Tasavvuf Felsefesinin Kaynaklar. slam Dncesi zerine Makaleler iinde trc. Ekrem Demirli. stanbul: z Yaynclk. Ahmed b. H. (ts). Msnedl-mam Ahmed b. (anbel, I-V) uayb el-Aranavutun Talikiyle birlikte. Khire: Messeset Kurtuba. Ahmed b. H., (1995/1416). el-Msned, I-XX, haz. Ahmed Muhammed kir. Khire: Drul-(ads. Ahmed b. M. (ts.). el-brz min kelmi seyyid Abdilazz. Beyrut. Akaln, . . Kabul-Ahbr ve Rivyetlerinin Deeri, Yaymlanmam Yksek lisans Tezi, MSBE. stanbul. Mtercim sm, E. . Kmus Tercmesi trc. Asm Efendi. stanbul: Cemal Efendi Matbaas.


92

Avc, S. (2004), Sufilerin (adis Anlay Bursev rnei. Konya: Ensr Yaynclk. Avc, S. /. el-Fthtl-Mekkiyyede bn Arabnin (adis Anlay. Konya: Ensar Yay.

Aydemir, A. (1979). Tefsirde srailiyyat. Ankara: Diyanet leri Bakanl Yay. Ayhan, M. (2009). Ftht- Mekkiyyede (adisilerin Metotlar Dnda Nakledilen Rivyetler Yaymlanmam Doktora Tezi. MSBE, stanbul. Ayhan, M. . Ftht- Mekkiyyede Keif Yoluyla (adis Rivayeti. Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, (31), 85-108. Ayhan, M. , b. zel Bir Rivyet Yntemi Olarak Ftht- Mekkiyyede Rya le (adis Rivyeti. Marife Dergisi, (2), 49-76. Bardak, M. N. , bnl-Arab ncesi Endlste Tasavvuf. Tasavvuf lmi ve Akademik Aratrma Dergisi bnl-Arab zel Says )), Ocak-Haziran, 325-355. Bilmen, . N. , . Tefsir Tarihi, I, II. Ankara. Buhr, E. A. . el-Cmius-sahh, I-V))). stanbul. Cebeciolu, E. . Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl. stanbul: Rehber Yay. Cl, A. . erhu mkiltil-Fthatl-Mekkiyye. Khire: nr. Yusf Zeydan. Crcn, E. (1983)., et-Tarifat. Beyrut: Dr'l-Ktbi'l-lmiyye. Demir, A. . . Mtekaddimn Devri Kelmclarna Gre Bilgi Kayna Olarak Kef Ve lham, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, MSBE. stanbul. Demirli, E. (2006-2012). Ftht- Mekkiyye, I, XVIII. stanbul: Litera yaynclk Eb Yl, e. M. (1984/1404). Msned Eb Yala el-Mevsl, I-XIII, (thk. (seyin Selim Esed. Beyrut: Drl-Memn Lit-Turs. el-Bik, E. (. /. Masra't-tasavvuf tenbih'l-gabi ila tekfri bnil-Arab, (thk. Abdurrahman Vekil. Riyad: daret'l-Buhusi'l-lmiyye. Erdoan, N. ts.. Fthat- Mekkiyyeden Altn Sahifeler trc. Naim Erdoan, haz. Abdurrahman Pamuk. stanbul: Pamuk Yay. Heyet, (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl: stanbul: Kalem Yay.


93

Heyet, (1998). Trke Szlk. Ankara: Trk Dil Kurumu Yay. bn Arab, ts.. M. el-Fthtul-Mekkiyye, I-)V. Beyrut. Dru Sdr. bn Arab, (1985/1405) .el-Fthtl-Mekkiyye, I-XIV, (thk. Osman Yahya). Msr: el-(eyetl-Msriyyetl-Amme lil-Kitb, el-Mektebetl-Arabiyye. bn Arab, (1990/1411). el-cze ()stlhatu eyh Muhyiddin b. Arab inde) nr. BessamAbdlvehhab el-Cb. Beyrut: Dr'l-mam Mslim. bn Arab, (1997). Kitbu stlhtis-sfiyye (Resilu bn Arab iinde). Beyrut: Dru Sdr. bn Arab, (2000/1420). Zehirl-alk erhu terc mnil-evk (thk. Halil Umran Mansur. Beyrut: Drl-Kitabil-Lbnn. bn Arab, Kitbul-vesy (Resilu bn Arab iinde). bn Arab, Kitbul-ktb (Resilu bn Arab iinde). bn Arab, (1980/1400). Fuss'l-hikem vet-talikti aleyha haz. Eb'l-A'la Afif. Beyrut: Dr'l-Ktbi'l-Arabiyye. bn Arab, (1378). Fussl-hikem, erhu Sainddin Ali b. Muhammed et-Trke, I-)) thk. Muhsin Bidarfer. Kum: ntirt- Bdar. bn Arab, (1993/1414). el-Hayalu alemi'l-berzah ve'l-misal; er-Ruy vel-mbeirt, haz. Mahmd Mahmd el-urb. Bsy: Matbaatu Nadr. bn Arab, (1988/1408). el-Vesy. Beyrut: Drl-Cl. bn Manzr, ts.. E. F. Lisan'l-Arab, I-XV. Beyrut: Dru Sdr. zmirli, . (. (1366/1946). Yeni lm-i Kelm. stanbul: Evkaf- slamiyye Matbaas. Kank, M. . (arflerin lmi. Bursa: Asa Kitabevi. Karada, C. . bnl-Arab. DA, XX, 519. Kn, A. . )stlhtus-sfiyye thk. Muhammed Keml brahim Cafer. Msr: el-(eyetl-Msriyye. Keklik, N. (1990). bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Fthat el-Mekkiyye. Ankara: Kltr Bakanl Yay. Klavuz, A. S. . slm Akidi ve Kelma Giri. stanbul: Ensar Neriyat. Kl, M. E., (1995). Muhyiddn bnul-Arabde Varlk ve Mertebeleri Vucd ve Mertibl-Vucd. Yaymlanmam Doktora Tezi., MSBE. stanbul.


94

Kl, M. E., . bnl-Arab, Muhyiddin. DA, XX, 493-516. Kl, M. E., . el-Fthtl-Mekkiyye. DA, XIII, 251-259. Kurt, A. V. (1998). Endlste (adis ve bn Arab. stanbul: nsan Yay. Mahmd, M. . Rahmetunmine'r-Rahman f tefsiri ve irti'l-Kur'n, I-)V. Dmak: Matbaatu Nadr. zcan, (. . Matrdde Bilgi Problemi. stanbul: Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yay. Pazarl, O. . Din Psikolojisi. stanbul: Remzi Kitabevi. Remzi, N. (1970). el-srailiyyt ve eseruha f ktbi't-tefsir. Dmak: Dr'l-Kalem. Serrc, E. . el-Lma thk. Abdulhalim Mahmd, Th Abdulbk Surr. Khire. Sud, E. /. el-Mu'cem's-sf el-hikme fi hududi'l-kelime. Beyrut: Dru Nedre. arn, . el-Kibrtl-ahmer fi beynulmi-eyhil-ekber. Khire. arn, (1311). Levkihl-envril-kudsiyye el-mntektminel-Fthtil-Mekkiyye. Khire. Taylan, N., . Bilgi. DA. VI, 158. Uluda, S. . Btn lmi. DA. V, 188. Uluda, S. . Kef. DA. XXV, 317. Uluda, S. (1995). bn Arab. Ankara: Diyanet Vakf Yay. Tumi, . /. Tekmilet'l-Fthti'l-Mekkiyye (Bi-uril-hakik f rafil-belianil-halik), I-II. Beyrut: el-Mektebet's-Sekafiyye. Chittick, W. (1997). Varolmann Boyutlar trc. Turan Ko. stanbul: nsan Yay. Yavuz, Y. . . Akid bnil-Arab. DA. II, 216-217. Yldrm, A. . Tasavvufun Temel retilerinin (adislerdeki Dayanaklar. Ankara: TDV Yay. Zeheb, M. (. . el-srliytfit-Tefsrvel-(ads. Dmak: Dr'l-man.

Documents

F“tûhât-ı mekkiyyenin kaynaklar