Sayı / Number 12013 Bahar / Spring

FSM İLMÎ ARAŞTIRMALARİnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi

FSM SCHOLARLY STUDIESA Journal of Humanities and Social Sciences

http://dergi.fsm.edu.tr

II. Meşrutiyet, Milli Mücadele ve Erken Cumhuriyet’te Din ve Siyaset: Mustafa Fehmi Gerçeker ve Faaliyetleri

Mustafa Göleç* Özet Bumakalede, taşralı bir ilmiye sınıfımensubu olarakMustafa Fehmi (Gerçeker)Efendi’ninhayatı,dinikonumuvesiyasifaaliyetleriüzerindenII.Meşrutiyet,MilliMü-cadeleveerkenCumhuriyetdönemleridinvesiyasetilişkilerideğerlendirilmiştir.BalkanSavaşlarıveCihanHarbiyıllarında“İttihatçı”birtaşramüftüsü,MilliMücadele’ninçe-kirdekkadrosundabirdinadamıveerkenCumhuriyetdönemindezamanzamantartışma-lıdini-siyasimeselelerdefikirlerserdedenbirmebusunportresiçizilmiştir. Anahtar Kelimeler:MustafaFehmi,İttihatveTerakki,II.Meşrutiyet,millimüca-dele, cumhuriyet dönemi din-siyaset ilişkileri, kıyafet devrimi, Türkçe hutbe, TürkçeKur’an,Türkçeezan

Religion and Politics During the Second Constitutional Period, National Struggle and the Early Republican Eras:

Mustafa Fehmi Gerçeker and His Activities Abstract Inthispaper,relationsbetweenreligionandpoliticsduringtheSecondConstitutionalPeriod,theNationalStruggleandtheearlyRepublicanperiodswereevaluatedthroughMustafaFehmi (Gerçeker)Efendi’s life, religiouspositionandpolitical activities as aprovincialmemberof ilmiyyeclass. Heisexaminedasa“Unionist”provincialmuftiduringtheBalkanWarsandtheWorldWarI,acleric inthecorestaffof theNationalStruggleandadeputywhooccasionallyputforwardopinionsaboutcontroversialreli-gio-politicalissuesintheearlyRepublicanperiod. Keywords:MustafaFehmi,TheCommitteeofUnionandProgress,The2ndConsti-tutionalperiod,TheTurkishNationalStruggle,therepublicanera,relationshipsbetweenreligionandpolitics,clothingreform,sermoninTurkish,TurkishQuran,Turkishezan(calltoprayer)

* Yrd.Doç.Dr.,FatihSultanMehmetVakıfÜniversitesiEdebiyatFakültesiTarihBölümü, İstanbul/Türkiye,mgolec@fsm.edu.tr

173

Giriş OndokuzuncuyüzyıldaOsmanlıilmiyesınıfımensuplarıfiilenikiyebölünmüşdurumdadır. Siyasi otorite ilemünasebetleri açısındanmerkezdeki üst düzey vetaşradakiortavealtdüzeyilmiyemensuplarıarasındakifarklılıklarbelirginbirhalegelmiştir.BufarklılaşmaMilliMücadeledönemindeKuva-yıMilliyeyanlısıyahutkarşıtıolaraktemayüzedenİstanbulveAnadolu’dakidinadamlarıarasındakiyolayrımınıdadahaiyianlayabilmeimkânısunmaktadır.SonuçtaAnadoluulemasıMilliMücadele’yeverdiğiyaygındestekleyeniTürkiye’ninkurucuunsurlarındanolmayıbaşarmıştır.1Tamdabugeçişdöneminde,İstanbul’damedreseeğitimigör-düktensonradöndüğümemleketiKaracabey’dekimüderrislik,müftülükgibidinifaaliyetlerleyerelMüdafaa-iHukukCemiyetiriyaseti,mebuslukgibisiyasifaali-yetleribiraradayürütmüşolanMustafaFehmiEfendi(Gerçeker)budeğişimsü-recinigözlemlemekiçiniyibirörnektir.BumakaledeMustafaFehmiGerçeker’indinivesiyasikariyeriileyazdıklarıüzerindenII.MeşrutiyetveerkenCumhuriyetdönemlerindedinvesiyasetilişkilerideğerlendirilecektir.

1. Kısa Biyografi MustafaFehmi,Hicri1285(1868-69)tarihindeKaracabey’dedoğdu.Babasıgüzelsesiveokuyuşudolayısıyla“Bülbül”lakabıylaanılanHafızMehmetEmin

1 KemalKarpatmodernleşmeçabalarınakarşı ogünedekgösterdiği direnciSultan II.Mahmuddönemindenitibarenkırılanilmiyesınıfınınböylecesiyasaltercihlerdoğrultusundadevletişlerinedaha fazladâhiledilmesisürecininbaşladığınıvebukurumunreformadinselmeşruiyetüretir-kenotoriteilebirişbirliğiilişkisigeliştirdiğini;bunakarşılıkAnadolu’dakişehirvekasabalardagörevlidahaaltdüzeyulemanınekonomik,ideolojikvesosyalanlamdamerkezdenuzaklaştığınıifadeeder.Bkz.KemalH.Karpat,“İftaveKaza:Türkiye’deİlmiye,DevletveModernizm(1820-1930)”,Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din, İstanbul, 2010 içerisinde s. 218vd.Üstdüzeyulemanın devletle işbirliği yaparak bundan ekonomik, sosyal ve politik kazanımlar edinmelerikarşısındataşralıulemaisevakıflarındevletdenetiminegeçmesivedevletdesteğindendeyoksunolmalarıdolayısıylacemaatleveeşraflaişbirliğiyapmakdurumundakalmıştır.Böylecedevlettennispetenbağımsızbunamukabiltoplumsalilişkilerivebağlarıçokdahagüçlübirblokteşkilet-miştir.SiyasalağırlıkmerkezininsarayınveBabıâli’nintekelindençıkması;genişkitlelerin,top-lumsalsınıflarınvetaşranınsiyasaletkinliğininartması;bubloğuII.Meşrutiyet,MilliMücadeleveCumhuriyetdönemlerindesiyasetenetkinbirkonumataşımıştır.SultanII.Abdülhamidmut-lakıyetinekarşıyükselenmuhalefetyeni-modernokullardayetişenlaikbürokrasimensuplarıileberaberbukırsalkesimdekiulemayıdaiçermiştir.Yenibürokrasinin1876Anayasası’ndaifadesinibulandin-dışıözgürlüktalebiiletaşraulemasınınhalife-padişahadönükdinkaynaklıeleştirile-rinin ittifakı sözkonusuolmuştur.Nitekim1908Devrimisarayçevresindeki ilmiyeyiyerindensökerken,bunlarınyerini taşraulemasıalmayabaşlamıştır.Bkz.A.g.m., s.228.BusüreçnihainoktasınaMilliMücadele’deerişmiştir.Budönemdedetaşraulemasınıhomojenbirbütünolarakgörmekelbettemümkündeğildirveburadakastedilenilmiyesınıfınınmodernistkanadıolupbun-larII.MeşrutiyetdönemindeİttihatveTerakkiileCumhuriyetdönemindedeKemalistelitileya-kınolmuşyahutbizzatbuhareketleriniçindebulunmuşlardır.II.Meşrutiyet’teŞeyhülislamMusaKazımEfendi,UbeydullahEfendigibiisimler;CumhuriyetdönemindedeRıfatBörekçi,AhmetHamdiAkseki,ŞerafettinYaltkaya,ŞemsettinGünaltay,MustafaFehmiGerçekergibiisimlerbubağlamdazikredilebilirler.

174

Efendi,annesiFatma(lakabıPenbe)Hanım’dır.2 1887’de rüştiye tahsilini burada tamamladı. Bilahare İstanbul Koska’daMustafaÇelebiMedresesi’ndeokudu.Hicri1318’de(1900)FatihCamiidersi-amlarındanAlasonyalıHacıAliZeynelâbidinEfendi’denicazetnâmealdı. HalktarafındantesisolunanmedresedemüderrisliğebaşladığıKaracabey’de1906’daEvkafKomisyonuriyasetineatandı.Aynıyılİbtida-ıHaricBursaMü-derrisliğipayesialdı.1910’daKaracabeyMüftülüğüne“seçilerek” tayinoldu.3 Kendisine1915’deMûsıle-iSahn,1916’daMûsıle-iSüleymâniyye,1917’deİz-mirPâye-iMücerrediverildi.4 I.DünyaSavaşı’nınkaybedilmesiveİttihatveTerakkiHükümeti’nindüşmesiertesinde“siyasiyatlaiştigali”gerekçegösterilerekmüftülükveevkafkomisyo-nuriyasetindenazledildi.SavaşınhüsranlasonuçlanmasıylaMustafaFehmi’ninhayatındayenivedahafaalolduğubirdönembaşladı.İzmir’inişgalisonrasın-dayurdunfarklıköşelerindekurulanMüdafaa-iHukukCemiyetleri’ndenbirininKaracabey’dekurulmasınaöncülükettivebucemiyetinriyasetiniüstlendi. Türkiye BüyükMillet Meclisi’nin teşekkülü büyük ölçüde İttihat-TerakkikadrolarınınveonlarınkurduğuMüdafaa-iHukukCemiyetleri’ninbaşarısıdır.5 Mustafa FehmiEfendi’ninmeclise seçilmesi de bu çerçevede gerçekleşmiştir.İstanbul’dakiMeclis-iMebusan’ındağıtılmasıertesindeHeyet-iTemsiliyeReisiMustafaKemal’invilayetleremebusintihapedipAnkara’yagöndermeleriyönün-dekiçağrısıüzerineKaracabeyMüdafaa-iHukukCemiyetiMart1920’deMus-tafaFehmiEfendi’yiKaracabey’itemsilenBüyükMilletMeclisi’neseçmiştir.6

2 Birmanzumesindeebeveynihakkındaşöylebilgiverir:“Dedemin verdiği ad Mehmet Emin’dir babama / Halkımız lâkin ederler lakabın istimal / Sesi hoş tab’ı zarif olmasının sevkıyle / Baba-mın Bülbül olur ismi müsemmasına dâl / Penbe denmiş sekiz on yaşta iken valideme / Görülür Fatma isminde de ayn-i ihmal”MustafaFehmiGerçeker,Karacabey’den Ankara’ya,Ankara,1982,s.115.Tırnakiçindeyapılannakillerdeyazımhatalarınamüdahaleedilmemiştir.

3 26Nisan1913tarihli“Hükkâm-ıŞer’iveMemurîn-iŞer’iyyeHakkındaKanun-ıMuvakkat”tetaşradamüftülerinnasılseçileceğidebildirilmiştir.Bunagöreilgilibeldedeeğitimilemeşgululema,camipersoneli,idaremeclisivebelediyemeclisininMüslümanüyelerininseçeceğiüçkişi arasından ilgilivalinindegörüşüalınarakMeşihat tarafındanmüftüatanırdı.Bkz.EsraYakut,“II.MeşrutiyetDönemi’ndeMüftülerleİlgiliGerçekleştirilenHukukîDüzenlemeler”,Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,c.III,No1,2003,s.40-41.

4 VeliErtan,“Gerçeker,MustafaFehmi”,DİA,c.XIV,s.27.5 Butezingüçlübirsavunusuiçinbkz.ErikJanZürcher,Milli Mücadelede İttihatçılık,İstanbul,

1995.6 Zürcherbudönemdekurulancemiyetlerde İttihatveTerakki ileorganikbağıolan isimlerin

özellikleİtilafdevletleriileilişkilerdesorunlarçıkaracağıöngörüsüyleİttihatçılığıgörecebe-lirsizolaneşrafvedingörevlilerinintemsilciolarakseçildiklerinisöyler.Bkz.E.J.Zürcher,a.g.e.,s.139.SeçimsürecineilişkinzamanınKaracabeyBelediyeTabibiveMüdafaa-iHukukCemiyeti ikincireisiDr.AhmetNafizYazgan’ınilkeldentanıklığı içinbkz.MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.20-22.

175

4Nisan1920sabahıKaracabey’denayrılanMustafaFehmiAnkara’yavardıktansonra9NisangünüMustafaKemalPaşaileuzuncabirgörüşmegerçekleştirmiş-tir. 23Nisan 1920’deTürkiyeBüyükMilletMeclisi’nin açılışında bulunmuş-tur.Meclisin açılış duasını o yapmıştır.Meclis bahçesindeMustafaKemal vearkadaşlarınıduaederkengösterenopekbilinenfotoğraftakisarıklızatMustafaFehmi’dir.BundansonradaMustafaKemal’inyakınmesaiarkadaşlarındanbirisiolmuştur.73Mayıs1920’deilkdefaseçilenHeyet-iVekile’deUmur-ıŞer’iyeveEvkafVekiliolarakgörevalmış8veikiyılkadarbugörevdekalmıştır. 1920yılınınmayısvehaziranaylarındaDivan-ıHarb-iÖrfitarafındanhakla-rındaidamkararıverilenlerarasında“KaracabeyMüfti-iSabıkı”MustafaFehmidebulunmaktadır.KarardaMustafaFehmi’ninüstlendiğiUmur-ıŞer’iyeVekâle-ti“o idare-i mel’unanenin şeyhülislamlığı”olaraktavsifedilmiş,MustafaFehmiilebirliktediğeridamlıklarİttihatveTerakkiciliklesuçlanmışlardır.9

ÖlümünedekmebusolarakmeclistebulunanMustafaFehmiGerçeker,16

7 MustafaKemal ile yakınmesai arkadaşlığını ve onabağlılığını kendisinin anlattıkları açık-ça göstermektedir: “İlk içtimaımızda, Reis Paşa, meseleleri nasıl ele alacağımızı izah etti.Mevzuuokadartafsilatıileveeksiksizanlattıki,çoğumuzilkdefahükûmetâzâlığıvazifesinebaşladığımızhaldehiçyabancılıkhissetmedik.KendisidahaevvelOsmanlıMebusanMeclisiReisliğiifaetmişolanCelâlettinArifBeydahi,bubilgivehazırlığahayretetti.Birtaraftancephelerveorduilebizzatmeşgulolurken,diğertaraftaheyet-ivekileninruznamesiileşahsenalâkadarolur,hervekililemeselelerievvelâikiliolarakelealır,çokzamanmuhatabınanasılbiryoltutmasıicabettiğininezaketleilhamedervesonra,meseleyiHeyet-iVekile’deizahınıvekilarkadaşınabırakır,böyleliklegünlercesürecekişlerevvelindenhazırlandığıiçinbirtoplantıdaneticelenirdi.Hayranlıktelkinedenhafızasıvardı.Fakatnotalmayıihmaletmezdi.Mevzularıterkibkudretinibirbaşkaşahsiyettegörmediğimihuzur-ıkalblesöyleyebilirim.Şahsinüfûzvehattâ sevgisini hissettirmemeyeçok itina ederdi.Şahsiyetvemizacının en şayan-ı tetkikcephesibuydu.Kısazamandaşer’îvedinîmeselelerdebileöylecesinemalûmatsahibiolduki, daha sonra Şer’iyye Encümeni’nde Evkaf’a ait bir mevzu görüşülürken Hocaefendilerhayretlerinibanaizharetmişlerdi.Bunuduyduğuzamantebessümetmiş:‘-Birmevzuüzerindemasayaotururken,sadecekarşısındakinidinlemek,müzakeredeğil,muhatabeolur.’demişti.”,Bkz.“MillîMücadele’ninİlkKabinesi”,Tarih Konuşuyor,c.I,Sayı4,Mayıs1964,s.260.

8 3Mayıs1920’demeclisteyapılan seçimdeMustafaFehmiEfendi138oyalarakenyüksekoylahükümeteseçilenvekilolmuştur.Bkz.İsmailTürkmen,“I.TBMMHükümetiDönemindeİsmailFazılPaşa’nınNafiaVekilliğiGörevi(1920-1921)”,Sosyal Bilimler Dergisi,c.X,Sayı3,2008,s.143-144.(TBMMZC,D.I,C.I,1982:196-198)’dennaklen.Ayrıcabkz.“TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükümetininKuruluşunaAitBazıVesikalar”,Tarih Vesikaları,c.I,Sayı6,Nisan1942,s.401-406.

9 OsmanAkandere,“İdamaMahkûmEdilenBirHükümet:BirinciTürkiyeBüyükMilletMec-lisi’ninİlkİcraVekilleriHeyetiHakkındaÇıkartılanİdamKararları”,SAÜ Fen Edebiyat Der-gisi,c.X,Sayı2,2008,s.217-221.ÖnceTBMMReisiMustafaKemalPaşaileSıhhıyeveMuavenet-iİçtimaiyeVekiliDr.AdnanBeyhakkında,bilahareMüdafaa-iMilliyeVekiliFevziPaşahakkındaverilenbukararnihayetdokuzuİcraVekilleriHeyetiüyesi,sekiziKuva-yıMil-liyecionyedikişiiçindeverilmiştir.Listedekumandan,sabıkmebus,mutasarrıflarınyanısıramüftüolarakMustafaFehmiilebirliktesabıkAnkaraMüftüsüMehmetRıfatdazikredilmiştir.MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.35-36.

176

Eylül1950tarihindeAnkara’davefatetmiştir.10

Bir ilmiye sınıfımensubu olarakMustafa Fehmi arkasında hatırı sayılabi-lecekkadaraktüelvesiyasi içerikliyazılımalzemebırakmıştır.Şiire ilgiduy-muş,çokçamanzumekalemealmış,bumanzumelerdedönemininhadiselerinevebunlarınkahramanlarınaatıflardabulunmuştur.Yazdığımektuplardadönemeışıktutarniteliktedir.KariyeriII.MeşrutiyetdönemindehızkazanmışveMilliMücadeledönemindesorumlulukmevkilerindebulunmuşolsada,dahaerkendö-nemdeyazdıklarıdaönemlidirçünküzamanındini-kültürel-siyasalpratiklerinedairfikirlervermektedir.11

2. Balkan Savaşları ve Cihan Harbi YıllarıII.MeşrutiyetdönemiMustafaFehmi’ninkariyerindeönemlibiryer tutmuştur.İttihatveTerakkiileilişkiliolarakKaracabeyveçevresindebudönemdeyoğunbirfaaliyetgöstermiştir.1906’daüyesiolduğu12cemiyetileilişkisidostuBursalıMehmetTahirBey aracılığı ile başlamış olmalıdır.Bu dönemdeKaracabey’departitemsilcisikonumundadır.Öyleki31MartVakasıpatlakverdiğindeKaraca-beyAskerlikŞubesibaşkanıkendisinegelerekİstanbul’dakihadiselerekarşınegibi tedbirler alınacağıhususundaemirlerinibeklediğini ifade etmiştir.MihaliçİttihatveTerakkiKulübü’ndeki13nutuklarıdaonunsiyasalkimliğininifadeleridir. Bunlardan birinde, 8 Şubat 1911 tarihli nutkunda, ittihat fikrinin temayüzettiğimilletlerindünyayı titrettiğini,onudayanakbelleyenorduyakarşıhiçbirordununpayidarolamadığınısöyler.BuifadelerhiçşüphesizFransızİhtilali’nin“ordreetprogrès”indenmülhemdir.İttihat“şan-ımilliyi”canlandıracakbirgüçolarakgörülmektedir.Terakkiyi“mader-i ittihat”doğurabilir.Eğitimliinsanlar-danmüteşekkilbircemiyetbugayeyigerçekleştirebilir.Budüşünceylemüstakilbiriptidaimektebinaçılmasınatevessüledilmiştir.Bununlailgiliolaraknutku-nunsonundaMustafaFehmiEfendibirMaarifKomisyonuteşkiledilmesinitek-

10 KadirMısıroğlu,CebeciAsriMezarlığı’nadefnedildiğinisöyler.Bkz.KadirMısıroğlu,Kurtu-luş Savaşı’nda Sarıklı Mücâhidler,İstanbul,2007,s.398.

11 Örneğin13Şubat1895tarihlibirmektubundaKaracabey’deGaziHüdavendigârCami-iŞe-rifi’ninyenideninşâedildiğiöğrenilmektedir.Camininresmiaçılışıisebenzerönemdekiha-diselerdeovakitsıkçauygulananbirusulle“yevm-i veladet-i cenab-ı tacidariye”tesadüfet-tirilmiştir.Bkz.MustafaFehmiGerçeker,a.g.e., s.52-53.Gerçektende19.Yüzyıl sonundaİstanbul’daolsunİstanbuldışındaolsuncami,saatkulesi,trenistasyonu,okulbinası,müzevs.kamusalyapılarınaçılışlarınınsultanındoğumgünlerineyahuttahtaçıkışyıldönümlerinedenkgetirilmesibirteamüldü.

12 VeliErtan, a.g.m.,s.27.13 İttihatveTerakkiFırkası’nın taşradaörgütlenmemodellerindenbirisi dekulüplerdi.Buku-

lüplerinpekçoğuII.Meşrutiyetdönemimimarlığınınönemliörnekleriolarakgünümüzdedeayaktadırlar.ÖrneğinAnkara’dailkTBMM’ninaçıldığıvebugünmüzeolarakkullanılanbina-nınyapımınaİttihatTerakkiKulübüolmaküzerebaşlanmıştı.KentlerinyanısırakasabalardaİttihatveTerakkiKulüplerifaaliyetgöstermişti.

177

lifetmiştir.14 Budönemtaşradadingörevlilerininsiyasetleiştigalininbazıçevrelerdera-hatsızlıkuyandırdığıveburahatsızlığınbasınadayansıdığıbirdönemdir.Camikürsülerinde politik içerikli konuşmalar yapan veya “siyasal” kulüplerde dinireferanslarlaçeşitlibeyanlardabulunandinadamlarıeleştiriveşikâyetkonusuolmaktadır.15BueleştirilerinhedefihiçşüphesizMustafaFehmiEfendiveben-zeri din adamlarıydı.Budin adamları içinse toplumsal rolleri siyasal rollerin-denöndegelmekteydi.Bukimselerdinibirikimveyetkileriniiçindeyaşadıklarıcemiyettebirmillibilinçvetoplumsalduyarlılıkinşasınahasretmişlerdi.Savaşvesavaşıntrajiktoplumsalsonuçlarıböylebiryaklaşımızorunlukılıyordu. BalkanSavaşı’nınacılıgünlerindedeMustafaFehmisürenharbekarşıtop-lumsalduyarlılığıyüksektutmakiçinelindengeleniyapmaktadır.Halkı irşadadevametmekteamabununladayetinmemektedir.28Kasım1912tarihindekay-makamabirmektupyazar.Yüzbinlerceaskerimizdinvedevletdüşmanlarıylaharphalindeykensefahatveataletlevakitgeçirmenincaizolmadığınıifadeeder.Savaşıkazanmanınmaddişartlarınıhazırladıktansonraesbab-ımaneviyeyete-vessületmeningereğinedeğinir.Müslümanlarıişlediklerigünahlardantövbeyevebeşvakitnamazadevamaçağırır.Özrüolmayanlarınnamazvakitlerindecami-yegidipaskerlerimizinmuzafferiyetiiçinyapılandualaraiştiraketmeleriniister.Kahvehanelerdedama, tavla, iskambilvesairkumaroyunlarındanveherneviçalgılardanvebilumummüskirattaninsanlarınpoliskomiserliğincemenedilme-sinitalepeder.16

Savaş günleri devamederken bir demuhacirler sorunu gündemegelmişti.Osmanlı’nınçekildiğiBalkanşehirlerindenbüyükkitlelerhalindeİstanbul’aveoradandaAnadoluşehirlerineyaşanangöçMustafaFehmiEfendiiçindebüyük

14 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.69-72.15 Örneğin26Şubat1912tarihlişufıkrada,kalbindeulemayaazçokmuhabbetbesleyenveon-

lardandinvemilletehizmetbekleyenfertlerinüçsenedenberiulemanın takipettiğiyoldanüzgünolduklarıbelirtilmektedir.Bununnedeni sözve fiillerini rehberkabulettikleri ilmiyemensuplarınınfırka ihtilaflarıve ihtiraslarınadüşmüşolmalarıdır:“Son zamanlarda öyle bir hale geldiler ki cevami-i şerife kürsülerinde ayat-ı Kur’aniye ve ehadis-i nebeviyeyi mensup bulundukları cemiyetlerin hareketlerine göre tefsire başladılar. Şurasını tasrih edeyim ki hal-leri hedef-i tenkidim olan ulema, yalnız İstanbul uleması değildir. Defter-i seyyiatta taşra ule-masının da sıra numarası var. Fırkacılık illeti o kadar tevsi etti ki onları bile daire-i tesmimine aldı. (…) Kulüplerin çirkin yaygaralarına iştirak eden bir müftü, haysiyeti mevkie ve zatiyesini ayak altına almış olur...”AhmetŞirani,“Ulema-iKiramveFırkalar”,Beyan-ül Hak,c.IV,Sayı147,13Şubat1327,s.2622.BukonuyadevamettiğibirsonrakimakalesindedeŞiranişöyledemektedir:“Acaba ulema-i kiram cemiyetlere ne için giriyorlar? Ya menfaat-i zatiye sevkiyle ya da hizmet-i vataniye emeliyle değil mi? Benim kanaatime göre bunların her ikisi de ulema-nın bitaraf kalmasındadır.”AhmetŞirani,“YineUlemanınBitaraflığıMeselesi”,Beyan-ül Hak, c.IV,Sayı148,20Şubat1327,s.2642-2643.

16 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.76.

178

birüzüntükaynağıydı.25Eylül1913tarihindeFatihCamiiavlusundagördüğüsekiz-dokuzyaşlarındamuhacirebirkızçocuğulisan-ıhaliyleonunşairruhunaşunlarısöyletmişti:

“…Kusursuz değilim kendi işlerimde fakat / Nedir geçenki hezimette dahl ü isyanım / Edirne’mizde babam, kardeşim şehit oldu / Anam da arkalarından çekildi, nâlânım / Geçende ben baba yurdunda nazenin kız idim / Bugün harabe-nişîn öksüzüm, perişânım / Penah olun bana kardaşlarım! Kadın kişiyim / Ne ma-derim, pederim var, ne car ü havîşanım/ … / Düşürme yerlere Osmanlı bayrağın yarab / Ümid-i âlem-i İslâmı yıkma rahmanım.”17

CihanHarbi deMustafa Fehmi’nin yazı,mektup ve şiirlerine bazen konubazen fonolmuştur.Meclis-iTetkikat-ıŞer’iyeReisiKamilEfendi’yeyazdığı23Nisan1915tarihlimektubundaÇanakkaleZaferi’ndenduyulansürurhissedil-mektedir:

“Kalemimle aramızda beş on gün evvel bir cidal baş gösterdi, bir halde ki –Çanakkale muvaffakiyetimiz günler geçtikçe kıymet ve ehemmiyetini tezyit et-mekte olduğu gibi- ânbean kuvvet ve şiddeti mütezayit bilmem ki, o, nev baharın taze çemen ve şükûfelerinden feyz ve kudret mi almış, millet-i necibemizdeki azm ü metaneti görerek alelumum âlem-i İslam için pek parlak bir istikbal kapuları açılmakta olduğunu anlamış da bahr-i meserrete mi dalmış…”18

Mustafa Fehmi’nin satırları seferberlik zamanı toplumsal hayat hakkındada bilgiler içermektedir. Seferberlik dolayısıyla talebeden bazıları silah altın-dadırlarve“hizmet-imaksurelerini” ifaetmektedirler.19TalebeninbirkısmınınyokluğuyüzündenMustafaFehmiEfendimedresedekiderslerideoseneDürer müzakeresiilesınırlıtutmuştur.20

Genellikledini-hikemişiirleryazanMustafaFehmiEfendisavaşyıllarındadahahamasişiirlerkalemealmıştır.Oğlunahitaben“Türkaskerilisanından”yaz-dığı23Ekim1916tarihlive“TürkoğluTürküm,askerim”rediflimanzumedetevhit, peygamber,Kur’an, imangibi dini kavramlarahakan, vatan,mazi gibi

17 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.77-78.18 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.80.19 MedreseöğrencilerininaskerliktenmuafiyetleriII.Meşrutiyetdönemindeçeşitlikısıtlamalara

uğramıştır.Bukonudabkz.MustafaErgün,“II.MeşrutiyetDönemindeMedreselerinDurumuveIslahÇalışmaları”,AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi,c.XXX,Sayı1-2,1982,s.73-77.Hizmet-iMaksûre1914 tarihli“Mükellefiyet-iAskeriKanun-ıMuvakkati”negöreöğrenimgörenleretanınanbiryılsürelikısaltılmışaskerlikhizmetidir.Bkz.ZekiSalihZengin,“KurtuluşSavaşıDönemindeveCumhuriyet’inBaşlarındaTürkiye’deMedreselerveDinEği-timi”,AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi,c.XLIII,Sayı2,2002,s.291.

20 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.81.3Ocak1913tarihinde,müftülergörevlerinikesintisizsürdürebilmeleri gerekçegösterilerek askerlik hizmetindenmuaf tutulmuşlardır.EsraYakut,a.g.m.,s.40.

179

kavramlardaeşliketmiştir.ŞiirdekiaçıkTürklükvurgusudinselkavramlarvediğerMüslümanmilletlerindemücadeleyedavetedilmesitemalarıileyumuşa-tılmıştır: “Kavm-i Arap âli tebar / İranlı kardaşlar da var / Anlar da olsun suvar / Türk oğlu Türküm, askerim.”21

Büyüksavaşhüsranlasonaerdiğindeherşeyçokdahazordur.İttihatveTe-rakki iktidarı sonaermiş,öndegelen İttihatçılaryurtdışınakaçmışlardır.YenikimparatorluğunbaşınaHürriyetveİtilafFırkasımensuplarındanoluşanbirhükü-metgeçmiş,İttihatçıkadrolarlaanlaşmazlıklarbazıidariproblemlerevebilhassataşradaasayişsorunlarınayolaçmıştır. HürriyetveİtilafFırkası’nınöndegelenlerindenGümülcineliİsmailHakkıBey bu dönemdeBursaValisi olarak atandıktan sonra şehir ve çevresinde birtakımkanlıolaylarasebebiyetvermişti.22Ölümlerindendolayısuçlandığıkimse-lerarasındaMustafaFehmiEfendi’nintanıdıklarıdavardıvebunlardanbazıları-nınmezartaşlarıiçinkendisibazımanzumelerkalemealmıştı.23 İttihatçı-İtilafçı hesaplaşması o zaman taşrada yaşanan problemlerinsadece bir yüzüydü. Güney Marmara bölgesi bu dönemde önce Doksan ÜçHarbi, ertesinde Balkan Savaşları sonucu buraya gelen Kafkasya ve Balkan

21 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.87.22 İsmailHakkıBey’infaaliyetlerivebudönemdeKuva-yıMilliyecilerleilişkilerininbiranlatımı

içinşuanı-romanabakılabilir:İlhanSelçuk,Yüzbaşı Selahattin’in Romanı,İstanbul,1987,s.113vd.İsmailHakkıBey’inMilliMücadeledönemindekifaaliyetleriCumhuriyetdönemindeokadarolumsuzdeğerlendiriliyorduki,budönemdeonunyanındabulunmakmemuriyettenuzaklaştırılmagerekçesiolabiliyordu.Gümülcineli İsmailBey’inmaiyetindeBursa’yagele-rekJandarmabölükkumandanlığınatayinolunanpiyadeyüzbaşısıErbaalıBekirNecatiBeyböylebirdurumlakarşılaşmıştı.MilliMücadele’yekatılmayanyadaaleyhindebulunanlarındevlethizmetlerinden ilişiklerininkesilmesiyönündekiheyet-imahsusakararlarının temyiziiçinkurulanÂliKararHeyeti1929gibigeçbirtarihteBekirNecatiBeyhakkındaverilenkararıkaldırmıştı.Bkz.“ÂliKarar–Üçrefkararı”,Hâkimiyet-i Milliye,10Mayıs1929.

23 Karacabey’ineskiailelerindenbirinemensupOsmanNuriBeyiçinyazdığımanzumeşöyledir:“Ente-l hayyü-l bakî / Teveccüh ettim ilâhî likay-i rahmetine / Yolunda mağfiretindir yegâne hem-râhım / Katil-i cevr-i zamanım şehîd namusum / Bırakma hakkımı adlindir ilticagâhım / Bu neş’ede yaşadım hubb-i âl-i Ahmed ile / Ayırma neş’e-i uhrada andan Allahım. H. 1337”MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.95.İsmailHakkıBey’eduyulanöfkeoraddededirki,sonra-kivaliEbubekirHazımiçinMustafaFehmiEfendiErtuğrulgazetesindedeyayınlananvebaş-kaşiirlerineneüslûpnedeiçerikolarakpekbenzemeyenşuşiirikalemealmıştır:“…Gelmişti makama bundan evvel / Hay gelmez olaydı öyle erzel / Bilmem neye varmış intisabı / Lâkin yok imiş bunun kitabı / Kem maye ve bî haya imiş o / Sername-i eşkıya imiş o / Verdi bu diyarı eş-kıyaya / Döndürdü muhît-i Kerbela’ya / Her gün görülürdü başka bir hal / Naküfte ve naşenide âmal / Lâyık mı siyasetinde Türk’e / Teslim ede kusfendi kürke / Çökmüştü vilâyet üzre kâbus / En sonra yıkıldı gitti menhus / Hamd olsun o devreyi geçirdik / Bir devre-i hazm-ü azme girdik / Yarab bu emîr-i azm-i perver / ‘Hazım’ ki bugün umuma rehber…”MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.98.

180

göçmenlerininyoğunolarakyerleştikleribirbölgeydi.Bölgeninetnikyapısısonderecekarmaşıkbir hal almıştı ve ekonomik sorunlarla birlikte savaş sonrasıbelirsizliklerbugruplarınherbirisindetehditalgılamalarınayolaçıyordu.Otori-teboşluğuilebirlikteasayişproblemleriveeşkıyalıkbaşgöstermişti.24Bunlarlamücadeleiçinbizzatresmigörevlilercesilahlıgruplarteşekkülettirilmiş,bunlarıdakontroledebilmekmümkünolmayıncamevcutproblemlerdahadabüyümüş-tü.EşkıyailemücadeledecanverenaskerlerinkabirtaşlarıiçindeMustafaFeh-miEfendiyinebazımanzumelerkalemealmıştı.25 İttihatçıkadrolarıngörevlerindenalınmasınınadetabirsiyasethalinialdığıbudönemde,26busiyasetintaşradakiizdüşümlericümlesindenolarakMustafaFehmiEfendidemüftülükgörevindenazledilmişti.İşgallerinbaşlamasıerte-sindeKaracabeyMüdafaa-i HukukCemiyeti’ni kurmuş, bilahare demebusseçilmişti.

3. Milli Mücadele Dönemi MilliMücadeleyıllarındaMustafaFehmiEfendiAnkara’da,TürkiyeBüyükMilletMeclisi’ndedir.Onunvemeclisüyesidiğerdinadamlarınınbudönem-dekienönemlifaaliyetiİstanbulveAnkaraarasındayaşananfetvalarsavaşındaüstlendiklerirololmalıdır. ŞeyhülislamDürrizadeAbdullahtarafındanMilliMücadelealeyhineİstan-

24 AynıhavalidekiGönen,Bandırma,Kirmastigibiyerlerdedebenzerasayişsorunlarıyaşanı-yordu.Birörnekiçinbkz.ÖzerKüpeli,“Gönen’deMilliMücadeleYıllarındakiFaaliyetler”,Toplumsal Tarih,Sayı61,Ocak1999,s.11.Ciddisayılarıbulanaskerkaçaklarıvebunlarıneşkıyalıkfaaliyetleridebu toplumsalşiddetibesleyen insankaynağı işlevinigörüyordu.Sa-vaşsonuvemütarekeyıllarındakollukgüçlerininenerjisininönemlibirkısmınıbufaaliyetlertüketiyordu.Bkz.“Bursa’daEşkıyaİstisali”,Polis Mecmuası,c.V,Sayı98,1Şubat1334,s.176-180.

25 Birisi şöyledir: “Hasan Çavuş ki çıkıp eşkıyayı takîbe / Ne emrederse kumandan ederdi arz-ı huzu / Vatan yolunda şehid oldu son müsademede / O Kudüs’den gelerek kudisyane etti rücu. Ruhuna Elfatiha H. 1336”Birdiğerideşöyledir:“Bandırmalı Jandarma Meh-med vatanında / Hainleri tenkilde gösterdi şecaat / Olmuştu sezavâr-ı mükâfat bu yüzden / Yükseltti huda mertebesin verdi şehadet. Ruhuna Elfatiha H. 1336”Bkz.MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.94.

26 Bu dönemdeDâhiliyeVekilliği’nde bulunanEbubekirHazım (Tepeyran) anılarında şöyleyazmaktadır:“Dâhiliye Nezaretine başladığım günden itibaren tanıdığım, tanımadığım bir-çok milletvekilleri vesaire, ‘filan memurun azli tabii olduğundan yerine filanın tayini’ veya ‘filanın Ferit Paşa, İtilaf ve Hürriyet adamlarından’, ya da ‘memleketi bugünkü hale getiren İttihatçılardan olduğu için bir dakika durdurulmayarak hemen azledilmesi’ yolunda ihtarlar, iltimaslar karşısında kaldım.”EbubekirHazımTepeyran,Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, İstanbul,1982,s.15.İttihatveTerakki’yemensubiyetiyahutyakınlığıbilinenmemurvebü-rokratlarıntasfiyesinedairbazıörnekleriçinbkz.HalukSelvi,“MütarekeDönemindeSiyasiMağdurlarveMağdurin-iSiyasiyeTeavünCemiyeti”,SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, c.X/1,2008,s.293vd.

181

bul’daverilenve11Nisan1920’deyayınlananfetvanın27yolaçtığıendişe28 Mus-tafaFehmi’ningünlüklerinedeyansımıştır. 13Nisan’dagünlüğüne“Teşkilât-ı milliye aleyhinde İstanbul’da sadır olan fetvaları ihtiva eden gazeteler Bursa’ya gelmiş, telâşı mucip olmuş, mukabil fetvalar tanzimine memur olduk.”diyenotdüşmüştür.Ertesigünkarşı-fetvahazırlanmışdurumdadır.14Nisan’dagünlüğü-neşöyleyazmıştır:“Fetvay-ı şerife tanzim olundu. Ankara’da bulunan bilumum müftü efendiler ile ulema tarafından da, Ankara müftüsü tarafından sadır olan bu fetvaların zîri tasdik olunmak takarrür etti.”Günlüğünedüştüğü15Nisantarihlinotuiseşöyledir:“Yirmi bir ulema tarafından imza edilen bu fetvalar bilumum vilâyet ve elviyeye telgrafla bildirildi. Oralardaki müftüler tarafından da vaz’-ıimzaolunarakbütünaktar-ıislâmaneşredilmesimüzakereolundu.”29 Anadolu’daçoksayıdamüftü,müderrisveulemadanmebuslarınimzaladığıfetvavilayetvekazalaragönderilmiş;pekazıhariç30oralardakimüftülerindebu

27 FetvadaAnadolu’dakimilliharekethalifeninsadıktebaasınıaldatarakaskertoplamak,haksızvergilerkoymak,insanlarınmalveeşyalarınaelkoymak,köyvebeldeleresaldırmak,mümin-lerinemiritarafındanatanmışdini,askerivesivilmemurlarıazletmekveyerlerineyoldaşlarınıatamak,Hilafetmerkezi ile ülkenin geri kalanı arasındaki ulaşım ve haberleşmeyi kesmek,devletemirlerininicrasınıengellemek,merkezi tecritedipHilafetmakamınızayıfdüşürerekimametmakamınaihanetetmek,devletinnizamveintizamınıbozmaküzeredüzmeyayınlarneşretmekveinsanlarıfitneyesevketmeklesuçlanmışveöndegelenlerinin“katlvekıtalleri-nin”meşruvefarzolduğubildirilmiştir.Ayrıcapadişahınülkesinde“harpvedarba”kudretiolanMüslümanlarınhalifeetrafındatoplanıpasilerekarşısavaşmalarınınvacipolduğu,tayinolunanaskerlersavaştangeridururlarsabüyükgünahişlemişsayılıpdünyadaşiddetlicezaveahirette elimbir azabamüstehak olacakları beyan edilmiştir.Nihayet bu askerlerden asilerikatledenleringaziveasilertarafındankatledilenleriniseşehitolacaklarıifadeedilmiştir.Bkz.“Fetva-yıŞerifeSuretidir”,Takvim-i Vekayi,21Receb1338,s.1.

28 56.TümenKomutanıolarakBursa’dabulunanAlbayBekirSamiBey’in13Nisan1920tari-hindeAnkara’yayazdığı“Eğer bu gece alelacele Ankara vesaire başmüftüleri ve ulemayı meş-hureyi islamiye tarafından muktezi mukabil fetvalar alınmazsa ahvalin Bursa vilayetinde pek ziyade kesbi vahamet etmesi muhtemeldir”şeklindeki telgrafmesajıbuendişenin ifadesidir. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi,Sayı35’tennakleden:GünayÇağlar,“MilliMücadeledeFetva-larOlayınaDeğişikBirAçıdanBakış”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,Sayı11,Şubat2010,s.267.

29 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.35.30 Buradafetvayıimzalamayanyadaİstanbulhükümetinezorkarşısındaimzaladığınıbeyaneden

dinadamlarındandasözedilmelidir.BunlardanKaresiKadısıŞükrüEfendivearkadaşlarıfet-vayıbaskıaltındaimzaladıklarınakanıtolarakHeyet-iTemsiliyeadınaMustafaKemal’in14Nisantarihlibildirisinigöstermişlerdir.Bildirininsonundaşöyledenilmektedir:“6I. Fırka Ku-mandanı Miralay Kazım Bey’e Karesi livası ve 56. Fırka Kumandanı Bekir Sami Bey’e de Hü-davendigar vilayetinde tekmil Kuvay-ı Milliye ve askeriye ve milliyeyi deruhde ederek dâhil-i memlekette düşmanlarımızın ihdas eylemek istedikleri tefrikaya mani olmak için her yerde vah-det ve istiklal-i milliyi ihlale teşebbüs edecek veya idame-i vahdet ve ibraz-ı mesai etmeyecek veya edemeyecek olan bilumum memurin-i mülkiye ve askeriye hakkında cürmün derecesine göre azil, hapis ve idam gibi her nevi cezaları tatbik için salahiyet-i fevkalade verilmiştir…”Zikreden:GünayÇağlar,a.g.m.,s.271.

182

fetvayıimzaetmeleridolayısıylaadetatekimzalışeyhülislamfetvasınakarşıbiricmaoluşmuşveİstanbul fetvasınınMilliMücadelealeyhindekietkisikısmenkırılabilmiştir. Ankarafetvası,tıpkıİstanbulfetvasıgibihalifenin“sebeb-inizam-ıâlem”ol-duğuönkabulüilebaşlar.Saltanatvehilafetmakamıolanİstanbul,halifeninrı-zasınaaykırıolarak,Müslümanlarındüşmanlarıolanbüyükdevletlerinfilliişgalialtındaoluphalifemilletingerçekmenfaatlerinikoruyacaktedbirleralmaktanfiilenalıkonmuştur.Örfiidareilanedilerek,divan-ıharplerkurularak,İngilizkanunlarıtatbikedilerekhalifeninhakk-ıkazasınamüdahaleedilmiştir.İzmir,Adana,Maraş,Antep,UrfagibiOsmanlımemleketlerinedüşmanlartarafındantecavüzedilerekburalarınMüslümanahalisizulümvekatliamlarauğramıştır.HakaretveesaretemaruzkalanMüslümanlarınhalifesininkurtarılmasıiçinbütünMüslümanlarabü-tünimkânlarınısarfetmekfarzdır.Bugayeninpeşindekilerşer’anasideğillerdir.Buyoldadüşmanlasavaştaölenlerşehit,hayattakalanlargazidir.Budinivazife-siniifaedenMüslümanlarakarşıdüşmantarafınıtutuponadayanan,silahkulla-nanMüslümanlarşer’anenbüyükgünahlarıişlemişveasiolmuşolurlar.Büyükdevletlerinzorvealdatmalarısonucuhadiselerevehakikatlereuygunolmayarakverilenfetvalaraitaatvebunlarlaameletmekşer’angereksizdir.31

Ankarafetvasının,müessiriyetinerağmen,İstanbulfetvasınınetkisinitama-menyok edemediğini hadiseler göstermiştir.Bununönemli bir nedeniAnkarafetvası lehinebir icmaoluşmasıvekamuoyununağırlıklabunayönlendirilme-sinekarşınbufetvayadönükeleştirilerindedönemmatbuatındayeralmasıdır.Buaçıkçabirkamuoyusavaşıydıvetaraflartezlerinihalkıngörüşleriolaraksa-vunmuşlardır.Örneğin9Mayıs1919’daİ’tisammecmuasında(28Nisantarihliİstanbulgazetesindennaklen)Bursa ahalisininAnkara fetvasına tepkisiolarakgösterilenbirmektupyayınlanmıştır.Metindeİslamâleminindinivesiyasideste-ğiilehilafetinbekasınınteminimümkünkenmuharrirlerinekseriyetinin“kosko-ca Müslümanlığı hiçe sayarak ve maalesef muhit-i dâhili ve haricimizden tegafül ederek gençlik ve hâşâmünevverlikhesabına”fetvamakamınakarşıgeldikleri,böylece“İslamiyetiveâlem-i İslamı dil-hûn ve rencide etmekte”olduklarıifadeedilmektedir.Bununhükümetinsiyasiteşebbüsleriniakimbırakabileceğineişaretedilmekteveşöyledenilmektedir:

“…Biz Bursa Müslümanları tecavüz-i vakii bütün mevcudiyetimiz ve kemal-i şiddetle red ve takbih eder ve on seneden beri âli ve mukaddes dinimize indirilen darbelere artık nihayet verilmesi hususunda teşebbüsat-ı ciddiye ve acilede bu-lunmalarını istirham eylemekle…”32 OnsenedirdineindirilendarbelertemasıönemlidirveII.Meşrutiyetdönemi

31 “Fetava-yıŞerife”,Hâkimiyet-i Milliye,Sene1,Sayı27,5Mayıs1336,s.1.32 “BursaAhalisininTecavüzâtıRedveTakbihleri”,İ’tisam,8Şaban1337.

183

sekülerreformlarınıhedefalmaktadır.NitekimmetninsonundakiHukuk-ıAileKararnamesi’ninilgasıveŞer’iyeMahkemelerinineskihalinedöndürülmesita-lebi de bu açıdan anlamlıdır. Fetvalar savaşı bağlamında İttihat-Terakki’ye veonunlaikuygulamalarınadönükmuhalefet,aynıanlayışınbirdevamıolarakgö-rülenAnkara’yadönmüştür. Mustafa Fehmi Efendi’nin BüyükMilletMeclisi namına “Umur-ı Şer’iyeVekili”olarak16Ocak1922’deyayınladığı“İstanbulHalkınaBeyanname”sidefetvalarsavaşınındahageçbiryansımasıolarakokunabilir.AnkarahükümetininenyüksekdinimerciiolarakMustafaFehmiEfendi’nindilveüslubuİstanbul’da-kidinimercileritanınmadığının,omevkileriişgaledenlerineylemyadaeylem-sizliklerininmazurgörülmeyeceğininaltınıçizmektedir.BeyannamedeöncelikleAnadolu’dakimukaddessavaşınsürdüğübirhengâmdaİstanbul’dakiMüslümankadınlarınİslamahlakıilebağdaşmayandavranışlarısorgulanmaktadır: “İstanbul’da adâb-ı milliye ve şeâir-i İslamiye ile hiçbir zaman telifedilemeyecek birtakım hareketlerin meydan aldığını ve son zamanlarda omübâlatsızlıkların pek çirkin bir şekle girdiğiniBüyükMilletMeclisi kemal-iesefle işitiyor. Müslüman namını taşıyan bazı kadınlar namus ve iffet namıaltında takdis ettiğimiz ikimuazzamvazifeye karşı tamamıyla lakayd kalarakfazahatlerini kendilerine yabancı erkeklerle hususi ve umumi yerlerde dansedecekderecelerekadarileriyegötürüyorlarmış.”33

BilahareMustafaFehmibukabul edilemez fiillerden İstanbul halkının ta-mamınınsorumluolamayacağını,küçükbirazınlığınbufiiliyatınakarşıİstanbulahalisininkahirekseriyetininBüyükMilletMeclisiileaynıduyguvedüşünceleripaylaştığınıifadeeder: “Büyük Millet Meclisi yakinen biliyor ki bu şenaatleri bi-perva irtikap eden alçak fıtratlar pek küçük bir ekalliyetten ibarettir. Yoksa o mübarek memleketin ek-seriyet-i kahiresi diyanetine, milliyetine has olan secaya-yı ber-güzideyi tamamıyla muhafaza etmektedir ve ahlak-ı kerimesine, anânât-ı mukaddesesine vuku bulan bu tecavüzlerin daha yakından vâkıfı olmak itibariyle bizlerden ziyade müteessirdir.”34

ÖteyandanMustafaFehmiİstanbulhalkınıirşadlagörevlikimselerinbunla-ramüsamahagöstermesininhoşgörülemeyeceğinivebukişilerinhesapverecek-lerinibildirmektedir: “Fakat emr-i bil maruf, nehy-i anil münker fârizasıyla bütün Müslümanların mükellef bulundukları da hiçbir zaman hatırdan çıkmamalıdır. Bilhassa oradaki ahalimize mürşidlik vazifesini deruhte eden zevat tarafından umur-ı millete bu

33 MustafaFehmi,“İstanbulAhalisineBeyanname”,Sebilürreşad,c.XIX,Sayı492,16Kanunu-sani1338.

34 Aynıyer.

184

derecelerde müsamahakârlık gösterilmesi elbette mazur görülemez.”35

MetnindevamıİstanbulhalkınınAnadolu’dasürmekteolanMilliMücadele’yemaddenvemanendestektalebidir.36İlkbakıştadini/ahlakibirmeselegibigörüle-bilecekbubeyannameaslındaAnkara’dakiMilliMücadeleyanlısıulemaileİstan-bul’dakiulemaarasındakiçatışmanınbirtezahürüolarakdeğerlendirilebilir. Budönemde,BatıAnadolu’dakiişgaller,MustafaFehmi’ninduyguvedüşüncedünyasındayansımalarınıbulmuştur.HususiyleişgalaltındakimemleketiBursahepaklındadır.Şöyleyazar:“Bazı tahkikat için Trabzon’a gitmeğe hazırlanırken Bur-sa’yı düşünmemek elimden gelmiyordu. O günlerde bendeki hararet-i iştiyak yavaş yavaş bir dereceye yükselmişti ki her an Bursa’yı söylemek herkese de Bursa’yı söy-letmek istiyordum.”8Temmuz1922tarihli“Ahdim”başlıklışiiri37“Âlâmımıbiran

35 Aynıyer.36 “…Bütün Anadolu halkı çoluğuyla çocuğuyla, kadınıyla erkeğiyle, malıyla canıyla, dişiyle tırna-

ğıyla düşmanlara karşı mücahede ediyorken İstanbul’daki halkın hiç olmazsa bu mukaddes cihada hiç olmazsa kalben iştirak etmesi icap etmez mi? Milletimizin istikbali olan gençler ve istikbali kur-tarmak için hayırlı evlat yetiştirecek kızlar ve kadınlar düşünmelidir ki bugün kendilerinin Anado-lu’daki dindaşları onların hayatını, namusunu, şerefini, istiklalini kurtarmak azmiyle ………………; karların altında, çamurların üstünde, sarp dağların tepesinde, engin ovaların ta içerisinde mübarek kanlarını döküyorlar, bu mukaddes gaye uğrunda canlarını feda ediyorlar.

Namusunu, şerefini her şeyden üstün tutan, salabet-i imanına, azamet-i vicdanına dünyaları hayran eden milletimiz arasında bu fazahatler ve bu fazahatleri irtikap edecek sefil fıtratlar acaba nasıl oluyor da yer buluyor. Hiç şüphe yoktur ki bu şenaatler bizim ruh-ı milliyemizden, bizim ter-biye-i milliyemizden doğmamış; bunlarda yabancı bir ruh, zehir-nak bir terbiye-i amal olmuştur. Bu yabancı ruhu, bu zehir-nak terbiyeyi öldürmek; büsbütün vücudunu kaldırmak için bütün millet rehberlerinin, bütün millet matbuatının elbirliğiyle çalışmaları en mütehattim vazifeleridir. Zira ahlaksız bir millet için imkan-ı hayat tasavvur olunamaz. Ahlakın sükûtu ………….. milliyenin in-hidamıdır. Milletler, şahıslar gibi, türlü türlü ızdıraplar geçirir; türlü türlü akabelere uğrar. Lakin bütün bu ızdırapları, bütün bu akabeleri muvaffakiyetle anlatanlar ancak ahlakını sükûttan muha-faza edenlerdir.

Binaenaleyh mekârim-i ahlakı itmam için gönderilmiş bir dinin muhafaza-i esâsatı kendine umde ittihaz eden ve bu haysiyetle İstanbul’daki sükût-ı ahlakiyeden son derece müteessir bulunan Büyük Millet Meclisi bütün ruhuyla temin eder ki:

İnayet-iHaklaİstanbul’utahlisettiğizamanorada,velevpekküçükbirekalliyettarafındanirtikapedilmişolsun,bütünbirekseriyetinnamusunulekeleyebilecekbukabilfazahatlerigörmesin;bilakis necabet-i milliye ve İslamiyemizin, her türlü ilcaat ve muhacemata rağmen, safvet-iezeliyesiylepayidarolduğunumüşahadeetsin.BununlaberaberBüyükMilletMeclisiİstanbul’unnamuslu,hamiyetli,faziletlievladınahürmetlerini,iştiyaklarınıiblağederkenşunudailaveederki:Kadınolsun,erkekolsun,milletinmukaddesatınıhiçesayan,namusunulekeleyen,nefisvehevasınaesirbirtakımerazil,eminolsunlar,yakındahareketlerininhesabınıvermektenkurtulamayacaklardır.Veylokimselerekimevcudiyet-imilliyedeelimrehneleraçarakceza-yısezalarınıdünyadahizlan,ukbadaisesermedibirhüsransuretindegörürler.(Fe-beşşiribadi[ye]llezineyestemi’ûne’lkavleveyettebi’ûneahseneh.)BüyükMilletMeclisiNamınaUmur-ı Şeriye Vekili Mustafa Fehmi”

37 MustafaFehmiGerçeker,Karacabey’den Ankara’ya,s.99-101.MustafaFehmi’nin1921’de,BursaYunanişgalialtındaiken,memleketiBursa’yaduyduğusevgiyianlatanbirbaşkaşiirideİstanbul’dayayınlanmıştır.Bkz.MustafaFehmi,“Bursa’dakiUlucami”,Sebilürreşad,c.XIX,Sayı477,23Nisan1337.

185

olamamsetremuvaffak/Durdukçabenimsevgiliyurdumdaoalçak”ifadesiişgalgüçlerinihedefalmaktadır.Yeisedüşmediğinivedüşmeyeceğinibildirdiktensonrasöylenen“Bekletmeyecek bâb-ı atasın açacak hak”mısraındagöndermeBursa’nınişgalininsembolikhadiselerindenbiriolanOsmanGaziveOrhanGazitürbelerininkapatılmasınayapılmışolmalıdır,38aynızamandadahagenişbirokumaylaBursa’nınOsmanlıtarihinegirişdemekolduğunaişaretediliyorolabilir.Nitekimşiirinbaşla-rındaOsmanlıtarihininbaşarılarıvebilhassaİslam’ayaşattığıiftiharlarhatırlatılarakdüşmanınonuesaretemahkûmetmesiyasetininahmakçaolduğubelirtilir.Bursa’nıntarihiylebirlikteMollaHüsrev,Üftade,İsmailHakkıBursevi,Hayali,MollaFenari,EmirSultangibibağrındayatanmaneviöncülerdezikredilir.Şiirduamısralarıilesonaerer.Bumanzume9Eylül’deHâkimiyet-i Milliye’deyayınlandıktanikigüngibikısabirsüresonradualargerçekolurve11Eylül1922’deBursa’daişgalsonaerer. MustafaFehmi26Ağustos’tabaşlayanBüyükTaarruzsırasındaTrabzon’dadır.30AğustosBaşkomutanlıkMeydanMuharebesi’ninkazanıldığıhaberiniburadaalır.2Eylül tarihindedefterine“Trabzon’daŞenlikler”başlıklışiiriniyazar.“Doğuyor mu şem-i ümîdimiz / Çıkıyor mu burc-i saadete” mısralarıylabaşlayanşiirdeTürkor-dusununharekâtabaşlamasıylaYunanhezimetiningeldiği,bugidişledüşmanıntardedileceğivemezelletedüşeceğiifadeedilir.ZaferinAnadoluşehirlerineyansımasıMüslümanlarınyaşadığıbüyüksevinçtir,heryerdezafertaklarıkurulmuştur.39

MustafaFehmi’ninnot,mektupvemanzumeleriyalnızcaaskeri,politikveideolojikgelişmelereilişkindeğildir,döneminsosyalveekonomiktarihineiliş-kindezenginbilgileriçermektedir.Mesela1920’lerdeAnkara’dayaşananikamet/konutproblemineilişkinayrıntılarsatıraralarındangörülebilmektedir.MustafaFehmiAnkara’daErcişkaymakamıEsadBey’eaitbirevdekiracıolarakikametetmiştir.EsadBey’e26Nisan1926tarihlisitemkârmektubundabeşsenedironunevindekiradaoturduğunu,geldiğindeevinbinkuruşkiragetirdiğini,şimdiyseburakamındörtbinbeşyüzeçıktığınıyazmaktadır.Ayrıcabirçokkiralıkevlerinaltıayboşkaldığınıdahatırlatmaktadır.Evsahibininogünkükiragelirininikimis-linibaşkacihettenteminininmümkünolduğuancakonasaygıvehürmetindenbunutercihetmediğiiddiasınaiseMustafaFehmimezkûrbedelinyedi-sekizayevvelkarşılıklırızailebelirlenmişolduğunusöyleyerekböyleminnetduyurula-

38 OsmanGaziTürbesisembolikanlamıdolayısıylaBursa’nınişgalikonusundayazılıpçizilen-lerintamortasındadır.Birörnekiçinbkz.ManavoğluNevresBey,Merkad-i Osman’da Yunan Süngüsü(Yay.Haz.O.Hülagü–A.R.Özalp),İstanbul,2001.Bursa’nınişgalgünleriüzerinekurtuluştankısabirsüresonrayayınlananşuyazıdakullanılanilkresimde“Venizelos’unoğluSofoklisOsmanGazi’ninTürbesiÖnünde”açıklamasıylaverilmiştir.Bkz.“İşgalAltındaBur-sa”,Yeni Mecmua,c.IV,Sayı75,1Mayıs1923.

39 “Yüzü güldü ağlayan ümmetin / Geçiverdi askeri savlete / Taşıyor süruru Trabzon’un / Doku-nunca mevce-i nusrete / Bakınız şu tâk-ı zaferlere / Ki nümunedir yüce himmete / Gecesinde gündüzü parlayor / Doyulur mu böyle meserrete…”MustafaFehmiGerçeker,Karacabey’den Ankara’ya,s.99-102.

186

rakgösterilensaygıvehürmetinneileölçüleceğinisorar.40

4. Cumhuriyet Dönemi CumhuriyetdönemindeMustafaFehmimebusolarakölümünedekhizmetedevametmiştirancakdahageriplandakalmıştır.BudönemdemeclistekietkinliğibirkaçkezseçildiğiArzuhalEncümeniazalığıgibigöreceönemsizvazifelerdenibarettir.41Yazdıkları iseönemlidir;yeniTürkiye’nindönüşümüne,dönüşümünmerkezindenşahitolanbiradamınyazdıklarıdır. Mesela kılık-kıyafet devrimi bu eski ilmiyemensubunu nasıl etkilemiştir?MustafaFehmiEfendi14Nisan1926 tarihlibirmektubundaoyılınRamazanBayramıileilgiliAnkara’dayapılancumhurbaşkanınınresmiprogramınailişkinilginçbilgilervermektedir.MebusMustafaFehmi12Nisan’dagazetedeRiya-set-iCumhurBaşkitabeti’ninkonuileilgilitebliğiniokumuştur: “Reis-i Cumhur hazretleri, ıyd-i said-i fıtır münasebetiyle hususi ziyaret ve tebri-katı bayramın birinci günü saat on beşle on altı arasında Türkiye Büyük Millet Mec-lisi’ndeki makamlarında kabul buyuracaklardır. (Elbise: redingot veya jaketatay)”42

TebliğinsonundayeralanparanteziçindekiifadeMustafaFehmiaçısındanbüyükbirproblemteşkilediyordu.Ulemadanbirisinin,eskibirmüftüveŞer’iyeVekili’ninbukıyafetlerigiymesidüşünülemezdi.NitekimMustafaFehmiEfendide tebliği okuyunca önünde iki yol olduğunu gördü.Ya resmi tebrikte bulun-mayacaktı,yadabutebliğdenhabersizmişgibihergünkükıyafetleriyleiştirakedecekti.SonraüçüncübiryoldahaolabileceğinidüşündüvemeseleyionaarzetmeküzereMustafaKemal’ehitabenbirmanzumekalemealdı: “Büyük Gazi! / Kaldım iki yıl hem gece gündüz mütevali / Gölgen gibi bir he-yet-i icrada mübahi / Efkâr-ı siyasiyede üstadım iken sen / Elbette benim fahrim olur namütenahi / Hail mi telakki edeyim kisvemi şimdi / Görmek dilerim Hazret-i Cumhur-i penahi. Bursa Mebusu Mustafa Fehmi”43

MustafaFehmi,manzumeyiRiyaset-icumhurmakamınagötürürvebaşkâtipHayatiBey’eMustafaKemal’e iletmeküzerebırakır.HayatiBeyMustafaKe-mal’inodasınagirerveçıkıpkendisininbeklendiğinisöyler.MustafaKemalgüleryüzleMustafaFehmi’yeteveccühederveehemmiyetiyokcümlesinitekrareder. MustafaFehmiEfendieskibirilmiyemensubu,müftüveşer’iyevekiliola-rakmebuslukhayatındadakendisinibirtakımteolojik-politikmeseleleriniçinde

40 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.106-107.41 Bkz.“MeclisEncümenleri”,Hâkimiyet-i Milliye,8İkinciTeşrin1941,s.5veya“BüyükMillet

Meclisindedünencümenseçimleriyapıldı”,Ulus,9Kasım1944.42 “Reis-iCumhurHazretlerininIyd-iFıtırMünasebetiyleHususîZiyaretveTebrikâtıKabulSa-

atleri”,Hakimiyet-i Milliye,12Nisan1926,s.1.43 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.104-105.

187

bulmuştur.Esasenbilhassakamusal alandakidini uygulamalarüzerinde siyasitasarruflarınarttığıbirdönemdeböyleolmasıtabiidir.ButasarruflardanbirisidecamilerdeTürkçehutbeiradedilmesimeselesidir.44II.Meşrutiyet’tekamuoyudabir ihtilafnedeniolanbumesele,451920’lerin ikinciyarısındadaözellikledin

44 Türkçe hutbe meselesi büyük ölçüde fıkhî nitelikte bir tartışma olması (tartışmanın ağırlıkla ulemaarasındacereyanetmesibileonunbuniteliğiningöstergesidir)dolayısıylaTürkçeibadetproblemindenayrıolarakdüşünülmelidir.Nitekimilgililiteratürde1931ve1932senelerindekiTürkçeKur’anveTürkçeezanteşebbüsleri ibadetdilininTürkçeleştirilmesisürecininbaşlangıcıolarakdeğerlendirilir.Birörnekiçinbkz.BaşakOcakGez,“İbadetDilininTürkçeleştirilmesiAşamalarındanBiri:TürkçeEzanveUygu-lamaları”,ÇağdaşTürkiyeTarihiAraştırmalarıDergisi,c.II,Sayı6-7,İzmir,1997,s.158.

45 TürkçehutbemeselesininII.MeşrutiyetdönemindeönemlibirsavunucusuİslamMecmuası’dır.Yetkilimakamlardan gelen farklı yorumlara karşımecmua açık bir tepki ortaya koymuştur. Bunun bir örneğiderginin23Nisan1914tarihlisayısında“Darü’l-HilafetBab-ıFetvası”nınCumavebayramnamazlarındahutbelerinTürkçeokunmalarınıncaizolupolmadığısorusundakarşılıkverilenfetvadaTürkçehutbenintahrimenmekruholduğunailişkinhaberdegörülmektedir.Dergifetvayıverenlerekarşıaçıkçaeleştireldir:“Biz hala bu türlü fetvalarda devam edilmesinin manasını anlayamıyoruz. Acaba, bu fetva hangi esasa müstenittir, Türkçe hutbe niçin mekruh oluyor, bunun keraheti nereden anlaşılıyor? Biz işte bu cihetleri anlayamadık. Onun için mütehayyiriz. Biliriz ki bir şeyin, bilhassa ibadatta tahrimen kerahetine kail olmak hürmet ile hüküm etmek gibi bir şeydir. Şer’an emr-i azimdir. Acaba, bu adamlar nasıl oluyor da vebalden korkmuyorlar…”Bkz.“Darü’l-HilafetBab-ıFetvasınınBirİftası”,İslamMecmuası,c.I,Sayı6,27Ce-maziyülevvel1332,s.190-191.Derginin4Haziran1914tarihlisayısındadabumeseleyioldukçaayrıntılıirdeleyenMehmedBahaeddinimzalıbiryazıyayerverilmiştir.YazarbukonudaHanefiveŞafifıkıhlarınıngörüşleriniortayakoymuştur.Namazın rükünlerindenolanKur’anayetlerininokunmasınınArapça’danbaşkabirdildeyapılmasınınHanefifakihlercecaizgörüldüğü,Şafiifakihlerininisebunamuarızolduğubildirilmişvebufarklınokta-inazarlarındelilleriserdedilmiştir.Nihayetbütünbutartışmalarınnamazdafarzolanokuyuşileilgiliolduğu,hutbeninisebeşrükündenibaretbulunduğu(hamd,tasliyeale’r-resul,vasiyebi’t-takva,birayet-imüfaheme-iKur’aniyevedua),bunlardanüçüncüvedördüncürükünlerinhut-beninmuhataplarınınanladığındanbaşkabirdildeolmasınınkabuledilemeyeceğiifadeedilmiştir.Mezhepimamlarınınhutbehakkındalafzınherkestarafındananlaşılabilmesiveböylecekalplerintelifedilebilmesişartına işaret ettikleri; anlaşılmayanbir lisanla bununmümkünolamayacağı beyan edilmiştir.MehmedBahaeddin,“Makam-ıİftanınBirFetvasıMünasebetiyle”,İslamMecmuası,c.I,Sayı9,10Receb1332,s.261-266.BumeseleyedairyoğunyayınlarınyapıldığıdöneminbirdiğersüreliyayınıİslamDünyası’dır.HutbelerinogünküşekliyleTürkleriçinfaydasızlığınıvurgulayandergideçoksayıdaTürkçe(leştirilmiş)hutbeörnekleriyayınlanmıştır.Bazıörnekleriçinbkz.“YineAnadiliileHutbeMeselesi”,İslamDünyası,c.I,Sayı20,23Kânunuevvel1329,s.310-313;ÜryanizadeVahid,“TürkçeHutbeÖrneklerinden”,İslamMecmuası,c.IV,Sayı53,23Recep1335,s.1047-1048.Buyayınlararasındaenilginçolanıise1911gibierkenbirtarihte“Darülfünun-ıOsmaniEdebiyatsonseneşakirdanındanKırımi-zadeİsmailSıdkıEfenditarafındanRamazanBayramı’ndaSilistre’deBayraklıCami-iŞerifi’ndeokunanTürkçehutbedir.”Bkz.Kı-rımîzadeİsmailSıdkı,“TürkçeHutbe”,Sırat-ı Müstakim,c.VII,Sayı163,26Şevval1329,s.107-108.19Ocak1914tarihlişuyazıdadayazartesadüfengittiğibirmahallecamiindeCumahutbesininönceArapçasonraTürkçeolarakokunduğunuanlatır.YazarhutbeArapçaokunurkencemaatinönemlibirkısmınınha-linişöyletasvireder:“…o biçare babasından görüp öğrendiği sanat ve lisanından başka bir şeyi bilmeyen masum halk, ancak safiyane bir teslimiyet ile düşünüyor ve mağmum nazarlarıyla anlamadığına teessüfler yağdırmak istiyordu!...”ArapçaokunanhutbedensonrahatibinTürkçeokumayabaşlamasıüzerineaynıcemaatiyazarşöyletasvireder:“Sonra; ya ibadeh hitabıyla başlayan cümlede bilaistisna bütün cemaat tebdil-i tavr etmişti; yani: Hutbeye yeni başlanıyormuş gibi herkes dinlemek için bir hazırlık gösteriyordu. Çünkü; yeni başlayan cümle öyle bir cümle idi ki: Güya hatip efendi hazretlerinin nurlu ağzından çıkan sözler caminin saf ve mennur havasını dalgalandırarak cemaatin kalbine çarpıyor, cemaat de bu çarpın-tıdan hasıl olan haşyet-aver tesir ile gözlerini minbere dikiyordu. Çünkü; bu hutbe herkesin bilip anladığı bir lisanla söyleniyordu…”YazarTürkçehutbeniniçeriğiniayrıntılıolaraknaklettiktensonrayazısınışucümleilebitirir:“Gönül isterdi ki bu beliğ sözler Ayasofya’nın yüksek kubbesinde çınlasın.”Bkz.Canpolat,“TürkçeHutbe”,İslamDünyası,c.I,Sayı21,6Kânunusani1329,s.332-334.

188

adamlarıarasındatartışmakonusuhalinegelmiş,destekçileribulunduğugibiaçıkyadagizlikarşıçıkanlardaolmuştur.AslındatartışmahutbeninbütünününmüyoksabirkısmınınmıTürkçeokunacağınailişkindi.1924’teDiyanet’inkamu-oyunaaçıkladığıresmigörüşühutbenintamamenTürkçeleştirilmesininmahzur-larınaişaretediyor46vebusorununnamazdakikıraatindeTürkçeokunupoku-namayacağısorununadönüşebileceğineişaretediyordu.Buaçıklamadadönemmatbuatındatartışmakonusuolmuştu.47Aralık1927’deDiyanetİşleriBaşkanlığıtarafındanbirtalimatnameyayınlandıveKur’anveHadismetinlerininArapçaveTürkçe,öğütmahiyetindeolanlarınsasadeceTürkçesöylenmesibildirildi. ÖngörülebileceğiüzereMustafaFehmibu tartışmada açıkçaTürkçehutbetaraftarıdır. “Tevfik Fadılım” diye başladığı 17Mart 1928 tarihli mektubundaTürkçehutbeninşer’îmahzurlarınakânibirhocaefendininkendisininbuuygu-lamadanistisnatutulmasıiçinricacıolmasınaşuşekildecevapvermiştir:

“Azizim bu işi ne için bu kadar büyütüyorsunuz. Hutbenize mutad veçhile başlayacak, yalnız mev’iza kısmına gelince bir âyet-i kerime veya bir hadis-i şerif okuyarak bunları saf ve açık bir Türkçe ile tekrar edeceksiniz ki lügat-i arabî bilmeyenler, ‘cemaatinizin ekseriyet-i azîmesini teşkil edenler’ de bunların ihtiva ettiği ahkâm-ı celileye muttali olsunlar. İşte böyle bir niyetle yapacağınız tercüme inşallah u tealâ innemealamal binniyat hadis-i şerifi hükmünce musab olacaksınız.”48

BubasitaçıklamaMustafaFehmi’ninkonuyasiyasalbakışınıvermektedir.Ona göremesele cemaatin ekseriyetine anlayacağı dilde hitap edebilmektedir.Yinedefıkhibirtartışmayagirmektendegeridurmaz:

“Davanızı ispat sadedinde bir çok nusus-i fukahaya muttali olduğunuzu be-yan ederek şöyle ‘ve küllü ma hurime fissalat hurime fiha eyfil hutbe. Dürr-i Muh-tar’49 bir ibare de naklediyorsunuz. Bu menkulü ilm-i mizanın kazıyye-i külliyesi

46 Mart1926’daİstanbulGöztepe’deCemalettinisimlibirimamhutbenintamamınıTürkçeoku-yuncabirsüregörevindenalındı.GotthardJaschke,Yeni Türkiye’de İslamlık,İstanbul,1972,s.44.

47 “Diyanet Reisi Rıfat Efendi Hazretleri’nin riyasetin mesai ve faaliyeti hakkında ahiren bazı beyanatta bulunduğu gazetelerde görülmüştür. Müşarünileyh Türkçe hutbelerden bahsederken “hutbelerin tamamen Türkçeleştirilmesi yarın namazdaki kıraatin de Türkçe olması meselesini ortaya çıkarabilir. Böyle bir tebdilin bazı hoşnutsuzluklar tevlid etmesi ihtimalden uzak değil-dir.” Demiş olduğu nakil edilmektedir. Bizce bu hususta bir yanlışlık olsa gerek. Acaba hoş-nutsuzluklar tevlidi ciheti bertaraf edilse namazdaki kıraatler Türkçe olabilecek mi? Biz Rıfat Efendi Hazretleri’nin böyle düşüneceklerine hiç de inanamıyoruz. Yanlış bir telakkiye meydan vermemek üzere Diyanet Reisi bu husustaki maksad-ı alilerini izah buyururlarsa uhdelerine müterettib bir vazife-i diniyeyi ifa etmiş olurlar.”Bkz.“İzahaMuhtaçBirNokta”,Sebilürreşad, c.XXIV,Sayı600,15Mayıs1340,s.30

48 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.112.49 “Namazdaharamolanherşeyhutbededeharamdır.”

189

mahiyetinde telakki ve kabul edebilir miyiz?”

MustafaFehmibusoruyuhatiplerinhutbedekıbleyearkalarınıdönerekce-maatehitapettiklerini;emirler,nehiyler,korkutmaveteşviklerdebulundukları-nıhatırlatarakcevaplar.Namazdabunlarınhiçbiricaizdeğildir.Oysanamazdaharamolanınhutbededeharamolmasındanmuratherşeydeğil,bellişeylerdir.Meselayemek,içmek,alış-verişgibifiillerdir. Bu fıkhî yorumdan sonraMustafa Fehmi tekrar siyasal pozisyonuna geridönervemuhatabınınTürkçehutbeiradımeselesindeistisnatutulmasıiçinreisefendiyemüracaat talebine karşılık vermeyeceğinin anlaşıldığını söyler. Hattareis kendiliğinden muhatabını istisna etmiş olsaydı, muhatabının derhal şikâ-yettebulunmasını ihtaredeceğinibildirir:“Çünkücumhurdanayrılmanızarızagöstermezdim.”50

Türkçehutbemeselesindeki tutumsadecedahagenişkitlelerediniahkâmıanlatabilmektenkaynaklanmamaktadır.Türkçeyegereksiniminböylebirrasyo-neliolduğugibi,ideolojikbirmotivasyondasözkonusudur.Şucümlelerbunueleverir:

“Türkçe karagözlüm, Türkçe, Türkçe hele bir başla. Bir müddet sonra bundan pek çok zevk duyacaksın. Ben de yakın vakitte bi tevfikıhi tealâ oraya geldiğimde seni bu hususta ilerlemiş daire-i fikr-ü nazarını lâzım olduğu kadar genişlemiş göreceğim.”51

Görüldüğügibi,MustafaFehmiiçinTürkçehutbeyalnızbir teolojikprob-lemdeğil,birilerlememeselesidir.ÖteyandanmeselesalthutbeninTürkçeiradedilmesimeselesideğildi.Genelolarakdinin“Türkçeleşmesi”yönündegüçlübiriradedesözkonusuydu.Mesela,ZiyaGökalp,1918gibierkenbirtarihte,“Va-tan”adlışiirindeTürkçeezan,TürkçenamazveTürkçeKur’an’ısavunmuştu.52 İstanbulÜniversitesi İlahiyatFakültesi’ncehazırlatılanve20Haziran1928’debasınayansıyandindereformprogramıibadetinşekli,dili,sıfatıvefikriyatındaradikaldeğişiklikleröngörüyordu.53

MustafaFehmiEfendi’ninTürkçeKur’anveTürkçenamaztartışmasındakisafıisediğertaraftır.17Mart1930tarihli“BirİmamveMühimBirEser”başlıklıbirmanzumesindebutartışmayagirer.OnuyazmayasevkedenTürkçenamazkıldıranbir imamilebu tartışmalara ilmimahiyettebir“sonnokta”koyanbir

50 MustafaFehmiGerçeker,aynıyer.51 Aynıyer.52 “Bir ülke ki camiinde Türkçe ezan okunur, / Köylü anlar mânasını namazdaki duanın… / Bir

ülke ki mektebinde Türkçe Kur’an okunur, / Küçük büyük herkes bilir buyruğunu Hudanın… / Ey Türk oğlu, işte senin orasıdır vatanın!”

53 Vakitgazetesindennakleden:GotthardJaschke,a.g.e.,s.40-42.

190

kitaptır.Manzumehadiseyebirtepkiolmaktançok,konuileilgiliolarakAhmetHamdiAkseki’nintelifedipDiyanet’inyayınladığıkitabıtebcilmahiyetindedir.Çünkümanzumeyekonuhadiseaslındabutarihtenepeyceevvelgerçekleşmiştir.19Mart1926tarihindeGöztepeTütüncüMehmetEfendiCamiiimamıCemalet-tin(Seven)CumahutbesiniTürkçeiradetmiş,namazıTürkçeolarakkıldırmışvebuyüzdencemaatintepkisiilekarşılaşmıştır.54 Gerçeker’in manzumesi mezkûr imama öfkeyi açıkça gösterir. Ona göre“TürkçeKur’an”yoktur:

“Bir imam eylemiş namaza kıyam / Kendi zu’münce Türkçe Kur’anla / Türk-çe Kur’an mı var behey şaşkın / Oynamaktır bu dini imanla.”MustafaFehmiimamınyeterliliklerinisorgular:“Sen kim oldun ki cüret ettin de / Hangi ilminle kudretinle bugün / Zirve-i ictihada tırmandın / Seni çokdur bilenler ki neydin dün.”

Tartışmasaltdini/teolojikbirtartışmadeğil,büyükölçüdeideolojikbirtar-tışmadır.TartışmanıntaraflarıTürkveTürkçesevgilerinidillendirirler.MustafaFehmidemezkûrimamınTürk’üveTürkçeyisevmeiddiasınıdasorgular: “Seviyormuş da Türkü Türkçeyi o / Türk cidalinde nerde kalmıştır /Boğulurkenvatandamilliyet/Nazeninimhavayadalmıştır.” MustafaFehmimanzumesindemeseleninDiyanetİşleri’nevasılolduğunu,orada birmüşavere heyetinin konuyu karara bağladığını, bu karardan evvelcebîhaberolduğunu,yakındayayınlanmışbir eservesilesiylehaberdarolduğunuanlatır.EserinmüellifiveaynızamandamezkûrmüşavereheyetininüyesiAkse-kiliHamdi’ninilmivukufiyetinivetitizliğiniöver.Eserdemüçtehitlerinkonuileilgilisöyledikleriizahedilmiş,eskiveyenibukonudaserdedilenfikirlerbirlikteverilmişvesarihbirneticeyevarılmıştır:

“Böyle bir hükmü kim kabul etmez / Aklı teyit edince nakl-i sahih.”55

1932’deTürkçeezanveTürkçeKur’anaçıkçadevletpolitikasıolarakortayaçıktığındaMustafaFehmiEfendibuhükmüaçıkçasavunmayadevametmemişancaktahkimetmesedetezyifetmeyolunadagitmemiş,sessizkalmayıtercihetmiştir.Akseki’nin Türkçe ezan ve Türkçe Kur’an olamayacağı iddiasındakiGerçeker’indeselamladığınıyukarıdagördüğümüzeserininDiyanettarafındanneşrinerağmen,TürkçeezanvekametinEkim-Kasım1932’desekizyüznüsha

54 İsmailKara,Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam,İstanbul,2010,s.87.İmamdahasonragörevindenalınmıştır.İlgililiteratürdebuzatınkimliğiileilgiliçelişkilibilgilereyerverilmektedir.ÖrneğinSeçilAkgünErenköyCamiimüezziniolduğunuyazmaktadır.Bkz.SeçilAkgün,“TürkçeEzan”,DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi,c.XIII,Sayı24,1979-1980,s.108.

55 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.117-119.

191

olarakEvkaf İdaresi tarafındanyayınlanmasıda56bubağlamdazikredeğerdir.NitekimDiyanetİşleriRiyaseti’nin6Mart1933tarihlitamimindedeminareler-deArapçasalâtveselamokunmamasıfıkhibiryorumladeğil,“hükümet-i celile-nin takip buyurduğu maksad-ı milliyeye uygun gelmediği”ibaresinde57ifadesinibulansiyasibiriradeyereferanslaveyaptırımgücüoldukçabelirsizbirdilleis-tenmiştir. MustafaFehmi’nindinmerkezlitartışmalarısaltteolojikveideolojikdeğildir.Kendisişiirlersöyleyen,manzumeleryazanbiriolarakedebibirkimliksahibidir.Günlüğündedinenproblemlibulduğubirtakımedebimetinlerledehesaplaşmak-tadır.HesaplaştığıisimlerdenbirisideFarukNafiz’dir.MithatCemal’inMehmet AkifisimlieserindeFarukNafiz’eizafeedilenşumısralarıokur:“Mahlûka inan olur mu Faruk / Hallâkına itimadımız yok”BubeyitekarşıMustafaFehmiEfendişukıtayıyazar:“Fikretlere kim inandı? Midhat! / Faruk’a da itimadımız yok / Hallâkı bilenle aşinayız / İmansıza itimadımız yok”58

1930’luyıllarboyuncaMustafaFehmiEfendi’ningünlüknot,şiirvemektup-larındasiyasetedeğinilmez.Bumetinlerzamanzamandini/felsefimusahabeler,zamanzamanedebidenemeler,zamanzamandageçmişe(apolitikbirgeçmişe,meselatalebelikyıllarınınsafiyetine)özlemdoluhatıralariçerir.1940’lardadini temahemenbütünüylehâkimdurumdadır.Yazdıkları arasındadinitasavvufişiirimiziniyibilinenörneklerinenazirelerdevardır.MeselaAzizMahmutHüdayi’nin“Gönüleğlenmezeğlenmez”rediflişiirinebirnazireyaz-mıştır.BuyıllarınbaşındaHilye-i Fahr-i Alem59kitabınıdayayınlamıştır.Şiir-lerindedini-tasavvufiderinlikartmıştır.60Hamasişiirlerartıkyokdenecekkadarazdır. BugenelgidişatıbozantekmanzumeiseTürkiye’deçokpartilihayatageçişsürecininkarmaşıkbirdönemindeyazılmışolup,9Eylül1948tarihlidir.Neüs-

56 BaşakOcakGez,a.g.m.,s.161.57 “Öz dilimizle her tarafta Türkçe ezan okunduğu bir zamandaminarelerde Arapça salat ve

selamokumakahenksizdüşeceğigibihükümeticelilenintakipbuyurduğumaksadımilliyeyedeuygungelmediğinebinaen, İstanbul’dakierbabı ihtisaslabilmuhabereyukarıdayazılan3suretileTürkçetekbirgönderilmiştir.Herhangisiarzuolunursaicabındaalakadarlarınondanokumalarıtamimenbeyanolunur.”,SeçilAkgün,a.g.m.,s.112.

58 MustafaFehmiGerçeker,a.g.e.,s.132.59 MustafaFehmiGerçeker,Hilye-i Fahri Âlem,İstanbul,1363-1944.Kitabınkapağındayazarın

ismialtında“BursaMeb’usu”ibaresiyeralmaktadır.60 DönembasınındaHilye-iFahriÂlem’intanıtıldığıyazılardaMustafaFehmi’ninpolitikkim-

liğininönünde“âlimveşair”kişiliğizikredilmektedir: “Değerli âlim ve şairlerimizden Bursa Mebusu ve mülga Şer’iyye Vekili fazılı muhterem Mustafa Fehmi efendi hazretleri tarafından manzum olarak yazılan ve asarı ilmiye kütüphanesi tarafından neşrolunan bu eser, Peygamber efendimizin yüksek evsaf ve şemail-i seniyyelerini fevkalade güzel bir surette tasvir etmektedir.”Bkz.“HilyeiFahriAlem”,Akşam,1Ocak1945,s.4.

192

lupneiçerikolarakMustafaFehmi’nindiğermanzumelerinehiçbenzemeyenbumetinbirsiyasimani–taşlamahavasındadır.“Felek dönekse bu yüzden olur mu zemmi helal / Dönekliğiyle övünmekte şimdi bizde rical…”diyebaşlayanşiirdeçokpartilihayatınilkmuhalifisimleri“döneklikle”suçlanmaktadırlar,çünkübuisimleraslındatekpartirejiminemuhalifolmaktançoktekpartininkendiiçindençıkardığı,hattayolverdiğimuhaliflerdir.Eskidentekpartideönemligörevlerüst-lenmişken,şimditekpartidönemieleştirmenliğinesoyunmuşlardır.Peki,kimdibuisimler?

“Zuhura başladı âyin-i pîr-i Mevlâna / Dönüp dolaşmada illerde, ilçelerde Celâl / Dönüp dönüp de havalandı Aldoğan dediler / Bayar’la Köprülü’nün baş-larında bir kartal / İkinci dönmede meydan daraldı Adnan’a / O Menderes de akıntıyla etti hayli cidal…”61

Burada kastedilenler DP’nin dört kurucu isminden üçü Celal Bayar, FuatKöprülüveAdnanMenderes’tir.DiğerisimiseotarihleritibariylebirDP’lide-ğildir.EmekliGeneralSadıkAldoğan1946’daDemokratParti’ndenAfyonMil-letvekili seçilerek parlamentoya girmiş ancak parti liderleriyle yaşadığı anlaş-mazlıklardanötürüMilletPartisikurucularındanbirisiolmuştur.Halk Hâkimiyeti ve Politika Hürriyeti isimli 1947 tarihli bir kitabı vardır.Gerçeker’in “Dönüp dönüp de havalandı Aldoğan”ifadesitekpartidönemiaskerielitindenbirisminönceDP’ye, sonraoradandaMP’yegeçmesinebir telmihtir.“İkincidönmedemeydan daraldıAdnan’a” ifadesiAdnanMenderes’in “birinci dönmesine” birgöndermeolmalıdır.ÇünküAdnanMenderessiyasikariyerineAydın’daSerbestCumhuriyetFırkası’nın il başkanlığı ilebaşlamış, partininkapatılmasıüzerinesiyasihayatınaCumhuriyetHalkFırkası’ndadevametmiştir.Menderes’in“akın-tıylacidaletmesi”,Aldoğan’ın“dönedönehavalanması”isebasitedebisözcükoyunlarıdır. MuhalefetinşöyleyadaböyleortayaçıkışıGerçekeriçinolumsuz/üzücübirdurumdur.AncakonuençoküzenDemokratPartimuhalefetideğildir:

“Cerihalar açıyor sözlerin gönüllerde / Ferah ümidini söndürme muhterem mareşal / Muhalefet sevilir, nur-i safvetiyle yaşar / Doğarsa kin ü garazdan olur karin-i zeval”62

MareşalFevziÇakmak,DemokratPartiilerigelenlerigibitekpartielitindenbiri-dirancakonuniçinbusıfathiçşüphesizyetersizkalır.Oaynızamandaçekirdekkadrodanbiridir.Millimücadeleninaskerisafhasınıenüstseviyedeyürütmüşbirkimsedir, tekpartilidönemboyuncagenelkurmaybaşkanıdır.Atatürkveİsmetİnönü ile birlikteTürkiyeCumhuriyeti’ni yöneten “triumvira”nın bir üyesidir.

61 MustafaFehmiGerçeker,Karacabey’den Ankara’ya,s.144.62 a.g.e., s.144.

193

OnunHalk Fırkası’na karşı muhalefet saflarına katılması Gerçeker gibi elitiniçindekalmayıtercihedenleriçintravmatikolmuştur.Belkidebutravmatikdu-rumyüzündenÇakmak’ınmuhalefetidiğerlerindenayrıgörülmüş,“kinügaraz-dan”doğduğuimaedilmiştir.ManzumenindevamıGerçeker’invemuhtemelentekpartielitininkorkuvetepkileriniyansıtırniteliktedir:

“Kıyam-ı fitneye başlangıç olmasın bu durum / Düşündürür bütün erbab-ı fik-ri işte bu hal / Vatanda sevgi, sükûn isteriz muhakkakdır / Hayatımızda temeldir devam-ı istiklâl / … / Sebep nedir kaçıyorlar bizimle ülfetten / Cevabı pek kolay olmaz yerindedir bu sual …”63

5. Sonuç MustafaFehmiGerçeker’inhayatıbirimparatorluğunsonunugetirenderinsarsıntılarlabirlikteyenibirdevletindoğuşunusağlayanhamleleredesahneol-muştur. Taşradabir ilmiyemensubuolarak çevresiylekurduğugüçlü ilişkiler kitlesiyasetinindoğduğuII.Meşrutiyetdönemindeonaogünedekbenzerlerininoy-nayamayacağısiyasalrollerüstlenmefırsatınıverdi.İttihatveTerakkimensububirmüftüolaraksavaşınsonununonunkariyeriiçindebirbitişolmasıbeklene-bilirdi,nitekimazledildide;ancakgerekİttihatveTerakkiCemiyetiileilişkilerigereksetaşradasözüdinlenirbirkimseolması,İttihatçılığınbaşıçektiğibirhare-ketolanMilliMücadele’deonadaönemligörevlerindüşmesisonucunugetirdi. Birdinadamıolarak,MilliMücadeleertesindede,ölümünedekmebusolarakgörevyaptı.Artıkimparatorluktaşrasındakidinadamlarısınıfınındeğil,yenidev-letinmerkezindekiyeni“dinbürokrasisinin”birparçasıydı.DinyahuttoplumdakidinalgısıyeniTürkiyeCumhuriyeti’ninkuruluşuertesindekiinkılâplarınbaşlıcanesnesiydivebuçerçevedecereyanedendin-merkezlitartışmalaraMustafaFeh-mi’niniktidarelitiiçindenbiriolarakbigânekalmasıdüşünülemezdi,nitekimbirkısımtartışmalarabigânekalmadıda.Amaaçıkçatarafaldığıanlaşılantartışma-larınsayısısınırlıydı.Siyasalelit içindekalmayadevametsede,giderekdinseltartışmalarındışınaçıktı,dinikamusalbirtartışmakonusugörmezoldu,birbaşkaifadeileözelalanakapandı,dahaçoktasavvufi-hikemişiirleryazmayıtercihetti.MustafaFehmiGerçeker’inhayatıvekariyeribubüyükgeçişdönemindedinvedevlet ilişkilerininkarmaşıkdoğasınadahayakındanbakmaimkânısunmakta-dır.Buöykü,imparatorlukmerkezindekiilmiyemensuplarıiletaşradakiilmiyemensuplarınındabirmücadelealanıhalinegelensözkonusudönüşümsürecindekazananaskeribürokrasiileittifakagidentaşraulemasıolsada,siyasaliktidarındinüzerindekibaşatgüçolmavasfınındeğişmediğinideaçıkçagöstermektedir.

63 a.g.e., s.144.

194

KaynakçaAhmetŞirani,“Ulema-iKiramveFırkalar”,Beyan-ül Hak,c.IV,Sayı147,

13Şubat1327.AhmetŞirani, “YineUlemanınBitaraflığıMeselesi”,Beyan-ül Hak, c. IV,

Sayı148,20Şubat1327.Akandere,Osman, “İdamaMahkûmEdilenBirHükümet:BirinciTürkiye

BüyükMilletMeclisi’ninİlkİcraVekilleriHeyetiHakkındaÇıkartılanİdamKa-rarları”,SAÜ Fen Edebiyat Dergisi,c.X,Sayı2,2008.

Akgün, Seçil, “TürkçeEzan”,DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c.XIII,Sayı24,1979-1980.

Canpolat,“TürkçeHutbe”,İslamDünyası,c.I,Sayı21,6Kânunusani1329.Çağlar, Günay, “Milli Mücadelede Fetvalar Olayına Değişik Bir Açıdan

Bakış”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,Sayı11,Şubat2010.

Ergün,Mustafa,“II.MeşrutiyetDönemindeMedreselerinDurumuveIslahÇalışmaları”,AÜ Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, c.XXX,Sayı 1-2,1982.

Ertan,Veli,“Gerçeker,MustafaFehmi”,DİA,c.XIV.Gez, Başak Ocak, “İbadet Dilinin TürkçeleştirilmesiAşamalarından Biri:

TürkçeEzanveUygulamaları”,Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi,c.II,Sayı6-7,İzmir,1997.

Jaschke,Gotthard,Yeni Türkiye’de İslamlık,İstanbul,1972.Kara,İsmail,Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam,İstanbul,

2010.Karpat,KemalH.,“İftaveKaza:Türkiye’deİlmiye,DevletveModernizm

(1820-1930)”,Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din,İstanbul,2010.KırımîzadeİsmailSıdkı,“TürkçeHutbe”,Sırat-ı Müstakim,c.VII,Sayı163,

26Şevval1329.Küpeli,Özer,“Gönen’deMilliMücadeleYıllarındakiFaaliyetler”,Toplum-

sal Tarih,Sayı61,Ocak1999.ManavoğluNevresBey,Merkad-i Osman’da Yunan Süngüsü(Yay.Haz.O.

Hülagü–A.R.Özalp),İstanbul,2001.MehmedBahaeddin, “Makam-ı İftanın Bir FetvasıMünasebetiyle”, İslam

Mecmuası,c.I,Sayı9,10Receb1332.Mısıroğlu,Kadir,Kurtuluş Savaşı’nda Sarıklı Mücâhidler,İstanbul,2007.

195

MustafaFehmi,“İstanbulAhalisineBeyanname”,Sebilürreşad,c.XIX,Sayı492,16Kânunusani1338.

MustafaFehmi,“Bursa’dakiUlucami”,Sebilürreşad,c.XIX,Sayı477,23Nisan1337.

Selçuk,İlhan,Yüzbaşı Selahattin’in Romanı,İstanbul,1987.Selvi,Haluk,“MütarekeDönemindeSiyasiMağdurlarveMağdurin-iSiyasi-

yeTeavünCemiyeti”,SAÜ Fen Edebiyat Dergisi,c.10/1,2008.Tepeyran, Ebubekir Hazım, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, İstanbul,

1982.Türkmen,İsmail,“I.TBMMHükümetiDönemindeİsmailFazılPaşa’nınNa-

fiaVekilliğiGörevi(1920-1921)”,Sosyal Bilimler Dergisi,c.X,Sayı3,2008.ÜryanizadeVahid,“TürkçeHutbeÖrneklerinden”, İslam Mecmuası, c. IV,

Sayı53,23Recep1335.Yakut, Esra, “II.MeşrutiyetDönemi’ndeMüftülerle İlgiliGerçekleştirilen

HukukîDüzenlemeler”,Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,c.III,No1,2003.

Zengin,ZekiSalih,“KurtuluşSavaşıDönemindeveCumhuriyet’inBaşla-rındaTürkiye’deMedreselerveDinEğitimi”,AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi,c.XLIII,Sayı2,2002.

Zürcher,ErikJan,Milli Mücadelede İttihatçılık,İstanbul,1995.“ÂliKarar–Üçrefkararı”,Hâkimiyet-i Milliye,10Mayıs1929.“BursaAhalisininTecavüzâtıRedveTakbihleri”,İ’tisam,8Şaban1337.“Bursa’daEşkıyaİstisali”,Polis Mecmuası,c.V,Sayı98,1Şubat1334.“BüyükMilletMeclisindedünencümenseçimleriyapıldı”,Ulus,9Kasım

1944.“Darü’l-HilafetBab-ıFetvasınınBirİftası”,İslam Mecmuası,c.I,Sayı6,27

Cemaziyülevvel1332.“Fetva-yıŞerifeSuretidir”,Takvim-i Vekayi,21Receb1338.“Fetava-yıŞerife”,Hâkimiyet-i Milliye,Sene1,Sayı27,5Mayıs1336.“HilyeiFahriAlem”,Akşam,1Ocak1945.“İşgalAltındaBursa”,Yeni Mecmua,c.IV,Sayı75,1Mayıs1923.“İzahaMuhtaçBirNokta”,Sebilürreşad,c.XXIV,Sayı600,15Mayıs1340.“MeclisEncümenleri”,Hâkimiyet-i Milliye,8İkinciTeşrin1941.“MillîMücadele’ninİlkKabinesi”,Tarih Konuşuyor,c.I,Sayı4,Mayıs1964.

196

“Reis-iCumhurHazretlerininIyd-iFıtırMünasebetiyleHususîZiyaretveTebrikâtıKabulSaatleri”,Hakimiyet-i Milliye,12Nisan1926.

“TürkiyeBüyükMilletMeclisiHükümetininKuruluşunaAitBazıVesika-lar”,Tarih Vesikaları,c.I,Sayı6,Nisan1942.

“YineAnadiliileHutbeMeselesi”,İslam Dünyası,c.I,Sayı20,23Kânunu-evvel1329.

197