Filozofski fakultet

Novi Sad

Vizantija i Hazari (seminarski rad iz Vizantije)

Predmet: Vizantija

Mentor: Student:

Boris Stojkovski, Uroš Bajić

Novi Sad

2012. godine1

Sadržaj:

1. Ukratko o Hazarima...............................................32. Opšti odnosi Vizantije i Hazara.............................53. Justinijan II Rinotmet............................................64. Lav IV Hazar.........................................................85. Prilog....................................................................106. Literatura..............................................................13

2

1.

Ukratko o Hazarima

Hazari su narod koji je naseljavao južne predele današnje Rusije i veliki deo centralne i južne Ukrajine. Carstvo se prostiralo od Krima do Kaspijskog Mora. Prve pomeni Hazara nalaze se u sirijskom letipisu Zaharija Retora. Ono što se iz ranih zapisa o Hazarima može saznati jeste da su dosta dugo bili pod vlašću Atile, vođe Huna, a Priskus ih pominje kao Akazire.Posle Atiline smrti 453. godine i propasti Hunskog carstva 454. godine svi porobljeni narodi zapadaju u stanje anarhije, a predvodnici pljački postaju Avari i Uiguri. Na sreću Hazara, Avari i Uiguri zadovoljstvo pronalaze u pljačkanju bogatih transkavkaskih oblasti Gruzije i Jermenije.

Drugom polovinom šestog veka Hazari dolaze u poziciju najdominantnijeg plema u svom okruženju. Potčinili su, ili asimilovali: Sabire, Sarugure, Samandare, Balancare i druge, dok su najvece probleme imali sa Bugarskim kanatom, koji su uspeli da slome tek negde oko 640. godine.

Pre nego što će konačno osnovati svoju državu Hazari su jedno vreme proveli pod robstvom zapadnog Turskog carstva, ili ti Turkutskog kraljevstva. Turkutsko kraljevstvo je predstavljalo savez plemena nad kojima je vladao Kagan, odakle proističe i činjenica da su Hazari svoje vladare nazivali Kaganima i svoju državu uredili Kaganskim sistemom.

Izvore o Hazarskom načinu života dobijamo prevashodno od Vizantijskih i Arapskih diplomata i putopisaca. Tako nam je od Ibn Fadlana ostalo svedočenje Hazarskog dvora kao i samom životu Kagana, načinu vladavine i njegovim svakodnevnim radnjama, ali moramo napomenuti da je Ibn Fadlan svoj prikaz dao u dosta negativnom kontekstu, što možemo protumačiti kao uticaj Bugara na čijem se dvoru i nalazio, dok je zapisivao tekstove o Hazarima.

Kultura Hazara se u najvećem delu oslanja na kulturu drugih naroda, prevashodno Vizantinaca i Persijanaca. Tako kod Hazara pronalazimo srebrne posude koje podsećaju, ili jesu, Persijskog porekla. Od nakita poznati su nam primerci iskopani kod tvrđave Sarkem. Što se tiče zanatstva ostalo je zabeleženo da je prilikom udaje druge Hazarske princeze za Muslimanskog guvernera Jermenija, pored sluga i robova, takodje su se u povorci nalazilo 10 kola sa šatorima načinjenim od najfinije svile, vratima optočenim najplemenitijim metalima i sa podovima prekrivenim samurovinom., a u povorci su se takođe nalazilo 20 drugih kola koja su nosila njen miraz, koji se sastojao od zlatnih i srebrnih posuda, ogrlica, prstenja, fibula, naušnica i drugih vrsta nakita.

Prestonica Hazara od samog početka i uspona Hazarskog carstva je bila Balandžar koja se nalazila na severnom pobrđu Kavkaza. Druga prestonica se nalazila u Samandru, a tamo je

3

premeštena zbog čestih Arapskih napada u osmom veku. Poslednja prestonica Hazara nalazila se u Itilu, koji se nalazi na ušću reke Volge.

Što se tiče religioznih običaja kod Hazara oni su u početku bili Paganski i imamo dosta izvora iz tog preioda*, ali su oni uglavnom religiozno-pristrasni zato što su bili pisani od strane država koje su ih okruživale, pre svega Vizantije i Arapa. Ostalo je zabeleženo da je Kagan posle predstavljanja Hrišćanstva od strane Vizantije, Islama od strane Arabljana i Judaizma izabrao Judaizam. Bitna odlika Hazarskog carstva je bila izuzetna tolerantnost prema svim religijama i kultovima, ostlao je zabeleženo da su i pre zvaničnog primanja Judaizma prihvatali Jevreje posle Vizantijskih i Arapskih progona.

Oslabljeno, unutrašnjim pobunama, pre svega Kabara i ostalih mađarskih plemena, Hazarsko carstvo je pred slomom. Ostalo je zabeleženo da su se sukobili sa Pečenjezima i da su ih pobedili ali su oni otišli zapadnije, gde su sa teritorije koju su na zapadu Hazarije naseljavali mađari, sukobljavali sa Mađarima i potpuno ih potčinili svom uticaju. U želji da sačuvaj svoj identitet Mađarska plemena potpuno napuštaju dotadašnja područja svog životnog prostora i odlaze na zapad, gde se naseljavaju u Panonsko-Karpatski basen, što je za posledicu imalo potpuno prazan prostor zapadnog dela Kaganata, a odatle je uvek pretila provala Slovena. Konačno, Svjetoslav kijevski vojvoda 965. Godine obara Hazarsk Kaganat. Sam Kaganat je nekako opstao i u nešto stešnjenijim okvirima uspeo da opstane sve do 13. veka i provale Mongola sa istoka pod vosđstvom Temudžina, poznatijeg kao Džingis Kan. Opirali su se do zadnjeg momenta, do trenutka kada su im pokorena sa susedna plemena. Ne postoje pouzdani podaci šta se sa njima dogodilo ali se veruje da se jedan deo stopio sa Zlatnom Hordom

*Drugi je putopis

Ibn Fadlana, pronicljivog arapskog putnika koji je, poput Priskusa, bio član diplomatske misije koja je sa

jednog civilizovanog dvora upućena varvarima sa severa Taj dvor bio je dvor kalifa al Muktadira, a diplomatska

je misija iz Bagdada, kroz Persiju i Buharu, putovala u Carstvo hazara

4

2.

Opšti odnosi Vizantije i Hazara

Odnosi u svim sverama između Vizantije i Hazarskog carstva su uglavnom bili saveznički. Vizantinci sa Hazarima ostvaruju prve kontake za vreme vladavine Justinijana I kada je usposavljen prvi severni trgovački put, koji je vizantiji bio od izuzetne važnosti zbog plasiranja svojih proizvoda, pre svega ulja, žita i grnčarije na teritorije naroda koji su zauzimali teritoriju na velikom prostranstvu današnje Ukrajine, Moldavije i Rusije. Hazari su kasnije pružali zaštitu Vizantiji od prodora varvarskih plemena na njenu teritoriju, ali i u savezima sa velikim silama, kao što je bio rat između cara Iraklija i Hozrojem II . Hazari su tada bili saveznici Vizantincima pre svega zbog straha da bi im Persijanci mogli nasilnim putem oduzeti teritorije Kavkazkog i Transkavkaske oblasti, iako se u samom toku borbe Kagan se sa svojom konjicom povukao, Vizantinci i Hazari su ostali saveznici.

Već u 8. veku i jednima i drugima preti nova opasnosti , i to opasnost od Arabljana. Hazari su isto kao i Vizantinci imali problema sa nasrtajima Arabljana na svoje teritorije severno od Kavkaza.

Savez sa Hazarskim Kaganom učvršćuje Lav III, tako što svog sina Konstantina V Kopronima, oženiti s Čiček, Kaganovom Ćerkom. Ali već sredinom 8. veka javlja se veliki problem kod Hazara, a to su Varjazi( Normani, Vikinzi ) koji nadiru sa severa u pokušaju da osvoje i osiguraju svoj put do Vizantije, a koji je razume se, išao kroz Hazarsku zemlju. Najezdom Varjaza, ugržene su ne samo Hazarske zemlje, nego i Vizantijski gradovi na Krimu. Ubrzo Hazari po ugledu na Vizantince grade odbrambeni sistem duž Volge i Dunava, a Grci šalju vojne snage na Krim. Hazarski Kagan šalje poziv Vizantijski graditeljima i inženjerima da dođu u Hazarski Kaganat i podignu tvrđavu. Tvrđava će kasnije dobiti naziv Sarkem* i nalazila se na ušću Dona u Crno More.

Najživlji diplomatski odnosi između Vizantinaca i hazara su svakako bili onda kada je prva pravoslavna misija odaslana među Hazare. Poslao ju je car Mihailo III (842-867),na čelu sa iskusnim diplomatom i bliskim prijateljem, monaha Kontantina , koji sa sobom vodi i svog brata Metodija, a pritom su obojica plemićkog porekla. Njih dvojica polaze iz Konstantinopolja brodom preko Crnog Mora i dolaze do Hersona, a odatle do Derbenta u kom se nalazila Kaganove letnja palata. U palati su imali živu raspravu sa Islamskim i Jevrejskim izaslanicima, ali Kagan se opredeljuje na stranu Judaizma, a Konstanin i Metodije uspevaju da od paganskih običaja i navika u hrišćanstvo prevedu tek nešto više od 200 ljudi. Misija među Hazarima je kratko trajala 860-861. godine iz dva razloga, zbog Kaganove već donešene odluke, i zbog novog pokrštavanja koe su trebali da izvrše među Slovenima u Velikoj

5

Moravskoj kneževini. Na polasku iz Hazarske zemlje osnovali su i utvrdili prvu hrišćansku zajednicu koja je bila pod upravom Krimske episkopije.

* Ostaci postoje i dan danas i predstavljaju izuzetan spomenik Vizantijske arhitekture i graditeljstva u udaljenim stepama.

6

3.

Justinijan II Rinotmet

Posle iznenadne smrti Vizantijskog cara Konstantina IV, 685. Godine, Justinijan II Rinotmet dolazi na presto Vizantijskog carstva. Posle deset godina autokratske vladavine, nepodnošljivog bezakonja i opšte anarhije dolazi do ustanka u Carigradu. Vodja te pobune, i kasnije car, Leontije, poreklom iz Isavrije u Maloj Aziji, koji je predhodno bio utamničen. Posle preuzimanja vlasti Leontije, koji je izabran za novog cara, naredjuje da se Justinijan osakati. Amputacija nosa, a možda i jezika, je izvedena ne stručno, i zbog toga dobija nadimak Rinotmet. Nakon toga, bivši car Justinijan biva prognan u Herson, koji se nalazi na Krimu, a koji je tada bio pod vlastima Tartar, a o siromaštvu mesta govori podatak da su se osnovne potrebštine: žito, vino i ulje, uvozile iz inostranstva kao luksuzna roba.

Za vreme svog izgnanstva Justinijan II je neprekidno radio na tome stvori uslove za povratak na prestol. Potom, tri godine kasnije, javlja se šansa i shvata da mu izgledi rastu jer je Leontije koji ga je zbacio doživeo njegovu sudbinu, čak i sakaćenje. Justinijan potom odlazi u Daros, takodje Krimski grad, koji je bio pod vlašću Hazara. U Darosu susreće Hazarskog kagana, Cara Bazira. Bazir je gajio nadu da će dobiti udela u kreiranju Vizantijske dinastičke politike, a sada mu se ta prilika i pružila. Ne čekajući, Bazir, Justinijanu daje svoju sestru za suprugu, i savladarku, i tim činom sklapa lični savez sa Justinijanom. Justinijanova supruga se tada pokrštava i dobija ime Teodora, a kasnije po propisu biva krunisana, i u tom splektaroškom nizu biva najpoštenija, što i dokazuje odanom ljubavlju svome suprugu.

Potom njih dvoje sa sledbenicima odlaze u Fanagoriju, takođe Hazarski grad na obali Kerčkog zaliva. U Fanagoriju započinju Justinijanove pripreme za ponovno osvajanje Vizantijskog prestola, uz pomoć Bazirove Hazarske vojske. I pored obećanja Cara Bazira da će vojno pomoći Justinijanu, izaslanici tadašnjeg Vizantijskog cara Tiberija III uspevaju da zlatom podkupe Bazira. Potom Bazir šalje dvoje odanih sluga Papaceusa i Bangitresu kojima naređuje da smaknu Justinijana. Justinijanova supruga Teodora saznaje za zaveru i o tome obaveštava Justinijana, koji ih dočekuje spreman na predstojeću opasnost i ubija obojicu. Brodom Justinijan sa suprugom beži Crnim Morem a potom prolazi kroz deltu Dunava i sklapa savez sa moćnim Bugarskim plemenom kralja Tarvela. Tarvel se pokazao kao bolji prijatelj od Kagana Bazira i 704. Godine snabdeva Justinijana sa 15 000 konjanika. Justinijan, vojno ojačan, napada Carigrad. Tadasnji Vizantijci zbacuju Tiberija III sa vlasti i na presto vraćaju Justinijana. Bugarski kralj Tarvel je za ovu sulugu bio nagradjen gomilom zlatnog novca koji je merio svojim skitskim bičem, te se vraćao natrag u Bugarsku, ali ne dugo potom ponovo napada Vizantiju.

Justinijanova druga vladavina (704. – 711.) je izgleda bila jos gora od predhodne. Mržnja prema stanovništvu Hersona, u kome je proveo najveći deo svog izgnanstva, je izašla na videlo. Na Herson šalje vojsku i osvaja ga. Vodeći građani Hersona su živi spaljeni ili zadavljeni, a većina stanovništva je oterana u robstvo. Potom šalje još jednu ekspediciju da do

7

temelja uništi grad, ali ga moćna Hazarska vojska zaustavlja. Tadašnji Justinijanov izaslanik na Krimu, Vardan, menja stranu i pridružuje se Hazarima. Demoralisane trupe cara Justinijana, gaze zakletvu, proglašavaju Vardana za novog Vizantijskog cara i preimenjuju ga u Filipik*. Po povratku u Carigrad vojska novog cara hvata Justinijana i njegovog sina i obojicu ih ubijaju. Novi car Filipik biva slavljen kao oslobodilac. Nedugo od sedanja na presto Filipik biva svrgnut i oslepljen.

Nepobitno je da su Hazari u ovom periodu imali i previše uticaja na Vizantijsku politiku, nezavisno od uloge koju su imali braneći sebe, a samim tim i Vizantiju od mogućnosti napada koji bi izvršili Arapi u slučaju upada na severni Kavkaz.

* Kako je Filipik bio praktično u Hazarskom zarobljenistvu, Kagan zahteva da mu se isplati velika otkupnina na novog cara

8

4.

Lav IV Hazar

Od 775. godine Vizantijom je vladao Lav IV, poznatiji kao Lav Hazar. Sin cara Konstantina, a Hazar je prozvan zbog svoje majke Hazarske princeze Čiček, koja je u Vizantiji pokrštena i dobila ime Irina. Irina se za Konstantina V udala odmah posle velike pobede hazara nad Muslimanskom vojskom u bitci kod Ardabila.

Car Konstantin V Kopronim poginuo je 775. godine u borbi sa Bugarima. 776. u Carigradu su se okupili brojni stratezi kako bi proslavili Uskrs, a tom prilikom je i car-naslednik izabran za cara a na isti dan ga je patrijarh je krunisao, a njegovg sina je proglasio za očevog savladara. Krunisanje Konstantina je završeno uskršnjom litijom koja je završena u crkvi Presvete Mudrosti.

Krunisanje malog Konstantina ipak nije izvedeno u potpunoj saglasnosti sa Evdokijinom sinovima. Pošto su pod pritiskom javnosti morali da polože zakletvu, petorica braće su u maju 776, svega četiri nedelje posle Uskrsa, počeli da pripremaju protivudar. Najstariji među Evdokijinim sinovima, cezar Nićifor, izveden je pred porotu velikodostojnika i optužen za učešće u zaveri. Lav IV je lišio svoju polubraću dotadašnjih titula i počasti, ali se pokazao milostivim pošto ih je kaznio samo progonstvom u Herson na Krimu koji je tada bio pod hazarskom upravom. Kako nisu bili kažnjeni oslepljivanjem ili sakaćenjem, kao što je bilo uobičajno, Nićifor i njegova braća su i nakon Lavove smrti imali centralnu ulogu u otporu njegovom sinu.

Kao i u većini slučajeva, Lav IV je nastavio da se bavi spoljnom politikom. Neprijatelj Konstantina V, bugarski kan Telerig koji je 777. godine zbačen sa prestola ,te je odlucio da pobegne u Carigrad gde ga je car Lav IV primio sa svim počastima i dobrodšlicama. Telerig se pokrstio uz carevo kumovanje odakle je dobio titulu Patrikija gde je kratko zatim oženjen Caricinom Irininom neimenovanom rođakom. Slična politika je sprovođena i prema predstavnicima langobardske kraljevske dinastije, koji su 774. godine ostali bez krune kada je Karlo Veliki osvoji Paviju. Sin poslednjeg langobardskog kralja Deziderija, Adalgiz je otišao u Konstantinov grad gde je dobio ime Teodot. Njegov sin Grimoald je poput bivšeg Bugarskog Kana takođe oženjen carskom rođakom. Ovakva vizantijska politika, koju je Lav IV samo nastavio, u ime svoga oca Konstantina V, trebala je da odgaji provizantijske pretendente koji bi jednog dana mogli da pomognu vizantijsku politiku u svojim dalekim zemljama.

Telegirov dolazak u Carigrad je značio kratkotrajno primirje, ali su sa istoka i dalje pretili Arapi. Sukob su činila naizmenična upadanja nekih od dve zaraćene sile na tuđu teritoriju i pljačkanje kao i masakriranje i odvođenje ljudi u ropstvo. Lav IV je tako 776. godine i 777. godine slao vojsku pod komandom slavnog vojskovođe, Mihaila Lahandrakona, koji je 777.

9

godine odneo vrednu pobedu u Severnoj Siriji, kod važnog uporišta Gernikeje. Lav IV je zatim proslavio trijumf u carskoj palati na azijskoj strani Bosfora, Sofijanaji, gde su car i njegov mladi sin, u skladu sa običajima, delili zadobijeni plen pobedonosnim vojnicima. Car je docnije proslavio i trijumf carigradskim ulicama, ali Vizantinci nisu mogli da odnesu ubedljivu pobedu, tako da su Abasidski odredi opljačkali Malu Aziju 779. godine i 780. godine.U toku priprema za novi rat protiv Bugara, Lav IV je iznenada umro 780. godine. Posle njegove smrti na presto dolazi njegov sin Konstantin, kome je svesrdnim zalaganjem i borbom majke Irine sačuvana kruna.

* na isti način kao i njegov otac Konstantin

10

5.

Prilog

Hazarska i susedne zemlje

11

Hazarska država kroz Istoriju

Vizantijska zlatnik sa likom Justinijana II Rinotmeta

12

Vizantijski zlatnik sa likovima Lava IV Hazara i njegovog sina Konstantina

13

Literatura

1. G.Ostrogorski, Istorija Vizantije, Narodna knjiga, 1997, Beograd2. K. Artur, Trinaesto Pleme: Hazarsko Carstvo i njegova ostavština, Prosveta, 1997,

Beograd3. P.A. Svetlana, Hazari, Pešić i Sinovi, 2004, Beograd4. U.A. Fjodor, Vizantija od 6. do 9. veka, Zepter Book, 1998, Beograd

14