Savo Lausheviq Vishnja I(osoviq

FILOZOFIATeksti mesimor per klasen e katert te gjimnazit

Enti i Teksteve dhe i Mjeteve MesimorePodgorice,2010

SUGJERIM PER FILOZOFINE 7

I. HYRJE NE FILOZOFI 9

1. PERCAKTIMI I FILOZOFISE 10

Psejilozojia e kerkon objektin e vet te njohjes? 10Specifika e metodave ne njohjen jilozojike 11Teperkujizohet apo te mos perkujizohet jilozojia? 12Me r'gjejillon dhe prej nga buron jilozojia? 13

2. TRAJTIMI HISTORIK DHE SISTEMATIK I FILOZOFISE 17

Pse historia ejilozojise eshte e rendesishme per jilozojine? 17Disiplinat kryesore te jilozojise 17

3· RAPORTET E FILOZOFISE 23V/are do te thote te jesh ne raport? 23Filozojia dhe miti 23Filozojia dhe arti 24Filozojia dhe /eja 25Filozojia dhe shkenca(t) pozitive 26Filozojia ne boten sotme 27

11.KERKIMI ONTOLOGJIK I TE QENET 31

1. PSE METAFIZIKA (ONTOLOGJIA) ESHTE FORMA BAZE E FILOZOFISE? 32

Hyrje ..'" '" '" 32Rruga ne reshtjet ontologjike 33Dallimet kategoriko-ontologjike 33Nga se dallohen teorite ontologjike? 34Paradigma klasike dhe moderne e ontologjise (metajizikes) 36

2. Ku QENDRON VE~ANTIA E ONTOLOGJISE ANTIKE 39Shkolla e Miletit 39Shkolla e Pitagores 39Shkolla e Biese: problemi i Njeshit 40Herakliti; problemi i logosit 41Bmpedokli dhe Anaksagora 41Atomistet " 42Teoria e ideve e Platonit 42Aristoteli; Sinteza e teorive metajizike 43Plotini: Bmanimi i botes nga Njeshi 45

3· METAFIZIKA E MESJETES 48Hyrje 48Si u takuan bota greko-helenistike dhe ajo judeo-kristiane? 49Shpjegimet patristike dhe mbrojtja e krishterimit... 50Nocioni i krijimit tek Shen Vasili i Madh 50Ontologjia e personalitetit: Trinia e Shenjte dhe personaliteti i njeriut 51Shen Augustini: Kupto qe te besosh, beso qe te kuptosh!... 52Koha eshte tek shpirt 52Besimi dhe arsyeja, karakteri komplementar ijilozojise dhe teologjise... 53Thoma Akuini: Zoti, krijimi dhe krijesa hyjnore 53Deshmite per ekzistencen e zotit 54

4. METAFIZIKA MODERNE DHE LARTESIMI I SUBJEKTIT NE KOHEN E RE····························57Lindja efrymes se Kohes se Re 57Nga sefillon filozofia e Kohes se Re?.. 57Riperteritja e metafizikes nga Dekarti 58Deshmia ontologjike e Dekartit per ekzistencen e Zotit.. 58Deshmia e Dekartit per ekzisten e botes 58Gjurmimi i substances 59Dualizmi i substances sipas Spinozes 59Pergjigjia metafizike e Lajbnicit per feshtjen e substances 60r~ .. ".~h"1 .. .? 60YJare perJs .n. um.n.zm •...................................................................................................y'risi ontologjike sjell iluminizmi? 61

5. IDEALIZMI KLASIK GJERMAN 64Hyrje 64.Kritika e metafizikes nga Kanti 64E anasjellta kopernikane ne filozofi 65Shqisia; arsyja; intelekti 66Metafizika e subjektit absolut e Hegelit 66C'I' .. ht" "11' ... . 'tfil .hk .. bit ? 67•• es e qe .m •• KJurm.m. ozoJ' per a so u en .Panlogizmi dhe dialektika; parmenidiania dhe heraklitiania tek Hegeli 68Sistemi i idealizmit absolut 68Filozofia efrymes 69

6. ONTOLOGJIA E SOTME 71Hyrje e shkurter ne filozofine e sotme 71Shopenhaueri: Bota si vullnet dhe shfaqje 71Kritika e metafizikes nga Nifeja 72Kierkegardi: Nga e verteta e botes drejt te vertetes se ekzistences 73Jaspersi: Te qenet dhe ekzistenca 73Sartri: Ekzistenca i paraprin esences 74Martin Hajdeger apo destruksioni kritik i metafizikes 75U"'~ •• b t I ·· ..R·d .? 76He fJare e azon on 0 oKJ.ne aJ egert .C'I' ..ht" "li' .. t I ·· ..fi d t I ? 76•• es e qe .m •• on 0 og}tse un amen a e .

III. <;:FAREMUND TE DI: TEORIA E NJOHJES 81

1. yFARE ESHTE OBJEKTI I INTERESIMIT TE TEORISE SE DIJES? 82

Hyrje 82Shprehja e njohjes : 82Kategorite thelbesore dhe relacionet e teorise se dijes 83Dija dhe besimi 84Njohja dhe e verteta 85Roli i gjuhes ne te mesuarit 85Burimet e diturise 86Ontollogjia dhe teoria e marrjes se dijeve 87Teoria e diturise dhe logjika 87Teoria e diturise dhe shkenca 88

2. KUPTIMI ANTIK IDIJES 91Parmenidi dhe Herakliti: Dija e Llogosnit 91Sofisti dhe Sokrati: Karakteri njerezor i dijes 92Kuptimi i dijes nga Platoni 95

~Ndarja e dijeve nga Aristoteli 96

3· DIJET NE FILOZOFINE MESJETARE 100

E pergjithshmja dhe e vefanta ne marrjen e dijeve 100Problemi i univerzaleve 101

4· BAZIMI MODERN I TEORISE SE NJOHJES 104Hyrja '" 104Problem i i metodes 105Koncepti racionalist i dijes 105Bazimi i metodes nga Dekarti 106Matematika e Dekartit 107Spinoza '" 108Teoria e dijeve nga lajbnici 110Idete matematike dhe jiziciene te Lajbnicit 111Teoria empiristike e dijeve 111Kuptimi i dijeve nga Bekoni · · · · · 112Bazimi i teorise se dijeve ?tgaLoku 113Solipsizmi i Berklijevit 115Teoria e njohjes e Hjumit 115Teoria kritike e njohjes e Kantit 116

5· ThORITE BASHKEKOHORE TE DIJEVE 122Hyrja '" 122Pozitivizmi 122Pragmatizmi 124Fenomenologjia 125Strukturalizmi 126

IV. FILO ZO FIA PRAKTIKE 131

1. vFARE MESON ANTROPOLOGJIA FILOZOFIKE? 132

Dallimi midis jilozojise teorike dhe praktike (hyrja) 132V/are eshte antropologjia jilozojike? 132Njeriu: Qenie e natyres dhe qenie e historise? 133Pse njeriu ka vend te vefante ne bote? 134Kuptimi i njeriut si qenie e mundesise nga Plesneri.. 135Percaktimi i thelbit te njeriut nga Geleni 136Kuptimi i lirise nga Sartri 136

2. FILOZOFIA E HISTORISE 139V/are eshte historia? 139Nga vjen idea e historise? 139Shpjegimi i historise boterore nga Hegeli 140Kuptimi i historise nga Marksi 141Diltaji, apo si te kuptohet bota historike? 141Hermeneutika jilozojike e Gadamerit· · 142

3. AKSIOLOGJIA DHE ETIKA 144Aksiologjia apo teoria e vierave 144Si te percaktohet etika si disipline ejilozojise 146Cilat jane kategorite baze te etikes? 147

Morali 147Shprehja e se mires 148Shprehja- liria 149

Ku eshte burimi themelor i moralit dhe i veprimtarise moral 149Sofisti dhe Sokrati 149

Teoria etike e Platonit 150Etika e virtyteve e Aristotelit 152

Etika e detyrimeve nga Kanti 153Etika utilitariste ······························· 154Etika epergjegjesise nga Levini 155

4. FILOZOFIA E POLITIKES 158'Percaktimi ijilozojise se politikes 158Shprehjet antike te polisit dhe politikes 159Platoni: Kerkimi i drejtesise eshte kuptimi i politikes 160Ne se Aristoteli e kritikon teorine e politikes nga Platoni? 161Aristoteli: Raporti i shtetit me shtetasit 161Nga polisi deri tek megapolisi 162Mesjeta dhe te kuptuarit kristian i politikes 162Filozojia moderne epolitikes 163Teorite e kontrates shoqerore si pergjigje ne pyetjen se si eshte krijuar shteti? 164rF. ..t" . .. l't'k'" 11 h ... t t ~ 164yjare e reJe ne po t t e sJe s oqerta qy e are .rF. " .. ht" 'd 1 ,. ~ 165yjare es e t eo ogJ'a .V/are eshte liberalizmi? 165v/are eshte konzervatorizmi? 166rF. .... ht" . I' .~ 167yjare es e soaa tzmt .Kritika regjimeve totalitare ······························ 167V/are eshte demokracia? 169v/are eshte populli dhe si mund te sundoje populli? 169

V. TEME E ZGJEDHUR: FILOZOFIA E SHKENCES 173

1. NGA SHKENCA DREJT FILOZOFISE SE SHKENCES 174

Filozojia dhe shkenca 174Shprehja e teorise shkencore dhe metodat shkencore 175Objekti i jilozojise se shkences 176

2. RRYMAT KRYESORE NE FILOZOFINE E SHKENCES 177

Hyrje 177Empirizmi logjik ························ 177Realizmi shkencor 177Shprehja e revolucionit shkencor nga Kuni 178Teoria e hedhjes poshte nga Poperi 179

3, KERKIMET SHKENCORE : 181

Verner Karl Hajzenberg 182Paul Fajerabend 183

VI. FJALORI I SHPREHJEVE FILOZOFIKE 187

VII. KRONOLOGJIA 210

VIII. LITERATURA E PERZGJEDHUR (PERKTHIMET) 214