Milenko A. Perović

FILOZOFIJA PRAVA

(Nastavni materijal; Dopuna literaturi za predmet Filozofija prava)

1

S a d r ž a j:

Prvi dio

1. Izvori prava2. Kodifikacija i recepcija prava3. Rimsko pravo 3.1. Periodizacija rimskog prava 3.2. Opšte karakteristike razvoja rimskog prava 3.3. Rimsko javno i privatno pravo 3.4. Corpus iuris civilis 3.5. Recepcija rimskog prava4. Feudalno pravo5. Običajno pravo6. Crkveno pravo

Drugi dio

1. Pravni sistem i područja prava2. Javno pravo 2.1. Ustavno pravo 2.2. Upravno pravo3. Međunarodno pravo 3.1. Međunarodno krivično pravo 3.2. Međunarodno ratno pravo4. Privatno pravo 4.1. Građansko pravo 4.2. Obligaciono pravo 4.3. Stvarno pravo 4.4. Nasljedno pravo 4.5. Porodično pravo5. Krivično pravo 5.1. Krivično djelo 5.2. Krivična odgovornost, sankcija i kazna 5.3. Krivično pravo kao nauka 5.4. Smrtna kazna

Treći dio

1. Pravno liceRimski i srednjevjekovni pojam pravnog licaKantov i Hegelov pojam pravnog licaNovije diskusije o pojmu pravnog lica2. Pravna državaPojam pravne državeIstorijat pojma i nastanka pravne državeSavremene diskusije o pojmu pravne države

2

PRVI DIO

1. IZVORI PRAVA

Po modernom shvatanju izvori prava su “načela spoznaje (Erkenntnisgrund) za nešto kao pravo”. Definiciju je postavio Alf Ros (1929), a do danas je široko prihvaćena. U izvore prava mogu spadati: a) Izvori stvaranja prava, koji obuhvataju predstave i postupke onih koji određuju pravo; b) Izvori vrednovanja prava, koji obuhvataju opšta mjerila prava, naprimjer, pravednost ili slobodu; c) Izvori spoznaje prava, koji se shvataju kao izvori u užem smislu, dakle, zakoni, propisi, pravila i uredbe uprave.

Načelno, u modernim državama postoji samo jedan pravni izvor, budući da država ima ustrojstvo i ustav s jednom vlašću koja ima kompetencije da izdaje pravne stavove. Više instanci normiranja prava, postojanje kojih je uobičajeno u modernim demokratskim i pluralističkim državama, podrazumija postojanje različitih načina postojanja pravnih izvora i nastajanja pravnih stavova.

U širem materijalnom smislu izvori prava su društveni uzroci koji uslovljavaju nastajanje prava kao oblika regulacije ljudskog djelanja. U formalnom smislu, izvor prava je opšti pravni akt koji sadrži opštu pravnu normu. Na osnovu tog akta se stvaraju, tj. iz njega »izviru«, pojedinačni pravni akti, koji stvaraju pojedinačne pravne norme. Opšta norma koja je sadržana u izvoru prava ne gubi svoju važnost time što je jednom primenjena; naprotiv, ona važi i za sve buduće istovetne slučajeve, sve dok ne bude ukinuta. Primenom se njeno dejstvo ne iscrpljuje, nego samo potvrduje. Dakle, izvor prava sadrži opštu normu, koja važi za sve slučajeve koji su u njoj predvideni, bez obzira koliko će se puta primeniti.

Formalni izvor prava na određeni način odražava, ali i mijenja materijalni izvor. Pravni poredak počiva na formalnom izvoru prava i obezbjeđuje mu odgovarajuće društvene posljedice, u prvom redu pravnu sigurnost i pravnu jednakost. Pravna sigurnost proističe iz činjenice da izvori prava uspostavljaju pravne norme, prema kojima se može orijentisati ljudkos djelanje, dok pravna jednakost proističe iz činjenice da izvori prava obezbjeđuju opšte norme (koje regulišu sve slučajeve iste vrste, na isti način i subjekte stavljaju u isti položaj).

Manje razvijeni pravni sistemi imaju manje izvora prava, a time više pravnih praznina i pojedinačnih normi. U istorijskom smislu, glavni izvori prava bili su običaji. Oni nijesu u potpunosti iščezli ni danas. Međutim, u modernim društvima glavni izvor prava je pisano pravo, tj. zakon. U anglasaksanskom pravu preovlađuju običaji i sudski precedent, ali i u njemu jača uloga uloga zakona i pisanog prava. U kontinentalnom pravu pitanje o izvorima prava postaje sve kompleksnije zbog sve veće složenosti savremenog društvenog života. Osim zakona, jačaju drugi, relativno samostalni, izvori prava (državni akti koji su niži od zakona), zbog veće elastičnosti. Zakonodavne procedure su često spore da bi odgovorile brzim društvenim promjenama, te se elementi pravne regulacije prepuštaju drugim načinima stvaranja prava. Danas su najvažniji izvori prava: zakon, državni akti niži od zakona, pisani nedržavni akti, sudski precedent, običaj i, u izvesnam smislu, ugovor. Iako su značajni, u izvore prava ne spadaju sudska i druga praksa i pravna nauka.

Veći broj izvora prava implicira postojanje hijerarhijskog odnosa u pitanju izvora prava. Naime, različiti izvori prava ne mogu spojati bez uzajamnog posredovanja. U uzajamnom odnosu oni moraju biti uređeni na hijerarhijski način. Potreba za takvom hijerarhijom nastaje zbog činjenice da ista područja stvari mogu

3

biti istovremeno pravno uređivana od različitih zakonodavaca. Zbog toga nastaje problem koje norme moraju imati primjenu.

Moguće je načelo razlikovati prednost u važenja i prednosti u primjeni izvora prava. a) Prednost u važenju odnosi se na niz posljedica koje projektuju nadređenost i podređenost, budući da u tom nizu treba da stoje pravne norme u uzajamnom odnosu. Drugim riječima, pravo nižeg ranga mora biti sjedinjivo s pravom višeg ranga (napr. autonomna pravila nekog društva ili organa vlasti moraju biti usklađena s ustavnim pravom). b) Prednost u primjeni određuje da neka pravna norma ima prednost u primjeni u odnosu na neku drugu pravnu normu. Time se ne otklanja važenje one norme koja nije porimijenjena. Obje norme i dalje važe u području u kome su na pravnoj snazi. Norma kojoj pripada prednost u primjeni potiskuje onu drugu normu samo u pogledu njezine primjenljivosti. Takvu prednost primjene ima Evropsko zajedničko pravo u odnosu na pravo država članica Evropske unije. Naime, ako neka pravna norma države članice stoji u protivrječju prema nekoj normi zajedničkog prava, onda sud države članice ne smije primjenjivati normu države članice. Slučaj se onda mora odlučivati prema zajedničkoj pravnoj regulaciji.

U modernim pravnim sistemima, kakav je napr. njemački, od bitnog je značaja kome po ustavu pripada kompetencija zakonodavca. Savezna država ima zakonodavnu kompetenciju, tako da je savezno zakonodavstvo ispred pokrajinskog. Zbog toga se hijerarhija kompetencija pravnih izvora određuje tako da ona izvorno pripada saveznom pravu. U njegovoj je kompetenciji donošenje ustava, parlamentarnog zakona (formalnog zakona), materijalnog zakona (pravni propisi savezne vlade; uredbe neke ustanove ili organa saveznog prava). Rangovno je ispod saveznog prava pokrajinsko pravo, kome su kompetencije u donošenju pokrajinskog ustavnog prava, formalnog (parlamentarnog) zakona, materijalnog zakona (pravni propisi pokrajinske vlade; propisi neke ustanove pokrajinskog prava; komunalni propisi itd.).

Evropsko zajedničko pravo ne osporava važenje te hijerarhije, jer za njega važi prednost primjene, a ne prednost važenja.

Izvori prava mogu se vremenom iznova razvijati, ali i gubiti na značaju, pa i nestajati. U načelu, prednost primjene odnosi se na ustav, što se priznaje i odlukama ustavnog suda. Za unutrašnje državno pravo svake moderne zemlje ustav je najbitniji pravni izvor. Pravni propisi koji su po rangu ispod ustava, ako nijesu u saglasnosti s njim, tumače se kao ništavni od strane ustavnog suda. Dakle, ustav je mjerilo svih ostalih unutardržavnih izvora prava. Međutim, razvitnom evropskih političkih integracija i stvaranjem Evropske unije postepeno se razvijalo posebno Evropsko pravo. Ono je uveliko postalo vrlo značajni izvor prava, tako da mu u stvarima koje se odnose na Uniju pripada prednost primjene u odnosu na nacionalna zakonodavstva. Pravni izvori Evropskog prava dijele se na: a) Primarno pravo (u koje spadaju ugovori za Evropsku zajendicu i Eropsku uniju) i b) Sekundarno pravo (propisi, smjernice, odluke i preporuke organa Zajednice). Primarno pravo ne obavezuje samo države članice, nego i štiti prava građana tih država članica. Međunarodni ugovori koje zaključuje EU obavezuju u prvom redu njene organe, Komisiju, Savet i Parlament na sprovođenje. Iz toga slijedi neposredna obaveznost država članica. Kod sekundarnog prava treba razlikovati: propise (koji imaju neposredni uticaj na građane i države članice), smjernice (koje se stavljaju u promet s određenim terminom; za razliku od propisa, one imaju cilj, ali ne i sredstva sprovođenja; usmjeravaju se na države, ali i na građane, napr. kod povrede ugovora), odluke (usmjeravaju se na države članice i obavezujuće su u svih dijelovima) i preporuke (nijesu obavezujuće).

4

Evropsko pravo prevazilati unutardržava prava, ali ih ne poništava. Pravo država članica važi i dalje, ali nije primjenljivo, ako je u suprotnosti s zajedničkim pravom. U stvarima koje se ne odnose na EU, ostaje se na primjeni unutardržavnog prava. Zato se evropsko pravo ograničava na prednost primjene. U hijerarhiji normi evropsko je pravo ugrađeno u ustavno pravo. Osnov njegovog važenja nalazi se u ustavnom pravu, koje uređuje prenošenje više vlasti na evropske institucije.

Međunarodno pravo u okviru državnog prava ima rang prostih zakona, tako da ustav ima prednost nad njim. Međunarodno pravo se u nacionalnim zakonodavstvima može potiskivati u stranu. Ipak, opšta pravila toga prava prijethode nacionalnom zakonodavstvu. U cjelini, njihov je odnos vrlo kompleksan.

2. KODIFIKACIJA I RECEPCIJA PRAVA

Pod pojmom kodifikacije u širem smislu shvata se donošenje zakona i drugih pisanih izvora prava kojima se prvenstveno zamjenjuje dotada vazeće običajno pravo, odnosno, sudska praksa, ili se stvara sasvim novo pravo, koje nije postojalo ni u obliku običaja i prakse. U užem smislu, kodifikacija je donošenje velikih zakonika (kodeksa), kojima se obuhvataju u celini velike oblasti ili grane prava i tako se pravo sistematizuje u malom broju velikih zakonika. Ovim velikim zakonicima se zamenjuje dotada postojeći veliki broj malih zakona i drugih pravnih izvora za do-tičnu pravnu oblast. Kodifikacijom se potpuno iznova obrađuje dotična pravna oblast, a eventualni raniji pravni izvori služe samo kao građa za izradu zakonika. Kodifikacija se razlikuje od tzv. inkorporacije, koja se sastoji u prostom sjedinjavanju postojećih manjih zakona i drugih izvora prava u jedan veliki zakonik, bez prerađivanja njihove sadržine.

Kodifikacija je u načelu nužna etapa u razvoju svakog prava. Kad jedan određeni pravni poredak postoji relativno dugo, kad se ustali i stekne dovoljnu unutrašnju razvijenost i usklađenost, kad se pravni odnosi dovoljno učvrste tako da zahtijevaju čvsti zakonski okvir, a onda i kad prestanu da se brzo mijenjaju, javlja se potreba za kodifikacijom. Za valjanu kodifikaciju potreban je i odgovarajući stupanj pravne refleksije i pravne tehnike, jer iz njih dolazi bogatstvo i širina pravne terminologije.

U istorijskom smislu kodifikacije su rezultat odgovarajuće zrelosti postojećih pravnih poredaka. Prve kodifikacije javljaju se u Starom vijeku. Najstarija značajna kodifikacija je ona koja se vezuje uz ime vavilonskog vladara Hamurabija, oko 2000. godine prije naše ere. Imenuje se kao Hamurabijev zakonik i tekst mu je sačuvan. Druga značajna kodifikacija je kodifikacija rimskog prava, koju je izvršio vizantijski car Justinijan u 6. vijeku naše ere. Ona će poslužiti kao izvor rimskog prava, koji će se u tzv. recepciji preuzimati u mnogim evropskim zemljama sve do novijeg doba. U feudalnoj epohi provođene su kodifikacije običajnog prava, uglavnom u manjem obimu i s obuhvatanjem samo pojedinih grana prava. To je proizilazilo iz činjenice da u toj epohi nije bilo moguće uspostavljati stabilnije pravne poretke, koji bi važili na većim teritorijama i u dužim vremenskim kontinuitetima. Razvoj građanskog društva, stvaranje velikih nacionalnih država i nacionalnih tržišta stvorio je potrebu za većim i širim kodifikacijama. Njihov je cilj bio u provođenju novog modela pravne regulacije praktičkog života, koji bi se temeljio na principima nove građanske epohe. Zbog toga se tokom 17. i 18. vijeka u pojedinim evropskim zemljama javljaju značajne kodifikacije (Francuska, Pruska).

Novi princip građanskog svijeta donio je potrebu za prevazilaženjem feudalnog fakticiteta razlike pravnih statusa ljudi i sistema privilegija, te provođenjem

5

ideje pravne jednakosti ljudi. Jedan od najznačajnijih kodifikacionih dokumenata iz toga perioda, kojim su pravno verifikovani rezultati Francuske buržoaske revolucije, bio je Napoleonov Građanski zakonik (Code civil) iz 1804. godine. Njegov uticaj na pravnu svijest savremene epohe i na oblikovanje pravnih sistema mnogih evropskih zemalja ostao je paradigmatski do danas. Na njegovim podsticajima donosi Austrija 1811. svoj Građanski zakonik, a onda i mnoge druge evropske zemlje. Posljednjom velikom kodifikacijom smatra se njemački Građanski zakonik iz 1900. godine. Sljedeći veliki talas kodifikacija nastao je poslije Prvog svjetskog rata. Raspadanjem vekih velikih evropskih monarhija nastale su nove slobodne nacionalne države, što je impliciralo potrebu kodifikacije. Poslije Drugog svjetskog rata nastao je veći broj socijalističkih država, što je iniciralo potrebu za kodifikacijom novog socijalističkog prava-

Na južnoslovenskom prostoru istorijski se javilo više kodifikacija. Najznačajnija feudalna kodifikacija je Zakonik cara Dušana, donijet u Skopju 1349. godine. U modernoj epohi Srbija je kodifikovala svoje građansko pravo 1844. godine Građanskim zakonikom. On je predstavljao skraćenu i prerađenu verziju austrijskog Građanskog zakonika iz 1811. godine. Knjaževina Crna Gora je donijela 1888. godine Opšti imovinski zakonik, pod redakcijom Valtazara Bogišića, profesora slovenskog prava na univerzitima u Kijevu i Odesi. Kao sljedbenik Istorijske škole prava izvršio je sintezu crnogorskih pravnih običaja i ključnih tekovina moderne pravne teorije i prakse. Njegova kodifikacija građanskog prava ima veliku naučnu važnost upravo zbog znalačke sinteze običanog i modernog prava, te se stoga smatra jednom od najzanimljivijih kodifikacija u svijetu. U prvoj Jugoslaviji izvršen je značajni rad na kodifikaciji, ujednačavanjem pravnih sistema država koje su ranije postojale na tlu Jugoslavije (Srbija, Crna Gora, Austrougarska, Otomanska imperija). Ipak, građansko pravo je ostalo nekodifikovano. U socijalističkoj Jugoslaviji kodifikovan je cijeli niz pravnih grana, s pokušajima izgradnje socijalističkog prava. Nastankom novih država na tlu Jugoslavije stvoreni su uslovi za preuzimanje osnovnih ideja savremenog zapadnog zakonodavstva.

Pojam recepcije prava označava preuzimanje prava iz jednog u drugi pravni sistem. To preuzimanje nikad nije potpuno, nego se u neki već postojeći pravni sistem inkorporiraju dijelovi nekog drugog sistema. Podrazumijeva se da je pravni sistem u koji se recipiraju elementi drugog pravnog sistema u materijalnom ili formalnom smislu manje razvijen od tog drugog sistema. Budući da društva na višem kulturnom i civilizacijskom nivou razvitka imaju i razvijenije pravne sisteme, uobičajeno je da iz njih recipiraju prava u manje razvijena društva. Recepcija je jednostavnija i uspješnija ako postoji sličnost između tih društava, jer recipirano pravo mora moći biti valjano i funkciolno uklopljeno u pravni sistem koji ga recipira. U načelu razlika između tih društava i njihovih pravnih sistema sadrži se u razlici nivoa razvitka njihovih pravnih sistema. Naprimjer, u svoje je vrijeme Turska, na tragu Ataturkove revolucije, provela svojevrnu evropeizaciju društva. Jedan njen element je bilo recipiranje švajcarskog Građanskog zakonika, kao i nekih drugih zakona zapadnih zemalja. Isto tako, njemački Građanski zakonik recipiran je u nekoliko azijskih zemalja u prvim decenijama 20. vijeka.

Medutim, kompatibilnost društava i pravnih sistema ne mora biti nužni uslov za recepciju prava. Moguće je i da pravo jednog oblika društva bude recipirano u pravo sasvim drugačijeg oblika društva. Najpoznatiji primjer za to je recepcija rim-skog prava, kao najrazvijenijeg oblika staroevropskog prava jednog robovlasničkog društva, u evropska feudalna društva, a onda i u moderno građansko evropsko pravo. Zbog svoje rijetkosti, ali i zbog izuzetnog značaja za razvitak pravne svijesti u Evropi

6

tokom niza vijekova, recepcija rimskog prava je višestruko analizirana. Obično se navodi nekoliko faktora uspjeha te recepcije. Prije svega, recepciju je omogućila srodnost elemenata različitih prava, osobito onih formalnog tehničkog karaktera. Zbog svog dugog razvoja, praćenog stalnim usavršavanjem, rimsko je pravo bilo tehnički vrlo razvijeno, ali je i u kvalitativnom smislu bilo daleko razvijenije od prava u koja je bilo recipirano. S druge strane, rimsko je društvo, zahvaljujući razvitku robno-novčanih odnosa, razvilo vrlo složeni sistem privatnog prava. Uspostavljanje i razvoj modernog građanskog društva na principima robno-novčanih odnosa imalo je potrebu razvitka i odgovarajućeg pravnog okvira za regulaciju takvih složenih odnosa. Taj okvir je nađen upravo u rimskom pravu. Niz rimskih pravnih normi bilo je moguće bez večih teškoća prilagoditi potrebama društva i pravnog sistema u koji su recipirane.

Recepcija prava može se provoditi u manjem ili većem obimu. Čista recepcija prava je ona u kojoj se odgovarajući dijelovi prava recipiraju bez promena. Manje dosledna je ona recepcija u kojoj se recipirano pravo prilagođava pravu u koje se recipira. Recepcija rimskog prava imala je uglavnom takav karakter. Zbog toga i u današnjem pravu ima dosta elemenata koji potiču iz rimskog prava, ali su izmijenjeni zbog potreba izmijenjenih istorijskih i društvenih uslova. S višim stepenom međunarodnih integracija savremenih društava i recepcija prava postaje sve razvijenija, jer omogućava manje razvijenijim pravnim sistemima da se razvijaju na uzorima razvijenijih pravnih sistema. Istina, procesi recepcije prava mogu biti u vrijednosnom smislu ambivalentni, ako pojedinim društvima prebrzo nameću pravna shvatanja koja im ne odgovaraju ili ukoliko se ta shvatanja nameću silom (naprimjer, u periodu kolonijalističkih osvajanja). Takve recepcije prava najčešće su neuspješne, ako za osnovu nemaju odgovarajuće društvene uslove. U takvim situacijama domicilno pravo nastavlja da djeluje kao običajno pravo, u stalnom otporu prema nametnutom pravu.

Jedan od primjera ambivalencije koju može donijeti recepcija prava je pravo u prvoj Jugoslaviji. U njoj je skoro doslovno usvajano staro austrijsko zakonodavstvo, u vrijeme kada su mnoge njegove pravne norme bile napuštene u samoj Austriji.

3. RIMSKO PRAVO

Rimska civilizacija u formi države po predanju započinje s Romulom. Po Varonovoj računici to je bilo 753. godine pr.n.e. Prema različitim istorijskim kriterijima se određuje i kraj njezinog trajanja (propast Zapadnog rimskog carstva 473.; Justinijanova smrt 565. god. n.e. itd.). U tom razdoblju od 11-13 vekova ona je od države-grada postala ogromna imperija s vrlo razvijenom razmjenom dobara i najrazvijenijim robovlasničkim odnosima, da bi u posljednjim vijekovima svoje istorije razvila do visokog stepena feudalne odnose i tako pripremila feudalnu epohu u istoriji Evrope. Pravo koje je stvarano i razvijano u vrlo kompleksnim sistemima obavezujućih pravnih normi predstavlja ne samo epohalni rezultat rimske civilizacije i države, nego je imalo odlučujući uticaj na juridičku misao i praksu Srednjeg i Novog vijeka. Smatra se jednim od najznačajnijih dostignuća Rimljana. Posebno imovinsko pravo, ali i mnoge druge pravne ustanove rimskog prava ugrađene su i još uvijek igraju značajnu ulogu u modernim pravnim sistemima. Istorija rimske države obično se dijeli na 3, odnosno 4 perioda:1. Period kraljevstva (753-510 pre n. e.). Početkom rimske istorije smatra se osnivanje Rima na italskoj teritoriji Lacija, na kojoj su u 10. i 9. vijeku nikla prva naselja na brdima Palatina, Eskvilina, Kvirinala i Viminala. U osmom vijeku dolazi do

7

objedinjavanja naselja Eskvilina i Palatina, a onda i ostalih. Tako nastaje Grad na sedam brežuljaka (Septimonium), s pretežnim latinskim i sabinjanskim življem, pod grčkim i etrurskim političkim i kulturnim uticajima. Ovaj istorijski period, koji traje od 753. do 510. godine p.n.e., imenuje se kraljevskim, jer je vezan za vladavinu sedam kraljeva, počev od Romula do Tarkvinija Oholog. U tom se periodu izvršava proces postanka države iz prvobitnog društva, njezinih institucija i prvobitnog ropstva. U 6. vijeku p.n.e. Servije Tulije provodi reforme, kojima sve građane sposobne za nošenje oružja razdjeljuje u pet klasa po imovinskom cenzusu, te uključuje plebejce u sastav rimskog naroda (populus romanus). To je uslovilo da se društveni položaj rimskih građana ne određuje više samo po pripadnosti nekom rodu, nego i po imetku. Društvenu osnovu života čini zatvorena kućna privreda sa sporadičnom upotrebom robova (patrijarhalno ropstvo) i nerazvijenom razmenom. Pravo je još uvijek primitivno i nerazvijeno, bazirano na običajima i religijskim predstavama.

2. Period republike (510-31. pre n. e.) nastaje izgnanjem etrurskog kralja Tarkvinija Oholog. Karakteriše brzi razvitak društvenog života. U tom periodu državom upravljaju regularni ili vanredni magistrati koji su se mijenjali svake godine. Najviše državne dužnosti obavljali su dva konzula, birani na godinu dana, dok je naviši organ vlasti bio rimski senat. Period rane republike karakterističan je po borbama plebejaca protiv patricijskih privilegija. Rezultat te borbe bili su krupni ustupci plebejcima: raspodjela zemlje, pisano zakonodavstvo (Zakon XII tablica), pristup političkim dužnostima, narodni tribunat, ukidanje dužničkog ropstva (lex Poetiliana) etc. Tako je Rim postao građanski polis, što će biti osnovom cijele njegove kasnije istorije. Od 287. godine sve odluke koje su donosile plebejske komicilije dobile su zakonodavnu nagu (zakon Hortenzija). Tako se od aristokratije i gornjih plebejskih slojeva formirala nova vladajuća klasa – nobilitet. Sredinom 3. vijeka Rim je sukobima s Etrurcima, Latinima, grčkim gradovima tzv. Velike Grčke i drugim narodima uspio zagospodariti cijelim Apeninskim poluostrvom. U poznorepublikanskom periodu Rim je nastavio s ekspanzionističkom politikom. U tri Punska rata, od sredine 3. do sredine 2. vijeka pr.n.e., Rim je uklonio svog glavnog neprijatelja Kartaginu. Ekspanzija na Sredozemlju nastavila se na istok prema Iliriji, Makedoniji i Grčkoj. Ogroman broj robova stečen u tim osvajanjima postao je osnovom rimskog načina proizvodnje. Pri kraju perioda republike pokazalo se da senat više nije sposoban upravljati ogromnom državom prepunom protivurječja. Zbog toga je republiku smijenila autoritarna forma diktature. Republikanski period u cjelini karakterisao je enormni razvoj robno-novčanih odnosa, te u neposrednoj vezi s njim i pravnih ustanova (posebno, privatnog, odnosno, obligacionog prava).

3. Imperatorski period (31. prije n. e. do 476. n.e.) obično se razdjeljuje na dva pod-perioda: period principata (31. prije n.e. do 284. n.e.) i period dominata (284-476). Principat je period individualne vlasti u formi monarhije s očuvanim spoljašnjim obilježjima republike. Započet je Oktavijanovim preuzimanjem svih bitnih ingerencija vlasti i prestankom rada komicija. Formirao je birokratski imperijalni aparat. U interesu vladajuće klase izdao je veliki broj zakona. Nerentabilnost rada robova uslovila je pojavu kolonata. Kriza robovlasničkih odnosa ipak je bila praćena procvatom pravne nauke i prakse. Pravne ustanove koje su stvorene u periodu republike dobivaju svoj puni i završni oblik (klasično rimska pravo).

4. Period dominata (284-476.n.e.) započinje Dioklecijanovim obnavljanjem čvrste centralističke kraljevske vlasti. Kolonat sve više zamjenjuje institut ropstva. Svi temeljni pravci krize društva kulminirali su u podjeli carstva na Istočno i Zapadno (poslije smrti Teodosija 395.godine). Krajem Imperije smatra se 476. godina. U ovom

8

periodu u društvo prodiru feudalni odnosi, koji su uslovili veliku zakonodavnu aktivnost imperatora, kao i omogućili uticaje grčkog prava i prava istočnih provincija. Justinijanova kodifikacija (Digesta, Institutiones, Codex) predstavlja pokušaj oživljavanja kIasičnog rimskog prava, prilagođenog tadašnjim potrebama.

Politička istorija rimske države ispunjena je velikim političkim transformacijama. Rim ulazi u istoriju s uređenjem vojne demokratije: sa skupom svih odraslih muških članova (comitia curiata), kao najvišim organom, savjetom starešina gensova (senatus) i povremeno biranim vojskovođom (rex). U toku prvog perioda rex postaje stalni organ vlasti sa monarhističkim ovlašćenjima; Senat je organ gentilske aristokracije, a comitia curiata skup pripadnika vladajuće klase (patricija). Nova skupština (comitia centuriata), osnovana reformom Servija Tulija, bazirana je na oligarhijskim principima.

U republici, koja je ustanovljena 510. p.n.e., formalno najvišu vlast ima comitia centuriata. U stvari, državom upravlja Senat preko magistrata. Magistrati su državni funkcioneri, koji su birani na centurijatskim i tribunskim skupštinama na prijedlog Senata, s mandatom od godinu dana. Obično su birana po dva čovjeka na istu funkciju, s jednakim ovlašćenjima i pravom jednoga da stavi van snage odluku drugoga. U magistrate su spadali: diktator, konzul, cenzor, pretor, kurilski edil, kvestor etc. Prva četvorica bili su viši, a ostali niži magistrati. Konzuli i pretori imali su imperium (pravo komandovanja vojskom, sazivanja skupštine i Senata, izdavanja pravnih akata, edikata, i izricanja težih kazni). Ostali magistrati imali su potestas (pravo izdavanja edikata, obraćanja skuptini i Senatu etc.) Rimsko pravo vremena republike nije poznavalo hijerarhijsku podređenost činovnika, jer je svaki magistrat dobivao ovlašćenja od skupštne i u tim granicama samostalno radio. Provincijama su upravljali upravnici (bivši konzuli i pretori) s neograničenom vlašću, pod kontrolom Senata. Mnogi gradovi (municipia) imali su široku autonomiju.

Principat je prelazni oblik od republike ka diktaturi imperatora: princeps (prvi senator) postepeno koncentriše u svojim rukama najvažnije magistrature, komanduje vojskom, upravlja velikim brojem provincija, postepeno likvidira skupštine, potiskuje vlast Senata i organizuje vlastitu blagajnu, vojsku i, hijerarhijski podređeni, činovnički aparat, na čijem čelu se nalazi prefectus praetorio. Dominat je diktatura imperatora, koji je »gospodar i bog« (dominus et deus), jer »sve što se njemu sviđa ima snagu zakona« (quidquid principi placuit habet legis vigorem). On ima neku vrstu vlade pored sebe (sacrum consistorium). Država je podijeljena na administrativno-teritorijalne jedinice, kojima su upravljali prefekti i rektori.

3. 1. Periodizacija rimskog prava

Rimsko pravo je, prije svega, ono pravo koje je važilo u antičkoj epohi u gradu Rimu, a kasnije u cijelom rimskom carstvu. Izvori rimskog prava, sabrani u Corpus iuris civilis, bili su u Srednjem vijeku ponovno otkriveni i do 19. vijeka u većini evropskih država tretirani kao mjerodavni pravni izvori. Dok mnoge tekovine antike izvorno potiču od Helena, a bivaju preuzete od Rimljana, rimsko pravo je originalna tvorevina rimskog duha. Iako su u njega ugrađeni pojmovi i modeli argumentacije preuzeti iz helenske filozofije, što je imalo znatan uticaj na izgradnju rimske pravne nauke, u stvaranju rimskog prava u biti je izostao grčki uzor.

Kroz dugi period trajanja rimske države pravo je pretrpjelo niz radikalnih promjena. Posebno u svom privatno-pravnom dijelu ono se vremenom uobličavalo i granalo u nekoliko pravnih sistema (ius civile, ius honorarium i ius gentium). Oni su nastajali zbog različitih istorijskih i političkih razloga iz različitih izvora i s

9

međusobno različitim karakteristikama. Sami Rimljani su svoj pravni poredak zbog toga nazivali iura populi Romana (prava rimskog naroda). Cjelina istorije rimskog prava može se podijeliti na četiri velika perioda: arhaično, predklasično, klasično i postklasično pravo:

1. Arhaično pravo oblikuje se od početka istorije rimske države do Zakona 12 tablica (451-450 pr.n.e.). Naziva se još i kviritskim pravom (ius Quiritium), jer su kviritima nazivani rimski građani (cives) u ovom periodu koji su činili “rimski narod” (populus romanus). Izvor kviritskog prava bili su običaji, čuvani i obrađivani od sveštenika (pontifi), a kasnije kodifikovani u Zakonu od XII tablica. Pravni poslovi čvrsto su se oslanjali na religijsku praksu augura, svještenika starorimske religije. Ta praksa je imala kultne crte, bila je ritualizovana i provodila se u religijskim formulama gnoma (naprimjer, kod prodaje robe postojao je ritual prenošenja, mancipatio). Vremenom se spram kvirita kao patricija formira sloj plebejaca, tj. onih stanovnika Rima koji nijesu pripadali porodicama “otaca” (patres). To je za posljedicu imalo prerastanje kviritskog prava i građansko pravo (ius civile) kao pravo rimske civitas. Donošenje Zakona 12 tablica dovršava ovu političku i pravnu tradiciju. Umjesto usmenog nastaje pisano i relativno sistematizovano pravo, dok se spontano nastajanje prava zamjenjuje svjesnim stvaranjem prava.

2. Predklasični period prava traje do donošenja Zakona 12 tablica do kraja rimske republike. Karakteriše ga snažni razvoj pravne svijesti i pravnih instituta. Pravo se laicizira i usklađuje s potrebama velike i razvijene države. Ius civile doživljava kompleksni razvoj, ali se i znatno transformiše djelatnošću pretora, tj. pojavom pretorskog prava. Zakonodavne aktivnosti pretora uslovile su pojavu još jednog pravnog sistema, koji je nazvan ius honorarium, koji će postati živim izvorom za ius civile. Permanentna rimska vojna osvajanja uslovila su veliki rast stranovnika države koji nijesu imali status rimskih građana (peregrini). Njihove potrebe postaju izvorom stvaranja posebnog pravnog sistema peregrinskog prava, koje se naziva i ius gentium.

3. Klasični period prava obuhvata prvih 230 godina naše ere u istoriji rimske države. Privatno pravo postaje vrlo razvijeni pravni sistem, a pravna nauka bilježi period najvišeg cvjetanja. Karakalin edikt o poklanjanju rimskog građanstva svim slobodnim stanovnicima države iz 212. godine (Constitutio Antoniniana) dovodi do sjedinjavanja sistema ius civile, ius honorarium i ius gentium u jedinstveni pravni sistem, koji će jednako važiti za sve stanovnike države.

4. Postklasični period prava obuhvata posljednja tri vijeka postojanja rimske države. Karakteriše ga opšta dekadencija pravne svijesti, pravnih institucija, ali i same prave nauke. Jedinim vidnijim napretkom u ovom periodu smatraju se nastojanja za sistematizacijom prava. Poslije podjele države na Zapadno i Istočno carstvo (395. godine) narušava se i jedinstvo pravnog sistema.

10

3. 2. Opšte karakteristike razvoja rimskog prava

A. Arhaični period Izvor prava u ovom periodu bili su običaji. Politički razvoj arhaičnog Rima

doveo je do toga da običaji prerastu u običajno pravo, snažno oslonjeno na religijske predstave i praksu. Za poštovanje običaja u porodici starao se domaćin (pater familias), a u državi kralj (rex). Tokom vlasti legendarnih sedam rimskih kraljeva uspostavlja se čvršća rimska državna zajednica, što dovodi i do potrebe za donošenjem zakona, poznatih kao leges regiae. Prema nekim izvorima, u vrijeme vlasti Tarkvinija Oholog, te zakone je skupio Sekst Papirije, po kome su i nazvani ius civile Papirianum. Ipak, naučna kontroverza o postojanju tog zbornika zakona i danas je otvorena.

Najznačajniji pravni dokument koji se pojavio na kraju ovog perioda bio je Zakon XII tablica (Lex duodecim tabularum). Nastao je u vremenu 451-450. god. pr. n.e. kao posljedica društvenog raslojavanja i klasnih suprotnosti između patricija (kvirita) i plebejaca. Suprotnosti su proisticale iz činjenice da: plebejci nijesu imali pravo učešća u vlasti i podjeli ratnog plijena; običaji su bili na korist samo patricijama; prava plebejaca nijesu poštovana; plebejci su imali nesiguran pravni status; pravo nije bilo zapisano, pa se moglo tumačiti na njihovu štetu etc. Pritisak plebejaca uslovio je potrebu da se pravo zapiše i objavi. Učinila je to magistratura od deset ljudi (decemviri legibus scribundis). Po legendi, Zakon je nastao tako što je jedno rimsko poslanstvo upućeno u Atinu da kopira Solonove zakone. Istina, vidljivi su helenski uticaji u Zakonu, ali je malo vjerovatno da su to uticaji Atine. Prije će biti da su u pitanju uticaji helenskih kolonija u južnoj Italiji. Zakon predstavlja najstariji rimski zbornik zakona, tj. pisanu fiksaciju rimskog prava. Proistekao je iz potrebe za pravnom sigurnošću i pravnom jednakošću za sve rimske građane, kao i potrebom da svako ima uvid u zakone.

Zakon je naziv dobio po tome što je bio ispisan na 12 bronzanih tablica i istaknut na Forumu. Ploča s tablicama uništena je 387. pr.n.e. u napadu Gala na Rim. Tekst zakona nije sačuvan, ali je naknadno, vjerovatno samo djelimično, rekonstruisan na osnovu citata u djelima rimskih pravnika i književnika. Predstavlja, uslovno rečeno, kodifikaciju običajnog prava gensova i plemena koji su osnovali rimsku državu, prilagođeno potrebama vladajuće klase patricija. Za tumačenje zakona bili su zaduženi svještenici, na način tzv. pontifikalnog rigorizma. Zakon je dugo bio osnova rimskog pravnog poretka.

U Zakonu građansko, krivično i procesno pravo još nijesu bili razdijeljeni. U skladu s opštim niskim civilizacijskim stupnjem razvitka, kao i ekonomskim i socijalnim odnosima rimskog društva u 5. vijeku pr.n.e. u središtu pažnje sastavljača Zakona bila su pitanja porodičnog, nasljednog i susjedskog prava, koja će postati osnovom razvitka privatnog prava (ius civile). Pokazuje sljedeće karakteristike: mali dio ustanova koje regulišu razmjenu, teške sankcije prema dužnicima (smrt ili ropstvo), strogi formalizam u postupcima, vezanost za religiju etc. Glavni dio Zakona usredsređen je na moguće sporove između pojedinaca, kao i između društvenih klasa, zbog čega širu obradu dobiva sudski postupak i sankcije za delikte. Osim toga, sadrži nekoliko odredaba o porodičnam i nasljednom pravu, vrlo malo odredaba o obligacionam pravu, nešto više o svojini. Po jedna tablica posvećena je javnom pravu i religiji. Zakonom je pravo učinjeno bitnim elementom konstitucije države, jer je on donio pravnu siogurnost i pravnu jednakost građana. Njime je uspostavljen i koncept građanina, kojim je formalno nivelirana razlika patricija i plebejaca. Njegovo tumačenje s svještenika prelazi u kompetenciju učenih pravnika.

11

Iako se širenjem države iz osnova promijenila njena ekonomska i društvena struktura, tako da je primitivno pravo ovoga Zakona postalo usko i neadekvatno, Rimljani su mu kroz cijelu svoju istoriju ukazivali poštovanje. Smatrali su da je ono osnov cjelokupnog prava i da njegove odredbe ne mogu ni zakonom biti ukinute. Učeni pravnik je marao znati napamet sve njegove odredbe, a klasični i kasniji pravnici su se često pozivali na Zakon XII tablica da bi pribavili autaritet svojim mišljenjima.

B. Predklasični period

Karakteriše ga razvoj dva posebna pravna sistema: ius civile i ius gentium. Razvoj sistema ius civile pokazuje niz važnih odlika. Najprije, u ovom periodu staro prava iz arhaičnog perioda (ius civile vetus) transformiše se u novo građansko pravo (ius civile novus). Po Ciceronovom svjedočenju, ono nastaje iz običaja, odluka sudija, mišljenja pravnika, zakona, odluka senata i edikta magistratura.

Sada običaji prestaju biti glavni izvor prava. Zakoni koji se donose u skupštinama postaju važan izvor prava. Skupštine donose leges rogatae, tj. zakone iz oblasti javnog i donekle privatnog prava. Zakone su mogli donositi i magistrati direktno (leges datae). Zakonima se normiraju konkretni slučajevi, tako da oni uglavnom nemaju opšti karakter, zbog čega rimsko pravo postaje otvorenim. Izvor prava su i edikti magistrata. Viši magistrati imali su pravo donošenja opštih normi (ius ediciendi). Edikte su izdavali patricijski magistrati, tribuni, upravnici provincija i javni službenici u provincijskim gradovima. Edikti gradskih i peregrinskih pretora znatno su doprinijeli razvoju prava u ovom periodu. Pretori su birani na godinu data i donosili su svoje edikte. Na taj način stvorili su novo pravo ius honorarium, nazvano honorarnim zbog pretorove počasne službe (ad honorem). Ono je dopunjavalo i ispravljalo ius civile, postajući posebnim pravnim sistemom u rimskom poretku prava. Senatske odluke (senatus consulta) nijesu počivale na zakonodavnoj vlastiu senata, jer je on nije imao. Međutim, odluke senata imale su karakter preporuka sa snagom zakona i bile su poštovane.

U ovom periodu pravnici preuzimaju od svještenika (pontifices) ulogu tumača prava, tako da njihova mišljenja postaju izvor prava. Pošto Rim u tom periodu nije imao institucionalno utemeljenu sudsku, niti sistematsku zakonodavnu djelatnost, učeni pravnici su svojim tumačenjima popunjavali brojne pravne praznine. To je bilo moguće stoga što za Rimljane pravo nije bilo shvaćeno, ni postavljeno kao zatvoreni sistem normi, nego je shvatano i primjenjivano kao umijeće da se u konkretnim slučajevima nađu dobra i pravedna rješenja.

Pored ius civile, kao prava rimskih građana, u ovom periodu izgrađuje se posebni pravni sistem, ius gentium, kao sistem koji reguliše pravne odnose stanovnika države koji nemaju rimsko građanstvo. Ius gentium se razvio iz edikta peregrinskih pretora. Peregrini, kao nepunopravni stanovnici Rima, morali su se u pravnom saobraćaju služiti svojim lokalnim pravima, što je dovodilo do problema u odnosima između peregrina iz različitih provincija. Zbog toga se, uz potojeće gradske pretore, godine 242. pr.n.e. uvodi magistratura peregrinskog pretora, koji dobiva imperium kao i gradski pretor, s ovlašćenjem da svake godine donosi edikt. U tome ga je vodila ideja dobra i pravednosti, iz koje će proisteći institut bona fides (načelo da se stranke moraju ponašati savjesno i pošteno). Edikti ovih pretora postali su izvorom novog prava, koje je na fleksibilan način nastajalo kombinovanjem dobrih rješenja iz ius civile i provincijskih prava. Od 2. vijeka prije naše ere započinje proces sjedinjavanja ius civile i ius gentium u jedinstveni sistem pretorskog prava. Njime je uobličeno

12

privatno pravo, posebno u ključnim oblicima imovinskog prava (svojina, državina, kontrakt, delikt etc.). Takav razvoj prava omogućio je dobre trgovačke komunikacije u državi.

C. Klasični periodU ovom periodu razvitka rimskog prava, koji se u istorijskom smislu poklapa s

epohom principata, izvori prava su po Pomponiju: zakoni (leges), odluke senata (senatus consulta), princepsove naredbe izdate za razne prilike i u raznoj formi (constitutiones principum), edikti i mišljenja pravnika koji su za to dobivali posebnu koncesiju (ius respondendi). Novo političko uređenje u principatu, moćni razvoj pravne nauke, kao i sistematizacija i stabilizacija privatnog prava uslovili su da se smisao izvora prava i njihov uzajamni odnos u dobroj mjeri izmijene u odnosu na predklasični period razvitka rimskog prava.

Običaji kao izvor prava dobivaju sekundarni smisao i primjenjuju se samo u nedostatku pisanog prava. Princepsova vlast ojačala je pisano pravo i potisnula običaje kao izvor prava. Samo u jednom slučaju običaj je imao jaču pravnu snagu od pisanog prava, naime, u situacijama kada su se stari zakoni gasili zbog toga što nijesu primjenjivani. Ipak, u peregrinskom pravu običaji su još imali veliku ulogu kao izvor prava, ali nijesu imali uticaja na ius civile. Zakoni kao izvor prava bivaju potiskivani jačanjem vlasti imperatora, tako da se od kraja 1. vijeka posle n. e. više ne donose u skupštinama. Imperatori donose podarene zakone (leges datae), ali češće donose pravne propise u formi carskih konstitucija.

Transformacija gradskih i peregrinskih magistratura u periodu principata u činovnička zvanja uslovljava da se pretorima uskraćuje pravo na izdavanje edikta svake godine. Umjesto toga, po nalogu cara Hadrijana 130 godine pravnik Julijan izvršio je kodifikaciju edikta gradskih pretora. Kodifikovani edikt je senatskom odlukom proglašen stalnim (edictum perpetuum). Odluke senata (senatus consulta) u ovom periodu postaju formalnim izvorom prava. Veliko teritorijalno širenje Rima i nemogućnost da se više sazivaju skupštine uslovili su da se briga o javnim poslovima prenese na senat. Međutim, senat se nalazio po kontrolom imperatora, tako da je njegova zakonodavna aktivnost u bitnom smislu izražavala volju imperatora. Zbog toga se uloga senata svela na to da odobri princepsov govor u senatu (oratio principis).

Monarhističko političko uređenje principata bilo je određeno činjenicom da je princeps preuzeo upravnu, sudsku i normativnu vlast u društvu. Zbog toga njegove konstitucije (constitutiones principis) postaju najvažnijim izvorom prava. To uslovljava da se jednim dijelom izmijeni duh i dejstvo starog kazuističkog principa rimskog prava. Naime, princepsove konstitucije su mogle sadržati opšte i pojedinačne pravne norme. Edictum i mandatum sadržali su opšte norme, a decreta, epistula i rescripta sadržali su pojedinačne norme. Ediktom je uvođen novi propis, a mandatom su službenicima davana uputstva za primjenu propisa. Decreta su bile princepsove presude, epistula je bilo pismo službeniku s odgovorom na postavljeno pravno pitanje, a rescripta je bio odgovor građaninu kako da u skladu s pravom da se riješi određeni spor. U cjelini, sve što se princepsu dopada, to je imalo snagu zakona (Quod principi placuit, leges habet vigorem!).

Tumačenje prava od strane istaknutih pravnika i u ovom periosu je značajni izvor prava. Najčuveniji pravnici ovoga perioda bili su Cels, Julijan, Pomponije, Gaj, Papinijan, Paul, Ulpijan i Modestin. Mišljenja pravnika postala su do te mjere relevantna za funkcionisanje pravnog sistema i konkretni razvoj prava da se, po Pomponijevom svjedočenju, cijelo ius civile sastoji od tumačenja pravnika. Smisao

13

rada rimskih pravnika nije bio u teorijskim raspravama o pravu ili utemeljenju pravnog fenomena, nego u traženju konzekventnih odgovora na konkretna pravna pitanja u konkretnim spornim situacijama. Dakako, u rimskom pravnom iskustvu postojali su i zahtjevi za postizanjem sistematskog znanja o pravu, da bi se ono podiglo na nivo pravne nauke. Takav je zahtjev posebno istakao Ciceron, zalažući se da se na pravo primijeni Aristotelova nauka logike u formi ars dialectica. Ipak, taj zahtjev u rimskoj pravnoj nauci do kraja nije bio postignut.

U klasičnom periodu razvoja rimskog prava stapaju se u jedinstvenu cjelinu ius cilile, ius honorarium i ius gentuim. Kodifikovanjem pretorovog edikta 130. godine uklonjena je razlika edikta gradskog i peregrinskog pretora, čime se ukida i razlika između ius civile i ius gentium. Karakalinim ediktom o rimskom građanstvu iz 212. godine ta podjela pravnih sistema i formalno gubi osnov, jer svi slobodni stanovnici Imperije dobivaju status rimskih građana. Na taj način stari pravni sistem iura populi Romani biva zamijenjen jedinstvenim ius Romanum.

D. Postklasični periodKrajem klasičnom perioda postojanja rimskog prava dolazi do potpune

redukcije izvora prava na dva izvora: imperatorove konstitucije i tumačenja pravne nauke. U postklasičnom periodu pravna nauka doživljava značajno opadanje i dekadenciju, tako da prestaje biti živim izvorom prava. Imperator ostaje kao jedini izvor prava, ali se njegova zakonodavna djelatnost u dobroj mjeri oslanjala na mišljenja klasičnih pravnika. Drugim riječima, u dominatu izvori prava su imperatorove naredbe (leges), izdate u bilo kojoj formi, kao i pravo stvoreno u ranijim periodima (ius).

U dominatu jedini organ vlasti je imperator. Njegove se konstitucije smatraju zakonom (leges). Zakon je sve što imperator odluči i propiše. Zbog toga se u ovom periodu polako napušta kazuistički pristup pravu. S druge strane, pod uticajem grčkog filozofskog mišljenja rimska pravna nauka stiče sklonost za sistematiziranjem i uopštavanjem pravnih normi, nastojeći da se umjesto pojedinačnih pravnih normi donose norme opšteg karaktera (lex generalis). U situacijama u kojima su te opšte norme bile u suprotnosti s pojedinačnim normama (lex specialis), onda su te opšte norme imale prednost u važenju. Imperator, dakle, postaje jedini zakonodavac, dok se o primjeni prava stara činovnički aparat. Učeni pravnici, kao nekadašnji stvaraoci prava u klasičnom periodu (jer uloga im je bila da iznalaze pravična rješenja, zbog čega je pravo i bilo shvatano na način: Ius est ars boni et aequi), svode se u postklasičnom periodu na ulogu pravnih tehničara. Međutim, pošto je pozivanje na mišljenja klasičnim pravnika moglo dovoditi do konfuzije zbog razlike u njihovim mišljenjima, rimski carevi su određivali koji pravnici mogu biti smatrani izvorom prava. Tako su odabrani Papinijan, Paul, Gaj, Ulpijan i Modestin. Carevom konstitucijom, poznatom kao “Zakon o citiranju” stvoren je tzv. “senat mrtvih pravnika”.

U poznoj antici rimsko se pravo počelo zaboravljati. Da bi spriječio tu tendenciju car Justinijan je organizovao sabiranje starijih pravnih tekstova, izdajući svoj zakonik pod nazivom Corpus iuris civilis.

3. 3. Rimsko javno i privatno pravo

Generalna podjela prava na javno i privatno pripada Rimljanima. Njihov odnos i razlika dati su u jednostavnoj Ulpijanovoj odredbi, izloženoj na početku

14

Digesta (D, 1,1,1,2): “Javno pravo je ono koje se odnosi na državu, a privatno ono koje se tiče interesa pojedinaca” (Ius publicum est quod ad statum rei Romanae spektat, privatum quod ad singulorum utilitatem). Ovakvu podjelu izvršili su rimski pravnici klasičnog perioda, pod uticajem helenske filozofije, na osnovu razlikovanja pojmova “država” i “pojedinac”, odnosno, “državna zajednica” i “porodična zajednica”. Iako se danas odnos između te dvije pravne grane pokazuje kao vrlo problematičan, polazište podjele prava na javno i privatno i dalje ostaje rimsko pravno iskustvo.

Rimsko pravo dugo je počivalo na diferenciji ius civile i ius gentium. Ius civile (nazivano još i ius quiritium) je bio pravni sistem kojim su se u rimskoj državi mogli služiti samo Rimljani (cives), dok je ius gentium bio pravni sistem “za sve nagrade”, tj. pravni sistem kojim se služe ostali stanovnici rimske države. Ius civile nastaje iz običajnog prava rimskih gensova koji su osnovali rimsku državu. Najprije je kodifikovano Zakonom XII tablica. U republici u ius civile ulaze sva pravna pravila koja su stvarana zakonima, plebiscitima i senatskim odlukama. U tom smislu ius civile je suprotno od ius honorarium (pravo koje je stvarano ediktima magistrata). Međutim, pravo koje je stvarao gradski pretor (kao dio ius honorariuma) spadalo u ius civile. U početnim fazama razvoja ius civile izražava opštu nerazvijenost društva, prožeto je religijskim ritualima, a svještenici su jedini koji ga poznaju i tumače. S nastankom republike ius civile se bitno mijenja. Razvoj robno-novčanih odnosa i razmjene dovodi do stvaranja niza novih pravnih ustanova. Slabi uticaj religije i formalizma u njemu. Krajem republikanskog perioda i u principatu ius gentium sve više utiče na ius civile, da bi se krajem principata stopili u jedinstveni pravni sistem.

Ius honorarium je pravo koje su stvarali rimski magistrati u periodu republike i ranog principata, radi korigovanja i upotpunjavanja ius civile. Stvarali su ga uglavnom pretori. Zbog toga se njegov najznačajniji dio nazivao i pretorskim pravom. Vremenom je ono potisnulo stare ustanove ius civile-a.

Ius gentium odnosio se na stanovništvo rimske države koje nije imalo status slobodnih rimskih građana. Naime, pokorenim narodima (peregrini) Rimljani ne samo da nijesu nametali svoje privatno pravo, nego su im izričito zabranjivali da se njime služe. Njima su u privatno-pravnim odnosima dopuštali važenje njihovog običajnog prava ili prava država u kojima su ranije živjeli. Ius gentium (peregrinsko pravo) za Rimljane nije moglo važiti u njihovim privatno-pravnim odnosima s peregrinima. Pravni saobraćaj krajem republike i u principatu time je bio vrlo komplikovan, kao i činjenicom da su peregrini iz različitih provincija imali svoja, međusobno različita prava. Zbog toga je uvedena institucija peregrinskog pretora (magistrat s imperiumom), koji je raspravljao sporove između Rimljana i peregrina i između peregrina, s pravom da izdaje pravna pravila koja se primjenjuju u konkretnim slučajevima. Tako je nastao posebni sistem prava, u periodu principata naznan ius gentium, tj. “pravo kojim mogu da se služe svi narodi”, za razliku od ius civile, kojim su mogli da se služe samo Rimljani. Ius gentium se razlikovao i od prava u pojedinim provincijama, koje je važilo samo u njima. Vremenom je ius gentium postalo potpunijim i savršenijim od ius civile, dovodeći do njihovog stapanja na početku 3. vijeka.

Suštinski dio rimsko prava činilo je privatno pravo, koje se vremenom razvilo u svojim osnovnim granama: porodično, stvarno, nasljedno i obligaciono pravo.

A. Porodično pravo Na početku prvog perioda rimske istorije, pored države, osnovna forma

društvenosti Rimljana bio je consortium (zajednica, zadruga), tj. domaćinstvo u formi

15

stare patrijarhalne porodice, koju je sačinjavalo nekoliko bračnih parova srodnika sa potomcima. Forma takvog domaćinstva zadržala se u rimskom životnom iskustvu do druge polovine perioda republike. Međutim, već u prvom periodu rimske istorije consortium biva zamijenjen domaćinstvom (domus, familia), koje se sačinjeno od supružanskog para i njihovih potomaka. Otac porodice (pater familias) imao je, uz izvjesna ograničenja, vlast života i msrti (patria potestas) nad svim članovima porodice. Jedino je on u domaćinstvu imao status sui iuris, tj. pravnu i poslovnu sposobnost. To znači da je bio jedini vlasnik svega što se u domaćinstvu sticalo i posjedovalo.

Svi ostali članovi porodice su lica alieni iuris. Vlast domaćina nad ženom nazivala se manus (ruka, šaka). Brak se zaključivao prividnom kupovinom (coemp-tio), konfareacijomuz religijske obrede (confarreatio, oblik vjenčanja pri kom bi mladenci pojeli komad pogače) ili faktičkim brakom za godinu dana (usus). Patria potestas trajala je do smrti pater familiasa, bez obzira koliko su djeca stara. U drugoj polovini republike praktikovao se brak bez manusa: žena nije dolazila pod vlast muža i zadržavala je svoju raniju pravnu i poslovnu sposobnost, kao i svoju imovinu. Davao se i miraz. I djeca posredno stiču izvjesnu pravnu i poslovnu sposobnost: ono što steknu u ratu (peculium castrensae), ili kao magistrati (peculium quasi castrensae), ili dobiju od majke ili njenih rođaka, njihovo je, a pod izvjesnim uslovima (actiones adiecticiae qualitatis) imaju i poslovnu sposobnost. U principatu je ubijanje djece smatrano krivičnim djelom. Patria potestas postepeno gubi svaki značaj. Ako pater familias nije živ, žena za cio život i djeca do 14. godine dolaze pod tutorstvo (tutela) agnata ili onoga koji je testamentom ili od magistrata određen.

B. Stvarno pravoU rimskom pravu uspostavljene su neke podjele stvari koje su se zadržale do

danas, kao naprimjer, podjela stvari na one koje mogu biti predmet pravnih poslova i one koje to ne mogu biti (res in commercio i res extra commercium), genera i species itd. Značajnu ulogu je igrala podjela, koja je kasnije iščezla, na res mancipi i nec mancipi. Rimsko pravo je poznavalo sljedeća dva stvarna prava: svojinu i iura in re aliena (službenost, založno pravo, superficies, emfiteuza i ius in agro vectigali). Svojinu (proprietas) zaštićenu od ius civile (kviritska svojina) mogli su imati samo cives. Ona se sticala na res mancipi putem mancipacije (mancipatio, prodaja neke stvari drugom u svojinu po zakonu), cesijom (in iure cessio, prenošenjem nekog prava na drugoga), uzukapijom (usucapio, sticanje prava na neku stvar dugim posjedovanjem) i okupacijom (occupatio, uzimanjem u posjed neke stvari koja je dotle bila bez gospodara), a na res nec mancipi i tradicijom (traditio, predaja). Svojina cives na zemlju u provinciji nazivala se provincijskom, a svojina peregrina na zemlju (koju ius civile nije priznavalo) nazivala se peregrinskom svojinom. Kviritskom svojinom se smatrala zaplena in re potestas i sadržala je ius utendi, ius fruendi i ius abutendi. Bila je zastićena s rei vindicatio i actio negatoria. Pojam drža-vine ili posesije (possessio) razlikovao se od današnjeg pojma: držalac je samo onaj koji drži stvar (ima corpus) pro se i ponaša se kao sopstvenik (ima animus rem sibi habendi). Ona je zastićena interdiktima i s actio Publiciana. Rimsko pravo je imalo vrlo razrađenu teoriju ličnih i zemljišnih službenosti (servitutes), koja se, uglavnom nepromijenjena, zadržala do danas. Među stvarnim pravima na tuđim stvarima (iura in re aliena) ono je poznavalo još: založno pravo, superficies, emfiteuzu i ius in agro vectigali.

C. Nasljedno pravo

16

Od najstarijih vremena u rimskom pravu je testamentalno (zavještajno, oporučno) nasljeđivanje imalo prvenstvo nad intestatskim (prirodnim, zakonitim nasljeđivanjem, primanjem nasljedstva bez testamenta). Postojanje testamenta isključivalo je svako intestatsko nasljedno pravo. Testament se u prvom periodu pra-vio pred skupštinom (testament calatis comitiis) i pred vojskom koja polazi u boj (testament in procinctu). Kasnije su putem mancipatio famialiae postizana dejstva testamenta. Od njega je postao testament per aes et libram. Pretor ga je oslobodio svih formalnosti i zahtijevao samo potpise svjedoka. Posle toga testament je posljednja volja decuiusa koja se dokazuje svjedocima, svojeručnim potpisom, ovjerom kod notara etc. Bitni element testamenta bio je uvijek imenovanje nasljednika (institutio heredis est caput et fundamentum testamenti). Testator je u početku mogao imenovati za nasljednika (heresa) samo članove porodice. Kasnije ih je mogao samo izrično isključiti iz nasljeđa (»formalno nužno nasljedno pravo«). U klasičnom pravu morao im je ostaviti četvrtinu zaostavštine (materijalno nužno nasljedno pravo, quarta falcidia). Intestatski red nasljeđivanja Zakona od XII tablica počivao je na agnatskom srodstvu (srodstvu po očevoj strani), pa su pozivani članovi porodice (sui), agnati i gentili. Pretor kasnije uvodi kognatsko srodstvo (krvno srodstvo) u intestatski red nasljeđivanja, pa poziva djecu, krvne srodnike i bračnog druga. Tada nasljeđuju i ženska djeca, a i žene mogu biti naslijeđene. Justinijan uvodi pojam predaka i potomaka i prave i pobočne linije nasljednika, pri čemu polubraću i polusestre izdvaja u posebnu grupu.

D. Obligaciono pravoU vrijeme Zakona od XII tablica obligaciono pravo bilo je nerazvijeno.

Sadržalo se samo nekoliko ustanova: kupoprodaju, zajam u formi pravnog odnosa (nexum), stipulaciju (stipulatio, svečano priznanje ugovorene obaveze) i ekspenzilaciju (expensilatio, unošenje nekog izdatka u knjihu računa), fiduciju (fiducia, privremeno primanje zaveštanja, uz poslove zaloge, posluge etc.) i injuriju (iniuria, povreda prava). Te ustanove su predstavljale vrlo grube oblike regulacije obligacionih odnosa među ljudima i bile su propraćene teškim sankcijama (ropstvo ili smrt za dužnika). Načini uspostavljanja obligacionih odnosa bili su strogo formalizovani (najčešće uz upotrebu riječ i gestova iz religijskog rituala) i imali su apstraktno dejstvo.

U periodu republike i principata obligaciono pravo doživjelo je snažni razvitak. Stvorene su nove ustanove: komodat (commodatum, besplatno davanje neke stvari na privremenu upotrebu), depozit (depositum, povjereno dobro, ulog), zakup (locatio-conductio), ortakluk (societas), mandat (mandatum, ovlašćenje), etc. Ukinute su grube sankcije i uveden pojam naknade štete; forma služi samo za to da se omogući upotreba određenih tužbi; stranke su dobile široke mogućnosti da svoje odnose prilagode svojim potrebama, a pretorskim deliktima (metus, dolus malus i fraus creditorum) zaštićene su od prevare i prinude. Istovremeno pravnici su izgradili teoriju i klasifikaciju ustanova obligacionog prava. Obligacije nastaju ex contractu, ex delicto i ex variis causarum figuris. Izgrađena je teorija kontrakta i pakta. Oni su verbalni, literalni, realni i konsensualni. Posebno mjesto zauzimaju bezimeni kontrakti i zastićena pakta (pacta adiecta, praetoria i legitima). Izgrađena je teorija kontraktne odgovornosti i gašenja obligacija. Justinijanovo pravo uvodi pojam kvazikontrakta i kvazidelikta i omogućava strankama da ugovore formu svojih pravnih poslova.

3. 4. Corpus iuris civilis

17

Obuhvata zakonsko djelo koje je od 528. do 534. godine, po nalogu istočno-rimskog cara Justinijana I, sačinila grupa učenih pravnika, na osnovu cjeline rimskog pravnog iskustva. Pod imenom Codex Iustiniana na snagu je stupio 533. godine. U njemu su sabrane starije naučne knjige (Institucije, objavljene 533. godine) i spisi rimskih jurista (Digesta ili Pandekta, objavljene 533. godine), pod vođstvom dvorskog juriste Tribonianusa. Novo izdanje objavljeno je sljedeće 534. godine. Osim Justinijanovih zakona u Codex iuris civilis spadale su i naknadne kodifikacije (Novellae), koje su prenošene u privatnim zbornicima. Sami naziv Codex iuris civilis potiče iz kasnijeg vremena (sredina 13. vijeka).

Codex iuris civilis predstavlja, dakle, novu kodifikaciju rimskog prava. Ona je bila potrebna zbog toga što će shvaćeno da rimska pravna kultura gubi na snazi. Zaključilo se da vrlo kompleksno rimsko pravo, rasuto u mnoštvu pravnih izvora (stari zakoni, carske odluke, spisi jurista etc.), treba skupiti i sačuvati u jednom integralnom obliku. Takvo skupljanje je podrazumijevalo isključivanje onoga prava koje više nije važilo, kao i adaptaciju starih pravnih instituta uslovima jednog rano-feudalnog društva.

U cjelini Corpus iuris civilis obuhvatio je sljedeće dijelove:Digesta ili Pandectae (lat. Digesta znači “uređeni prikaz”; grč. Pandectae znači “sveobuhvatno”) iz 533-534. godine, kao zajednički sklop važećeg prava;Codex Iustinianum (sabrani carski zakoni od 2. vijeka n.e.);Institutiones (juristički udžbenik za uvođenje u Codex i Pandectae; objavljen od zakonodavca, s posebnim pravnim autoritetom),Novellae (carski zakoni koji su izdati poslije 534. godine, uglavnom na grčkom jeziku; bili su sabirani u različitim zbirkama novela i objavljivani; U Srednjem vijeku bio je rasprostranjen tzv. Authenticum, zbornik Novela s 126 novela; Danas postoji zbirka od 136 novela).Pojedini dijelovi Corpus iuris civilis podijeljeni su u knjige, a svaka knjiga u naslove. Svaki je naslov podijeljen na Leges (zakoni), koji se ponekad dalje dijeli na paragrafe.

3. 5. Recepcija rimskog prava

U vizantijskom carstvu Justinijanova kodifikacija rimskog prava zadugo je ostala osnovnom pravnog praksisa, iako se modifikovala i prilagođavala novim feudalnim odnosima, shvatanjima i potrebama. Međutim, poslije izjalovljenja Justinijanovog pokušaja da u cjelini obnovi Rimsku imperiju i da u njoj oživi primjenu rimskog prava na Zapadu je to pravo potpuno potisnuto pravima varvarskih naroda. Proces potiskivanja tekao je tako što je Corpus iusis civilis pojednostavljivan, jer visoka kultura klasičnog rimskog prava nije u takvom obliku mogla da se primijeni kod naroda na nižem civilizacijskom stupnju razvitka. Drugim riječima, rimskom pravu je nedostajao društveni nosilac, odgovarajući stupanj razvitka društvenih odnosa, odgovarajuće pravne predstave i, naravno, obrazovani juristi. Njemački vladari izdavali su vlastite zbirke zakona, koji su najčešće predstavljali mješavinu rimskog prava i germanskog plemenskog prava. Glavni dio Corpus iuris civilis-a, Pandekta, već početkom 7. vijeka potpuno pada u zaborav na Zapadu. Istina, u 9. vijeku car Leon VI (886-912) dao je da se sačine basilike, zbirke vizantijskog prava koje su nastale iz grčkog prevoda Justinijanovog Kodeksa i Digesta. Međutim, ta činjenica nije bila od većeg značaja za recepciju rimskog prava u ranom Srednjem vijeku.

Od mnogo veće značaja je bilo otkriće potpunog rukopisa Digesta u Pizi sredinom 11. vijeka. Rukopis je nazvan Littera Florentina. Od tog vremena teče

18

ponovno otkrivanje rimskog prava među italijanskim juristima. Ključnu zaslugu za to imao je učitelj retorike Irnerius u Bolonji u drugoj polovini 11. vijeka. Irnerius se bavio antičkim tekstovima, pa time i pravnim tekstovima. Po svoj prilici, zadivljen nepoznatom pravnom materijom on je, u sklopu svojih retoričkih predavanja, počeo držati i predavanja o njoj. U tome su ga slijedili i drugi, započinjući predavanja o pravu koje je bilo izloženo i Digesti. Budući da su germanski pravni tekstovi iz ranog Srednjeg vijeka bili na mnogo nižem stupnju od ponovno otkrivenog rimskog prava, među humanističkim juristima prodrla je snažna svijest do koje je mjere germansko pravo u poređenju s rimskim - “varvarsko pravo”. Tako je otkriće Digesti otvorilo put za nastanak moderne jurisprudencije. Temelji su joj položeni u Bolonji među Irneriusovim učenicima koji su osnovali pravnu školu krajem 11. vijeka, pristupajući sistematskom izučavanju Justinijanove kodifikacije. Škola je nazvana glosatorskom, jer su pojedina mjesta tumačena pomoću glosa (grč. jezik). Naime, još od helenskih vremena postojala je sklonost tumačenja riječi putem kraćih bilješki na marginama tumačenih tekstova. Tako su tumačeni Homerovi, pravni, a kasnije i biblijski tekstovi. U bolonjskoj pravnoj školi egzegetskom metodom tumačene su pojedine riječi i pojmovi, tako što su glose pisane između redova ili na ivici pasusa. Akursius je 1250. godine sabrao glose svojih prijethodnika (Glossa ordinaria) u cjeloviti komentar Justinijanovog kodeksa. Sve do 17. vijeka uz izdanja Justinijanovog kodeksa štampani si i tekstovi ovih glosa. Uz dogmatski pristup materiji Kodeksa, velika je zasluga glosatora što su svijetu otkrili rimski sistem prava, koji je bio mnogo bolji i složeniji od sistema feudalnog prava. Studenti iz cijele Evrope su dolazili na studije prava u Bolonju, da bi se po svršetku studija, kao obrazovani juristi, vraćali u svoje domovine, zauzimajući visoka mjesta u hijerarhijama svjetovne i crkvene uprave, a onda i u pravosuđu (potiskujući sudije laike).

Od sredine 13. do 14. vijeka školu glosatora naslijedila je škola postglosatora ili komentatora, koji se na prijethodnu školu oslonila u proučavanju rimskog prava, najprije u Bolonji, a onda i na univerzitetima sjeverne Italije. Ova je škola na temelju potreba vremena, u kome se postavljaju prvi temelji za nastupajuću građansku civilizaciju, osim glosatorskog rada na rimskom pravu počela da se bavi pitanjima statutarnih prava italijanskih gradova, kao i pitanjima kanonskog i germanskog prava. Njezin su predstavnici nastojali da te pravne spoznaje prilagode potrebama vremena. Njen najznačajiji predstavnik Bartolus bitno je doprinio da rimsko pravo postane »opšte pravo« (Gemeines Recht), odnosno, zajedničko pravo, koje će biti iznad partikularističkih feudalnih prava.

Značajno razdoblje u recepciji rimskog prava obilježili su srednjevjekovni pravnici zvani “legisti”, ponikli u francuskoj školi tzv. »elegantnih pravnika«. Praučavali su rimsko pravo drugačije od glosatara i pastglosatara, jer su kritički ispitivali i tumačili izvore rimskog prava, u prvom redu Justinijanov Corpus. Utvrdili su da je sastavljen od niza pravnih odredaba iz raznih perioda. Na taj način zasnovali su istoriju prava kao naučnu disciplinu. Osobiti značaj stekli su u Francuskoj od 12. vijeka, nastojanjem za primjenom jedinstvenog rimskog prava i podržavanjem centralističkih nacionalnih monarhija u borbi protiv partikularizma feudalaca. Njihove metode rada bile su široko prihvaćene od pravnika u mnogim evropskim zemljama, što je imalo za posljedicu da je rimsko pravo u njima recepcijom postalo zajedničko.

Istorijski kontekst društvenog i ekonomskog razvitka Evrope u narednim vijekovima omogućio je da recepcija rimskog prava, koja je dobila oblik “opšteg prava” padne na tlo koje je povoljno za ponovno preuzimanje mnogih normi rimskog prava u izvornom ili prilagođenom obliku. Juristi koji su obrazovani na italijanskim univerzitetima mogli su u praksi primjenjivati rimsko pravo upravo zbog činjenice da

19

je društveni i ekonomski razvoj zapadno-evropskih zemalja tekao tako da se u domaćem, lokalnom pravu sve teže mogla nalaziti osnova za rješavanje brojnih novih pravnih pitanja koja su prosticala iz nove društvene realnosti. Uspostavljanje robno-novčanih odnosa, razvoj trgovine, rast uloge gradova, novi razvojni razmah privrede uopšte, te stvaranje nove građanske klase (buržoazije) svoju je ozbiljnu istorijsku kočnicu imalo ne samo u opštem feudalnom modelu života, nego i u feudalnom pravu. Zbog toga se rimsko pravo, na način kako su ga shvatali i tumačili komentatori, postglosatori, a onda i legisti bilo upravo željeni model prava za nove istorijske uslove u kojima dominantno mjesto dobiva autonomni pojedinac, njegova slobodna volja i privatna svojina kao ključna manifestacija slobodne individualnosti. U recepciji komentatora rimsko je pravo nudilo razrađen i prihvatljiv model imovinskog, a posebno obligacionog prava. U cjelini, osnovni principi rimskog prava (privatna svojina, sloboda testiranja i sloboda ugovaranja) bili su više nego prihvatljivi za društveni i ekonomski razmah nove građanske klase. Poslije Italije i Francuske, recepcija rimskog prava u formi “opšteg prava” prodrla je u Njemačku, Holandiju i druge evropske zemlje od kraja 15. vijeka. Iako je rimsko pravo u Engleskoj imalo određeni uticaj, ipak je ona ostala na načelima precedenta (Case Law). Tako je Corpus iuris civilis, u obliku datom od glosatora i postglosatora, u kontinentalnoj Evropi postao za više vijekova mjerodavni pravni izvor, iako je u praksi formalno imalo supsidijarni karakter, tj. primjenjivano je samo ako nije bilo odgovarajućih normi u domaćem pravu, ali su u praksi svi imovinsko-pravni sporovi presuđivani po rimskom pravu (usus modernus).

Takvo pravo nazivano je pandektnim pravom, kao recipiranim rimskim pravom, koje će se od kraja 14. vijeka (Italija) do kraja 19. vijeka (Njemačka) primjenjivati u mnogim zemljama srednje i zapadne Evrope. Nazivano je i »opštim pravom« (gemeines Recht, diritto commune) zbog toga što je bilo »zajedničko« pravo, za razliku od feudalnih partikularističkih prava. Naziv je dobilo od Pandekta (Digesta), kao najznačajnijeg dijela Justinijanove kodifikacije, koji je ujedno bio i najvažniji pravni izvor za srednjevjekovne pravne škole sjeverne Italije, glosatore i postglosatore, ali i za francuske legiste. Počevši kao glosirano rimsko pravo, pandektno pravo je vremenom u novim istorijskim i društvenim uslovima sve više trpjelo uticaje domaćih običaja i zakonodavstava. To je osobito karakteristično za Njemačku u kojoj se na temeljima recipiranog rimskog prava razvijalo opšte njemačko privatno pravo (od polovine 17. vijeka nazivano i Usus modernus Pandectarum). U Njemačkoj je s Istorijskom školom prava, kojoj je utemeljitelj F. fon Savinji, postignut vrhunac naučne sistematizacije rimskog prava u pravnoj nauci i pandektistici. Sve do Drugog svjetskog rata na mnogim evropskim univerzitetima izučavano je pandektno pravo kao posebni sistem prava.

Razvoj nacionalnih pravnih kodifikacija, osobito, građanskih zakonika (francuski Code civil, prusko Opšte zemaljsko pravo, austrijski Opšti građanski zakonik, njemački Građanski zakonik etc.) generalno je zamijenio recipirano rimsko pravo. Međutim, i te kodifikacije su se gradile na naučno obrađenom rimskom pravu ili pod njegovim uticajem, s izuzetnom anglosaksonskog prava. Slično je bilo i s nekim neevropskim zemljama.

4. FEUDALNO PRAVO

Temelj feudalnog prava je razlika u pravnim statusima ljudi, na kojoj počiva pravo nejednakosti. Pravni subjekti su podijeljeni prema svojim društvenim i ekonomskim položajima u staleže. Svakom staležu pripadaju odgovarajuća posebna prava i

20

obaveze. Odnos staleža je rangovni i hijerarhijski, tako da po rangu postoje niži i viši staleži, ali i subjekti koji su izvan staleža i predstavljaju najniži društveni sloj. Princip feudalne svojine nalazi se u osnovi staleškog uređenja društva. Dok je u rimskom pravu svojina imala karakter apsolutne svojine, u feudalnom pravu ona je podijeljena svojina. Budući da je najdominantniji oblik svojine u feudalnoj epohi bila svojina nad zemljom, princip feudalnog prava bazirao se na mogućnosti da više subjekata ima svojinska ovlašćenja nad njom. Odnos takvih ovlašćenja uređivan je hijerarhijski, što znači da su postojali različiti rangovi svojine, tj. viša i niža svojina na istim predmetima. Na istom predmetu po hijerarhijskom poretku postojalo je više karaktera svojine. Apsolutna svojina nad predmetima predstavljala je usklađenu ukupnost ovlašćenja svih sopstvenika. Takav karakter svojine dominira u razdoblju ranog feudalizma. Razvojem feudalizma on se smanjuje, da bi u poznom feudalizmu svojinski odnos bio približen preovlađivanju apsolutne svojine.Rangovna struktura svojine manifestovala se u jasnoj razlici nosilaca više svojine i nosilaca najniže svojine (kmetovi). Ovlašćenje nosioca više svojine podrazumijevalo je obavezu nosilaca najniže svojine da im preda dio prihoda s obrađivane zemlje. Gdje postoji više nosilaca više svojine, raspodjela dijela prihoda koji su dobiveni od kmetova odvijala se prema rangu ovlašćenja. Kmetovi su, takođe, bili u statusu svojevrsne svojine nosilaca više svojine, koja je činila vladajuću društvenu feudalnu klasu. Ta se vladajuća klasa dijelila na dva staleža. Prvi stalež sačinjavalo je svjetovno plemstvo, kao osnovni nosilac upravljačkim i ratničkih funkcija u društvu. Plemićku titulu i staleški položaj nasljeđivao je prvorođeni sin. Drugi stalež činilo je duhovno plemstvo. Sačinjavali su ga viši crkveni dostojanstvenici, koji su uglavnom poticali iz redova svjetovnog plemstva. Nijesu mogli nasljeđivati svoj položaj, nego su na njega dolazili postavljanjem u crkvenoj hijerarhiji. Funkcija duhovnog plemstva bila je religijsko-ideološka.Pored dva feudalna privilegovana staleža, koja su imali vrhovnu vlast nad svojinom na zemlji i kmetovima, postupno se obrazovao i tzv. treći građanski stalež trgovaca i zanatlija. Građani su imali status slobodnih stanovnika gradova koji se bave gradskim privrednim djelatnostima. Nijesu bili društveno privilegovani kao pripadnici prva dva staleža, niti društveno deprivilegovani kao kmetovi. Razvojem feudalnih odnosa sticali su politička prava, ali bez mogućnosti da u tim pravima budu izjednačeni s vladajućom feudalnom klasom. Seljaci-kmetovi stajali su izvan staleža, jer nijesu imali nikakva politička prava. Bili su dužni da jedan dio svojih proizvoda daju feudal-cima. Pošto su imali jednu vrstu niže svojine na zemlju, feudalci ih nijesu mogli otjerati s zemlje, čak ni u slučajevima njenog otuđivanja.U formalnom pogledu feudalno pravo je nedovoljno razvijeno, tehnički nesavršeno i prvenstveni su mu izvor običaji. Tek u fazi apsolutne monarhije počinju da se javljaju značajnije kodifikacije prava. U procesu kodifikacije važnu ulogu je igrala i recepcija rimskog prava (prvenstveno u zapadnoj Evropi), kao i domaće običajno pravo. Klasna i staleška nejednakost pravnih subjekata osobito se jasno vidi u krivičnom pravu. Za isto krivično djelo krivci su sasvim različito kažnjavani, zavisno od toga kojoj su klasi, tj. staležu pripadali. Tako su pripadnici feudalne klase iz dva plemićka staleža bili kažnjavani blaže nego pripadnici trećeg staleža ili kmetovi. S druge strane, kazna je zavisila i od lica koje je bilo objekt krivičnog djela. Ako je ovo lice pripadalo fe-udalnoj klasi, kazna za krivično djelo je bila daleko veća nego ako je pripadalo drugim klasama. Ovako izrazita nejednakost feudalno je pravo činila pravom privilegija, tj. pravom u kome postoji niz posebnih krugova pravnih subjekata sa svojim sopstvenim pravnim poretkom, suštinski različitim od poretka ostalih takvih krugova.

21

Proces razvoja građanskih odnosa u krilu feudalizma mijenjao je i feudalno pravo sve većim pojavljivanjem elemenata modernog građanskog prava. Kodifikacije prava u periodu apsolutističkih monarhija odigrale su značajnu ulogu u tom procesu velike transformacije prava. Od tehničkog sredstva stvaranja prava one su postale faktorom njegovog suštinskog preobražaja.

5. OBIČAJNO PRAVO

Običaji su utvrđeni oblici ponašanja pojedinaca i kolektiva u nekoj zajednici, utvrđeni tradicijom, tj. socijalne navike koje se ispoljavaju u određenim prilikama u različitim oblastima društvenog života. U istorijski nerazvijenim društvima javljaju se kao osnovni ili jedini oblik regulacije društvenih odnosa. U tom pogledu, običaji su istorijsko izvorište moralne, političke, ekonomske i religijske regulacije individualnog i socijalnog praksisa. Kao izvor prava običaji se javljaju u dva oblika: pravni običaji i običajno pravo.Pravni običaji su onaj oblik regulacije društvenog praksisa kome je dat pravni karakter na osnovu odgovarajućih zakonskih propisa. Budući da se zakonskim propisima pisanog prava ne mogu pravno regulisati svi društveni odnose koje je potrebno i moguće regulisati, u modernim pravnim porecima usvojena je metoda po kojoj zakonodavac generalnom klauzulom prizna i običaje kao izvor prava u onim područjima koja nijesu direktno pravno regulisana. Zbog toga, pravni običaji imaju supsidijarni (pomoćni) karakter i važe samo ako ih zakon priznaje i ako nije u suprotnosti s principima datog pravnog poretka. Od pravnih običaja najpoznatiji su trgovački običaji (uzance).Običajno pravo je skup običaja koji ne izviru iz nekog zakonskog propisa, nego djeluju kao samostalni izvor prava. Običajno pravo je nepisano pravo, koje nastaje na osnovu dužeg faktičkom provođenja (lat. consuetudo), na osnovu opšteg priznanja njegove obaveznosti i uvjerenja o pravnoj nužnosti (lat. opinio necessitatis ili opinio iuris). Ono je u načelu ograničeno u svom važenju na jedno mjesto ili područje, napr. na običajno pravo neke zajednice. Njegova nepisana pravna pravila svoj formalni izvor nemaju u nekom propisu koji donosi određeni zakonodavni organ, nego u običajima određene društvene sredine. Ti se običaji postepeno i manje ili više spontano stvaraju. Zbog toga se običajno pravo uzima kao nešto što je suprotno tzv. pisanom pravu kao pravu koje donose određeni državni organi. Međutim, kao i za pisano pravo, tako i za običajno pravo važi propozicija da njegova primjena mora biti obavezna za sve organe koji pravo ostvaruju, kao i za sve subjekte prava uopšte.Pisano pravo je vladajući izvor prava u modernim društvima. Običajno pravo na dominantni način je postojalo u onim društvima u kojima se još nijesu bile razvile moderne pravne institucije, nego je pravo bilo sastavni dio običajnosne regulacije društvenog života. Tačnije, u običajnosnom sistemu života miješali su se i preplitali oni elementi regulacije ljudskog praksisa, koji će u civilizacijskom razvoju praksisa dobiti relativno osamostavljene oblike političke, pravne, moralne, ekonomske i religijske regulacije ponašanja ljudi. Takav tip jedinstvene i nediferencirane regulacije karakterističan je za stara rodovsko-plemenska društva (s dominantnom kolektivnom svojinom, zatvorenom privredom i jednostavnim formama društvenosti života). Dominantan je on i u prvim vijekovima helenske, kao i rimske civilizacije.U njemu je pravna praksa prožeta religijskim shvatanjima, tako da i svaki pravni posao i pravna sankcija imaju religijski karakter. Naprimjer, u ranoj fazi razvitka rimskog prava stari ius civile istovremeno je pravni običaj i religijski obred (mancipacija = primanje u svojinu, stipulacija = svečano priznanje ugovorne obaveze,

22

manumissio = otpuštanje iz vlasti, puštanje roba na slobodu, itd.). Razvitkom rimskog društva, jačanjem robno-novčanih odnosa, kao i snaženjem pravne svijesti i pravnih institucija pisano pravo sve će više potiskivati običajno pravo. U srednjevjekovnog Evropi, zbog dubokih retrogradnih i regresivnih društvenih kretanja, došlo je do obnavljanja običajnog prava. Ponovno otkriće rimskog prava i njegova recepcija usloviće takvo uspostavljanje pravnih sistema u poznom feudalizmu, u kojima je uporedno važilo običajno i recipirano rimsko pisano pravo. Samo se u Engleskoj kontinuirano održavalo i razvijalo srednjevjekovno običajno pravo, razumije se sve više prilagođavano zahtjevima modernog društva.Novovjekovna škola teorija prirodnog prava odlučno se suprotstavljala običajnom pravu, smatrajući da ono odudara od jusnaturalističkog uvjerenja da pravo izvire iz prirodne moći ljudskog uma, na temelju koje se onda pravo može univerzalizovati u svom važenju i biti primjenljivo za sve narode. Suprotno toj tendenciji u odnosu prema običajnom pravu Njemačka istorijska škola prava u prvoj polovini 19. vijeka zastupa ideju da se običajno pravo ne može naprosto odgurnuti u stranu kao relikt prošlosti pravnog mišljenja i pravne prakse, jer se u običajnom pravu izražava duh jednoga naroda, koji je odlučujući za razumijevanje, stvaranje i recipiranje prava kao takvoga. Na osnovu tih stavova G.F. Puhta je naučno razvio učenje o običajnom pravu.U savremenoj epohi dinamika razvitka društvenih odnosa, pravne svijesti i pravnih institucija uslovila je temeljnije potiskivanje običajnog prava. Naročito se potiskuju običaji koji su se vijekovima postepeno razvijali u agrarnim proizvodnim i društvenim odnosima. Ipak, običajno pravo još uvijek se smatra dijelom pozitivnog prava, jer se ovo obično dijeli na običajno i pisano pravo. Međutim, i u pojedinim zakonskim normama moguće je ukazivanje na običaje i socijalne navike. U različitim pogledima moguće je da običajno pravo, izjednačeno s zakonskim pravom, bude posebno tretirano od zakonodavca. Naprimjer, u Njemačkoj kažnjivost nekog djela ne može biti zasnovana u običajnom pravu, jer po ustavu kažnjivost djela prije njenog izvešenja zakonski mora biti određena. U međunarodnom krivičnom pravu ili u Commom Law ne važi tako striktno zabrana zasnivanja kazne u običajnom pravu.Običajno pravo treba razlikovati od tzv. sudijskog prava, kod koga se radi o daljem razvijanju i oblikovanju važećeg prava od strane judikative, pri čemu se ne stvara novo pravo u pravom smislu riječi. Pravosuđe ostaje ovlašćeno da sudijsko pravo na osnovu boljeg uvida u svako doba može mijenjati, dok o običajnom pravu, kao i o zakonskom pravu, samo zakonodavac može biti nadležan. Ni kod sudskih običaja, stalnog pravosuđa viših sudova, ne radi se o običajnom pravu. To ne znači da se običajno pravo ne može razviti pod određenim okolnostima iz sudijskog prava ili običaja suda. U cjelini, savremeni život ne isključuje stvaranje određenih običaja ili pravnih standarda i poslovnih običaja, koji nalaze primjenu u pravu. To je karakteristično za trgovinu, pomorstvo i različite ekonomske odnose.

6. CRKVENO PRAVO

Crkveno pravo je interno pravo koje same sebi postavljaju religijske zajednice. Termin crkveno pravo ne treba doslovno shvatiti kao da se tiče samo crkvi, nego se odnosi na sve religijske i svjetonazorne zajednice koje imaju potrebu da svoj unutrašnji život, između ostalog, i pravno normiraju. Takvo pravo religijskih zajednica da same uređuju unutrašnje pravne odnose u modernim je zakonodavstvima utemeljeno u ustavima. Ono predstavlja izraz modernog principa religijske slobode,

23

kao i sekularizacijskog načela razdvojenosti države i crkve. U onom smislu u kome određena religijska zajednica ima status udruženja iz domena javnog prava (tzv. status udruženja), njeno interno crkveno pravo je javno pravo. Naravno, crkveno pravo ne treba miješati s državnim crkvenim pravom. Ovo potonje nije unutar-crkveno, nego je državno pravo koje se bavi statusom religijskih zajednica.

Zapadno crkveno pravo proizilazi iz sholastičke tradicije (Gracijan i Toma Akvinski). Istorijski gledano, rimsko-katoličko pravo dugo vremena je imalo uticaj uzora za državno pravo. Brojni pravni instituti (napr. dispenzacija, oslobođenje od neke obaveze) iz njega su pozajmljeni, a studije “oba prava” (crkvenog i svjetovnog) vijekovima su bile samorazumljive. Sporni su pravni izvori crkvenog prava. Neki autori smatraju da su crkveno i svjetovno pravo u bitnom smislu različiti. Drugi smatraju da takva bitna razlika ne postoji, jer u oba slučaja postoje obavezujuće norme zasnovane na zahtjevu za važenjem.

Rimokatolička crkva legitimirala se kao institucija u njezinom tradicionalnom samorazumijevanju o apostolskoj sukcesiji, izvodeći svoj kontinuitet od Petra kao prvog pape i biskupa Rima: “Ti si Petar, stijena, i na tom kamenu sazidaću svoju crkvu” (Mt, 16,18). To jasno podsjeća na jurističko prenošenje stanja stvari, poput dodjeljivanja punomoći. Crkveni identitet za rimokatoličku crkvu je prije svega pravni kontinuitet, a crkveno pravo je konstitutivno za njega. Pitanje o odnosu institucije “crkve” kao “zajednice svetih” u smislu trećeg člana vjere, tj. “Tijela Hristovog na zemlji” (ecclesia invisibiles) za nju se postavlja samo u oslabljenoj formi. Ona priznaje ne samo od čovjeka stvoreno, nego i neposredno obavezujuće, nepromjenljivo božansko pravo (ius divinum). I Drugi vatikanski koncil polazi od crkve kao naroda božjeg i time od zajedničkog svještenstva svih vjernika, pod kojim postoji fundamentalna jednakost: svi imaju udjela u službi vjesnika (objavljivača), spasa i vođenja (communio fidelium). Unutar Hristovih vjernika postoje dalje nosioci posebnih punomoći vođenja koji se razlikuju (Papa i biskupi), kojima legitimacija dolazi iz poslanja s Petrom na vrhu (communio hierarhica). Ovo hijerarhijsko svještenstvo razlikuje se od opšteg ne po stupnju, nego po suštini: ono nije stupnjevanje opšteg svještenstva. Naime, communio fidelium i communio hierarhica su u uzajamnom odnosu, nad kojim je samo poslanje crkve. Ta crkvena communio je organski i sinodalno strukturirana zbiljnost, koja počiva na pravnoj vlasti, tako da crkveno pravo nije po koncilu samo teorijski zasnovano, nego je i nužno. Svim hrišćanskim crkvama zajednički su najstariji izvori prava, prije svega, djelimično Stari zavjet i Novi Zavjet. U crkvenom pravu rimokatoličanstva i pravoslavlja u starije izvore prava spadaju i odluke prvih sedam Vaseljenskih crkvenih sabora i odluke apostola. Poslije raskola u hrišćanstvu 1054. godine u pravoslavlju i rimokatoličanstvu oblikuju se posebni izvori prava. U rimokatoličkoj crkvi izvori prava su bili: naredbe rimskih papa, zaključci Ekumenskih sinoda, odluke pokrajinskih crkvenih sabora, ukoliko su u skladu sa opštim propisima, konkordati i dr. Bolonjski redovnik Gracian u 12. vijeku načinio je zbirku kanonskog prava. Ona će biti uvrštena u Corpus iuris Canonici, koji je uobličen krajem 14. vijeka. Katoličko kanonsko pravo kodifikovano je tek 1917. godine kao Codex iuris Canonici (pet knjiga s 2414 kanona). Kanonsko pravo u rimokatoličkoj crkvi izvodi se iz osnovne razlike između božanskog (ius divinum) i čisto crkvenog prava (ius mere ecclesiasticum). U pravoslavnoj crkvi, pored drugih izvora kanonskog prava (odluke Vaseljenskih carigradskih patrijarha i dr.), po svojoj važnosti poznat je Nomokanon, zbornik crkvenih i svjetovnih propisa. Uzajamna samostalnost pravoslavnih crkava uslovila je da svaka autokefalna crkva donosi i svoja posebna pravila, tj. posebne ustave. Tim se

24

ustavima uređuju pitanja organizacije crkve, odnosa organa crkvene vlasti, uprave i sudstva, kao i druga pitanja vezana za funkcionisanje crkve. Istočne crkve koje su ušle u uniju s rimokatoličkom crkvom imaju vlastiti Codex Canonum Ecclesiarum Orientalium, koji je različit od kanona Rimokatoličke crkve.

Reformističke crkve, počev od Reformacije, isključile su se iz pravnog kontinuiteta s katoličkim crkvenim pravom i stvorile su vlastito pozitivno pravo na bazi vjerskih spisa i odgovarajućih zemaljskih crkvenih regimenti (uprava). Stvorile su svoje crkvene poretke. Oni počivaju na ukidanju razdvojenosti između svještenika i laika, tako da kod njih izostaje i svaka osnova legitimaciju koja bi odgovarala apostolskoj sukcesiji. Na osnovu takve situacije nastala je potreba da odgovarajućim razumijevanjem crkve koja ohuhvata sve hrišćane. Osnova je nađena u Augsburškoj ispovijesti vjere, prema kojoj je “crkva” shvaćena kao “zajednica svih vjernika, kod kojih se jevanđelje čisto propivijedalo i sveti sakramentisu dati prema jevanđelju”. Reformističko shvatanje pojma zajednice glasi: “Mi ostajemo stalno u učenju apostola i u zajednici i u lomljenju hljeba i u molitvi”. Pojam crkve, dakle, shvaćen je iz kruga pojmova: biblija, skup, lomljenje hljeba i molitva. Na taj način, reformistički određeni pojam crkve bitno je drugačiji od katoličkog. Međutim, i ovdje se otvara pitanje o odnosu pravno egzistirajuće crkve i “duhovne” crkve. U zavisnosti od shvatanja crkve u evangelističkoj crkvi bilo je poricano postojanje crkvenog prava. Neki autori su iznosili tezu da je crkveno pravo u protivrječju s biti crkve. Tom stavu u osnovi nalazila se teza da samo država može postavljati pravo. Po tom stavu crkvene strukture potpuno se prepuštaju državnom posezanju. Evangelističko crkveno pravo je decentralizovano zbog toga što ne postoji jedinstvena institucija. Postavljanje crkvenog prava u njima ograničava se na pojedine zemaljske crkve, s ograničeno rasprostrtim običajnim pravom. Među reformističkim crkvama u znatnoj se mjeri razlikuju unutrašnja crkvena uređenja i iz njih proistekli interni zakoni i propisi.

U pravoslavlju pravno mišljenje u cjelini igra mnogo manju ulogu nego u zapadnim crkvama. Čvršće državne strukture u svojim područjima učinile su manje nužnim razvoj crkvene zakonodavne i pravosudne tradicije. Zbog toga u pravoslavnim crkvama postoji manji broj oblikovanih pravila i veći broj običaja, koji se često vrlo fleksibilno tumače, čak do faktičke anarhije i gubitka pravne sigurnosti i uređenih odnosa. Izvori prava u pravoslavnim crkvama su kanoni, tj. odluke ekumenskih koncila, kao i pojedine izjave crkvenih otaca, koje zajedno čine jezgro crkvenog prava. Pravoslavni svještenici smiju od njega odstupati ako u pojedinačnim slučajevima to nalaže “razborito domaćinstvo u kući božjoj”.

U cjelini, crkveno ili kanonsko pravo uređuje unutrašnju strukturu i organizaciju religijskih zajednica (članstvo, crkvenu zajednicu, organe rukovođenja), dakle, ustav crkve. Na toj osnovi mogu se donositi crkveni zakoni i pravila, koji se bave različitim temama, napr. liturgijom i tokom bogosluženja, kauzalijama (porecima života), upravljanjem nad imetkom i porezima itd. Kanonsko pravo uređuje unutrašnja pitanja religijske zajednice, koja su u njezinoj potpunoj ili djelimičnoj nadležnosti.

Šerijatsko pravo kao muslimansko vjersko pravo u bitnom je smislu različito od evropskog svjetovnog prava, ali i od kanonskog prava hrišćanskih vjerskih zajednica. Nastalo je u Arabiji u 7. vijeku na ideji jedinstva islamske vjerske i političke zajednice, u kojoj se spajaju vrhovi duhovne i svjetovne vlasti (javne vlasti). U izvore šerijatskog prava spadaju: Koran (islamska vjerska knjiga, koja između ostalog sadrži propise porodičnog, nasljednog, krivičnog i ratnog prava), Suna (zbirka Muhamedovih misli i stavova), idžma-ul-umet (gledište islamskih pravnika ulema o

25

nekom vjerskom i pravnom pitanju) i kijas (rješenja islamskih pravnika izvedena po analogiji). Koran je podijeljen na sure (poglavlja) i ajete (izreke). Postoji oko 500 ajeta koje se bave pravnim pitanjima, a onih koje se bave moralnim i vjerskim pitanjima ima oko 5500. Šerijatsko pravo namijenjeno je pripadnicima islamske zajednice i ima sakralni karakter. Primjenjuje se i danas u nekim islamskim azijskim i afričkim zemljama.

26

DRUGI DIO

1. PRAVNI SISTEM I PODRUČJA PRAVA

Pravni sistem ili pravni poredak je cjelina važećeg prava u jednoj državi. U pravni sistem spada zakonsko pravo, koje donosi legislativna (zakonodavna) vlast, a njegovu interpretaciju daje sudska vlast (judikativa). U zapadnim zemljama razlikuju se anglosaksonski pravni sistem (Common Law) i pravni sistemi kontinentalne Evrope, koji se izvode iz rimskog prava. Prema različitim kriterijima pravni sistemi se dijele na posebna područja prava. Najstandardnija je podjela prava na javno i privatno pravo. Po drugim kriterijima iz javnog prava izdvaja se krivično pravo, na osnovu čega se dobiva trodjelna podjela na javno, privatno i krivično pravo. U njemačkoj pravnoj tardiciji iz javnog se prava izdvaja i ustavno pravo, odnosno, državno pravo, tako da se dobiva četvorodjelna podjela na: ustavno, javno, privatno i krivično pravo. Sporno je pitanje mjesta međunarnog prava u ovim sistemima podjele pravnih područja, a posebno je sporno pitanje da li se ono može tretirati kao svojevrsni globalni sistem prava.

U sociološkom smislu, posebno u funkcionalističkim koncepcijama tzv. teorije sistema, svi se dijelovi društva shvataju kao sub-sistemi, pa time i pravo biva shvaćeno kao jedan društveni sub-sistem. U toj se misaonoj paradigmi pravni sistem pokušava tumačiti iz odnosa prema drugim sub-sistemima (napr. politika, ekonomija, moral) i njihovih uzajamnih prožimanja. Tako je Niklas Luman prirodu prava pokušavao tumačiti na temelju teorije sistema.

Kada je riječ o definicijama područja ili grana prava, onda među filozofima i teoretičarima prava nema saglasnosti. Najčešće se kao glavna područja prava uzimaju javno i privatno pravo. Krivično pravo, kao dio javnog prava, takođe se pokušava utemeljivati kao posebno područje prava. Isto tako, neki teoretičari radno pravo, koje pripada privatnom pravu, nastoje posmatratiu kao samostalno područje prava. Područja prava se, u principu, mogu razdjeljivati prema formalnim kriterijima (naprimjer, prema predmetnim područjima regulacije izvora prava) ili prema područjima životne zbiljnosti, koji su oblikovani putem različitih izvora prava. Primjer za ovaj drugi kriterij je upravo radno pravo, koje se uspostavlja iz različitih pravnih izvora, ali mu je predmet ono područje života koje je određujuće za rad.

Među pravnim teoretičarima otvoreno je pitanje jasnog razgraničenja između javnog i privatnog prava. Iz rimskog prava izvodila se teorija interesa (prema podjeli rimskog pravnika Ulpijana: »Publicum ius quod ad statum rei Romanae spectat; privatum quod ad singulorum utilitatem; sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim«), po kojoj se ove dvije grane prava razgraničavaju na osnovu sadržaja, tj. slijeđenja javnih ili privatnih interesa. Stoga su u javno pravo uvrštavane sve norme koje štite opšte, tj. državne interese, a u privatno pravo norme koje štite interese privatnih lica. Ova teorija interesa je danas u potpunosti napuštena, jer u praksi nije moguće precizno odrediti koja norma štiti opšte, a koja privatne interese. Danas postoje dva osnovna stanovišta o njihovom razgraničenju. Starije stanovište se označava kao teorija subordinacije, dok je vladajuće stanovište određeno kao modifikovana teorija subjekta. Prema teoriji subordinacije pravni je odnos uvijek javan onda kada je dat odnos nadređivanja i podređivanja, dok je privatno pravo određeno odnosom jednakopravnosti. Prema modifikovanoj teoriji subjekta, koja se još naziva i teorijom posebnog prava, javno pravo dato je onda kada njegove norme

27

ovlašćuju ili obavezuju isključivo jednog nosioca vlasti. U ostalim slučajevima u pitanju je privatno pravo. Zbog praktičnosti se ovoj teoriji u današnje vrijeme daje prednost. Usložnjavanje problema razgraničenja javnog i privatnog prava nastupilo je osobito poslije Prvog svjetskog rata pojavom fenomena koji se označava kao najezda javnog u privatno pravo. Državni intervencionizam u privredi donosio je sve veće ograničavanje autonomne volje pojedinaca kao privatnih lica. To je imalo za posljedicu sve veći rast regulacije društvenih odnosa državnim prinudnim normama, koje su u privatno-pravne odnose unosili elemente javno-pravnih odnosa. Na taj se način sve više relativizirala podjela prava na javno i privatno. Takva se tendencija može razumjeti i iz opšteg procesa razvitka prava u modernim zapadnim zemljama. Pravo se razvijalo prateći razvitak slobodne privatne inicijative. U vremenu klasičnog liberalizma još je postojala jasna razlika između javnog i privatnog prava. U području javnog prava država je vladala bez suštinskih ograničenja, dok je u području privatnog prava vladala volja pojedinaca. Unutrašnja evolucija dovodi do sve većeg miješanja države u dotadašnje privatne odnose, kao što se na drugoj strani principi javnog prava do određenog stepena približavaju privatno-pravnim principima. Država se sve više podvrgava odgovornosti i za svoje akte vlasti, na temelju čega se sve više kodifikuje rad državnih organa, a njezina vlast se sve više ograničava i svodi na izvršenje prava. Ipak, razlika javnog i privatnog prava ostaje u modifikovanim oblicima.

2. JAVNO PRAVO

Javno pravo je onaj dio pravnog poretka koji uređuje odnose između nosilaca javne vlasti i pojedinih privatnih pravnih subjekata, kao i uzajamne odnose nosilaca javne vlasti. Za razliku od javnog prava privatno pravo uređuje odnose između privatnih pravnih subjekata. Drugim riječima, javno pravo reguliše odnose u kojima je bar jedna strana nosilac javne vlasti koji se pojavljuje kao takav, dok su u privatnom prava obje strane lišene tog svojstva. Javno pravo obuhvata kompleksnu pravnu materiju. Osim unutardržavnog, ono obuhvata i međunarodno pravo. U zemljama EU ono obuhvata i supranacionalnu pravnu materiju, tzv. evropsko pravo. Na unutardržavnom planu javno pravo obuhvata državno, tj. ustavno pravo (pravo koje reguliše organizaciju, sklop i kompetencije najviših državnih organa), kao i osnovna prava (na temelju zaštite individualnih sloboda od državnog posezanja). Pojmom javnog prava obuhvata se još i opšte i posebno upravno pravo, kao i posebne materije upravnog prava, u koje spadaju krivično pravo, procesno pravo, socijalno pravo i poresko pravo.

U cjelini je kompleksnu shemu posebnih grana i pod-grana javnog prava moguće predstaviti na sljedeći način:

I Internacionalno pravo- Međunarodno pravo, koje reguliše uzajamne odnose državaII Supranacionalno pravoEvropsko pravoIII Nacionalno pravoUstavno (državno) pravopravo državne organizacijeosnovna pravadržavno crkveno pravo

28

Upravno pravoOpšte upravno pravo (upravno procesno pravo......)Posebno upravno pravo (Javno građevinsko pravo, Komunalno pravo, policijsko pravo, ekološko pravo)Privredno upravno pravo (Obrtničko pravo, Pravo kartela, Pravo subvencija, Pravo konkurencije)Posebno pravo postupka i procesno pravo)Socijalno pravoPoresko pravo E. Krivično pravo

2.1. Ustavno pravo

Da bi se razumio pojam ustavnog prava najprije treba definisati pojam ustava. U formalnom smislu ustav je pravni akt u formi zakona s najvišom pravnom snagom, kojim se utemeljuju osnove pravnog poretka neke države. U materijalnom smislu ustav je pravni akt kojim se utvrđuje oblik državne organizacije, kao i forme upravljanja i vladanja u državi. U načelu, ustav u materijalnom smislu postoji u svakoj formi društvene organizacije života, čak i u “primitivnim” formama društava.Formalni i materijalni smisao ustava ne moraju se nužno poklapati u potpunosti. U mnogim državama savremenog svijeta oni se poklapaju, tako da se ustav javlja u formi pisanog dokumenta, koji donosi određeni zakonodavni organ prema posebnom pravnom postupku. Međutim, u nekim zemljama ustav postoji samo u materijalnom, a ne i u formalnom smislu. U Velikoj Britaniji on se sastoji iz niza istorijski nastalih zakonskih tekstova, koji zajedno predstavljaju privremeni ustav, ali ujedno pokazuje nestatički karakter ustava. Ustav u formalnom smislu je civilizacijska tekovina, kojom se pokazuje nivo razvitka pravne svijesti na uređivanju osnovnih prava i dužnosti članova neke društvene zajednice, na temelju principa pravne sigurnosti. Iako se prve velike filozofsko-pravne rasprave o ustavu, tj. o najboljoj politeji javljaju u staroj Heladi (Platon, Aristotel) i Rimu (Ciceron) ustavne regulacije praktičkog društvenog života, u materijalnom i formalnom smislu, pripadaju modernoj građanskoj epohi. Tako je prvi moderni demokratski ustav u istoriji donesen u SAD 1787. godine u procesu oslobođenja bivše engleske kolonije od svoje metropole, a u Evropi poljski ustav iz 1791. godine. Oni su otvorili moderni proces visokog razvitka pravne svijesti. U njemu centralno mjesto ima ideja visoke pravne zaštite prava čovjeka i građanina, kao i ideja stabilnog pravnog poretka u racionalnoj organizaciji države i njezinih funkcija. Za realizaciju tih ideja javila se potreba za jednim osnovnim zakonom, koji bi po pravnoj snazi bio iznad ostalih zakona, pri čemu bi cjelina zakonodavstva svoje utemeljenje i legitimnost imala upravo u tom osnovnom zakonu. U modernoj istoriji Srbije, od početka borbe za oslobođenje od Otomanske imperije, javljaju se pokušaji donošenja ustava. Pokušaj s donošenjem tzv. Sretenjskog ustava 1835. godine nije uspio. Tuski je sultan propisao Srbiji prvi ustav 1838. godine. Srpske vlasti izdaju ustav 1869. godine. Novi ustav se donosi 1888. godine, ali biva ukinut 1894. godine i zamijenjen onim iz 1869. godine. Godine 1901. Aleksandar Obrenović donosi tzv. Oktroisani ustav 1901.godine. Smjena dinastije Obrenović dinastijom Karađorđević 1903. godine dovodi do ponovnog uvođenja ustava iz 1888. godine sa neznatnim izmenama. Prvi ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, tzv. Vidovdanski ustav, donesen je 1921. godine. Ukida ga Aleksandar

29

Karađorđević 1929. godine i zamjenjuje oktroisanim ustavom 1931. U socijalističkoj Jugoslaviji prvi ustav donijet je 1946. godine. Potom slijede Ustavni zakon iz 1953. godine, ustav iz 1963. godine i ustav iz 1974. godine.

Ustavno pravo je grana pozitivnog prava, koja sadrži ustavne propise, kao i pravna naučna disciplina. Premda među pravnim teoretičarima ne postoji saglasnost, rasprostranjenije je uvjerenje da ustavno pravo obrađuje materiju ustava u materijalnom smislu. Drugi smatraju da ono obuhvata i teoriju države i teoriju prava (L. Digi). Zbog toga je, posebno u njemačkoj pravnoj nauci, ustavno pravo smatrano državnim pravom (Staatsrecht) ili njegovim dijelom, ali se to određenje sve više gubi. S druge strane, nije jednostavno povući liniju razgraničenja između ustavnog prava i drugih grana prava. To se posebno odnosi na pitanje koje odredbe državne organizacije spadaju u ustavno, a koje u upravno ili u sudsko pravo. Isto to važi za ragraničenje materije ekonomskog sistema, koja može spadati u građansko pravo, kao što ustavno pravo može sadržati osnovne odredbe i drugih grana prava (porodično, radno, krivično, međunarodno pravo etc.).Ustavno pravo je pravna materija regulacije državnog prava i osnovnih prava. Ustavno pravo spada u javno pravo, ali u širem smislu i u državno pravo. U načelu, ustav se konstituiše na način pisanog prava, ali može i na način opšteg ili običajnog prava. Na osnovu principa zakonitosti ustav se određuje kao specifični osnovni zakon, koji se donosi na temelju ovlašćenja ustavotvorne vlasti (“pouvoir constituans”). U hijerarhiji pravnih normi u pravilu mu pripada najviši stupanj.

Ustavom se u prvom redu obuhvata pitanje državne vlasti (“pouvoir constitue”), na osnovu koga se uređuje značaj i podjela zadataka i ovlašćenja pojedinih ustavnih organa. Čisti monarhističko-despotski ustavi predviđaju samo jedan ustavni organ, dok pluralistički ustavi (koji ne moraju nužno biti i demokratski) predviđaju više ustavnih organa. U modernim demokratskim ustavima rukovodeći ustavni principi su demokratija i podjela vlasti. Predsjednik države, vlada, Parlament (jednodomni ili dvodomni) i pravosuđe su ustavni organi.

2.2. Upravno pravo

Upravno pravo je pravo egzekutive, tj. državne vlasti ili uprave. Uz državno, odnosno, ustavno pravo čini sastavni dio javnog prava. Ono posebno reguliše pravne odnose između države i njenih građana, ali i načine funkcionisanja institucija vlasti (uprave) i njihov uzajamni odnos. U okviru upravnog prava razlikuje se opšte i posebno upravno pravo. Opšte upravno pravo utvrđuje osnove i načela uprave i njezinu djelatnost. Posebno upravno pravo utvrđuje posebna i specifična pravna pravila za specifične djelatnosti pojedinih grana uprava (napr. građevinsko pravo, komunalno pravo, saobraćajno pavo etc.).

Upravljanje je obavljanje vlastitih ili tuđih poslova. Država uprava je ispunjavanje javnih zadataka od strane organa države. Ona čini jedan dio državne vlasti, koja se ispoljava u zakonodavstvu, pravosuđu i upravi. Javna uprava obuhvata djelatnosti koje razvija država ili neki drugi javno-pravni organ (zajednica, udruženje etc.) za ispunjavanje njezine svrhe i njezinog pravnog poretka, pri čemu ti poslovi ne spadaju u zakonodavstvo, ni u pravosuđe. Drugim riječima, kao grana javnog prava upravno pravo je način regulacije organizacije državne i javne uprave, djelatnosti ja-vne uprave, sredstava kojima javna uprava raspolaže i kontrole nad zakonitošću rada javne uprave. Upravno pravo se temelji na nekoliko osnovnih načela: Načelo ograničenja zakonom (što znači da se nijedna djelatnost javne uprave ne može odvijati bez zakona), Načelo prednosti zakona (Nijedna djelatnost javne uprave ne može biti

30

protivna zakonu) i Načelo srazmjernosti (uprava ne smije snažnije posezati u prava građana, ako to ne zahtijeva sama svrha mjere).

Opšte upravno pravo reguliše osnovne pravne institute i načine postupanja, koji se susreću ili mogu biti potrebni u svakom postupanju uprave, nezavisno od odnosnog područja stvari. Konkretno, opšte upravno pravo odnosi se na: a) Oblike postupanja uprave osobito u pogledu akata uprave, realnih akata uprave, pravnih propisa, pravila (naredbi) i javno-pravnih ugovora; b) Postupke za donošenje upravnih odluka (postupci uprave), i to posebno rokovi opštih upravnih postupaka, prije svega prava i dužnosti sudionika postupka, posebni načini postupanja prilikom utvrđivanja planova i formalnih postupaka uprave; c) Postupci prisilnog sprovođenja odluka uprave (upravno izvršavanje), kao što su prisilna naplata, izvršavanje nadoknade i neposredna prisila. Opšte upravno pravo se kodifikuje za djelatnost uprave zakonom o upravnom postupku. Za pojedine aspekte opšteg upravnog prava donose se i posebni zakoni, napr. zakon o upravnom izuvršavanju etc.

Posebno upravno pravo je “specijalno upravno pravo”, koje se odnosi na potrene određenih, predmetnih zadataka uprave. Određenja posebnog upravnog prava stupaju pored opšteg upravnog prava, oslanjajući se na njegova određenja, tako što ga dopunjavaju ili modifikuju. Obrnuto, opšte upravno pravo upotpunjuje ovo posebno tamo gdje ovo nema posebno razrađenu regulaciju. Sistematizacija područja regulacije posebnog upravnog prava zahvata: a) Pravo poretka, tj. pravo odbrane od ugrožavanja ((opšte policijsko pravo i pravo poretka), pravo uredbi o građenju, pravo okupljanja, pravo za strance); b) Komunalno pravo; c) Pravo uređenja prostora, gradnje i planiranja; d) Privredno upravno pravo i pravo privrednog nadzora; e) Ekološko pravo (zaštita imisije, otpad, vode, zaštita tla); f) Školsko zakonodavstvo; g) Javno službeno pravo (pravo službenika, pravo vojne i civilne službe); h) Socijalno pravo; i) Poresko pravo. U evropskim zemljama posebno upravno pravo naslanja se na evropsko pravo i trpi uticaje od njega.

Cjelovito gledano, u područje upravnog prava spadaju pravne norme kojima se reguliše način osnivanja i ukidanja organa javne uprave, kao i načini njezine organizacije. Nadalje, ono uređuje djelokrug, nadležnosti odgovornost organa javne uprave, načine donošenja i vrste akata javne uprave, te akata kojima se određuju prava i obaveze građana i pravnih lica u području upravne djelatnosti i u upravnom postupku. Javnim pravo se uređuje i način pribavljanja i raspolaganja sredstvima javne uprave i javnog dobra.

3. MEĐUNARODNO PRAVO

Predstavlja skup pravnih pravila (običajnih i ugovornih) koja regulišu odnose izmedu država i odnose u međunarodnoj zajednici. Ne postoji jedinstveno shvatanje definicije i karaktera međunarnog prava. Neki autori smatraju da je u pitanju »međudržavno« pravo koje reguliše odnose između suverenih država, a drugi da ono reguliše odnose između svih subjekata međunarodnog prava. Po trećem shvatanju njegov se pojam utvrđuje na osnovu pravnih izvora iz kojih nastaju njegove norme (Scelle, Kelsen). Ipak, preovlađuje shvatanje da je ono u pravom smislu »međunarodno«, jer ne reguliše samo odnose između država, nego i odnose između država i međunarodnih organizacija, između pojedinih međunarodnih organizacija kao i njihove unutrašnje odnose, uopšte, odnose između naroda kao nosilaca suvereniteta. Generalno, međunarodno pravo dijeli se na međunarodno javno i međunarodno privatno pravo.

31

Međunarodno javno pravo reguliše odnose između država, kao i odnose između država i drugih subjekata međunarnog prava. Njegov razvoj je posljedica dinamičnog razvoja međunarodnih odnosa. Ti odnosi podliježu različitim oblicima regulacije i stvaranju novih grana međunarodnog javnog prava: ugovorno, diplomatsko i konzularno, saobraćajno (pomorsko, željezničko, rječno, vazduhoplovno, poštansko), administrativno, krivično, humanitarno, medicinsko, nadvazdušno (pravo vasionskog prostora) itd. Klasično međunarodno javno pravo dijelilo se i na međunarodno ratno i mirnodopsko pravo. Na problemu odnosa međunarodnog i unutrašnjeg prava javljaju se dvije koncepcije: 1) Monistička škola, koja stoji na stanovištu jedinstva prava i primata međunarodnog javnog nad unutrašnjim pravom; 2) Dualistička škola zastupa stanovište da obaveznost međunarodnog javnog prava proističe samo iz pristanka država (teorija autolimitacije državnog suvereniteta). Ono ima dejstvo u okviru unutrašnjeg prava po načelu “Lex specialis derogat legi generali”. Iako se rudimenti međunarodnog javnog prava mogu pronaći još u Starom vijeku i protežu se kroz Srednji vijek, tek s ranom građanskom epohom i pojavom poznatog djela Huga Grotiusa “De iure belli ac pacis” (1625) postavljeni su temelji za razvitak teorijske refleksije međunarodnog javnog prava. Od tog vremena postepeno se uspostavljaju moderna načela međunarodnih odnosa. Vestfalski ugovor iz 1648. godine ističe načelo suverene jednakosti država. Francuska građanska revolucija ističe načelo nemiješanja u unutrašnje poslove drugih država, načelo teritorijalnog integriteta, načelo rješavanja teritorijalnih pitanja plebiscitom (Avinjon, Savoja itd.) i načelo nepovrjedivosti međudržavnih ugovora (Gregoar). Tokom 19. vijeka djelimično se kodifikuje diplomatsko pravo, međunarodna arbitraža (međunarodni arbitražni sud), te međunarodno ratno pravo. Na prelazu 19. u 20. vijek provodi se doktrinarna kodifikacija međunarodnog javnog prava. Poslije Prvog svjetskog rata stvara se prva opšta međunarodna organizacija Društvo naroda. Oktobarska revolucija donosi princip prava svih nacija na samoopredjeljenje. U Hagu se osnova Stalni sud međunarodne pravde (1928). Saveznička Atlantska povelja (1941) donosi principe budućeg uređenju svijeta na osnovi slobode, ravnopravnosti i prava na samoopre-djeljenje svih nacija. Poslije Drugog svjetskog rata međunarodno javno pravo razvija se u okviru OUN.I u međunarodnom javnom pravu moguće je govoriti o izvorima prava u materijalnom i formalnom smislu, jer se njegovi izvori javljaju u obliku običajnog i ugovornog prava. Materijalni izvori su različiti od onih u unutrašnjem pravu, jer zavise od brojnih faktora (faktor sile, ravnoteža snaga etc.). U formalnom smislu najstariji izvor je međunarodni običaj. Nastaje ponovljenim vršenjem ili propuštanjem, praćenim određenom pravnom sviješću (opinio iuris). Po Statutu Međunarodnog suda pravde međunarodni običaj služi kao “dokaz opšte prakse koja je prihvaćena kao pravo”. Ipak, iako između običajnog i ugovornog prava postoji tijesna veza, ugovorno pravo (međunarodni ugovor) je najznačajniji izvor međunarodnog prava, jer ugovor je4 određeniji od običaja. Povelja UN ima prednost u odnosu na druge ugovore koji nijesu u saglasnosti sa obavezama iz nje. Po Statutu Međunarodnog suda pravde u izvore međunarodnog javnog prava spadaju i »opšta načela prava priznata od civilizovanih nacija«, učenja najpoznatijih teoretičara međunarodnog prava, presude Međunarodnog suda pravde, kao i sama pravičnost kao posebni izvor prava, koji dopunjava njegove praznine. Glavni subjekti međunarodnog javnog prava su države. Pored njih, subjekti su i pojedine međunarodne organizacije. OUN ima pravo da sklapa međunarodne ugovore s državama i drugim organizacijama,Međunarodno privatno pravo predstavlja skup pravnih normi koje regulišu građansko-pravne odnose sa stranim elementom. Međunarodno privatno pravo reguliše stvarno--

32

pravne, nasljedne, statusne i obligacione odnose u kojima učestvuju kao pravni subjekti domaći i strani državljani, ili domaća i strana pravna lica, ili odnose čiji se predmet nalazi na stranoj teritoriji, odnosno, koji nastaju na teritoriji strane države, ili tu treba da budu izvršeni. Ipak, ne postoji saglasnost o tome šta ulazi u sastav ove grane prava. Po jednom shvatanju, vremenski najstarijem, u ovu granu prava spadaju samo norme o sukobu zakona. Po drugom shavatnju, međunarodno privatno pravo čine norme o sukobu zakona i o sukobu jurisdikcija. Po trećem shvatanju, ono pored pomenutih normi sadrži i norme o pravnom položaju stranaca. Po četvrtom shvatanju, ovo pravo predstavlja norme o sukobu zakona, o sukobu jurisdikcija, o pravnom položaju stranaca i o državljanstvu. Postoje temeljne razlike i u pogledu pitanja o vremenu nastanka međunarodnog privatnog prava kao posebne grane prava. Prema jednom shvatanju, ono je nastalo u epohi Rima, po drugom feudalnog je porijekla (iz gradova srednje i sjeverne Italije), a po trećem nastalo je u Holandiji u 17. vijeku i izdvojilo se u posebnu granu prava sredinom 19. vijeka, kao pravo koje je vezano za više suvereniteta, veliki razvoj međunarodnih trgovačkih i robno-novčanih odnosa, specifičnosti te grane prava u odnosu na druge grane etc. Univerzalno međunarodno pravo primjenjuje se na sve države, a regionalno (partikularno) samo u odnosima između država određene oblasti. Među brojnim granama međunarodnog javnog prava od interesa je pobliže razmotriti međunarodno krivično pravo i međunarodno ratno pravo.

3. 1. Međunarodno krivično pravo

Predstavlja dio međunarodnog javnog prava i obrađuje međunarodnu odgovornost država i individualnu odgovornost izvršilaca međunarodnih krivičnih djela. Njegovo opšte načelo ističe obaveznost kažnjivosti povreda međunarodnog prava. Ranije je odgovornost država smatrana političkom, istorijskom i građansko-pravnom, a manje krivično-pravnom. Noviji razvitak shvatanja o međunarodnoj odgovornosti doveo je do formiranja i prihvatanja načela individualne odgovornosti izvršilaca povreda međunarodnog prava i pokušaja da se međunarodno krivično pravo kodifikuje.

Rezolucijom Generalne skupštine UN iz 1946. godine formirana je Komisija za kodifikaciju međunarodnog prava sa zadatkom da formuliše načela međunarodnog prava koja su priznata presudom Međunarodnog vojnog suda u Nirnbergu i Statutom toga suda, da izradi kodeks zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva, kao i i da izradi Međunarodni krivični kodeks. Te zadatke je preuzela kasnije stvorena Komisija UN za međunarodno pravo, koja je ujedno proučavala mogućnost stvaranja posebnog međunarodnog krivičnog suda. Ova Komisija formulisala je Nirnberške principe, a Generalna skupstina OUN ih je potvrdila. Rad na međunarodnom krivičnom kodeksu još nije završen. Nacrt Kodeksa zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva izrađen je 1954. godine. Rezolucijom Generalne skupštine OUN iz 1957. odlučeno je da se razmatranje toga Nacrta odloži dok specijalno određeni komitet ne izradi defi-niciju agresije. Nacrt Kodeksa zločina protiv mira i bezbjednosti čovječanstva znatno je širi od Nirnberških principa. Ima 4 člana. Prvi utvrđuje da su zločini iz kodeksa zločini po međunarodnom pravu i da će njihovi izvršioci biti kažnjeni; drugi u 13 tačaka nabraja međunarodna krivična djela na koja se kodeks odnosi; treći propisuje da položaj šefa države ili odgovornog funkcionera vlade ne oslobađa odgovornosti, a četvrti da naređenje vlade ili pretpostavljenih ne oslobađa učinioce, podstrekače, pomagače i saučesnike odgovornosti po međunarodnom pravu ako su po svom moralnom izboru mogli izbjeći izvršenje naređenja. Rezolucijom Generalne skupštine

33

UN iz 1968. godine usvojena je Konvencija o nezastarijevanju međunarodnih krivičnih djela, definisanih kao ratni zločini i zločini protiv čovječnosti.

3. 2. Međunarodno ratno pravo

Pojam međunarodnog ratnog prava skupno označava dva različita aspekta međunarodnog javnog prava. Jedno je područje prava na rat (ius ad bellum), kojim se regulišu pitanja legaliteta vođenja rata. Drugo područje obuhvata regulaciju prava u ratu (ius in bello), dakle, pitanja ratnika, nevojničkog stanovništva, kulturnih dobara i druge propise smanjuju ili treba ba ograničenu mjeru da spriječe patnje i štete, koje su povezane s ratom. Ovaj dio prava naziva se i humanitarnim međunarodnim pravom.Ratovi su u načelu suprotni međunarodnom pravu, što proističe i iz Povelje Ujedinjenih nacija (član 2.) koja zabranjuje prijetnju i upotrebi sile. U slučaju oružanog napada ona dopušta samoodbranu, do dopuštene mjere sigurnosti. Kao međunarodno-pravna definicija samoodbrane važe tzv. kriteriji Karolina. To znači da je preventivni rat jedva dopušten. Samo ako je na djelu napad suprotne strane, može napadnuta strana rano reagovati. Povelja legitimira ipak ratna dejstva Ujedinjenih nacija u okviru mjera uspostavljanja ili očuvanja mira. Ipak, najčešće je bilo obrnuto. Pravo suverene zemlje da slobodno vodi rat u smislu (ius ad bellum) bilo je neosporno, kod pretpostavke jednog casus belli, tj.dopuštenja na osnovu postojanja razloga za rat. S druge strane, veliki dio prava u ratu (ius in bello) spojen je danas pod oznakom međunarodnog prava. Ratna dejstva su dopuštena u granicama međunarodno-pravnih sporazuma Haške i Ženevske konvencije o popravljanju nestalih, ranjenika, bolesnih i brodolomnika naoružanih snaga, o postupcima s ratnim zarobljenicima i o zaštiti civilnih lica u vrijeme rata. Posebno je nedopušteno napadanje na civilna naselja, koje predstavlja ratni zločin. Za istraživanje međunarodno-pravnih sukoba je uspostavljen u Den Hagu Internacionalni sud, koji ima pravo izricanja presuda u pitanjima međunarodnog ratnog prava. S Rimskim statutom internacionalnog krivičnog suda je stvoren internacionalni sud za kažnjavanje krivičnih djela protiv ratnog prava.

U istorijskom smislu rat je bio pojava izvan prava, odvijajući se ipak manje ili više prema neobavezujućim običajima. U rimskom vremenu postavio je Ciceron latinski pravni stav: Inter arma silent leges! (U ratu zakoni šute!). S druge strane, Cezar je u Rimu bio kritikovan zbog svog vođenja rata u Galiji. Iako je to uslijedilo od političkih protivnika, pokazivalo je da postoje određene moralne predstave o vođenju rata. Avgustin iz Hipona razvio je na prelasku iz antike u Srednji vijek pojam bellum iustum (pravedni rat). Tokom Krstaških ratova jedno kraće vrijeme u upotrebi se nalazi pojam bellum sacrum (sveti rat). S Grociusom nastaje ideja međunarodnog prava i ponovo se preuzima pojam bellum iustum. Dakako, taj je pojam bilo moguće lako primjenjivati nalaženjem onoga što se zove casus belli. U 19. vijeku napokon postavlja se učenje o ius ad bellum, u smislu prava na slobodno vođenje rata. Prvi privremeni i lokalni pokušaj da se kodifikuju pravila međunarnog ratnog prava bio je Lieber code, koji je za vrijeme Američkog građanskog rata važio za trupe Sjevera. U formi internacionalnog i trajnijeg sporazuma međunarodno ratno pravo je započelo na osnovu stravičnih događanja u bici kod Solferina (1859. godine, kada su francuska i pijemontska vojska porazile austrijsku vojsku), što je dovelo do više pokušaja da se ratno pravo kodifikuje. Ono se dijelom uobličavalo kao običajno pravo, a dijelom ugovorima, od kojih su najznačajniji Haške konvencije (1899 i 1907) i Ženevske konvencije o zaštiti žrtava rata (1949).

34

4. PRIVATNO PRAVO

Privatno pravo je područje prava kojim se uređuju uzajamni odnosi pravno jednakih pravnih subjekata (prirodnih ili jurističkih lica). Pojam građanskog (civilnog) prava često se izjednačava s pojmom privatnog prava. Međutim, građansko pravo se može smatrati samo dijelom privatnog prava. U istorijskom smislu, osnovni pred-pojam privatnog prava dobiva se iz odnosa prema javnom pravu. Tradicionalno je smatrano da pravni sistem čine dva osnovna područja prava: privatno i javno. Takva podjela proističe iz rimske pravne tradicije, prema poznatoj Ulpijanovaj odredbi: »Javno je pravo ona koje se tiče države; privatno ono koje se tiče koristi pojedinih građana« (Ulp. 1, § 2, Dig. 1, 1). U istorijskim društvima u kojima ne postoji privatna svojina ili u kojima ona ne predstavlja dominantni oblik svojinskog odnosa (napr. plemenska društva, društva s dominantnom opštinskom svojinom, feudalna društva etc.) ne postoji nikakva ili ne izražena podjela između javnog i privatnog prava.Privatno pravo nastaje u društvima u kojima je uspostavljen princip privatne autonomije ljudi i priznatog prava na slobodu volje. Iz tog principa izvodi se pravo pojedinaca da s drugim pojedincima stupaju u pravne odnose (ili iz njih istupaju) bez neposrednog uticaja države i javne vlasti. Dakako, sloboda stupanja u privatno-pravne odnose može biti ograničena brojnim sklopovima društvenih okolnosti (naprimjer, monopolima, finansijskom snagom pojedinaca, državnim posezanjima u privatno područje etc.). Ipak, ta sloboda ostaje trajnom osnovom privatnog prava, koja se u prvom redu temelji na privatno-svojinskom odnosu. U modernim građanskim društvima osnovni stožer društvenosti je pravo ljudske individualnosti. Jedan manifestni oblik toga prava je autonomija i sloboda volje čovjeka. Autonomija i sloboda volje mogu se opredmećivati u formama ekonomskog, političkog, moralnog i pravnog djelanja. Jednu od osnova mogućnosti pravnog djelanja, kao prava subjektivnosti, predstavlja pravo na privatnu svojinu. Iz tog prava izvodi se privatno pravo kao fundamentalni dio pravnog sistema. Njegovo je postojanje osnova postojanja javnog prava. Taj niz uslovljavanja je odlučujući za unutrašnju konstituciju troslojne društvenosti modernih zapadnih društava (porodica, građansko društvo, država). Na temeljima instituta privatne svojine razvija se specifični moderni oblik društvenosti, građansko društvo, koji nije postojao u ranijim epohama evropske istorije. Građansko društvo je oblik moderne društvenosti koji se uspostavlja kao sfera privatnih interesa, kojoj unutrašnji dinamizam daje dominantni robno-novčani ekonomski odnos, a kojemu je potonja svrha privatno prisvajanje društvenog bogatstva. Prvi princip građanskog društva, prema temeljnim Hegelovim analizama, predstavlja partikularitet privatnih interesa. Drugi princip građanskog društva predstavlja uspostavljanje sistema posredovanja privatnih interesa, iz kojega se uspostavlja sfera opštih i zajedničkih interesa, tj. javna sfera modernog života. U pravnoj i političkoj filozofiji ova se javna sfera naziva “političkim društvom” ili državom. Postojanje te sfere je osnova nastajanja i postojanja javnog prava. Odnos između građanskog i “političkog” društva, tj. između ekonomske i političke regulacije društvenog života nije statički odnos. Naprotiv, koliko građansko društvo nastoji da iz sebe uspostavi političko društvo i prilagodi ga svojim potrebama (minimalna država, minimalna intervencija države u ekonomsku sferu etc.), toliko i političko društvo, odnosno, država kao područje javne vlasti nastoji da se oslobodi i nadredi ekonomskom društvu (državni intervencionizam, različiti oblici posezanja države u privatno područje etc.). Zbog toga, linija razgraničenja između privatnog i javnog prava postaje kolebljivom i fluidnom. Opšta tendencija razvitka prava u 20. i

35

21. vijeku dovodi do sve većeg prodiranja javnog prava u građansko pravo. Mnoge oblasti koje je prije regulisalo građansko pravo (radni odnosi, prosvjeta, zaštita zdravlja, itd.) prelaze u druge grane javnog prava, naročito u administrativno.Postoje dublji istorijski razlozi za ovakvo razlamanje linije razgraničenja između javnog i privatnog prava. U vremenu društvenog nastupanja liberalne građanske klase, posebno tokom 19. vijeka, privatno pravo je obuhvatalo prije svega imovinsko pravo (u njihovim različitim granama, kao što su trgovačko, mjenično, međunarodno privatno pravo etc.). U privatno pravo ulazilo je i porodično pravo, jer je zajedno s imovinskim smatrano dijelom građanskog prava. Taj stav je polazio od ideje da porodica predstavlja »privatnu sferu« pojedinaca. Javno pravo je koncipirano u određenoj pasivnoj formi, u funkciji čuvara unutrašnje i spoljašnjne bezbjednosti društva. U krajnjoj liniji, njegova glavna svrha bila je da obezbijedi fukcionisanje privatnog prava, koje se svojom regulacijom rasprostiralo na sve sfere društvenog života. Normama privatnog prava i građansko-pravnim ugovorima regulisan je ne samo ekonomski život društva, nego i područja školstva, zdravstva, prosvjete, radnih odnosa, socijalnog staranja etc. U svim tim oblastima “slobodno ugovaranje” rada formalno-pravnu jednakost ljudi preokretalo je u realnu nejednakost, kao realni izvor društvene nestabilnosti. Zbog toga su mnogi elementi privatnog prava vremenom transfomisani u javno-pravne odnose. Drugim riječima, država kao javna vlast je sve više odredbama javnog prava počela da se miješa u privatno-pravne odnose. Miješanjem države u sferu regulacije radnih odnosa razvilo se radno pravo, kao dijelom oblik javnog prava. Isto tako, zdravstveno i socijalno osiguranje, prosvjeta i kultura, regulisanje saabraćaja na željeznici, drumavima, u vazduhu etc., iz područja privatnog prava počelo je da prelazi na javno-pravnu regulaciju, kao što je to slučaj i s miješanjem države u privredne odnose, kao i u porodične odnose (napr. starateljstvo, vaspitanje i školovanje djece etc.). Tako se javljaju nove grane javnog prava (administrativno pravo), kao i mješovite grane, koje čine prelaz između privatnog i javnog prava. To je dovelo do teorijskih stanovišta u kojima se smatra da je prevaziđena podjela prava na privatna i javna (Digi, Kelzen i drugi). U filozofiji prava i u pravnoj teoriji takva realna kolebanja u samom pravnom poretku proizvode kolebanja u teorijskom distingviranju sfera javnog i privatnog prava. Na taj način pitanje njihovog distingviranja postaje teorijski spornim zbog spornosti razlikovanja privatnog i javnog interesa. Takva teorijska spornost onda povratno utiče na izgradnju modela pravnog poretka, posebno kada je riječ o modelu pravne regulacije. Naime, u načelnom smislu u privatnom pravu subjekti prava stoje u koordinacijskom pravnom odnosu, a u javnom pravu u subordinacijskom javnom odnosu. U privatnom pravu izvor pravnog odnosa je volja stranaka, odnosno, ugovor kao jedno od najvažnijih privatno-pravnih sredstava. U javnom pravu osnovni izvor pravnog odnosa su akti javne vlasti. U privatnom pravu subjekti su uglavnom privatna lica, a u javnom pravu uvijek bar jednu stranu čine nosioci javne vlasti. Sankcija u privatnom pravu je uglavnom imovinska, dok u javnom pravu ona pogađa samu ličnost obavezanog lica. Prema rimskoj pravnoj tradiciji privatno pravo se odnosi na privatno-ekonomsku sferu, tj. imovinu pojedinaca (dominium), a javno pravo na javnu vlast (imperium). Suprotno tradiciji poistovjećivanja privatnog i građanskog (civilnog) prava, danas je prihvaćena generalna podjela privatnog prava na: građansko pravo i ostalo privatno pravo. Građansko pravo je sistem pravnim normi koja se odnose na lica, stvari i obaveze (obligacije). Ostalo privatno pravo, koje se spaja s posebnim privrednim pravom i privrednim privatnim pravom, posebno je uređeno u trgovačkom

36

(privrednom) pravu, radnom pravu i najamnom pravu. Model podjele privatnog prava moguće je izložiti na sljedeći način po sistemu Pandekte:

Opšti dioOsnove: privatno pravo; objektivno i subjektivno pravo; b. Lično pravo: prirodna lica, juristička lica; c. Učenje o pravnom poslu (izjava volje i pravni posao; ugovor); d. Zastupanje; e. Vrijeme (rok, termin, zastarijevanje);Obligaciono pravoStvarno pravoNasljedno pravoPorodično pravo

Moguća je i podjela privatnog prava po sistemu Institucija. Ova podjela potiče iz rimskog prava i oslanja se na klasičnog rimskog juristu Gaja. Ona je bila preuzeta u prvim velikim građanskim načinima kodifikacije (Napoleonov Code civil, njemački Opšti građanski zakonik etc.). Podjela se postavlja prema sljedećem modelu:Personae (lično i porodično pravo),Res (stvarno pravo, obligaciono pravo, nasljedno pravo),Actiones (tužba)

4. 1. Građansko pravo Građansko (imovinsko) pravo jedna je od najstarijih grana prava. Uređuje pravne odnose građana u vezi imovine (imovinski odnosi). Građansko pravo definiše se kao skup pravnih normi koje uređuju društvene odnose u koje osobe stupaju povodom stvari, činjenja i imovine, zbog čega se ti odnosi nazivaju građansko-pravnim odnosima. Subjekti građanskog prava su pravna i fizička lica, a ne država i njezini organi kao nosioci vlasti. Objekti građanskog prava stvari, činjenja i imovina. Norme građanskog prava su dispozitivnog karaktera (tj. počivaju na sposobnosti slobodnog i samostalnog obavljanja poslova), jer ostavljaju strankama da slobodno uređuju svoje imovinske odnose, a zakonske odredbe primjenjuju se jedino ako to stranke nijesu učinile.Istorijska karakteristika postojanja i razvitka građanskog prava ukazuje na to da se ono javljalo u razvijenom obliku u zemljama više materijalne kulture, s postojanjem elemenata robno-novčanih odnosa, kao što je to bio slučaj u staroj Heladi, a onda posebno u Rimu. Razvoj ranog feudalizma u Zapadnoj Evropi donio je slabljenje robne proizvodnje, a samim tim i zaborav rimskog civilnog (građanskog) prava. Oživljavanje ekonomije, robne proizvodnje, razmjene i trgovine, počev od 12. vijeka, stvorilo je potrebu za recipiranjem rimskog prava. Pomjeranje centara razvitka novih građanskih proizvodnih odnosa i robne privrede iz italijanskih gradova na Zapad uslovilo je i da se građansko pravo intenzivnije počne razvijati u tim zemljama. Zbog toga se od kraja 18. vijeka u mnogim zapadnim zemljama pristupilo izradi jedinstvenih zakonika koji uređuju materiju građanskog prava (“građanski zakonici”). Odlučujući dokument za uspostavljanje temelja modernog građanskog prava bio je francuski Code civil.Code civil, poznat jedno vrijeme i kao Code Napoleon, predstavlja prvi kodifikaciju francuskog privatnog prava. Donijet je na Napoleonov podsticaj 1804. godine i predstavlja jedno od najznačanijih zakonskih djela u modernom vremenu. U neposrednom smislu Code civil je misaono dobro Francuske revolucije. Njime je trebalo da se utemelje društveni, politički i pravni rezultati pobjede revolucije i

37

postavi pravni temelj nove građanske epohe. Zbog toga je Code civil izgrađen na ideji povezivanja kodificiranog prava s običajnim pravom, a na temelju novoga revolucionarnog prava. Načela te kodifikacije uspostavljena su prema bitnim zahtjevima Francuske revolucije (sloboda, jednakost i bratstvo): jednakost svih pred zakonom, zaštita slobode pojedinca (sloboda za svakoga), zaštita vlasništva, potpuno razdvajanje države i crkve (laicizam), odstranjivanje obaveze ulaska zanatlija u esnaf, sloboda posla i slobodni izbor poziva, stvaranje jurističke baze za tržišnu privredu, evidencija rođenih i umrlih. Bio je u upotrebi u mnogim zemljama (Italija, Luksemburg, Belgija, Poljska, neke njemačke zemlje, Argentina, etc.). Danas u Francuskoj od 2.285 članova izvornog Code civil još uvijek je 1.200 članova u saglasnosti s njim.U sintetičkom karakteru praktičko-filozofskog mišljenja bez teškoća se otkriva duboka povezanost između modernog razvitka građanskog prava i kapitalističke robne privrede. Na tu je povezanost posebno ukazao Marks »Kapitalu« stavom da je građansko pravo neposredna nadgradnja robnih odnosa, te da su osnovne građansko-pravne kategorije svojevrsne maske robnih proizvođača: »Robe ne mogu same ići na tržište, niti se same razmjenjivati. Zato moramo potražiti njihove čuvare tj. njihove vlasnike. Robe su stvari, pa stoga bez otpora prema čovjeku. Kad neće milom, čovjek može upotrebiti silu, drugim riječima uzeće ih. Da bi ove stvari dovodili u uzajamni odnos kao robe, moraju se njihovi čuvari držati jedan prema drugom kao lica čija volja obitava u tim stvarima, tako da neko, otuđujući svoju vlastitu robu, može da prisvoji tuđu samo voljom drugoga, dakle i ovaj i onaj mogu to učiniti samo pomoću zajedničkog akta volje. Toga radi moraju jedan drugoga priznati kao privatne vlasnike. Ovaj pravni odnos, kome je oblik ugovor, pa bio ovaj oblik zakonski razvijen ili ne, jeste odnos volja u kome se ogleda ekonomski odnos. Ovom pravnom odnosu ili odnosu volja daje sadržinu sam ekonomski odnos. Tu lica postoje jedna za druga samo kao predstavnici roba, dakle kao njihovi vlasnici« (Kapital, I, str. 47-48). Takva moderna povezanost građanskog prava, na jednoj strani, te robne privrede, kao i drugih principa moderne slobode čovjeka, na drugoj strani, bitno određuje oblik regulacije ljudskog ponašanja u građansko-pravnim odnosima. Ta se regulacija temelji na slobodi i autonomiji volje ljudi. Ako je čovjeku priznato moderno pravo posjedovanja stvari, onda mu mora biti priznato i pravo da te stvari slobodno stavlja u promet. Na toj ideji počiva slobodna inicijativa stranaka u tom prometu. Drugim riječima, stranke po svojoj volji same stupaju u većinu građansko-pravnih odnosa (tzv. sloboda ugovaranja), građanska prava vrše po svojoj uviđavnosti, uživaju slobodu raspolaganja svojinom i slobodu testiranja. Tim odnosima stranke su jednake i njihove volje su ravnopravne. U tom momentu sadrži se jedna od bitnih razlika javnog i privatnog prava, koja se izražava u tzv. pravu subordinacije (podređenosti) i pravu koordinacije (izjednačivanja u rangu). Javno pravo je pravo subordinacije, jer u njemu pravni subjekti stoje u odnosu podređivanja i nadređivanja. Privatno pravo je pravo koordinacije (kao što je to i međunarodno pravo), jer u njemu pravni subjekti stoje u jednakom rangovnom odnosu. Građanska prava su prenosiva sa jednog subjekta na drugi, na osnovu njihove slobodne dispozicije. Krajnja sankcija u građanskom pravu je imovinska, tj. ostvaruje se u ekonomskim dobrima (imovini) subjekata, dok je u javnom pravu sankcija lična. Grane građanskog prava. U građansko pravo spadaju: Opšti dio građanskog prava (nauka o pojmu i načelima građanskog prava, subjektima i objektima građanskog prava i o pravnim poslovima građanskog prava), stvarno pravo (pravo vlasništva, služnosti, založno pravo, pravo građenja i realni tereti), obligaciono pravo (ugovorno pravo, odštetno pravo, sticanje bez osnova, poslovodstvo bez naloga, pravo

38

vrijednosnih papira) i nasljedno pravo (zakonsko, oporučno i nužno nasljedno pravo). Pored ove tri osnovne grane građanskog prava (stvarno, obligaciono i nasljedno) neki teoretičari i porodično pravo uzimaju kao dio građanskog prava, dok ga drugi izdvajaju u posebnu granu prava (poistovjećujući građansko s imovinskim pravom, budući da se u njemu radi o regulaciji “privatnih odnosa” između pojedinaca). Sukus građanskog prava su stvarno i obligaciono pravo. Stvarno pravo pravnim normama uređuje oblike prisvajanja stvari (robe), a obligaciono pravo oblike razmene (kretanja) stvari. Statusno pravo određuje pravni položaj subjekata (nosilaca) robnih odnosa, bilo kao pojedinaca (fizičkih lica), bilo kao kolektiva (pravnih lica), njihovu pravnu i poslovnu sposobnost i njihove atribute. Nasljedno pravo sadrži pravila za slučaj odvajanja imovine od subjekta zbog smrti i prelaska te imovine na druga lica, te tako čini prelaz između građanskog i porodičnog prava (nasljednici se, ako nema testamenta, prvenstveno određuju po srodničkoj pripadnosti). Pored ovih grana neki autori kao perifernu granu građanskog prava uzimaju i lično pravo. Ono sadrži odredbe o ličnim dobrima, koja se mogu imovinski (novčano) izraziti. 4. 2. Obligaciono pravo Obligaciono pravo je u kontinentalnom pravnom sistemu dio građanskog prava (prema pandektnom sistemu građanskog prava), a obuhvata pravna pravila kojima se uređuju oni društveni odnosi u kojim je jedna strana (povjerilac, vjerovnik) ovlaštena od druge strane (dužnika) da traži neku radnju, a druga strana je tu radnju dužna da izvrši. Ti društveni odnosi se nazivaju obligacionim odnosima, u koje ljudi stupaju u procesu razmjene dobara i usluga. Obligacioni odnos je onaj odnos u kome je jedna osoba (povjerilac, creditor) ovlašćena da zahtijeva neku radnju od druge osobe (dužnik, debitor), koja je dužna da izvrši tu radnju. Ovlašćenje povjerioca naziva se tražbinom, a dužnost dužnika je obaveza ili dugovanje. Kao predmet obligatnog odnosa radnja može biti pozitivna ili negativna s imovinskim karakterom. Mora biti moguća i dopuštena, te da se može odrediti. Radnja može biti davanje (predaja neke stvari), činjenje (izvršenje nekog posla), propuštanje (uzdržavanje od pravljenja objekta koji će smetati susjedu) ili trpljenje (dopuštanje prolaza susjedu).Obligaciono pravo obično se dijeli na: a) Opšti dio i b) Posebni dio (ugovorni odnosi, izvanugovorni odnosi). Načela obligacionog prava su: Načelo savjesnosti i poštenja; Načelo jednake vrijednosti činidaba; Načelo zabrane uzrokovanja štete; Načelo dužnosti ispunjenja obveze. Pojam obligacije (lat. obligatio) označava obavezu, obaveznost, dug, obveznicu, priznanicu. Pojam obligacionog prava u objektivnam smislu označava skup pravnih normi kaje regulišu obligacione odnose, tj. odnose u kojima je jedna strana, povjerilac, ovlašćena da zahtijeva od druge strane, dužnika, da se na određen način ponaša: da mu preda neku stvar, da nešto učini ili da nešto ne učini što bi inače imao pravo da učini. Obligacioni odnasi imaju značajnu ulogu u svakodnevnom pravnom i praktičkom zivotu. Bez njih bi u uslovima visokog stupnja podjele rada i tržišne privrede bilo nemoguće zadovoljenje raznovrsnih potreba građana i pravnih lica. U odnosu na ostale dijelove građanskag prava obligaciono pravo karakteriše veća stabilnost osnovnih principa. Veliki broj pravila, definicija i pojmova koji ga danas čine javlja se već u rimskom pravu zbog karakterističnog razvitka robno-novčanih odnosa i tržišne privrede u starom Rimu. Proces postajanja takvih odnosa i tržišne privrede temeljem cjeline društvenih odnosa u modernoj građanskoj epohi uslovio potrebu da se mnoga slična ili ista pravila obligacionog prava, stvorena u rimskom pravu, preuzmu i u pravne sisteme modernih građanskih društava. Osnovne ustanove obligacionog prava (obligacija, ugovor, povjerilac, dužnik) same po sebi bile su dovoljno apstraktne da mogu biti upotrebljene u sasvim

39

drugačijim pravnim sistemima. Apstraktnost je omogućavala njihovu formalnu recepciju i popunjavanje različitom sadržinom. Nove vrste ugovora nastajale su s nastankom novih društvenih odnosa, a postojeći ugovori mijenjali su sadržinu ili sasvim nestajali s promjenama u društvenim odnosima koji su ih uslovili. Ipak, savremeno doba je u opštem dijelu obligacionog prava donijelo znatne izmjene u odnosu na rimsko i klasično buržoasko obligaciono pravo. Promjene se osobito odnose na pojavu novih oblika obligacija, na pitanje osnova odgovornosti, široku upotrebu hartija od vrijednosti, napuštanje formalizma karakterističnog za rimsko pravo etc. Norme obligacionog prava uglavnom su dispozitivne prirade. Takav njihov karakter posljedica visoke razgranatosti, brojnosti i raznovrsnosti potreba koje se zadovoljavaju putem obligacionih odnosa. Obligacioni osnosi su vrlo dinamični, jer počivaju na pretpostavci slobode povjerilaca i dužnika da svojom voljom određuju u koje i kakve će obligacione odnose stupati međusobno. Manji broj normi obligacionog prava je imperativne prirode (naprimjer, zakonsko pravo izdržavanja, rokovi zastarelosti etc.).

4. 3. Stvarno pravoStvarno pravo (ius in re) je grana građanskog prava koja reguliše društvene odnose koji za svoj neposredni predmet imaju stvari. Ono svojim normama uređuje one društvene odnose koji nastaju među ljudima u pogledu neposrednog ekonomskog iskorišćavanja stvari, odnosno, skup pravnih pravila kojima se uređuju odnosi među ljudima povodom stvari. To je ujedno definicija stvarnog prava u objektivnom smislu. U subjektivnom smislu, stvarno pravo čini skup prava, tj. različita ovlaštenja u pogledu stvari koja subjektima u stvarno-pravnim odnosima priznaju norme objektivnog prava. Stvarno pravo određuje se kao apsolutno pravo, jer pripada ovlašćeniku prava na određenu stvar u odnosu na sve druge osobe koje mogu s tom stvari doći u dodir. Te osobe su dužne da poštuju pravo te osobe na tu stvar. Za razliku od stvarnog prava, obligaciono pravo je relativno pravo, jer stvara prava i obaveze samo u odnosu na određenu osobu kao subjekta dužničkog odnosa. Konkretno, vlasnik neke stvari, kao nosilac stvarnog prava, ima zaštitu tog prava od svih drugih osoba koje bi posezale u to njegovo pravo, s namjerom na mu stvar oduznu ili prisvoje ili da ometaju u njenom korišćenju. Za razliku od tog odnosa, u obligacionom pravu nosilac (tipular, subjekt) obligacionog prava (napr. kupac, oštećenik, najmodavac etc.) ima ovlašćenja samo u pogledu određene osobe (napr. prema prodavcu da mu isporuči prodatu robu). Stvarno pravo se štiti tzv. stvarno-pravnim tužbama (actio in rem), dok se obligaciona prava štite obligacionim tužbama (actio in personam) protiv određenog dužnika.U kontinentalnim pravnim sistemima, a time i u našem pravnom sistemu, za stvarno pravo važi i načelo zatvorenog broja stvarno-pravnih odnosa (numerus clausus), tzv. rimski kriterij. To znači da u određenom stvarno-pravnom sistemu postoje samo oni oblici stvarno-pravnog odnosa koje je kao takve odredio propis. Rimsko pravo je u stvarna prava ubrajalo vlasništvo i stvarna prava nad tuđim stvarima, kao što su služnosti (servituti), založno pravo, emfiteuza (vrsta nasljednog zakupa) i superficies (sve što je na površini nekog zemljišta sagrađeno ili zasađeno). Prema modernom shvatanju u stvarna prava spadaju: pravo vlasništva, pravo služnosti, založno pravo, pravo stvarnog tereta i pravo građenja. Ova prava mogu se klasifikovati u grupe: a) stvarna prava na vlastitoj stvari (pravo vlasništva) i b) stvarna prava na tuđoj stvari (pravo služnosti, založno pravo, pravo stvarnog tereta i pravo građenja). Važno je napomenuti da posjed nije stvarno pravo, već pretpostavka pojedinih stvarnih prava.

40

4. 4. Nasljedno pravo Nasljedno pravo je dio građanskog prava koje u objektivnom smislu čini skup pravnih pravila kojima se za slučaj smrti jedne osobe (ostavitelja), uređuje prijelaz njene imovine (odnosno, njezinih subjektivnih prava i obveza) na druge osobe, njezine nasljednike. Nasljedno pravo je skup pravnih pravila kojima se uređuje nasljeđivanje i usko je povezano s institutom prava vlasništva. Obuhvata materijalne pravne norme koje određuju ko stiče položaj nasljednika, formalne pravne norme kojima se uređuje postupanje suda u nasljednim stvarima (ostavinski postupak), ali i druge radnje koje se provode u vezi s nasljeđivanjem. U širem smislu obuhvata i kolizijske norme kojima se uređuju pitanja s međunarodnim elementom (međunarodno privatno pravo). Nasljedno pravo u subjektivnom smislu obuhvata prava koja pojedinac stiče smrću ostavitelja, odnosno predstavlja ovlaštenje određene osobe da stupe u pravne odnose umrlog. Nasljedno pravo u objektivnom smislu dio je građanskog prava. Nasljeđivanje je sredstvo za prevladavanje krize koja smrću pravnog subjekta (ostavitelja) nastupa u pravnim odnosima. Stoga nasljednik ima funkciju da nastavi one pravne odnose za koje odnosni pravni poredak smatra da je opravdano i potrebno da ih nastavi nasljednik, te da riješi one probleme koji nastaju usled ostaviteljeve smrti ili kojima prijeti opasnost da bi usled te smrti ostali neriješeni. Načela nasljednog prava su: načelo nasljeđivanja usled smrti (nortis causa), načelo obavezne neposredne univerzalne sukcesije, načelo nasljeđivanja na osnovi oporuke ili pripadnosti porodici ostavitelja, načelo ravnopravnosti, načelo uvažavanja specifičnih prilika i potreba nasljednika, načelo ipso iure sticanja i načelo dobrovoljnog sticanja.Da bi došlo do nasljeđivanja, odnosno zasnivanja nasljednopravnog odnosa, potrebo je ispunjavanje određenih pretpostavki: smrt ostavitelja ili proglašenjem umrlim, postojanje nasljednika, ostavina i osnova nasljeđivanja. Potencijalni zakonski nasljednici su one osobe koje su zakonskim normama ovlaštene na stjecanje nasljednog prava. Osnovna načela zakonskog nasljeđivanja su: Načelo porodične pripadnosti (znači da se ovlaštenje dobiva uslijed činjenice da se pripadalo istoj porodici kao i ostavitelj), Načelo ograničenog kruga potencijalnih zakonskih nasljednika (znači da su ovlašteni oni koji su sa ostaviteljem bili povezani tačno određenim porodičnim vezama), Načelo uzajamnosti (u krug potencijalnih zakonskih nasljednika stavljeni su samo oni kojima bi i taj ostavitelj bio potencijalni nasljednik), Načelo ravnopravnosti (bez obzira na pol, te da li su veze bračne ili izvnbračne). Ostaviteljevi potencijalni zakonski nasljednici su oni koju su u času njegove smrti s njim bili povezani: krvnim srodstvom ( njegovi srodnici iz prave linije, kako silazne (descendenti-potomci) tako i ulazne (ascendenti-preci); ostaviteljevi srodnici iz pobočnih linija (kolaterali-pobočni srodnici), ali ne svi nego jedino koji su potomci ostaviteljevih roditelja ili su potomci ostaviteljevih djedova i baka te njihovi ostali preci), građanskim srodstvom (posvojenjem) i bračnom vezom.4. 5. Porodično pravo Porodično pravo je skup pravnih pravila i načela kojima se uređuju porodični odnosi, tj. lično-pravni i imovinsko-pravni odnosi članova obitelji, te članova porodice prema trećim osobama. Prije svega, normama porodičnog prava uređuju se brak i bračni odnosi (bračno pravo), odnosi između roditelja i djece, rođene u braku i van braka i odnosi proistekli iz usvojenja (roditeljsko pravo), kao i odnosi starateljstva (starateljsko pravo). Tradicionalno, porodično pravo smatrano je dijelom građanskog prava, što je danas vidljivo u građanskim zakonicima pojedinih zemalja (kao npr. u Austriji, Njemačkoj, Italiji), koji sadrže i norme porodičnog prava. U savremenoj pravnoj nauci preovlađuje shvatanje da je porodično pravo samostalna grana prava, čije su norme čine posebnu cijelinu samostalnog dijela pravnog sistema. Pravno

41

uređenje porodičnih odnosa, kao i porodično zakonodavstvo predmet su istraživanja porodično-pravne nauke, kao jedne discipline pravnih nauka.Porodični odnosi, koje uređuju pravna pravila porodičnog prava, posebni su društveni odnosi koji u svakom društvu, odnosno pravnom sustavu, zbog svoje važnosti uživaju posebnu pravnu zaštitu. Važnost tih odnosa je u tome što se u njima rađa i podiže potomstvo, osigurava opstanak pojedinaca, a time i društvene zajednice, odnosno što se putem njih zadovoljavaju biološke, osjećajne i druge intimne ljudske potrebe. Pravnim propisima određeni su subjekti porodično-opravnih odnosa, pretpostavke za njihov nastanak, pravni učinci koje proizvode, kao i pretpostavke i učinci prestanka tih odnosa. Pravnim propisima porodičnog prava uređuje se odnosi između: a) bračnih, izvanbračnih i istopolnih drugova; b) roditelja i djece; c) posvojitelja i posvojčadi; d) staratelja i štičenika; e) uzdržavatelja i primatelja uzdržavanja. Pretpostavke za nastanak pojedinog porodičnog odnosa su specifične činjenice ili okolnosti, kao npr. rođenje djeteta, srodstvo, sklapanje braka, itd. Pravno uređeni porodični odnosi proizvode određene pravne učinke, tj. subjektima tih odnosa stvaraju određena prava i dužnosti. Dvije su osnovne kategorije učinaka: lično-pravni te imovinsko-pravni učinci. U porodičnom pravu težište je na lično-pravnim učincima pojedine vrste porodičnih odnosa. Imovinsko-pravnim propisima uređuju se imovinski odnosi među subjektima porodičnih odnosa (bračni imetak i sl.). Prestanak porodičnog odnosa odnosa može biti uslovljen činjenicom raskida tog odnosa (npr. braka, skrbništva) ili prirodim događajem (smrt). Prestanak porodičnog odnosa proizvodi određene lično-pravne posljedice (npr. pitanje prezimena rastavljenog bračnog druga), ali i imovinsko-pravne posljedice (npr. podjela zajedničke imovine).Pravna pravila porodičnog prava su ius cogens, odnosno stroga pravila, a volja pojedinca svedena je na minimum. To se opravdava činjenicom da su u svakoj društvenoj zajednici porodični odnosi važni. Porodično pravo je formalizirano pravo, a po svojoj je prirodi ono statusno pravo. Uređenje porodičnih odnosa zasniva se na načelima: a) ravnopravnosti žene i muškarca, te uzajamnog poštovanja i pomaganja svih članova porodice; b) zaštite dobrobiti i prava djeteta, te odgovornosti obaju roditelja za podizanje i vaspitanje djeteta; c) primjerene starateljske zaštite djeteta bez roditeljskog staranja, te odrasle osobe s duševnim smetnjama.Brak je zakonom uređena životna zajednica žene i muškarca. Bračnim pravom uređuje se: a) sklapanje braka; b) lična prava i dužnosti bračnih drugova; c) pretpostavke za sklapanje braka; d) prestanak braka (smrt bračnog druga, proglašenjem nestalog bračnog druga umrlim, poništaj ili razvod); e) imovinski odnosi bračnih drugova. Izvanbračna zajednica žene i muškarca je životna zajednicu neudane žene i neoženjenog muškarca koji ne žive u drugoj izvanbračnoj zajednici. Istopolna zajednica je životna zajednica dviju osoba istog pola koje nijesu u braku, izvanbračnoj ili drugoj istopolnoj zajednici, koja se temelji na načelima ravnopravnosti partnera, međusobnog poštovanja i pomaganja, te emotivnoj vezanosti partnera. Dijete ima određena prava i dužnosti. Roditeljsku brigu čine odgovornosti, dužnosti i prava roditelja, s ciljem zaštite dobrobiti djeteta, ličnih i imovinskih interesa. Zakonom su propisane mjere za zaštitu prava i dobrobiti djeteta, ali i pretpostavke za prestanak roditeljske brige. Djetetovom majkom smatra se žena koja ga je rodila. Djetetovim ocem smatra se majčin muž ako je dijete rođeno za vrijeme trajanja braka ili tokom tristo dana od prestanka braka. Ukoliko se na taj način ne može odrediti majčinstvo ili očinstvo, utvrđuje se priznanjem roditelja ili sudskom odlukom. Dijete može osporavati majčinstvo, odnosno očinstvo osobi koja je upisana u maticu rođenih kao njegov roditelj. Pod određenim zakonskim pretpostavkama, to može učiniti i žena

42

koja je upisana kao majka, odnosno muškarac kao otac. Posvojenje je poseban oblik porodično-pravnog zbrinjavanja i zaštite djece bez odgovarajuće roditeljske brige koji posvojiteljima omogućuje roditeljstvo. Starateljstvo je oblik zaštite maloljetnih osoba bez roditeljske brige, punoljetnih osoba koje nijesu sposobne brinuti o sebi i osoba koje nijesu iz drugih razloga u mogućnosti štititi svoja prava i interese. Izdržavanje je dužnost i pravo roditelja i djece, bračnih i izvanbračnih drugova i srodnika.

5. KRIVIČNO PRAVO

Pojam krivičnog prava javlja se u dva značenja, kao grana pozitivnog prava i kao pravna naučna disciplina.Krivično pravo kao grana pozitivnog prava određuje se kao metodički samostalni dio javnog prava, a prema nekim tipologijama uzima se, uz privatno i javno pravo, kao treća grana prava. Ono predstavlja sistem pravnih normi kojima se u državi štite opšti i drugi interesi i vrijednosti od ugrožavanja. Krivično-pravna zaštita tih interesa i vrijednosti ostvaruje se utvrđivanjem koja ljudska ponašanja predstavljaju krivična djela i propisivanjem krivičnih sankcija koje se primjenjuju na učinioce takvih djela. Načini i visine sankcija razlikuju se u pojedinim državama i nemaju jedinstvenu terminologiju. Moguće je razlikovati materijalno i formalno krivično pravo. Materijalno krivično pravo opisuje pretpostavke kažnjivosti (stanje stvari) i njihove posljedice. Legislativno se to uređuje krivičnim zakonom ili krivičnim zakonikom. Pod pojmom krivičnog zakona shvata se svaka zakonska odredba koja sadrži pravno pravilo iz oblasti materijalnog krivičnog prava. Odredbe se odnose na inkriminaciju određenih ponašanja kao krivičnih djela i prijetnju određenim krivičnim sankcijama, dakle, na dispoziciju i sankciju. Dispozicija sadrži opis krivičnog djela, a sankcija vrstu i granice u kojima se može odmjeriti kazna. U krivični zakon ulazi i niz drugih pravnih pravila. Krivični zakonik je zakonodavni akt koji u sistematskoj cjelini sabira krivičnopravne odredbe koje predstavljaju glavnu i cjelovitu materiju materijalnog krivičnog prava. Izraz »zakonik« (codex, code, codice, Gesetzbuch) upotrebljava se uopšte za veće, važnije i politički značajne zakonodavne akte kojima se u osnovi sistematski i cjelovito obuhvata čitava jedna grana prava. Formalno krivično pravo spada u krivično procesno pravo, kao pravo koje normira krivični procesni postupak. Ono je dio krivičnog prava u širem smislu, uz materijalno krivično pravo i pravo izvršenja krivičnih sankcija. Obično se uređuje odgovarajućim zakonom o krivičnom postupku, drugim propisima unutrašnjeg prava, ali i međunarodnim pravom u nekim slučajevima.Cilj i svrha krivičnog prava proističe iz povrede zaštićenih pravnih dobara. Povreda pravnih dobara može implicirati zaprijećenu kaznu samo ako mogućnosti sankcije civilnog i upravnog prava više nijesu dovoljne da bi se provela djelotvorna zaštita pravnih dobara. Prema današnjim vladajućim shvatanjima glavni cilj krivičnog prava nije u tome da provede pravednost u društvu, nego da očuva pravni mir. Zbog toga se na počinioce i društvo djeluje preventivno i represivno. Da bi se izbjeglo reduciranje žrtve na čisti objekt krivičnog prava, procesno pravo predviđa sudjelovanje, kao građansku tužbu, kod visokoličnih pravnih dobara, naprimjer, kod delikata tjelesne povrede i onesposobljavanja. Savremeno krivično pravo gradi se na načelu: Nema kazne bez zakona! Naime, materijalno krivično pravo drži se stava: “Nulla poena sine lege”. To načelo ima ustavni rang. Načelo se odnosi na posljedice u pojedinim područjima, od kojih se dvije usmjeravaju na zakonodavca, a dvije na one koji primjenjuju pravo:

43

a. Zapovijest određenosti: Nulla poena sine lege certaDoslovna riječ zakona mora biti potpuno tačko određena. Zakonodavac nije

spriječen da primijeni i pojam koji pretpostavlja vrednovanje onih koji primjenjuju zakon (napr. “veća šteta”), ako se činjenične okolnosti ne mogu drugačije shvatiti i sadržaj dotičnog pojma može biti preuzet opštepriznatim metodama tumačenja.b. Zabrana retroaktivnog djelovanja: Nulla poena sine lege praevia

Propis kažnjivosti mora u vremenu počinjenja djela važiti kao zakon. Nije moguća retroaktivna kažnjivost. Po vladajućem shvatanju ne odnosi se to na pretpostavke krivičnog gonjenja, nego isključivo na materijalno krivično pravo.c. Zabrana analogija U materijalnom krivičnom pravu zabranjeno je postavljanje analogija. Ograničavanje tumačenja i analogija određuje granicu izrečenog smisla određene norme. Ovaj princip dopunjava zapovijest određenosti. Ako zakonodavac mora precizno formulisati normu, primjenjivač zakona ne smije prelaziti preko smisla riječi.d. Zabrana običajnog prava: Nulla poena sine lege scriptaSudije ne smiju primjenjivati običajno pravo u zasnivanju kazne. Budući da je jezgro krivičnog prava odavno kodifikovano u savremenim državama, zabrana običajnog prava više faktički i nema područje primjene. Zabranom analogija i običajnog prava sudijama je zabranjeno da stvaraju pravne posljedice pomoću pravnog izgrađivanja stanja stvari.Centralni pojam krivičnog prava je pojam djela. Taj pojam je u izvjesnom smislu problematičan, jer i ne-djelo, odnosno, propuštanje djelanja može biti kažnjivo. U svakom slučaju, djelanje ili nedjelanje mora biti ciljno usmjereno. Uspjeli delikt (napr. ubistvo, tjelesna povreda) podrazumijeva da je djelanje ili nedjelanje prouzrokovalo posljedice. U posljedicama mora biti pretpostavljena uračunljivost, tj. ona ne može biti nevjerovatna ili nepredvidljiva. Nadalje, djelo mora biti namjerno (predumišljajno, Vorsatz) počinjeno ili mu mora prijethoditi nemarnost. Ako su te pretpostavke date, onda je ispunjeno stanje stvari. Kažnjiva mogu biti samo djela koja su protivpravna. Protivpravnim se smatra ono djelo za koje ne postoji razlog opravdanja (naprimjer, nužna odbrana). Napokon, protivpravna djela moraju imati kvalifikaciju krivice. Kada se ispune sva tri predočena uslova, naime, primjerenost stanja stvari, protivpravnost i krivica, moguće je izricanje kazne. Kod krivičnih djela moguće je razlikovati više formi učestvovanja: počiniteljstvo (neposredni počinilac, posredni počinilac, saučesnik) i učesništvo (nagovaranje, pripomoć).Kada je riječ o cilju i svrsi kazne, onda krivično pravo u pogledu kažnjivosti djelo stavlja u prvi plan, a kod pravnih posljedica (naime, kazne, kaznene mjere) ličnost počinioca je u prvom planu. U modernim pravnim sistemima krivično pravo sjedinjava različite svrhe kazne (koje se izvode iz tzv. teorije svrhe kazne). Najprije, krivica počinioca treba da bude okajana putem kazne (princip krivice, duga, Schuld-Prinzip). Osim toga, počinilac treba da se resocijalizuje (pozitivna specijalna prevencija) i da bude zastrašen pred željom za daljnjim krivičnim djelima (negativna specijalna prevencija). Nadalje, građani treba da budu zastrašeni u želji za krivičnim djelima (generalna negativna prevencija) i da bude učvršćeno generalno pouzdanje društva u postojanost i snagu provođenja javnog sistema (generalna pozitivna prevencija). Krivično pravo se nalazi u funkciji zaštite određenih opštih kulturnih vrijednosti čovječanstva. Uz sve razlike, u krivičnim pravima savremenih društava postoje velike sličnosti. One se odnose na krivično-pravnu zaštitu od napada na život čovjeka, tjelesni integritet, dostojanstvo ličnosti, slobodu, imovinu etc. U svim krivičnim zakonodavstvima pređvidaju se krivična djela kao što su ubistvo, tjelesna povreda,

44

silovanje, krađa, razbojništvo etc. Danas je preovlađujuće shvatanje da krivično pravo predstavlja krajnje sredstvo kome društvo pribjegava (ultima ratio societatis). S druge strane, razgraničenje krivičnog prava od drugih grana prava (npr. prekršajnog prava) zavisi od pravnog sistema konkretnih država.

5.1. Krivično djelo

Predstavlja ponašanje čovjeka koje je predviđeno u zakonu kao krivično djelo, koje je protivpravno i društveno opasno zbog toga što vrijeđa ili ugrožava osobito važne društvene odnose i vrijednosti i istovremeno ukazuje na opasnost samog učinioca. Ova definicija predstavlja opšti pojam krivičnog djela prema savremenimshvatanjima krivično-pravne nauke.Opšti pojam krivičnog djela sačinjen je iz četiri opšta elementa koja treba da se steknu kod određenog čovjekovog ponašanja da bi se ono moglo označiti kao krivično djelo. Osnovni elemenat je ponašanje čovjeka. To je spoljna manifestacija volje čovjeka koja se izražava u određenom činjenju ili nečinjenju. Nečinjenje ili propuštanje je oblik ponašanja samo u slučaju kad postoji pravna dužnost djelovanja. Usvajanje ovog elementa zasniva realističku koncepciju krivičnog djela, prema kojoj je ono realna pojava u spoljnom svijetu djelo čovjeka. Suprotna tome je normativistička koncepcija koja u krivično djelu vidi isključivo povredu norme.Svi ostali opšti elementi krivičnog djela atributivne su prirode i daju određenom ponašanju čovjeka kvalitet krivičnog djela. Prvi takav elemenat je predviđenost djela u zakonu kao krivičnog djela. Neko ponašanje čovjeka, da bi maglo biti krivično djelo, treba prije svega da bude u zakonu predviđeno tj. opisano kao krivično djelo Ovaj opšti element proizlazi iz načela da nema ni krivičnog djela ni kazne bez zakona (nullum crimen, nulla poena sine lege). To je danas opšteprihvaćeni princip. Porijeklo mu je u vremenu Francuske revolucije i predstavlja važnu garanciju građanima od samovolje državnih organa u gonjenju i kažnjavanju. Predviđenost u zakonu u duhu izloženog principa pretpostavlja da je svaka vrsta krivičnog djela opisana u zakonu pomoću posebnih elemenata ili obilježja tako da kod građana stvara jasnu predstavu o tome koja se ponašanja po zakonu smatraju krivičnim djelima.Sljedeći opšti element krivičnog djela je protivpravnost. U pravilu, svako ponašanje čovjeka koje odgovara zakonskom opisu nekog krivičnog djela ujedno je i protiv-pravno. Ono je protivno normi koja je sadržana u zakonu. Većinom je norma prohibitivna (zabranjujuća, sprečavajuča), a u manjem broju slučajeva imperativna (zapovjedna). Medutim, moguće je da postoji neka druga pravna norma koja pod određenim uslovima dozvoljava ili nalaže ponašanje koje odgovara zakonskom opisu krivičnog djela. Tada je takvo ponašanje dozvoljeno i nije krivično djelo. Posljednji opšti element krivičnog djela je društvena opasnost. Predviđenost djela u zakonu i protivpravnost formalni su elementi krivičnog djela. Društvena opasnost je njegov materijalni element koji se odnosi na sadržajnu stranu krivičnog djela. Ideja društvene opasnosti kao kvaliteta krivičnog djela do određenog stepena zavisi od istorijskog i društvenog konteksta, kao i sistema opštih vrijednosti koje vladaju u nekom društvu, iako u načelu postoje opšte civilizacijske vrijednosti koje dijeli savremeni svijet. Od Napoleonove kodifikacije postala je uobičajenom trojna podjela krivičnih djela s obzirom na težinu, tj. zaprijećenu kaznu (iz koje proističe i nadležnost posebnih vrsta sudova). To je klasična podjela na zločine, prestupe i prekršaje (crimes, delits, con-traventions). Kasnije su neka zakonodavstva prešla na dvojnu podelu krivičnih djela

45

(prestupi i prekršaji). Prema različitim kriterijima krivična djela se mogu razvrstavati u različite grupe.

5. 2. Krivična odgovornost, sankcija i kazna

Krivica. U filozofsko-etičkoj i filozofsko-pravnoj literaturu pojam krivice pojavljuje se u dva osnovna određenja: moralna krivica i pravna krivica. Moralno krivim smatra se onaj čovjek koji se svojim činjenjem ili nečinjenjem ili na osnovu čiste namjere svjesno ogrešuje o svoju savjest i važeće moralne norme. Kriterijum pravne krivice ne mora biti u svjesnom činjenju ili propuštanju činjenja, niti u postojanju zle volje, nego se on uspostavlja iz faktičkog ogrešenja o pozitivne zakone. U tome je sadržana osnovna razlika između moralne i pravne krivice. Time nije isključena mogućnost njihovog preklapanja. U principu, ono što se u pozitivnom pravu sankcioniše kao zločin povlači sa sobom i moralu krivicu. S druge strane, kod određenog djela moguća je pripisivost moralne krivice uz pravnu nedužnost (naprimjer, ako slijeđenje nekog vlastitog interesa dovodi do kršenja zapovijesti dužnosti, ispunjenje koje nije pravno obavezno). Obrnuto, nije svako kršenje pravne norme nemoralan čin, čak i ako je nastalo svjesnim činjenjem prestupa (naprimjer, kršenje nekih odredaba pozitivnog prava u društvu u kome vlada nelegalna vlast). Moralna krivica ne nastaje ako se djelo čini pod prisilom ili prijetnjom, iz straha, u nužnoj odbrani i u zaštiti vlastitog života pre opasnošću ugrožavanja. Jednim slovom, pravna krivica može postojati tamo gdje nema moralne krivice, ali i obrnuto, moralna krivica može postojati tamo gdje nema pravne krivice. Moralna krivica kao osnovni kritrij pretpostavlja slobodnu volju čovjeka, tj. pretpostavlja mogućnost izbora između moralne dužnosti i zadovoljenja interesa koji nijesu moralno opravdani (ili moralnog izbora u situacijama tzv. moralnih dilema ili konflikata moralnih dužnosti). Krivica u pravnom, kao i u moralnom smislu zavisi od subjektivnog ponašanja onoga ko djela prema vlastitom djelu. Dok se u pravnoj krivici vodi računa kako o tom subjektivnom odnosu, tako i o objektivnim posljedicama nastalog djela, kod moralne krivice težište stvari je na momentu odricanja od određenih interesa u korist ispunjenja neke moralne dužnosti. Za razliku od pravne krivice, kod moralne krivice sekundarne su kažnjivost i kazna, jer moralni krivac pred samim sobom preduzima odgovornost za vlastitu krivicu. Ključni momenat u moralnoj krivici je ogrešenje o odgovornost koju moralno biće ima prema dostojanstvu vlastite ličnosti.Pravna i moralna krivica tiču se samo onoga ko je sposoban za krivicu, tj. ko je u pogledu svog duhovnog stanja bio uračunljiv i ko je mogao prosuđivati mjeru vlastite krivice i odgovornosti, u pravnom i moralnom smislu. Imputabilnost je osnovna prepostavka i jedne i druge krivice. Na toj osnovi se razvija i određenje smisla i cilja kazne za krivicu. U širem smislu krivična odgovornost obuhvata uslove potrebne da se prema učiniocu primijeni krivična sankcija. Da bi neko lice bilo krivično odgovorno, potrebno je da je učinilo krivično djelo, a zatim da je imalo određena psihička svojstva i određeni psihički odnos prema učinjenom djelu. Pod krivičnom odgovornošću podrazumijevaju se samo uslovi koji se tiču psihičkog stanja učinioca i njegovog psihičkog odnosa prema djelu.U teoriji i zakonodavstvu odavno je napušteno shvatanje da krivična odgovornost postoji samim tim što je neko lice učinilo krivično djelo, tj. što je svojom radnjom prouzrokovalo neku zabranjenu posljedicu. U današnje vrijeme preovlađuje shvatanje da niko ne može biti krivično odgovoran ako, s obzirom na svoja psihička svojstva,

46

nije bio u stanju da shvati značaj svog djela i da upravlja svojim postupcima, ako dakle nije bio uračunljiv. Isto tako, ne može biti krivično odgovorno lice koje nije imalo određeni odnos prema delju, a posebno koje nije bilo svjesno ili nije moglo biti svjesno onoga što radi, koje nije bilo vino. Stoga, krivična odgovornost zavisi od pravila utvrđivanja neuračunljivosti i vinosti. Krivična odgovornost učinioca procjenjuje se uvijek s obzirom na učinjeno krivično djelo. Zbog toga se može desiti da jedno lice bude krivično odgovorno za jedno krivično djelo, a da istovremeno za drugo učinjeno krivično djelo ne bude krivično odgovorno, što zavisi od toga kakva je bila sposobnost ovog lica da rasuđuje i odlučuje o jednom ili drugom krivičnom djelu kao i od vinosti u odnosu na jedno i drugo krivično djelo. Pored individualne krivične odgovornosti, u pravnoj teoriji je poznata i kolektivna krivična odgovornost. Individualna se ograničava na odgovornost fizičkog lica kao učinioca krivičnog djela. Kolektivna krivična odgovornost odnosi se na pravna lica. Krivična sankcija. Krivična sankcija se određuje kao postupak oduzimanja ili ograničavanja određenih građanskih prava učiniocu krivičnog djela (pravo na odre-đene slobode, imovinska prava, a izuzetno i smrtna kazna). Krivičnu sankciju izriče sud poslije zakonito sprovedenog postupka u kome je utvrđeno da je optuženi izvršio krivično djelo za koje je optužen, a kod određenih sankcija (kazne) i da je kriv za učinjeno djelo. Krivičnim sankcijama društvo se štiti od kriminaliteta i utiče se kako na učinioca da ubuduće ne vrši krivična djela, tako i na druga lica da se uzdrže od kažnjivog ponašanja. U istorijskom smislu, sve do 20. vijeka kazna je bila jedina krivična sankcija koja se izricala učiniocu krivičnog djela. Pokazalo se, ipak, da kazna ne predstavlja dobru i efikasnu krivičnu sankciju za određene kategorije učunilaca krivičnih djela, tj. da se njihovo popravljanje i zaštita društva mogu bolje ostvariti primjenom drugih mjera, koje su različite od kazne. Tu se imaju u vidu, prije svega, maloljetni učinioci krivičnih djela, prema kojima se počinju primjenjivati vaspitne mjere kao posebni oblik krivične sankcije. Iskustvo je pokazalo da kazna često nije efikasna ni protiv lica koja često vrše krivična djela (profesionalni delinkventi, delink-venti iz navike etc.). Takođe, primjena kazne pokazuje se nesvrhovitom prema licima koja su vršila krivična djela pod uticajem određenih duševnih poremećaja. Za ove dvije kategorije delinkvenata postojala je potreba da se za duže vrijeme smjeste u posebne zavode, da bi na njih, umjesto kazne, bile primijenjene mjere liječenja i mjere bezbjednosti. Na taj način je sistem krivičnih sankcija s kazne proširen i na vaspitne mjere i mjere bezbjednosti. U savremenim krivičnim zakonodavstvima to su tri osnovna oblika krivične sankcije, premda postoje još neki oblici koji nijesu obuhvaćeni ni jednim od tri pomenuta (naprimjer, sudska opomena).Kazna. U opštoj predstavi pod pojmom kazne razumije se namjerno nanošenje nekog zla onome ko je počinio nedozvoljeno djelo. Kao institucija pozitivnog prava kazna se shvata kao krivična sankcija kojom se osuđuje namjerni, svjesni i hoteći prestup određene pravne norme od strane za to autorizovanog lica (sudije), radi očuvanja pravnog poretka. Kriteriji kažnjivosti djela i konkretnog odmjeravanja kazne u jednom pravnom poretku moraju biti javno poznati, tako da kazna može slijediti samo poslije odgovarajućeg sudskog procesa za počinjeno djelo, a na temelju mogućnosti da svakom čovjeku u društvu stalno bude raspoloživ izbor između poštovanja pravnog poretka (pravnih normi) i rizika od kažnjavanja. Suština kazne je u povezivanju i posredovanju socijalne kontrole i individualne slobode. U savremenoj pravnoj teoriji i praksi, kao i u filozofsko-etičkim shvatanjima nastoji se uspostaviti sintetičko shvatanje smisla i cilja kazne, jer se polazi od uvjerenja da

47

nijedna od tri savremene teorije kazne (teorija zastrašivanja, teorija odmazde i teorija resocijalizacije) nije dovoljna, ako se one uzimaju izolovano. Zbog toga se nastoji u savremenom pravnom i etičkom mišljenju postići njihova koncepcijska povezanost. Osnovni stavovi ta tri teorijska koncepta kazne mogu se izložiti ovim redom:(1) Teorija zastrašivanja. Njeni značajniji zastupnici su Hobs, Bekaria, Bentam, Šopenhauer, A.v.Fojerbah i predstavnici novijeg utilitarizma. U osnovi ove teorije nalazi se ideja generalne prevencije, jer se opšti cilj kazne shvata kao zaštita interesa društva. Polazi se od pretpostavke da kazna može poslužiti za zastrašivanje potencijalnih krišitelja zakona i da motiviše da se učestalost krivičnih djela smanjuje, kako bi se na taj način zaštitila pravna dobra kao što su život, zdravlje, sloboda djelanja, dostojanstvo, javna bezbjednost etc. Empirijske analize pokazuju da je uticaj zastrašujućeg i odvraćajućeg dejstva kazne u nekim područjima relativno visok (naprimjer, kod utaje poreza, vožnje u alkoholisanom stanju, kod namjernih ubistava etc.), U drugim slučajevima je relativno manji (naprimjer, silovanje). Na temelju ovih činjenica izvode se zaključci da kazna kao jedini model odvraćanja od činjenja krivičnih djela nije dovoljna.(2) Teorija odmazde. Predstava o odmazdi (osveti, nadoknadi) najdominantniji je istorijski oblik pravnog osjećaja za kaznu. Međutim, filozofski koncept teorije odmazde, kojemu su najznačajniji zastupnici Kant, Hegel i E. Bruner, ne treba miješati s tom predstavom, jer ta se teorija ne gradi na prirodnoj reakciji povrijeđenog pravnog osjećaja, koja se manifestuje u ideji osvete (zadovoljenje žrtve, norma talion). Teorija odmazde bazira se na pojmu ponovno izjednačujuće pravednosti (teorija retribucija). Povredu prava ona tretira kao neopravdano prisvajanje postavljanja izuzetka u odnosu na sugrađane. Ta neopravdanost zahtijeva poravnanje putem kazne. Nema sumnje, teorija odmazde može se shvatiti kao nužni uslov svake druge teorije kazne, pa i teorije zastrašivanja. Međutim, i u teoriji odmazde, saglasno duhu modernog vremena i visokom razvitku pravne svijesti, sadržani su neophodni limitirajući faktori. Prvi faktor je sadržan u imputabilnosti počinitelja, što znači da je počinitelj ocijenjen kao uračunljiv. Drugo, kažnjavanje implicira sprječavanje veće društvene štete. Napokon, pravednost zahtijeva da se, bez obzira o kom je licu riječ, ista djela kažnjavaju jednako, a nejednaka djela prema mjeri težine krivičnog djela.(3) Teorija resocijalizacije, zastupnici koje su F.v.List i autori «alternativnog projekta krivičnog prava», cilj kazne zasniva na ideji sprječavanja daljnjih krivičnih djela od strane kažnjenog počinioca. Po ovoj se teoriji zahtijeva jačanje dispozicije i sposobnost za pravno dopušteno ponašanje kod prekršilaca prava na osnovu njihovog unutrašnjeg priznanja važenja pravnog poretka. Bitni cilj kazne je ponovno uključivanje kažnjenika u društveni život, ali i sprječavanje krivičnih djela u povratu, koje bi počinili oni koji su prvi put počinili krivično djelo. Ova teorija sadrži ideju ispravnog odmjeravanja kazne, koje nije zasnovano prevashovno na težini djela, nego na vaspitnoj potrebnosti za počinioca. Time se daje prednost počiniocu koji je učinio neko krivično djelo u specifičnoj i teško ponovljivoj situaciji, u odnosu na počinioca koji se pokazao sklonim činjenju krivičnih djela. Teorija socijalizacije implicira dublje promjene u tradicionalnoj praksi izvršenja krivičnih kazni (odmjeravanje stepena kajanja, uslovni otpust, dopust, otvoreno ili poluotvoreno izdržavanje zatvorske kazne etc.). Međutim, takve implikacije mogu dolaziti u konflikt s opštim ciljevima javne sigurnosti.

48

5. 3. Krivično pravo kao nauka

Krivično pravo kao nauka predstavlja naučnu disciplinu koja naučnim metodama izučava krivično pravo kao sistem pozitivnih pravnih propisa, utvrđujući njegove osnovne principe, pojmove i institute i povezujući ih u usklađeni sistem (krivično--pravna dogmatika). Nauka krivičnog prava izučava i istorijski razvitak ove grane prava, a utvrđuje takođe kritičkom analizom i po potrebi uporednim metodom nedostatke pozitivnog krivičnog prava i time priprema put njegovog razvitka i usavršavanja. Pri ostvarenju svog zadatka ona je normativna nauka, nužno se oslanja i na mnoge druge naučne discipline, naročito one koje imaju za predmet izučavanje kriminaliteta. Tu posebno dolazi u obzir kriminologija, kriminalna politika i penolo-gija.Nauka krivičnog prava počela se u punoj mjeri razvijati tek od kraja 18. vijeka, kada su Monteskje, Volter i naročito Bekaria ukazali na nedostatke tadašnjeg evropskog krivičnog prava, koje se karakterisalo surovošću, arbitrernošću (proizvoljnošću), sudijskom samovoljom i vjerskom motivisanošću. Kao reakciju na takvo stanje Francuska revolucija proklamuje načelo da nema krivičnog djela ni kazne bez zakona. Tom načelu njemački pravnik Fojerbah daje klasičnu formulu »Nullum crimen, nulla poena sine lege«. Kant i Hegel daju filozofsku podlogu nauci krivičnog prava, koja se od početka 19. vijeka počela snažno razvijati. Kant shvata kaznu kao postulat apsolutne pravednosti, a Hegel kao negaciju zločina. A. Fojerbah razumije svrhu kazne kao zastrašivanje psihološkom prinudom (generalna prevencija). Na osnovu filozofsko-etičkog učenja o slobodi volje nastala je tzv. klasična škola krivičnog prava, koja je razvila krivičnopravnu dogmatiku i doprinijela učvršćenju načela zakonitosti. Njezinim osnovnim nedostatkom smatra se apstraktno-logično tretiranje krivičnog djela i delinkventa. Pod uticajem razvitka prirodnih nauka tokom 19. vijeka formirala se italijanska pozitivna škola prirodnog prava. Utemeljitelj joj je Lombrozo, s poznatim tezom o urođenom zločincu, o atavističkoj prirodi kriminaliteta. Pravnu razradu i izvjesnu korekciju ovih teza dali su Feri i Garofalo. Prvi pored individualnih uzroka kriminaliteta priznaje i fizičke i socijalne, a drugi među ostalima daje ime novoj nauci kriminologiji koja se tada počinje rađati. Pozitivna škola u svojoj konačnoj razradi odbacuje pojmove moralne odgovnosti i kazne kao pravedne odmazde proporcionalne težini učinjenog zločina i zamjenjuje ih idejom sankcije kao mjere socijalne zaštite. U Njemačkoj se krajem 19. vijeka javlja tzv. sociološka škola (Franz v. List) koja postavlja tezište na društvene uzroke kriminaliteta, pridajući posebnu važnost ekonomskim uzrocima. U svrsi kazne ova škola naglasak stavlja na specijalnu prevenciju (zastrašenje, popravljanje ili neutralizovanje svakog pojedinog delinkventa) i pledira za što veću individualizaciju kazne, za uvođenje uslovne osude i mjera bezbjednosti. Iz borbe ovih oprečnih škola nastaje neoklasična škola na poziciji eklektičkog kompromisa sučeljenih pozicija. Zadržavajući pojmove krivične odgovornosti i kazne kao odmazde, ova škola uvodi u krivično pravo i pojmove opasnosti i mjera bezbjednosti. Upravo ovaj dualitet krivičnih sankcija osnovna je karakteristika neoklasične škole pod čijim su uticajem izgrađeni mnogi krivični zakonici u 20. vijeku. Posle Drugog svjetskog rata javlja se novi pravac pod nazivom “Pokreta društvene odbrane”. Taj pokret težište stavlja na naučno (medicinsko-psihološko i socijalno) ispitivanje ličnosti delinkvenata i na njegovu resocijalizaciju izborom najpogodnije sankcije, a uz puno poštovanje svih garancija za osnovna prava građana.

49

5. 4. Smrtna kazna

Smrtna kazna je zakonski propisano ubijanje nekog čovjeka. Shvata se kao kazna za zločin zbog koga je neko osuđen kao kriv. U pravilu smrtnoj kazni prijethodi sudski proces, koji se završava smrtnom presudom. Smrtna kazna se izvršava pogubljenjem. Vijekovima su teška kriminalna djela kažnjavana smaknućem počinioca. Tako je smrtna kazna sadržala odmazdu kao ključni aspekt. Humanisti iz epohe Prosvjetiteljstva počeli su dovoditi u pitanje pravo posjednika društvene moći na smaknuće počinilaca teških krivičnih djela. Od 18. vijeka neke države su počele odustajati od smrtne kazne, bilo u formi njezinog ukidanja, bilo neizvršavanja. U današnje vrijeme je smrtna kazna u krivičnom pravi postala spornom u velikom broju zemalja, tako da je u mnogim državama potpuno ukinuta. Smrtna kazna pokreće brojna etička, pravna i praktička pitanja, odobito u pogledu njezine saglasnosti, tj. nesaglasnosti s opštim konceptom ljudskih prava.

Smrtna kazna po današnjim evropskim pravnim shvatanjima može biti samo rezultat jednog zakonski provedenog i kontrolisanog sudskog procesa. Ona pretpostavlja važenje zakona koji definišu krivično stanje stvari za koje je predviđena smrtna kazna, kao i zakonu primjereno hapšenje, dokazivanje i presuđivanje počinioca. Da bi postupak izricanja smrtne kazne bio legalan, nužno mora biti proveden od ovlašćenih predstavnika države. Smrtna kazna i njezino izvršenje moraju biti utemeljeni u zakonima, što za pretpostavku mora imati funkcionalni pravni sistem koji važi na području date države. Takav sistem mora počivati na izgrađenom poretku monopola državne vlasti, s uređenom legitimacijom njezine legislative i egzekutive koja proističe iz volje naroda.

Državno, dakle, i krivično pravo postavlja javnu razliku između pogubljenja kao kazne za teško krivično djelo i ubijanja u odbrani od opasnosti (naprimjer, radnje nužne odbrane, radnje u nevolji). Takvo ciljno ubistvo čovjeka, koje nije presuđeno kao ubistvo u prijethodnom sudskom procesu, u mnogim je zemljama zakonski dopušteno pod određenim okolnostima. Isto to važi za međunarodno sankcionisana ubistva u ratu. Ekstralegalna smaknuća, naprimjer, pravda linča, u pravnim državama tretira se kao ubistvo. Dakako, u realnom životu dešavaju se smrtne presude i pogubljenja od strane grupa i instanci koje nijesu za to državno legitimirane, kao i pogubljenja s državnim predstavnicima, kojima je problematična pravna osnova i legitimacija (ili ih uopšte nemaju). I u državama u kojima je smrtna kazna zakonom zabranjena ponekad se poseže za ekstralegalnim ubistvima bez sudskog procesa ili suda pravne (naprimjer, prema stvarnim ili tobožnjim protivnicima režima, teroristima i kriminalcima). Vojni i policijski službenici, kao i predstavnici tajnih službi preduzimaju takve mjere samovoljno, pozivajući se na situacije nužne odbrane. Takvi se postupci zataškavaju ili se naknadno otkrivaju i valorizuju kao ubistvo. U svakom slučaju, problem realnog razlikovanja legalne i ilegalne smrtne presude predstavlja dio etičke i pravne problematike vezane za smrtnu kaznu.

U državama u kojima je zakonski predviđena smrtna kazna, koja se i primjenjuje, ona je propisana za teške zločine kao što su ubistvo, izdaja, veleizdaja ili špijunaža, posebno u ratnom pravu. Osim toga, pojedine države kažnjavaju smrtnom kaznom otmice, silovanja sa smrtnim ishodom i trgovinu drogom. Naprimjer, posjedovanje droge u određenim količinama kažnjava se smrću u Indoneziji, Maleziji, Singapuru i Tajlandu. U nekim državama seksualni delikti, koji u zapadnim zemljama nijesu kažnjivi, kažnjavaju se smrću. Zbog preljube (brakolomstva) žene se i danas pogubljuju u Saudijskoj Arabiji, Iranu i Afganistanu. Muški homoseksualitet važi u 22 islamske zemlje kao teški kriminalni čin. U nekima od tih zemalja višestruko

50

osvjedočenje u pogledu toga čina se u ekstremnim slučajevima kažnjava smrću. Apostazija (otpadništvo) u Islamu se po Šerijatu kažnjava smrću.

U internacionalnom pravu zabranjena je smrtna kazna za mlađe od osamnaest godina. U članu 37. Konvencije o dječjim pravima UN kaže se: “Krivična djela koja su počivila lica mlađa od 18 godina ne smiju biti kažnjena smrtnom kaznom, niti dužom vremenskom kaznom bez mogućnosti prevremenog otpuštanja”. SAD su tek marta 2005. godine zabranile smrtnu presudu za maloljetnike. Iako su sve zemlje potpisale pomenutu Konvenciju UN, u nekim članicama su dopuštena pogubljenja maloljetnika (Kina, Kongo, Iran, Jemen, Nigerija, Pakistan, S. Arabija). Prema izvještajima Amnesti Internešenel u 125 zemalja smrtna kazna je pravno ili faktički ukinuta, od toga u 88 potpuno. U 74 zemlje ona još postoji u zakonu, ali se sve rjeđe izvršava. U 11 zemalja primjenjuje se u izuzetnim slučajevima (napr. ratni zločini).

Opravdavanje smrtne kazne počiva na nizu etičkih, pravnih i društvenih argumenata. Cjelinu te argumentacije moguće je svesti na tri osnovna argumenta, koji se često prepliću i kombinuju. Prvi argument za smrtnu kaznu je pravednost odmazde za najteže zločine. Drugi argument sadržan je u nužnosti neposredne zaštite društva uklanjanjem počinioca (specijalna prevencija) i neposredno onemogućavanje mogućih počinilaca od zločina (generalna prevencija). Treći argument upućuje na manje finansijske izdatke za zajednici.

1. Argument odmazde (na temelju retributivne teorije kazne) počiva na stavu da lišavanje nekog života ubicu mora koštati života. Takav osjećaj pravde posjeduje veliki broj ljudi, kojima se odmazda čini prihvatljivim i opravdanim činom. Oni smatraju da se princip izjednačujuće pravednosti (ius talion) samo tako može očuvati i da se pravda može ponovno uspostavljati. Takvo mišljenje je u javnom pravnom osjećaju vrlo široko rasprostranjeno i ukorijenjeno, čak i u zemljama u kojima je ukinuta smrtna kazna ili se ne izvršava. U njemačkom jeziku riječ “Recht” istog je korijena kao i riječ “Rache” (osveta), što samo ukazuje na činjenicu da je u mnogim kulturama i religijama ideja pravde povezana s idejom osvete (Sühne). I u Bibliji (Gen. 9, 6) se kaže: “Ko prolije krv čovječju, njegovu će krv proliti čovjek; jer je bog po svom obličju stvorio čovjeka” (Moj. 24; Mat. 26, 52; Otkr. 13, 10; Moj. 1, 27). Smrtna kazna ovdje se povezuje s bogolikošću čovjeka, jer ubijajući drugog čovjeka ubica poseže u poredak božjeg stvaranja. Dakako, taj se argument može potpuno preokrenuti, kao što se to čini u današnjim hrišćanskim etikama. Ideja bogolikosti čovjeka može se povezati s idejom nepovredivosti ljudskog dostojanstva. Naime, ako je život stvoren od boga, i ako je i počinilac slika i prilika boga, onda odbacivanje smrtne kazne predstavlja poštovanje tvorca i sudije nad svim životima.

U modernom vremenu ideja o odbacivanju smrtne kazne nije tekla bez ozbiljnih kontroverzija. Argument odmazde zasnivan je na osnovnom principu cijelog prava: Kazna mora biti primjerena zločinu! Tako se i Kant izjasnio za smrtnu kaznu, jer ubistvo zahtijeva kvalitativno adekvatnu odmazdu. Protivnici smrtne kazne i ovdje odgovaraju protivargumentom. On se sastoji u sljedećem: Zbog toga što ubistvo ima drugačiji, krajnji kvalitet u odnosu na druga djela, te i smrtna kazna u odnosu na druge kazne, onda država ne smije ponavljati počinjeno ubistvo nekog čovjeka. “Zadovoljenje pravde” ne može biti postignuto ubijanjem ubice. Država je stvorena od ljudi koji mogu griješiti, tako da ne smije uobražavati da može izgraditi perfektnu “pravednost”. Tamo gdje to ona pokušava, zapravo samo zadovoljava društvenu potrebu za osvetom. Ako ona to čini, onda dovodi u pitanje državno-pravnost zajednice, koju upravo ona štiti, jer joj je to zadatak. Država ne reprezentuje samo javni poredak, nego i njegove opšte vrijednosne osnove. Ako se životu pojedinca i

51

zajedničkom životu priznaje najviša vrijednost, ne smije država stajati na istom stupnju sa zločincem koji te vrijednosti ne priznaje.

Žrtve zločina, kao i zastupnici pravde postavljaju argumentaciju koja je protivna izloženoj. U smrtnoj kazni oni vide vrhunac nadređene pravednosti, koju otjelovljuje država. Država treba da provodi tu pravednost da bi zaštitila pravni poredak. To se postiže ako počinilac za uništavanje tuđeg života biva obavezan ne samo gubitkom slobode, nego i vlastitog života. Smrtna kazna je, osim toga, i jedna vrsta “nadoknade” za one koji su bili žrtve zločina. Međutim, takav sociološko-psihološki aspekt odnosa prema smrtnoj kazni u empirijskoj ravni često donosi iznenađujuće uvide. Naprimjer, u SAD je dovedeno u pitanje uvjerenje da su žrtve zločina, koje su prisustvovale pogubljenju ubica, bile “zadovoljene” u svom osjećaju pravde. Čak postoji Društvo onih koji su povezani s žrtvama zločina, koje odbacuje smrtnu kaznu i traži druge forme kažnjavanja.

Zastupnici i protivnici smrtne kazne, dakako, u konačnom argumentacijskom osloncu polaze od odgovarajućih shvatanja pravednosti. Takva shvatanja nije moguće empirijski provjeravati.

2. Drugi argument za smrtnu kaznu može se jednostavno nazvati argumentom zastrašivanja. U osnovi toga argumenta ne stoji etička, nego pragmatička teza. Ona se u diskusijama obično razlaže na tri stava:a) Potencijalni počinilac biće odbijen od činjenja težeg krivičnog djela ako je svjestan da mu prijeti opasnost da zbog toga izgubi vlastiti život. Takav efekat zastrašivanja postiže se samo ako počivilac bude pogubljen. Zatvorska kazna ili prevremeno oslobođenje iz zatvora, na osnovu loše procjene odgovarajućih komisija za prevremeno oslobođenje, čine mogućim daljnja krivična djela. To se može spriječiti samo pogubljenjem kao efikasnim onemogućavanjem ponavljanja sličnih zločina.

Međutim, empirija ne potvrđuje ovo stanovište. Mali broj zločinaca unaprijed racionalno planira svoja djela tako da bi uračunavao posljedice toga djela po sebe. Ubistva se često događaju u afektu i sklopom okolnosti. U takvim situacijama počinioci ne razmišljaju o prijetećim konzekvencijama za svoja djela, te u punom smislu ne računaju sa smrtnom kaznom ili dugogodišnjom robijom. Zbog toga, prijetnja smrtnom kaznom ne dovodi nužno do zastrašivanja pred činjenjem zločina. Ako je pak u pitanju zaštita stanovništva od takvih počinilaca, onda tehničke mogućnosti dugogodišnjeg zatvora mogu jamčiti takvu zaštitu. U nekim zemljama prema oslobođenicima se preduzimaju mjere sigurnosnog čuvanja da bi se društvo potencijalno ubuduće zaštitilo od njih. U nekim se zemljama taj institut ne primjenjuje, jer se shvata kao povreda ljudskog dostojanstva, ali i kao ono što je protivno zabrani dvostrukog kažnjavanja.b. Pogubljenje djeluje posredno na zastrašujući način na druge moguće počinioce težih krivičnih djela. Na drugačiji se način ne može djelovati protiv povećanja broja težih krivičnih djela i protiv ugrožavanja javne sigurnosti i poretka. Izostajanje najtežih mogućih kazni u paleti kaznenih prijetnji ugrožava uticaj i vjerodostojnost državne pravne zaštite.Ni ovaj argument empirijski nije potvrđen. Podaci kriminalnih statistika ne dokazuju postojanje direktne veze između smrtne kazne i opadanja težih zločina u pojedinim državama SAD. Naprotiv, u mnogim se studijama tvrdi suprotno. Tamo gdje ne postoji smrtna kazna ili se ne primjenjuje, broj ubistava je manji od onih u kojima se provode pogubljenja. U Kanadi se, od ukidanja smrtne kazne 1976. godine, konstantno smanjuje stopa ubistava nego u SAD. Iz tih podataka izvode se zaključci da smrtna kazna kao izuzetni čin državne vlasti prije vodi većoj surovosti i “otpuštanju kočnica” nasilja. Protivnici smrtne kazne ukazuju i na etičku

52

problematičnost argumenta zastrašivanja, smatrajući da se ne može opravdati takav konačni i zastrašujući način kažnjavanja. Ljudska prava su nedodirljiva, tako da država mora štititi i pravo na život počinilaca koji se ne mogu medicijsko-terapeutski tretirati. Potencijalne počinioce država ne smije tretirati kao drugačije ljude, nego ih kažnjavati samo za njihova djela. To se bolje može izvršiti dugim vremenskim zatvorskim kaznama. c. Smrtna kazna često je povezana s državnom nužnom odbranom i posebnim policijskim pravima, te je tako uzeta kao «finalni način odbrane».Protivargument je da hapšenjem počinioca teškog krivičnog djela prestaje akutna situacija nužde, tako da se pogubljenje ne može smatrati nužnom odbranom. Zbog toga, protivnici smrtne kazne smatraju na je ona državno naloženo ubistvo.3. Argument troškova upućuje na cijenu troškova koje zajednica mora snositi za izdržavanje dugih zatvorskih kazni. Poslije smrtne kazne, u mnogim zemljama, najteža moguća kazna je duga zatvorska kazna. Zajednica, a onda i žrtve težih krivičnih djela moraju snositi troškove zatvora za počinioce. Čak i tamo gdje je smrtna kazna ukinuta, ova se činjenica teško prihvata od mnogim ljudi u društvu.

Protivnici smrtne kazne i ovdje imaju protivargumente. U državama u kojima postoji visoka zaštita ljudskih prava i zakonski garantovani pravni standardi kod izricanja smrtnih presuda, postavljaju se visoki zahtjevi kod odmjeravanja kazne i mjere opreza radi izbjegavanja pogrešnih presuda. Zbog toga, sudski proces kod izricanja smrtne kazne prolazi put s više instancija i procesa apelacije. Takvi procesi mogu trajati godinu ili deceniju. Argument uštede troškova u izvršenju kazne zbog toga mora biti odbačen, jer i sudski proces i samo pogubljenje povlače velike troškove. Prema nekim pokazateljima, u SAD pogubljenje na smrt osuđenog košta više nego dugogodišnja zatvorska kazna. Dakako, diskusija o troškovima izvršenja kazni sama po sebi je etički dubiozna.

53

III DIO

1. PRAVNO LICE

Pojam pravnog subjekta označava pravnu sposobnost kao sposobnost da se imaju prava i obaveze u pravnim odnosima. U modernim pravnim sistemima svaki je čovjek subjekt u pravu (fizičko lice), kao što to mogu biti i organizovani kolektiviteti ljudi, odnosno, institucije, kojima je u pravnom poretku priznato pravo da budu subjekti u pravu, tj. nosioci prava i obaveza (pravna lica). Pojam «pravnog lica» izaziva znatne konceptualne teškoće zbog toga što i fizička lica jesu pravna lica, jer u pravnom poretku je priznato njihovo pravo kao ličnosti da budu subjekti prava. Zbog tih teškoća u današnjoj pravnoj nauci je pojam i priroda «pravnog lica» jedno od najspornijih pitanja.

1. Rimski i srednjevjekovni pojam pravnog lica

Smisao te spornosti moguće je shvatiti ako se provede analiza istorije razumijevanja pojma pravnog subjekta. Naime, u antičkoj epohi, u rimskom pravu i drugim starim sistemima prava, pravna subjektivnost nije bila priznavana svim ljudima, tj. fizičkim licima. U Rimu nijesu svi ljudi u državi imali priznatu sposobnost da imaju prava. S druge strane, ta sposobnost mogla se priznavati ne samo ljudima kao fizičkim licima, nego i tzv. juridičkim licima. U rimskoj državi stanovništvo se, s obzirom na pravnu sposobnost, razdjeljivalo na nekoliko grupa. Punu pravnu sposobnost Rimljani su imenovali pojmom caput. U toj su se pravnoj sposobnosti razlikovala četiri osnovna dijela: ius conubi, ius commerci, ius suffragii i ius honorum. Ius conubii je označavalo pravo stupanja u kviritski brak, tj. brak koji je imao određene juridičke posljedice (napr. očinska vlast nad djecom, pravo djece na nasljedstvo domaćina etc.). Pojam mu dolazi od pojma kviriti (quirites), što je drugi naziv za rimskog građanina (cives), a upotrebljavao se u narodnim skupštinama; u objedinjenoj obliku označavao je rimski narod (populus romanus). Ius commerci je značilo pravo na obavljanje imovinskih pogodbi i imanje imovinskih prava (pribavljanje kviritskog vlasništva, zaključivanje obavezujućih ugovora i upotreba za to predviđenih formi po rimskom pravu, kao što su mancipatio, in iure cessio, nexum, stupulatio etc.). Ovo pravo sa sobom je povlačilo i drugo pravo – actio, tj. pravo obraćanja rimskom sudu radi zaštite svojih subjektivnih prava. Obično se ius commercii sjedinjavalo s testamentifactio, tj. sposobnošću činjenja zavještanja u slučaju smrti (testamentum). Ius suffragii je značilo političku pravnu sposobnost (prvu, aktivnu u formi prava glasa u narodnim skupštinama, drugu, pasivnu, tj. pravo na kandidovanje za magistratske dužnosti – honores). Građanin koji je imao sve ove dijelove pravne sposobnosti bio je punopravni rimski građanin. Nije poznato kada je nastalo rimsko učenje o pravnoj sposobnosti. Vjerovatno je to bilo u vremenima stupanja u savez sa susjednim narodima, kojima su Rimljani kao saveznicima počeli priznavati neka od prava koje su imali rimski građani.

Punopravni rimski građanin, caput, nalazio se istodobno u tri statusa: status libertatis, status civitatis i status familiae. Promjena u bilo kom od tih statusa nazivala se capitis deminutio (bukvalno, umanjivanje pravne sposobnosti, iako ta promjena nije uvijek sa sobom povlačila smanjenje prava). Rimljani su razlikovali tri oblika capitis deminutio: maxima (kada su Rimljani lišavani slobode, tj. postajali robovima;

54

po sebi se razumije da su u takvoj situaciji gubili i pravo rimskog građanstva i položaj u svojoj porodici, jer se rob nije smatrao licem (caput); media (kada su Rimljani lišavani prava rimskog građanstva, gubeći status civitatis i status familiae, tj. juridički je Rimljanin prestajao biti članom porodice, ali je očuvavao status libertatis, tj. slobodu); minima (kada je Rimljanin mijenjao porodični položaj, naprimjer, od samostalnog domaćina, persona sui iuris, zahvaljujući arrogatio (posinovljenje, uzimanje pod svoje), postajao je potčinjenim, persona alieni iuris, ili obrnuto, od potčinjenig, zahvaljujući emancipaciji, postajao je domaćinom).

Kada je u pitanju pravna sposobnost cjeline rimskog stanovništva, ono se dijelilo na tri velike grupe: cives, latini i peregrini.

a) Cives. Na početku republikanskog perioda rimske istorije postepeno je ublažavala razlika između patricija, plebejaca i klijenata. Na kraju ovoga perioda od ovih grupa stvorila se jedna grupa punopravnih rimskih građana, cives optimo iure. Uporedo s njima postojali su i nepunopravni rimski građani, cives non optimo iure. U njih su spadali: a) proletarii, tj. oni s imovinom ispod petog imovinskog cenzusa; imali su ograničena politička prava, jer su svi glasali u jednoj centuriji, centuria capite censorum; b) libertini, tj. oslobođenici; u republici i principatu nijesu imali ius conubii i ius honorum, ni pravo da budu senatori i da služe u legionima; c) eerarii, odnosno, cives sine suffragio (et iure honorum); nijesu imali političku pravnu sposobnost, jer su bili stalno pod dugovima (aes).

b) Latini. U različitim vremenima to ime je označavalo različite pravne sposobnosti. Najprije je označavalo građane samostalnih latinskih državica, koje su s Rimom bile u savezu (pa su u Rimu imali ius commercii i ius conubii). Kada su 416. godine pr.n.e. Rimljani prisajedinili te državice, dali su njihovim građanima puno pravo rimskog građanstva; građani državica koje nijesu prisajedinjene imali su status latina. Takav status imale su i latinske kolonije.

c) Peregrini. Činili su ih svi oni koji nijesu imali ni rimsku, ni latinsku pravnu sposobnost, tj. nijesu bili civis romanus, ni latinus. Peregrin je mogao biti rimski podanik, ali i stranac. Stranci u Rimu nijesu imali pravnu sposobnost. Ako im je država bila u savezu s Rimom, onda im se pravna sposbnost određivala ugovorom država.

Poseban problem predstavlja određenje pravnog (juridičkog) lica. Naime, juridičko lice ne mora biti samo posebna individua (singulae personae), nego i neka organizacija (savremenom terminologijom, juridičko lice). U većom mjeri juridička lica nastaju kada glavna uloga u privredi prelazi s individualnih na kolektivne vlasnike roba, u uslovima razvijene robne privrede kapitalističkog društva. U Rimu je robna privreda zamijenila naturalnu privredu, ali se nalazila u relativno nerazvijenom obliku, zbog čega i u Rimu dominiraju individualni vlasnici. Zbog toga u Rimu nije ni postojao izraz «juridičko lice». Pojam «persona» (ličnost, lice, osoba) nije bio pravni pojam s nekom specifičnom upotrebom, nego je kao neodređeni opšti pojam označavao čovjeka. U feudalnoj epohi kmetovi su samo u izvjesnom smislu bili subjekti prava, bez mogućnosti za sticanjem onih prava koja su pripadala plemstvu i višim društvenim staležima. Uopšte, pravni subjektivitet različitih slojeva stanovništva nije bio jednak, nego je zavisio od pripadnosti staležu, kao što su i u okviru istih staleža postojale hijerarhijske razlike pravnih statusa i subjektiviteta. Proces izjednačavanja pravnih statusa ljudi trajao je kroz cijelu feudalnu epohu, dopirući i u građansku epohu. Naprimjer, tek 1849. godine donijeta je Međunarodna konvencija o zabrani ropstva, a onda i još nekoliko sličnih konvencija. Ako se to ima u vidu, onda je jasno zašto je put uspostavljanja pojma pravnog lica i pravnog subjekta bio vrlo kompleksan i dug.

55

Srednjevjekovna jurisprudencija se nadovezivala na rimsku tradiciju učenja o pravnim statusima. Tek od 16. vijeka počinje se javljati učenje o pravnom licu. Kod Donelusa se kalvinistička ideja o tome da je bog svakom čovjeku darovao život i neotuđiva lična dobra (sloboda, tjelesna nepovredivost, dostojanstvo) pokušava usaglasiti s rimskim pravom, tj. s rimskim učenjem o tri statusa. Na osnovu toga pojam pravnog lica počinje se upotrebljavati za oznaku čovjeka koji ima «status» i stoga može učestvovati u pravnom životu.

Rimsko učenje o statusima biće dopunjeno od civilista Usus modernusa teorijom o «status naturalis» (status naturalae). Tim terminom oni označavaju fizičke i psihičke osobine čovjeka koje su od značaja za njegov pravni položaj po rimskom pravu (starost, pol, duševno zdravlje etc.). Tom statusu suprotstavljen je «status adventitius» (adventicius, tuđ, stran), kao položaj koji nije nastao po prirodi, nego po ljudskom izboru ili poretku. On je obuhvatao rimski «status», ali je u sebe uključivao sve mnogobrojne pravne različitosti, koje su se odnosile na pravno lice, koje je nosio sa sobom staleški organizovani socijalni poredak (plemstvo, službeno svojstvo, pripadnost nekom esnafu etc.). Teoretičari prirodnog prava epohe Prosvjetiteljstva razvijaju dalje ideju pravnog lica, na temelju rimskog pravnog triasa statusa. Istodobno, pojam pravnog lica uzima se u užem moralno-pravnom značenju. Pufendorfov učitelj E. Vajgl (Weigel) razlaže svijet na naturalni i moralni. Prvi potiče od boga, a drugi (entia moralis) postavlja čovjek sam sebi. Čovjek je kao član moralnog svijeta ličnost (persona moralis), te stoga pojam pravnog lica nije prirodni, nego moralno-pravni pojam. Pufendorf govori na njegovom tragu o «persona moralis» kao o pojedinačnom čovjeku u građanskom poretku. Odnosi između ljudi u društvu proističu iz jednog statusa. Taj status, s jedne strane, znači socijalni položaj čovjeka (pater familias, filius, uxor - supruga, emptor - kupac etc.). Status je tako prostor u kome se razvijaju moralne sposobnosti čovjeka i u kom on djeluje. «Persona moralis» je, dakle, čovjek u središtu mreže pravno značajnih odnosa. U pravnom pogledu pojedinačni čovjek se javlja kao veći broj «personae morales», na osnovu različitosti statusa. Ideja da je čovjek po svom čovještvu pravno sposoban, tu se još ne javlja, jer se pravni status čovjeka određuje na osnovu «impositio», pravnih akata koji uspostavljaju pravni poredak. Za Pufendorfa čovjek je pravno sposoban kao pravni subjekt samo kao posjednik nekog od različitih statusa (proisteklih iz rimskog triasa). «Persona moralis» bio je ne samo pojedinačni čovjek, nego i korporacija, «civitas», prema pravno datom statusu tzv. «persona moralis composita». Kod Volfa je učinjen značajan korak na individualističko-subjektivnom shvatanju pravne pozicije čovjeka. Pravni položaj čovjeka više nije shvaćen kao posljedica, akcidencija objektivnog statusa, nego se pravni položaj određuje na osnovu subjektivnosti prava i dužnosti. «Persona moralis» dobiva subjektivni naglasak, dok «impositio» (akt regulacije) postaje suvišan. «Persona moralis» sada postaje čovjek eo ipso (sam po sebi). Neposredno iz biti prirode čovjeka slijedi «obligatio primitiva», prvi prirodni zakon, tj. prirodno-pravna dužnost svakog čovjeka da se djelatno ostvari u svom društvenom položaju. Svaki čovjek ima «status naturalis», koji je ujedno i «status moralis». Shodno tome, čovjek ima i «obligatio universalis», obavezu da bude ličnost u pravu, tj. da kao obavezani i ovlašćeni individuum bude pravno lice. Ovakvo Volfovo stanovište još uvijek ne implicira ideju opšte pravne sposobnosti čovjeka.

2. Kantov i Hegelov pojam pravnog lica

Značajan korak u novom shvatanju pojma pravnog lica načinjen je u Kantovoj filozofiji. Odlučujući uticaj na njegovo shvatanje izvršili su zastupnici teorije

56

prirodnog prava osamdesetih godina 18. vijeka. Kod njih se javlja indivudalističko-pravna teza prema kojoj čovjek kao takav, nezavisno od svakog statusa, ima pravo da u pravnom poretku bude priznat kao pravno lice, da bude priznat kao ličnost. Problem odnosa između «status naturalis» i «status civilis» rješavaju tako što oba statusa bivaju shvaćena kao izjednačena s biti čovjeka, pri čemu se ta bit shvata kao sloboda i ličnost. Sloboda leži u osnovi ličnosti. Ona više nije shvaćena kao prirodna, niti kao civilna sloboda, nego kao sloboda uopšte.

To stanovište neposredno utiče na Kantovo shvatanje razlike između stvari (Sachen) i lica (Personen) u djelu «Zasnivanje mezafizike morala» (1785). Stvari su neumna bića koja imaju samo relativnu vrijednost kao sredstva. Lica su umna bića, nazvana i osobama, jer je njihova priroda svrha po sebi samoj, tj. nešto što se ne smije upotrebljavati prosto kao sredstvo. U «Metafizici morala» (1797) u istom duhu on određuje pravno lice kao onaj «subjekt kojemu su radnje sposobne za uračunljivost». Moralna ličnost nije ništa drugo nego sloboda jednog umnog bića pod moralnim zakonom. Iz toga slijedi da pravno lice nije potčinjeno nikakvim drugim zakonima, osim onima koje samo sebi daje. Iz toga stanovišta slijedi ne samo ideja kategoričkog imperativa, nego i osnova pravnih odnosa: Svaki čovjek ima pravomjerni zahtjev za poštovanjem od drugih ljudi, kao što je i prema svakom drugom na to obavezan. Iz tog shvatanja pravnog lica razvija se cjelina Kantovog pravnog učenja. U njoj centralno mjesto ima ideja da se pojam spoljašnjeg prava razvija iz moralnog zakona slobode u formi legaliteta. Drugim riječima, na osnovu izvornog prava slobode čovjeku pripada puna pravna sposobnost. Istina, u eksplikaciji te ideje Kant nije bio do kraja konzekventan.

Takva se konzekventnost postiže u Hegelovoj «Filozofiji prava», u kojoj je izveden integralni pojam pravnog lica, kao odlučujući ne samo za Hegelovo pravno učenje, nego i za princip modernog prava. Pojam pravnog lica Hegel ovako određuje: «Personalnost (Persönlichkeit) sadrži uopšte pravnu sposobnost, pa predstavlja pojam i sami apstraktni temelj apstraktnog i stoga formalnog prava. Stoga je pravna zapovijest: Budu osoba (Person) i poštuj druge kao osobe!». (par. 36). Ovim stavom kod Hegela se do kraja otklanja cijela tradicija rimskog pravnog učenja o statusima. Ona je, po Hegelovom sudu, i samom Kantu smetala da do kraja konzekventno zasnuje moderni princip apstraktne pravne osobe. Taj se princip sastoji u «opštem pravu ličnosti», u «pravu personalnosti kao takve». U rimskom pravu, a onda i u cijeloj pravnoj tradiciji, pa i kod samog Kanta još uvijek, miješaju se najrazličitija posebna prava (koja proističu iz supstancijalnih odnosa ljudi, kao što su porodični odnosi, imovinski odnosi, odnosi u državi etc.) s modernim opštim pravom priznatosti «apstraktne personalnosti». Iz tog duha postavljena je i Kantova podjela na stvarna, personalna i stvarno-personalna prava, kao i podjela na osobno (lično) i stvarno pravo, koja se nalazi u temelju rimskog prava. Za Hegela takva podjela počiva na predočenom miješanju, bolje reći, na činjenici da ni u rimskom pravu, ni kod Kanta još nije na djelu uvid u «opšte pravo ličnosti» kao moderni princip prava, kako ga Hegel razumije. Sa tog stanovišta predočene podjele nijesu izvedene iz modernog principa prava. Ako se mreža posebnih prava lica, koja se onda uzima kao osnova zasnivanja različitih grana prava, razmotri sa stanovišta toga principa, dobiva se posve drugačiji uvid u bit prava od onoga tradicionalnog. Naime, po Hegelu, personalnost daje pravo na stvari, tako da je lično pravo u biti – stvarno pravo (pravo na stvari). Dakle, stvarno pravo je pravo personalnosti kao takve. Stanovište rimskog statusa još nije stanovište osobe, jer u ideji statusa je sadržano to da se ličnost, nasuprot ropstvu, uzima samo kao stalež, odnosno, stanje. «Rimsko lično pravo stoga nije pravo osobe kao takve, nego u najmanju ruku posebne osobe» (par. 40; prim.). Ako se moderni

57

princip prava izvodi iz «prava osobe kao takve», tj. iz «opšteg prava personalnosti», onda je pogrešno moderno pravo izvoditi iz «prava posebno određenog lica».

Na toj osnovi kod Hegela se cjelina pravnog učenja u «Filozofiji prava» temelji na ideji pravnog lica (par. 33; 35; 37; 40). Iz njega se izvodi razmatranje pojma ugovora (par. 72), kao i vlasništva kao spoljašnje sfere pravnog lica (par. 41), pojma stvarnog prava (par. 40; Enciklopedija, par. 488; 523; 539). Nadalje, za Hegela je i građansko društvo, konstituisano na pravu kao spoljašnja pravna država građanskog društva (Rechtpflegestaat) mjesto pravnih lica (Filozofija prava, par. 157; 182; 187; 209), dakle, područje na kome se priznaju i imaju zakonsku zaštitu ličnost (i vlasništvo) (par. 218). Isto tako, i porodica prema spoljašnjosti istupa kao jedna pravna sposobnost (par. 162; 169; 181). Cjelinu te pravne sposobnosti Hegel još jednom na pregnantan način iskazuje u par. 209; prim., kada kaže: «Da se «ja» shvata kao opšta osoba, u čemu su svi identični, pripada obrazovanju, mišljenju kao svijest pojedinca u obliku opštosti. Čovjek vrijedi tako, jer je čovjek, a ne jer je Židov, katolik, protestant, Nijemac, Talijan itd.». Drugim riječima, u biti svakog modernog prava individualnosti čovjeka nalazi se jedna nužna apstrakcija pravne osobe, bolje reći, jedna viša konkretnost priznatosti ljudske osobe, iz koje proizilaze sva konkretna prava čovjeka (par. 38; 49, prim.; 200; 207. prim.). Zbog toga, spoljašnja država građanskog društva (Rechtpflegestaat) nije potonja istina realizacije pravne osobe kod Hegela. Nije to ni «država blagostanja» (Wohlfahrtsstaaat, odnosno, Polizeistaat), ni korporacija, nego je to umska država građanskog društva.

U cjelini, kod Kanta, a posebno kod Hegela pojam pravnog lica dobio je novo integralno značenje i dignitet u odnosu na novovjekovnu iusnaturalističku tradiciju. Pravna ličnost kao sposobnost da se imaju subjektivna prava postala je ovdje nužni atribut čovjeka kao moralnog subjekta. Pravna subjektivnost shvaćena je kao izraz čovjekove slobode. To shvatanje u svojoj osnovi ima sintezu pojma pravnog lica i učenja o ljudskim pravima. Njihov sintetički oblik izvire iz ideje moralne ličnosti čovjeka. Dostojanstvo moralnog lica je ono iz čega izviru oba pojma prava i u čemu oni održavaju svoju izvornu vezu.

Povijesni autoritet Francuske revolucije i američkog pravnog dokumenta Bill of Rights, učvršćen filozofsko-pravnom refleksijom njemačkog idealizma, uslovio je da se tradicionalna ideja pravnih statusa iz korijena odbaci i zamijeni idejom «prava na ličnost» kao prava na slobodu, čije se poštovanje počelo zahtijevati od države. Za stari feudalni sistem staleških privilegija i različitih pravnih statusa više nije moglo biti mjesta. U središte pravne i političke diskusije u 19. vijeku došla su pitanja slobode privatnih prava. Vladajuće shvatanje se oblikovalo recepcijom Kantovih i Hegelovih filozofsko-pravnih stavova u nauku o privatnom pravu, kao shvatanje o pravnom licu kao nužnoj opštoj pravnoj sposobnosti svakoga čovjeka kao takvog. Ta se tendencija može vidjeti plastično kod Kantovih učenika G.Hugoa i Roteka, a posebno kod F.von Cajlera (Zeiller), koji je dobrim dijelom oblikovao austrijski «Opšti imovinski zakonik» (1811). U njegovom članu 1. piše: «Svaki čovjek ima urođena prava, shvatljiva putem uma, i stoga se tretira kao pravno lice».

U sličnom duhu je razmišljao i fon Savinji, osnivač Istorijske škole prava. U djelu «Sistem današnjeg rimskog prava» (1840) on piše: «Pravo služi moralnosti, ali ne da ono izvršava njezine zapovijesti, nego da osigura slobodni razvoj njezinih snaga, koje obitavaju u svakoj pojedinačnoj volji». Iz toga zaključuje: «Cijelo pravo je dato da bi se omogućila moralna sloboda koja obitava u svakom čovjeku. Zato izvorni pojam lica (Person) ili pravnog subjekta mora se poklapati s pojmom čovjeka, a taj izvorni identitet ta dva pojma može se izraziti sljedećom formulom: Svaki pojedinačni čovjek, i samo pojedinačni čovjek, jeste pravno sposoban». Dakako,

58

argumentuje dalje Savinji, ovaj izvorni pojam pravnog lica može imati ograničenja i modifikacije kroz pozitivno pravo. S jedne strane, nekom pojedinačnom čovjeku može pravna sposobnost biti dijelom ili potpuno uskraćena. S druge strane, može ona biti s pojedinačnog čovjeka prenesena, tako što se vještački oblikuje neko jurističko lice. Pozitivno pravo, samo po sebi, ograničava izvorno pravo pravnog lica, što ne može biti dovedeno u pitanje bilo kakvom filozofskom refleksijom. U sličnom duhu, na tragu Hegela, argumentuje i Puhta. I za njega je sloboda čovjeka shvaćena kao «fundament prava», te su svi pravni poreci načini postojanja slobode. Čovjek je subjekt prava, ali ne kao moralno biće, nego kao «mogućnost neke pravne volje». Stoga, «lice je čovjek samo pomoću prava».

3. Novije diskusije o pojmu pravnog lica

Predočeni uvidi su u filozofiji prava tokom druge polovine 19. vijeka postali samorazumljivi. Međutim, osamostaljenje pravne nauke kao teorijske discipline dovelo je do toga da se u njezinim uvidima počela kidati ona izvorna veza između moralnog subjekta, pravnog lica i ljudskih prava, koju su u svojim filozofijama bili uspostavili Kant i Hegel. U prvi plan pravne refleksije dolazi problematika pozitivnog prava kao najbitniji misaoni predmet te refleksije. Uspostavljanje dominacije pravnog pozitivizma u pravnoj nauci imalo je za temeljnu posljedicu veliki otklon od potrebe za filozofskim zasnivanjem ideje čovjeka kao pravnog lica. U prvi plan se stavlja državni pravni poredak kao ona instancija koja daje kvalitet pravnog lica, dajući nekom subjektu neko (subjektivno) privatno ili javno pravo. U područjima privatnog i javnog prava u prvi plan dolaze pojmovi «subjektivnog prava» i «pravnog subjekta», ali kao tvorevine zakonodavca, a time kao puki refleks državnog pravnog poretka. U tom pravcu su problem razumijevanja pojma pravnog lica okrenuli Gerber, Jelinek, Jering i Vindšajd. U središte interesa pravne nauke dolaze pitanja o tome šta pravna pozicija lica pruža funkcionalno u okvirima pravnog poretka. Tako pojam «pravne sposobnosti» kao «sposobnosti da se bude nosiocem prava i dužnosti» postaje novi centralni pravno-dogmatski pojam, dok se pojam pravnog lica sve više potiskuje i postaje pomoćno konstruktivno sredstvo. U tom duhu je pisan i njemački «Građanski zakonik» iz 1900. godine, koji ne sadrži određenje pojma lica, nego umjesto toga utvrđuje: «Pravna sposobnost se stiče rođenjem».

Za Bindera «pravno lice» više nije predmetni, nego relacioni pojam, puka misaona forma. Kod Kelzena «pravno lice» je shvaćeno samo kao pravno-tehničko sredstvo. Pod njim se misli na kompleks pravnih dužnosti i subjektivnih prava, jedinstvo kojih samo figurativno dolazi do izražaja u pojmu pravnog lica. Ono je samo personifikacija tog jedinstva. Ono nije neki prirodni realitet, nego juristička konstrukcija, stvorena od pravne nauke, pomoćni pojam u prikazu pravno relevantnog stanja stvari.

Razvezivanjem odnosa pojmova pravnog lica i čovjeka kao moralnog bića pojam lica postajao je sve više jurističkim. Shodno tome, sve je lakše juristička lica bilo određivati kao korporacije, udruženja, društva itd., te ih smatrati pravno sposobnim. Dakako, problem pravnog statusa raznih institucija otvoren je znatno ranije. Juristi kanonskog prava izgradili su pojam ustanove i učenje o korporaciji. Glosatori su postavili pitanje o «universitas», a problem jurističkog lica u specifičnom smislu otvoren je kod Savinjija. Time je počela slabiti samorazumljivost shvatanja da u pravnom smislu ponajprije čovjek jeste pravno lice. Za Savinjija se od shvatanja da je svaki čovjek, i samo kao pojedinačni čovjek, pravno sposoban, napredovalo do shvatanja da se pravna sposobnost može pripisati i vještačkim subjektima, uzetim kao

59

fikcije. Takve subjekte on naziva pravnim ili jurističkim licima, dakle, licima koja su priznata i pretpostavljena kao jurističke svrhe. Pored čovjeka, ta lica mogu biti nosioci pravnih odnosa. Na taj se način kod Savinjija u pozitivnom pravu, s jedne strane, sužava pravna sposobnost čovjeka, dok se, s druge strane, ona proširuje na «bilo koje Nešto (Etwas) izvan pojedinačnog čovjeka», na vještački oblikovano pravno lice. Doduše, u području pozitivnog prava on ograničava pravno lice samo na privatno pravo, tj. još uže na imovinske odnose. Takvo shvatanje ušlo je u filozofsko-pravnu literaturu kao «teorija fikcije», dakle, teorija po kojoj je pravno lice fikcija, nešto što ne postoji u stvarnosti, ali se zbog društvene cjelishodnosti uzima kao da postoji, tj. tretira kao lice u pravu. Odmah su uslijedile reakcije na takvo shvatanje pravnog lica kao apstraktnog pojma. Po organskoj teoriji engleskog filozofa Spensera (Spencer) i nemačkog pravnika Girkea (Gierke) pravno lice je društvena realnost, kao i fizičko lice. Organi pravnog lica su živi postojeći dijelovi koje se u pravnim odnosima javljaju u aktivnosti ovih organa, koji imaju vlastitu poslovnu sposobnost. O. von Girke će postaviti «teoriju realnih ličnosti-udruženja». Kao što čovjek biva shvaćen kao ličnosti, tako i «zadruge» (Genossenschaft, društva) mogu biti shvaćene kao ličnostiPo Jeringovoj (Ihering) teoriji interesa pravno lice nije uopšte subjekt prava, već su to njegovi članovi ili korisnici (destinatari) koji uživaju »pravom zastićene interese« pravnog lica, jer ono nije u stanju da uživa, osjeća, niti da nastaje radi sebe. Sučlanstvo je po Jeringu bitno određenje pravnog lica, a za Heldera to je svojstvo nosioca službe. Njemački i austrijski pravni teoretičari Vindšajd (Windscheid), Birkmejer (Birkmeyer) i Brinc (Brinc) smatraju da je sama imovina subjekt prava i obaveza pravnog lica, a ne nikako njegovi članovi ili korisnici (teorija ciljnog imanja, -Zweckvermögen); imovina ne postoji radi članova ili korisnika, već radi cilja koji je predviđen u statutu pravnog lica. Po Vindšajdu, pravno lice je “vještačko lice”, “fingirano lice”, koje je “stvoreno misaonom operacijom”. Po Brincu ono je određeno imovinom kao sposobnošću za svrhu.Francuski pravnik Planiol (Planiol) zastupao je teoriju kolektivne svojine, po kojoj je pravno lice naročita vrsta kolektivne svojine, čiji su titulari njegovi članovi kao korisnici. Po nekim piscima (Ehrenzweig, Kohler, Kelsen, Colin, Capitant i dr.) zakonodavac može svaku formaciju da proglasi za pravno lice, ako je to u datom momentu korisno i potrebno za pravni poredak. Kelzen negira zbiljnost pravnog lica, isto kao i H.J.Volf koji u pravnom licu vidi samo «kompleks pravnih odnosa» i «pravno-tehnički pravno sposobni subjekt prava». Slično argumentuje i Radbruh: «Biti lice je rezultat jednog akta personalizacije javnog poretka», a kriterij toga akta je da se može biti «samosvrhom». Po teoriji društvene realnosti francuskih teoretičara Mišua (Michoud) i kasnije Saleja (Saleilles) pravno lice je realnost, društena tvorevina, koja služi za zaštitu interesa određene grupe ljudi. Cijela ova diskusija otvoriće problem «nosioca prava». Sljedbenici teorije fikcije su u traženju toga nosioca došli do teorije kompromisa, koja do danas vlada u pravnim shvatanjima. Prema toj teoriji mire se ideje da pravno lice, odnosno, pravna sposobnost dolazi kao dopuštenje zakonodavca, s jedne strane, ali da s druge strane dolaze iz samog realiteta udruživanja ljudi u institucije. To je shvatanje podrvrgnuto mnogim kritikama. Ono je postalo posebno interesantnim s jačanjem svijesti o zaštiti čovjekove okoline, i njenoj pravnoj regulaciji, kao pitanje o tome da li pravi pravni subjektivitet treba priznati životinjama, biljkama i prirodi uopšte. Postoje shvatanja da juristička postavka pitanja i stanje metodike pravnih nauka dopuštaju da se i takva

60

dogmatska konstrukcija priznanja pravnog subjektiviteta ovih bića može bez problema postaviti.U današnje vrijeme sve više preovlađuje uvjerenje da je materijalni način istraživanja problema određenja pravnog lica sve nužniji. To znači da pozitivno pravo ne može postojati bez refleksije na biće čovjeka kao pravno lice. To upućuje na potrebu da se problem pravnog lica mora postavljati kao centralni pojam (B.E. Deringer, F. Ritner).

61

2. PRAVNA DRŽAVA

1. Pojam pravne države

Pojam pravne države pojavljuje se u filozofsko-pravnoj, teorijsko pravnoj i politološkoj tradiciji u potonja dva vijeka. Bez obzira na takvu široku primjenu i ustaljenost oko njegovog značenjskog polja ne postoji teorijska saglasnost, jer pojam pravne države obuhvata kompleksni sklop značenja. Pravna država (der Rechtsstaat) je filozofsko-pravni i teorijsko-pravni pojam i jezički izraz svojstven njemačkom jezičkom prostoru i pravnoj tradiciji, koji se ne nalazi u drugim jezicima prava, posebno, nije poznata niti prihvaćena u angloameričkom svijetu. Postoje dublji istorijski razlozi za takvu, specifično njemačku, kontrukciju pojma pravne države. U bitnije razloge spadaju istorijske teškoće njemačkog građanstva tokom 19. vijeka da se nametne kao vodeća socijalna i politička snaga, te samim tim i da društvu nametne moderni građanski model vladavine zakona i ograničavanja moći državne vlasti. Zbog toga, njemačku sintagmu i pojam pravne države ne treba izjednačavati s engleskom sintagmom “rule of law” (vladavina prava) i izrazom “souvereignty of parliament” (vrhovna vlast parlamenta, suverenitet Parlamenta), jer u sadržinskom smislu to nijesu paralelni pojmovi. Isto tako, ne treba ga poistovjećivati s američkim “due process of law” (ono što slijedi po procesu prava), niti s francuskim “separation des pouvoirs” (podjela vlasti”).Dakle, pojam pravne države slijedi iz misaonih refleksija na ambivalencije njemačkog političkog, pravnog, socijalnog i ekonomskog razvitka u potonja dva vijeka. Koncipiran je kao formalni i materijalni pojam. Formalni element u njemu je uvijek činila ideja vladavine zakona, koji su shvatani kao opšte, racionalne i neretroaktivne pravne norme. Materijalni element činila su određena socijalna shvatanja pravde, jednakosti i pravne sigurnosti. Istorijat diskusija o pojmu pravne države pokazuje tendencije da se ta dva elementa misle u jedinstvu ili da se materijalni element potiskuje na račun formalnog ili da se teži radikalnoj formalizaciji pojma pravne države ili da se ta dva elementa drže u ravnoteži etc. Zbog toga je taj istorijat jedno kompleksno misaono dobro, koje i u današnje vrijeme još uvijek drži otvorenom diskusiju o pojmu pravne države. Takva otvorenost ipak dopušta da se može raspolagati jednim opštim pojmom pravne države. Naime, pravna država jeste «juristička forma državne organizacije kojim se želi na normativni, pozitivno-zakonski nivo podići izvjestan socijalni sadržaj, koji bi, potom, državnim mehanizmima (dakle, mehanizmima vlasti) bio primijenjen na državnu organizaciju i socijalnu strukturu iz koje je izveden» (Edin Šarčević, «Pojam pravne države», Gledišta, 10-12, 1989, Beograd). Drugim riječima, pravna država je ona država koja: 1) štiti prava pojedinaca; 2) postoji pod vladavinom zakona; 3) u kojoj se garantuje pravo sudske zaštite od posezanja državne vlasti; 4) u kojoj se državna vlast provodi racionalno i planski.U navedenim karakteristikama pravne države pokazuje se izvorna povezanost klasičnih liberalističkih ideja o osnovnim pravima, tj. vladavini zakona (prava) i podjeli vlasti. U izvornom jurističkom smislu pojam pravne države upućuje na ideju vladavine zakona (prava). Međutim, takvo određenje nije dovoljno, što pokazuje i sama istorija teorijskih diskusija o pojmu pravne države. U njoj je bilo moguće da se određeni koncepti pravne države grade s najrazličitijih misaonih, političkih i ideoloških pozicija (od Štalove apsolutističke i antiracionalističke koncepcije, preko vajmarske liberalne koncepcije i marksističke pozicije Franca Nojmana, do nacističke

62

koncepcije «nacionalne pravne države»). Drugim riječima, ako se pojam pravne države uzme samo kao juristička apstrakcija, koja je ravnodušna prema političkoj strukturi, (jer njezin sadržaj ne mora nužno biti demokratski), onda svaka država može biti određena kao «pravna». To znači, da se kao «pravne» mogu shvatiti i fašističke i socijalističke države i države buržoaske demokratije.Zbog toga, određena konzistentnost pojma pravne države mogla se zadobiti samo ako on inkorporira liberalističku političku ideju podjele vlasti i ideju ljudskih prava. Dakle, pored jurističkog aspekta (vladavina zakona) taj pojam uključuje i politički aspekt podjele vlasti, uz koji se pridodaje i doktrina o ljudskim pravima. Tek u tako integralnom obliku pojam pravne države, kao misaono dobro njemačkog liberalnog iskustva, dolazi u blizinu s opštim iskustvom modernog evropskog (prije svega, engleskog i francuskog) liberalnog pokreta. Pojam pravne države postiže teorijsku konzistentnost jednog liberalnog koncepta države ako u sebi integriše pravnu, političku i ekonomsku ravan određenja. Pravna ravan pojma pravne države određena je idejama vladavine zakona i garantovanjem ljudskih prava i sloboda. U toj ravni ona označava racionalni, neretroaktivni i stabilni pravni sistem koji uređuje odnose između države, pojedinaca i privrednih subjekata. Dakako, u zavisnosti od samog stupnja formalizacije takvog pojma, tj. od njegovog pražnjenja od vrijednosnih, političkih, ideoloških i socijalnih sadržava, moguće je da se pojmom pravne države legitimiraju i autoritarni, apsolutistički državni sistemi (što je i bio slučaj i samoj Njemačkoj i pred-vajmarskom periodu i periodu nacizma). Politička ravan pojma pravne države označava model organizacije političke vlasti na ideji njezine podjele, razdvajanja tri vlasti i balansa njihovih kompetencija. Taj model implicira ideju decentralizacije državne vlasti i političku demokratiju, politički pluralizam i primat zakonodavne nad izvršnom i sudskom vlašću. Zbog toga, predočena politička ravan formalnom pojmu pravne države pridodaje značajnu materijalnu sadržinu iz samog koncepta liberalne demokratije. Ekonomska ravan pojma pravne države implicira dodatnu matrijalnu sadržinu, kojom se brani ideja države kao garanta sistema konkurencije: slobodno tržište kao prostor susretanja slobodnih preduzetnika, slobodno preduzetništvo i slobodna radna snaga. U cjelini, jedinstvo ove tri ravni pojedini teoretičari imenuju «principom pravne države» (Das Rechtsstaatsprinzip), određujući kao kao kompozitum koji u sebi objedinjava: vladavinu opštih, racionalnih i neretroaktivnih normi, podjelu vlasti s primatom zakonodavstva i nezavisnim sudstvom, politički pluralizam, nepovredivost ljudskih prava, sloboda individua, funkcionisanje državno-pravnog sistema putem mehanizma ustanova, odgovornost i kontrola djelovanja državne vlasti instrumentima prava.

2. Istorija pojma i nastanka pravne države

Nastanak pojma pravne države vezuje se za građansku revoluciju i epohu liberalizma, tako da se s pravom može smatrati da je on djelo liberalnog njemačkog građanstva. Međutim, sklop istorijskih okolnosti i unutrašnjih odnosa najprije u pruskoj državi, u ujedinjenoj Njemačkoj u 19. vijeku, a potom u razdobljima Vajmarske republike, nacističke Njemačke, kao i Njemačke poslije Drugog svjetskog rada uslovili su da pojam pravne države dobije obilje značenja, često međusobno isključujućih, tako da se ne javlja samo u obliku vezanom za klasični liberalizam. Naprotiv, pored klasičnog liberalnog pojma pravne države postoje i demokratski, konzervativni, konstutucionalistički, socijaldemokratski, fašistički i neokapitalistički pojam pravne

63

države. Takva raznolikost konotacija pojma dolazi od velike razlike ideja koje su u njega polagane, razlike u shvatanjima prava i samoga poimanja zakona. Obilje tih značenja, njihova unutrašnja evolucija i razlozi stalnog izostajanja teorijske saglasnosti o pojmu pravne države jednim se dijelom moraju tražiti u istorijskim i socijalnim uslovima njemačkog društvenog razvitka u potonja dva vijeka. Njezino se daleko porijeklo može tražiti još u Aristotelovoj ideji vladavine zakona (“Politika”, III, 16), kao i u novovjekovnim učenjima o prirodnom pravu (posebno, u njihovim vodećim idejama o podjeli vlasti, o društvenom ugovoru, o ljudskim pravima, o nezavisnom i samostalnom pravosuđu etc.). Kod Kanta je anticipirana ideja pravne države. On je državu definisao kao “zajednicu ljudi pod pravnim zakonima” (Rechtslehre, par. 43, 45, 46 i 52; O odnosu teorije i prakse u državnom pravu). Država je zajednička volja (res publica) u interesu dobra svih pojedinaca. Bit egzistencije građana premješta se iz područja javnog i političkog u područje pred-državnog, tj. privatnog i građanskog, u koje ono javno i političko imaju funkcionalni odnos. Umjesto trans-personalnog dobra kao volje državnog poretka u središte društvenog života dolazi samozakonodavstvo autonomnog individualnog subjekta. Država biva sagledana kao sredstvo zaštite slobode i individualnog vlasništva. Na taj način ideja pravne država relativizuje tradicionalnu formu države i njezine forme upravljanja. U njemačkom ranom liberalizmu (Müller, Placidus, Welcker, Aretino) u prvoj polovini 19. vijeka te prirodno-pravne ideje, u diskusijama o ideji države, pokušavaju se sažeti u izrazu “pravna država” (der Rechtsstaat). Robert von Mol (Mohl) uvodi taj pojam 1828. godine u državno-pravnu diskusiju, imenujući njime specifičnu vrstu države (ne forma države), dok je Velker (Welcker) shvata kao “državu uma”, a Aretino kao državu “u kojoj se vlada po umnoj zajedničkoj volji koja se postiže samo opštim dobrom” (Aretino). Njezini protivpojmovi su “despotija” i “teokratija”. Istorijski i duhovni kontekst iz koga se rađa taj pojam oblikovan je specifičnom stvarnošću sudara pruskog apsolutizma s idejama Francuske revolucije (ljudska prava, narodni suverenitet, sloboda pojedinca, ograničavanje državnog posezanja u privatnu sferu građana, podjela vlasti etc.). Taj sudar je 1848. godine produkovao kompromis između liberalizma i konzervativizma, kojim se zapravo ekonomska moć građanstva i buržoazije nije mogla opredmetiti u odgovarajuću političku moć, što je ostalo njemačkim stanjem stvari sve do kraja Prvog svjetskog rata. Na tom je kompromisu profitirala pruska državna birokratija. S jedne strane, još od sredine 18. vijeka ona je nastojala da se odbrani od zahtjeva apsolutističke monarhije. Stoga joj je ideja pravne države služila da se pravnodržavnim instrumentima oslobodi od volje monarha. S druge strane, nastojala je da unutrašnje odnose između upravne i sudske birokratije uredi mehanizmima pravne države tako da prvu potčini drugoj.Jednim slovom, koncept pravne države nastaje u specifično njemačkom susretu evropskih liberalnih ideja 19. vijeka s unutrašnjim trouglom duhovnih, istorijskih i političkih napetosti njemačkog društva, koje su nastajale u preferencijama za političku moć između monarhističkog apsolutizma, liberalnog građanstva, te upravne i sudske birokratije. Evropske liberalne ideje svoj su izraz imale u francuskoj ideji države slobode (Freiheitsstaaat) i engleskoj ideji ustavne države (Verfassungsstaat). Međutim, pruska (njemačka) buržoazija i liberalno građanstvo bili su u političkom smislu preslabi da bi u svojoj društvenoj zbilji tim idejama dali karakter vladajućeg pravnog i političkog modela. U tome treba tražiti razloge što se pojam pravne države u ovom periodu javlja kao kolebljiv i nekonzistentan. S jedne strane, u njemu se miješaju liberalni elementi (sloboda, ograničavanje državnog suvereniteta, kontrola države, pravna sigurnost etc.) s nužnim suverenitetom

64

(vrhovnom vlašću države) kao strukturnim elementom pravne države. Zbog toga, sama ideja pravne države u teorijskoj i praktičkoj ravni počiva na pokušaju izgradnje životnog kompromisa između “principa suvereniteta” (vrhovne vlasti) i “principa slobode”. Takav kompromis je značio htijenje za ograničenjem iracionalne vlasti i njezinim stavljanjem u funkciju buržoazije i liberalnog građanstva. Zbog toga se pojam pravne države od svog nastanka profilira nužno prema pitanju državne vlasti, kao i prema pitanju odnosa formalnog i materijalnog elementa u sebi.Stoga, prvi veliki krug diskusija o pojmu pravne države povezuje u sebi sljedeće karakteristike: 1) Priznanje slobodne individue i njezinih ovozemaljskih životnih svrha kao tačke odnosa državnog poretka, te s tim povezano odbacivanje personalnih dimenzija predstave o državi i njenim ciljevima; 2) Ograničavanje svrhe države i njezinih zadataka na osiguranje individualnih sloboda i omogućivanje individualnog razvoja, tj. supsidijarni poredak blagostanja (Mohl); 3) Organizovanje države i regulisanje njene djelatnosti prema načelima uma, kojima pripada razgraničena zaštita građanskih sloboda (sloboda kretanja, ugovaranja, udruživanja, poslovanja i vlasništva), pravna jednakost, pisani ustav, opšti zakoni, sigurnost pravosuđa (nezavisnost sudija), postojanje narodne reprezentacije i njeno učešće u zakonodavnoj vlasti (s podjelom vlasti). S druge strane, od početka oblikovanja pojma pravne države u njemu se miješaju materijalni i formalni elementi. Kod Mola se pravna država misli u materijalnim kategorijama, gdje se individualna sloboda shvata kao najviša vrijednost i materija svake države. Međutim, recepcija formalnog pojma pravne države sve više jačati tokom 19. vijeka. S tom recepcijom se pojam zakona postavlja kao ključna odrednica u pojmu pravne države. On se shvata kao ono što ima kardinalno značenje za ustavnu pravnu državu. Zakon je osa pravno-državnog uređenja, kao opšte racionalno pravilo koje nastaje saglasnošću narodne reprezentacije, kroz diskusiju i javnost (Mohl). Saglasnost narodne reprezentacije očuvava princip slobode i subjektivni položaj građana. Opštost zakona sprečava namjerna posezanja u područje građanskih i društvenih sloboda, jer postavlja za sve jednako važeća ograničenja. Kroz slobodnu diskusiju i javnost određeno ponašanje izgrađuje ljudski dostižnu mjeru umnosti sadržaja zakona. Tako stvoreni zakon je pravno obavezan za zakonitost upravljanja, koje time biva ograničeno. Zakon se javlja kao “slobodna” volja države, u kojoj su posredovani opšta volja i samoodređenje pojedinaca. Njegova vlast je “vlast principa državno-građanske slobode” (L. von Stein). Dakle, opštost i formalnost zakona tako postaju ključni momenat u pojmu pravne države, a njezini unutrašnji elementi određuju se u idejama nezavisnosti sudstva, zakonitosti rada uprave, formalnosti i generalnosti zakonske norme i prioritetom zakonodavne nad sudskom i izvršnom vlašću. Takva redukcija pojma pravne države na njezin formalni karakter, kojom je uspostavljeno njezino liberalističko-individualističko određenje u vajmarskom periodu njemačke istorije, uslovljena je određenim političkim i ekonomskim razlozima, prije svega, ravnotežom u podjeli vlasti i slobodom tržišta, koji su još u predvajmarskom periodu uspostavljeni u ravnoteži liberalno-konzervativne teorije pruske monarhije i liberalno-građanskog shvatanja. Iz toga duha slijedile su formalne definicije pravne države kod širokog kruga teoretičara, od Štala do Bara. F.J. Štal (Stahl) kaže: “Država treba da bude pravna država... Ona na način prava treba tačno da odredi puteve i granice svoje djelotvornosti kao slobodnu formu svojih građana i da je neprekidno osigurava i treba da vodi moralnu ideju države”. Drugim riječima, suverena državna vlast može se ograničiti samo na način prava, tako da njezin

65

temeljni princip bude “vladavina prava”, a njezini materijalni elementi da budu samjerljivi samo putem zakona.Time se ističe da pravna država nije vrsta države, nego je od državne svrhe i forme države odvojeni i utoliko “nepolitički” element, koji se može povezati s različitim političkim sistemima. Ono specifično pravne države ovdje je sagledano u njezinom elementu forme na temelju konstitucionalnog uređenja. Tako se kao bitna obilježja pravne države ističu: nepovredivost zakona kojom je obavezana i uprava (egzekutiva), postojanje sudske pravne zaštite naspram uprave, kao i preovlađujuće legislativno formiranje materijalnog upravnog prava i uređenje postupanja uprave. Pravna država je država “koja priznaje određeni pravni poredak i prava potčinjenih, prodržava ih se i u upravi” (Mayer). Njezin “specifični pojam” počinje ondje gdje “građani države pomoću ustavu primjerenog prava države dolaze u položaj da mogu održati svako zakonski stečeno pravo, u ime zakona i protiv izvršne vlasti” (L. v. Stein).

Kog Štala u prvom planu određenja pravne države stoji njezin reducirani formalni pojam, usmjeren protiv umno-pravnih individualističkih ciljnih uvjerenja. Međutim, R. von Gnajst (Gneist) smatra da formalni pojam pravne države treba povezati s državno-političkim konceptom “državnog poretka društva”, suprostavljajući ga “društvenom poretku društva”, za koji je bio uvjeren da kao koncept pripada Dž.S. Milu. Za Gnajsta pravna država je građevina državnog poretka, koja stoji iznad suprotnosti društvenih interesa, dakle, specifična forma zakonski uređene, pod vlašću autoriteta i organizaciono raščlanjena zgrada državnog poretka. U njoj treba da se ostvari pomirenje javne dužnosti i privatnog nagona sticanja na osnovu sudjelovanja građana u državnim službama i državnim zadacima.

Toj se koncepciji suprostavljaju O. Bar (Bähr) i O. fon Girke (Gierke). Oni pod pojmom pravne države primarno misle na pravni poredak državnog života i kontrolu djelanja države na toj osnovi. Ona je država koja “pravo postavlja kao nužni uslov svoje egzistencije”. Za obojicu je država oblik zajedništva, pored drugih oblika kao što su porodica, društvo, savez etc., a ne specifični politički savez. Ona i njeno pravo su “genetički jednakog načina”, kao i kod drugih oblika udruženja. Kao i sva druga udruženja i država kao pravna država mora se postavljati u pravu, a ne iznad prava. To se najbolje može postizati ako cjelokupno djelanje države podliježe kontroli opšteg, nezvisnog sudstva. S individualističkog umsko-pravnog stanovišta razumijevanja poretka države i prava Bar nastavlja: “Pravo ne treba da bude prenošenje samovolje privremenih najviših nosilaca državne vlasti, nego da samo obrazuje duhovnu moć u državi, koja samu državu preseže”.

Nastup jus-pozitivizma u drugoj polovini 19. vijeka dovodi do toga da se iz jurističkog pojma države eliminiše svaki momenat svrhe. Shodno tome, pojam pravne države uzima se samo kao državno-pravno-dogmatski, a ne više kao državno-ustavno-teorijski pojam. U takvoj se redukciji pravna država shvata kao “određeni poredak odnosa između zakona, uprave i individue”. Taj poredak je postavljen tako “da uprava ne smije ni protiv zakona (contra legem), niti bez zakonskog osnova (praeter, ultra legem) posezati u sferu slobode individue”. Protivpojam takvom pojmu pravne države više nije despotija (kao drugačija vrsta države), nego policijska država 18. vijeka. U tom pojmu pravne države i dalje živi ideja “vlasti zakona” kao zaštita građanskih sloboda, ali sada koncentrisana i ograničena na “zakonitost uprave”, u osiguranju koje se vidi jedna od funkcija osnovnih prava. Ipak, u tom se shvatanju događa pozitivistička redukcija pojma pravne države, jer se umska oznaka zakona, koja je do sada shvatana kao legitimacija “vlasti zakona”, sada shvata kao “metajuristička” kategorija, jer se u zakonu realno iskazuje samo voljni akt zakonodavne institucije. I pojam opštosti zakona shvata se kao naturalni, a ne esencijalni pojam zakona. Tako

66

pojam pravne države biva sveden na formalno određenje, tj. na stvaranje formalnih i procesnih garancija za zaštitu zakonske slobode. Takav pojam će biti mjerodavan do kraja Vajmarske republike.

Vajmarski teoretičari pravne države provode potpunu formalizaciju pretpostavki pravne države. Tako i materijalne elemente pravne države, kao što su sloboda i jednakost, svode na formalne zakonske pojmove. Slobodu shvataju kao odsustvo državne prinude i dopustivost posezanja u vlasništvo i individualna prava samo na temelju zakona. Jednakost shvataju kao jdnakost pred zakonom. Na taj način postižu poistovjećenje pravne države i liberalne države. Herman Heler (Heller) kaže: “Sociološko, političko i jurističko značenje moderne pravne države može se shvatiti ako se ona, u smislu svog nastanka, pojmi kao vladavina zakona”. Na taj način, pojam pravne države oslobađa se svih materijalnih elemenata i određuje kao uređenje odnosa između zakona, individue i uprave. Država se tako shvata kao vrijednosno neutralna, a sudstvo kao nezavisno. Na taj način, pozitivistička redukcija pojma države i prava biva izgrađena na uvjerenju da se legalnost pravnog sistema može zasnovati bez njegove legitimnosti.Međutim, u vajmarskoj teoriji takva je redukcija proizvela shvatanje pravne države kao “države sudstva”, koja je nužno proistekla iz redukcije ideje vladavine zakona na vladavinu pravosuđa. Naime, u striktnom smislu “vladavina zakona” implicira primat zakonodavne vlasti i određenost nezavisnosti sudstva zakonom. U vajmarskoj pravnoj teoriji i praksi taj je smisao narušen, jer se “vladavina zakona” realno pretvorila u “vladavinu suda”, čime je i pravna država pretvorena u “sudsku državu”(Justizstaat) i time su iz njezinog pojma istisnuti svi materijalni elementi. To stanovište je posebno došlo do izražaja u stavovima Riharda Tome (Thoma), koji formuliše “postulat pravne države” u ideji “da bi nezavisno sudstvo moralo biti pozvano iznad pravnih sporova svih vrsta”. Za njega pravna država podrazumijeva ograničenje i kontrolu javne vlasti od strane nezavisnih sudova, čiji se autoritet respektuje. Slična tendencija svođenja formalnog pojma pravne države na sudsko-formalni pojam nalazi se i kod Karla Šmita (Schmitt). Kod njega je težište postavljeno na ustavni položaj sudstva. Sudove on shvata kao “čuvare ustava”, ali samo pod pretpostavkom da se ustav shvati kao pravna regulacija građansko-pravnih osnovnih prava, lične slobode i privatnog vlasništva. Sudstvo ta prava treba da štiti od države, tj. od zakonodavca, vlade i uprave, a da pritom samo ostane vezano za zakon.

Potonjih godina Republike, u otklonu od liberalizma i individualizma, taj pozitivistički pojam pravne države biće izložen kritikama s konzervativnih i socijalističkih pozicija. Te kritike, dakako, uslovljene su političkom i ekonomskom krizom Vajmarske republike. Kritika je otkrila slabosti i granice pojma pravne države, posebno s obzirom na činjenicu da pozitivistički pojam pravne države nije počivao na bilo kakvoj eksplicitnoj političkoj ideji poretka. Kritika je usmjerena protiv ispražnjivanja i formalizacije pojma zakona, kojom su pravno-državni princip “vladavine zakona” i njegova legitimacijska snaga svedeni na tehničku funkciju zaštite pravne sigurnosti. Tim svođenjem se pokazuje da “pravno-državni legalitet” ne može zamijeniti legitimitet (Heller). Nedostatak ideje legitimiteta u pozitivističkom pojmu pravne države provocirao je potrebu za novim materijalnim definicijama pravne države, na osnovu vrlo različitih predstava o pravednosti koje sau uzimane iz ideološko-političkog arsenala. Tu povratak na zajedničku, individualistički orijentisanu, umsku tradiciju, koja je obilježavala raniji pojam pravne države, više nije bio moguć. Stoga se dolazi do reinterpretacije ideje osnovnih prava.

Socijalistička kritika potpuno odbija formalni pojam pravne države, jer učvršćuje ekonomsku poziciju građanstva. Njezin formalni karakter nikako ne znači

67

“praznu formu”, nego preformiranje i objektiviranje sigurnosti slobode i vlasništva. Ona osigurava postojeću podjelu dobara, umjesto da je mijenja, jer ona svojim formama i postupcima, posebno garantovanjem vlasništva, otežava i neposredno onemogućuje posezanje u individualno vlasništvo radi njegovog socijalnog preraspodjeljivanja. Zbog toga je pravna država samo jedna forma kapitalističke, građanske države, koja ne može imati nezavisnu i neutralnu egzistenciju izvan i iznad temeljnih socijalnih, ekonomskih i političkih suprotnosti društva. Pravna država je klasna država, tj. država buržoazije u kojoj je ideja vladavine zakona samo mistifikacija klasne vladavine buržoazije. Utoliko, pojam pravne države znači ideološku frazu ispod koje se krije fakticitet jednakosti formalnih prava za one koji su materijalno nejednaki. Za radikalnu socijalističku kritiku ideja pravne države ima samo “prelaznu vrijednost”, dok jedna klasa više nije, a druga još nije dovoljno jaka. Umjerenija socijalistička kritika hoće demokratsku pravnu državu, kao garanciju vrijednosti individue i demokratskog posredovanja volje naroda, ali i zahtijeva da pravna država bude otvorena prema zahtjevima “socijalne demokratije proletarijata”, tj. da poredak rada i dobara treba da bude potčinjen materijalnoj organizaciji, koja se odnosi na ekonomsku i političku jednakost. Tako pravna država postaje socijalna pravna država, koja bi jedino mogla preživjeti.

Savremene diskusije o pojmu pravne države

Poslije 1945. godine, na iskustvima zloupotrebe prava u nacizmu, nastaje novo određenje i preoblikovanje pojma pravne države. Dijelom se oslanjajući na diskusije iz perioda Vajmarske republike, taj se pojam gradi na ideji socijalne, umjesto liberalne pravne države, kao i na materijalnom, umjesto na formalnom pojmu pravne države.

a) Liberalna (građanska) pravna država, koja je proizilazila iz izvorne osnovne ideje pravne države, na temelju svojih principa nije dala odgovor na socijalno pitanje. Tradicionalni trias (pravna jednakost, građanska sloboda prije svega u sticanju, te garancija stečenog vlasništva), koji čini jezgro ideje pravne države, ne donosi direktnu emancipaciju od staleško-feudalnih i korporativnih veza. Obaranje staleških pravnih granica kroz interese sticanja dovodi do ograničenog razvoja jednakih sloboda. Društveno kretanje koje je time pušteno u proces vodilo je uspostavljanju ne samo socijalne nejednakosti na temelju posjedovanja, nego i zaoštravanju socijalnih antagonizama u društvu, te time novoj socijalnoj nejednakosti na tlu pravne jednakosti. Tu složenu dijalektiku društvenih odnosa najprije su shvatili L. fon Štajn (von Stein) i Karl Marks, zahtijevajući državu koja socijalno interveniše i zbrinjava egzistenciju ljudi, te se aktivno suprotstavlja socijalnoj nejednakosti, a ne pravnu državu koja je usmjerena na individualnu slobodu i pravnu jednakost u njezinoj neodređenoj i praznoj formi. Takav zahtjev je išao u pravcu ugrađivanja “socijalnih” strukturnih elemenata u tradicionalni pojam pravne države. Diskusija o tom problemu nije do danas završena, niti je postignuta saglasnost o tome dokle to obavezivanje države može da ide, a da se ne napuste bitni pravno-državni ustavni elementi, drugim riječima, na koji način u liberalnoj pravnoj državi promijeniti socijalne strukturne elemente. Diskusione pozicije na ovom problemu su međusobno vrlo udaljene. Na jednom polu je shvatanje da u ravni ustava nije moguće sjediniti pravnu državu i socijalnu državu. Na drugom polu je shvatanje o potrebi “obavezivanja na solidarnost”, kao osnovnom obilježju socijalne pravne države. Postoje i shvatanja da se pitanja socijalnih nejednakosti mogu rješavati obuhvatnom socijalnom preraspodjelom društvenog bogatstva i planskom privredom.

68

Otvoreno je pitanje da li u pojmu socijalne pravne države pravno-državni element treba zadržati naspram oblikujuće socijalno-državne snage ili socijalno-državne elemente treba primjeriti okvirima pravne države ili bi ideju socijalne države trebalo shvatiti kao novi ustavni princip, koji je suprostavljen pravnoj državi. Ova otvorena pitanja u Njemačkoj su presječena na nivou pozitivnog prava, tako što je proveden princip ustavno-pravne koordinacije pravne države i socijalne države (Grundgesetz, Art.20.) i utemeljena je njegova ustavno-sudska interpretacija.

b) Okretanje prema materijalnom pojmu pravne države započinje na kraju Vajmarske republike. Poslije Drugog svjetskog rata ojačano je otklonom od pozitivizma. Takav materijalni pojam dobio je niz formulacija. Među njima istaknuto mjesto ima ideja da državna vlast mora biti obavezana da poštuje određene najviše pravne principe i pravne vrijednosti. S druge strane, ostvarenje pravne države ne može se ograničavati na formalno, nego i na zbiljsko jamčenje pravednog pravnog stanja. Jamčenje slobode je samo jedan od momenata u pojmu pravne države. Ustav se ne može ograničavati samo na razgraničavanje državne vlasti spram građanskih sloboda i (razgraničavajuću i ograničavajuću) organizaciju političkog oblikovanja volje i vršenja vlasti, nego ustav postaje način pravnog pozitiviranja životnog poretka društva i njegovih “osnovnih ideja”. Time se otvara nova dimenzija u diskusijama o pravnoj državi. Naime, formalne pravne razlike, odvajanja i razgraničavanja, koja su određivala ranije shvatanje pravne države, posebno njen formalni pojam, moraju biti relativizovane i dijelom odbačene kao prevaziđena mišljenja, s obzirom na značaj ideje povezanosti zajednice pojedinaca i integrativni zadatak države. Ako se materijalna sadržina ustava usmjerava na “vrijednosne odluke” i “objektivni vrijednosni poredak”, kao što pokazuje kretanje mišljenja u učenjima o državnom pravu i pravosuđu, onda takav “vrijednosni sistem” mora imati važenje u svim područjima prava. Drugim riječima, ustav sankcioniše određena etičko-politička osnovna uvjerenja, kojima se onda dodjeljuje opšte pravno važenje, a diskriminišu se drugačija i suprotna uvjerenja. Ustav, stoga, ne štiti slobodu bezuslovno, nego samo unutar vrijednosnih osnova samoga ustava. Postavi li se neko izvan tih vrijednosnih osnova, konzekvencija je da gubi pravni zahtjev za političkom slobodom (zabrana partija, pristupa javnoj službi etc.). Iako se ovakvim shvatanjima do određenog stepena gubi tradicionalna pravno-državna ustavna struktura, materijalni pojam pravne države, povezan s idejom vrijednosti, dobiva danas sve veću saglasnost. Posebno, dobiva na prihvatljivosti argument da pravna država mora biti osigurana protiv besadržajnosti i formalne ispražnjenosti. Stoga, materijalni pojam pravne države, u čijem je središtu ideja jamčenja slobode, ne opoziva, nego zapravo podupire formalne pravne garancije na slobodu. Kao takav, on sprječava posezanja u pojedinačno u ime apsolutno postavljenih materijalnih sadržaja ili vrijednosti, te time zapravo osigurava njihov subjektivni položaj i iskazuje se kao institucija slobode.

Pojam pravne države ipak je obilježen neprilikom prema fenomenu političke vlasti. Usmjerava se na ograničavanje i razgraničavanje državne moći i vlasti u interesu slobode pojedinca, odnosno, ozbiljenja materijalnog prava. Primat prava naspram politike javlja se kao postulat pravno-državnog mišljenja. Stoga se u pojmu pravne države najčešće ne pita o postojanju političke vlasti u formi države kao političkog jedinstva moći i odlučivanja, koja je vezana zakonima i pravom i koja osigurava prostor slobode. Pravno-državno mišljenje je sklono da modernu državu zasnuje samo iz prava i da je tako objasni. Po tom shvatanju, država izrasta iz prava, kroz pravo i zajedno s pravom. To mišljenje je u opasnosti da zanemari činjenicu da svojstvenost moderne države, njezina moć i kompetencija za obavezujuću potonju odluku (suverenitet), pomoću koje ona putem izgradnje i osiguranja normalnog stanja,

69

tek predstavlja uslov za važenje normi zakonskog prava, a time i stvaranja pravne države. Zbog toga, ovom mišljenju izvan pažnje ostaje pitanje o uslovu mogućnosti pravne države. Upravo, pojam pravne države spada u osnovne političke pojmove, kojima se zasniva legitimitet.Generalno gledano, otvorenost pitanja o određenju, smislu i načinima funkcionisanja pravne države leži u činjenici da pojam pravne države sjedinjava u sebi aporetske strukture pravne, političke i ekonomske egzistencije savremenih društava. Te se strukture mogu držati u ravnoteži, ali ne i u čvrstom jedinstvu.

70