Ö ⁄ R E T M E N

K I L A V U Z K ‹ T A B I

FEN VE TEKNOLOJİ FEN VE TEKNOLOJİ ‹LKÖ⁄RET‹M

DEVLET K‹TAPLARI

‹K‹NC‹ BASKI

..................... - Ankara, 2008

YAZARLAR

Dr. Tuncay TUNÇNecati BA⁄CINuray YÖRÜK

Nihal GÜRSOY KÖRO⁄LUÜlya ÇELT‹KL‹ ALTUNO⁄LU

Güzide BAfiDA⁄Özgül KELEfi‹nciser ‹PEKElif BAKAR

M‹LLÎ E⁄‹T‹M BAKANLI⁄I YAYINLARI ................................................................................: 4417DERS K‹TAPLARI D‹Z‹S‹ .....................................................................................................: 1257

08.06.Y.0002.3602

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

ED‹TÖRProf. Dr. Bilal GÜNEfi

D‹L UZMANISedat KANSU

ÖLÇME-DE⁄ERLEND‹RME UZMANINuray OKAN

GÖRSEL TASARIMN. Özgür ÜNAL

Ahmet Rasim KARSEmel TOKER‹hsan TÜRK

REHBERL‹K UZMANIHüseyin MÜRSEL

PROGRAM GEL‹fiT‹RME UZMANIMelek AY

KATKIDA BULUNANHatice Kübra AKÇAM

ISBN - 978-975-11-2943-7

Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Baflkanl›¤›n›n 19.04.2007 gün ve 94 say›l› kararı ile öğrenci çalışma kitab› olarak kabul edilmifl olup Yay›mlar Dairesi Baflkanl›¤›n›n 19.03.2008

gün ve 1092 say›l› yaz›s› ile ikinci defa 32.500 adet bas›lm›flt›r.

MUSTAFA KEMAL ATATURK..

7

3.

Konular

nas›l gerçekleflti¤ini, foto¤raftaki

k rfl›laflt›¤›m›z birçok

2.

Konular

Dünya’nın yedi harikasından biri olup da günümüze ulaşan tek eser Keops

Piramidi’dir. Mısır’ın başkenti Kahire yakınlarındaki Giza Yaylası’nda bulunan bu

midin yüksekliği 138 metredir (Bu uzunluk elli katlı bir binan›n yüksekliğine

i yapımında kullanılan 2.500.000’a yakın blok taşın her biri 2-70

bu büyüklükteki bir yapının günümüzde

kir Oysaki Keops Piramidi

ücü ve basit

bah erkenden uyandım. Elimi, yüzümü yıkadım ve dişlerimi fırçaladım.

d bizimkiler kahvaltı için beni bekliyorlardı. Mutfak mis

Sütümü içmek için bardağı elime aldığımda

imi hızla geri çektim. Kahvaltımı

ve evden çıktım.

min

Konular

1.

1. Ünite: Vücudumuzda Sistemler ......................................................................13

2. Ünite: Kuvvet ve Hareket ............................................................................. 65-›

3. Ünite: Yaflam›m›zdaki Elektrik ...................................................................99-b

ÖĞRETMEN KILAVUZ K‹TABI’NIN TANITIMI...............................................................................................9-1“FEN-TEKNOLOJ‹-TOPLUM-ÇEVRE” KAZANIMLARI ...............................................................................9-24“B‹L‹MSEL SÜREÇ BECER‹” KAZANIMLARI .............................................................................................9-25“TUTUM VE DEĞER” KAZANIMLARI .........................................................................................................9-26FEN VE TEKNOLOJ‹ DERS‹ Ö⁄RET‹M PROGRAMI KAZANIMLARI ‹LE EfiLEfiEN ATATÜRKÇÜLÜK ‹LE ‹LG‹L‹ KONULAR TABLOSU ...............................................................................9-26FEN VE TEKNOLOJ‹ DERS‹ Ö⁄RET‹M PROGRAMI KAZANIMLARI ‹LE EfiLEfiEN ARA D‹S‹PL‹N ALAN KAZANIMLARI TABLOSU ....................................................................................9-27FEN VE TEKNOLOJ‹ DERS‹ Ö⁄RET‹M PROGRAMI 7. SINIF ÖĞRENME ALANLARI, ÜN‹TELER ve ÖNER‹LEN SÜRELER ......................................................................................................9-28GÜVENL‹⁄‹M‹Z ‹Ç‹N ..................................................................................................................................9-29Ö⁄RETMEN KILAVUZ K‹TABI’NIN ORGAN‹ZASYON fiEMASI .................................................................... 10

İÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLER

8

Konular

4.

Atomun Öz Geçmifli

Ç›kar›rken flapkam›,

Açarken araban›n kap›s›n›,

Anlad›m, atomu oluflturan

Parçac›klar›n varl›¤›n›.

Atomlar etkileflti,

Al›fl verifl gerçekleflti.

Nur topu gibi yeni maddeye,

Bileflik ad› verildi.

Element ve bileflikler,

flt› birbiriyle,klar da

Konular

:7.

Uzay’a gidiyor olsaydım gezegenleri ve

yıldızları araştırırdım. Astronotlar Mars’da yaşam

belirtisi olduğunu bulmuşlar. Bence Mars’da yaşam

yok. Çünkü Mars uzayda ve uzayda yaşamak için

oksijen yok. Gezegenlerle ilgili olarak fikrim:

zegenlerin nasıl oluştuğunu bilmiyorum ama

i severim bence uzayı güzelleştirir ve

l r da dikkatimi çeker. Bence

Hazar, 12 yafl›nda

5.

Konular

Rengârenk bir dünyada yafl›yoruz. Denizlerin derinliklerinden yeryüzüne,

ökyüzüne kadar uzanan uçsuz bucaks›z bir alanda k›rm›z›, yeflil ve

Bu renklerin görülmesi ›fl›¤›n maddeyle etkilefliminin

ks›z bir ortamda renklerini

l

Konular

6.

ine çıkıp gözlerimizi kapattığımızı hayal edelim. Gözlerimiz

ruz? Duyduğumuz seslerden hangilerinin doğal,

di de bir ormanda olduğumuzu hayal

klarını söyleyelim.

4. Ünite: Maddenin Yap›s› ve Özellikleri ............................................................ 129-b

5. Ünite: Ifl›k ......................................................................................................... 193-b

6. Ünite: ‹nsan ve Çevre ...................................................................................... 225-b

7. Ünite: Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi ............................................ 249-e

EKLER ............................................................................................................................................ 278SÖZLÜK ......................................................................................................................................... 313KAYNAKÇA ................................................................................................................................... 314

9-1

ÖĞRETMEN KILAVUZ KİTABI’NIN TANITIMIÖĞRETMEN KILAVUZ KİTABI’NIN TANITIMI Bu kitap, fen ve teknoloji dersi öğretmenlerine kılavuz olması amacıyla hazırlanmıştır. Ünitelerle ilgili açıklamalara geçilmeden önce kitabın tanıtımının birinci bölümünde öğrencilerin bilgilerinin tazelenmesi ve onlara yeni bilgiler verilebilmesi için fennin doğası ve işleyişi ile ilgili konular kısaca anlatılmıştır. İkinci bölümde kitabın temel aldığı öğrenme yaklaşımı ayrıntılı şekilde açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ise 7. sınıf fen ve teknoloji kitaplarının (Ders Kitabı, Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı) ölçme ve değerlendirmeye bakış açısı ve bu konuyla ilgili olarak vurguladığı noktalar üzerinde durulmuştur. Bu bölümün dikkatli şekilde incelenmesi kitabın daha kullanışlı ve anlaşılır hâle gelmesini sağlayacaktır. Ders Kitabı ve Çalışma Kitabı’nın küçültülmüş nüshalarını da içinde barındıran bu kitapta her ünite;

1. Üniteye Genel Bakış, 2. Konu Başlıkları ve Önerilen Süreler, 3. Kavram Haritası, 4. Üniteye Hazırlık, 5. Ünite Konuları, 6. Ünitemizi Özetleyelim, 7. Hayatımızın Neresinde?, 8. Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden Geleceğe, 9. Ünite Sonu Değerlendirme Sorularının Cevapları, 10. Rehberlik Köşesi, 11. Eğlenceli Satırlar bölümlerini içerir. “Üniteye Genel Bakış” bölümü, o ünitede verilen kazanımların diğer sınıfl ardaki fen kavram ve becerileriyle nasıl bir ilişkisi olduğunun görülmesi amacıyla Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı’ndan alınmıştır. “Konu Başlıkları ve Önerilen Süreler” bölümünde, ünitedeki konuların sıralanma düzeni ve her bir konu için önerilen süreler yer almaktadır. Ünite ile ilgili düzenlenebilecek gezi önerileri “Önerilen Geziler ile İlgili Ön Hazırlık” başlığı altında sunulmuştur. “Kavram Haritası” bölümünde, ünitede yer alan kavramlar ve bunların birbiriyle ilişkisi öğretim programından alınan kavram haritası aracılığıyla verilmiştir. “Üniteye Hazırlık” bölümü, “Ünite Giriş Sayfalarının İncelenmesi” ve “Ön Bilgileri Yoklama Etkinliği” olmak üzere iki alt başlıktan meydana gelmektedir. Ayrıca ünitede yer alan performans ödevi ile ilgili bilgi de bu bölümde verilmektedir. Bu bölümle ilgili gerekli açıklamalar yapıldıktan sonra, ünitede yer alan her bir konu “5E modeli” esas alınarak ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Ünite konularının anlatımı da kendi içinde bir sistematiğe sahip olup şu başlıkları içermektedir:

1. Konuya Başlarken2. Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler?3. Ders Kitabı’ndaki Bölümlerin 5E Modeline Göre Aşamalandırılması:

• Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması• Keşif Aşaması• Açıklama Aşaması• Genişletme Aşaması• Değerlendirme Aşaması

4. Konu Biterken

Kitabın organizasyon şemasında bu başlıkların içeriğiyle ilgili gerekli açıklamalar yapılmıştır. Ünite konularının bitiminden sonra “Ünitemizi Özetleyelim” bölümünde Ders Kitabı’ndaki ünite özetiyle ilgili öğrencilere yaptırılacak çalışmaların açıklamaları bulunmaktadır. Ders Kitabı’nın bir bölümü olan “Hayatımızın Neresinde?” ile ilgili açıklamalar, Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda da aynı başlıkla verilmiştir. Bu bölümde öğrencilerin fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkileri anlamalarını; bunların birbirlerini nasıl etkilediğini, nasıl geliştiğini ve insanların hayat şartlarını iyileştirmek için nasıl kullanıldığını kavramalarını sağlamak amacıyla gerekli açıklamalar yapılmıştır. “Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden Geleceğe” bölümünde, Atatürk’ün eğitim, bilim ve teknolojiyle ilgili sözlerine, görüşlerine ve anılarına yer verilmiştir. “Ünite Sonu Değerlendirme Sorularının Cevapları” bölümünde, Ders Kitabı ve Çalışma Kitabı’ndaki değerlendirme sorularının cevapları verilerek bu bölümlerle ilgili gerekli açıklamalar yapılmıştır. “Rehberlik Köşesi”nde ihtiyaç duyulduğunda kullanılması için rehberlikle ilgili etkinlikler verilmiştir. Son olarak “Eğlenceli Satırlar” bölümünde eğitici ve eğlendirici bilgilere yer verilmiştir. Kitabın sonunda ölçme ve değerlendirme ile ilgili ekler, sözlük ve Ders Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı’nın yazımında yararlanılan kaynakların yer aldığı kaynakça bulunmaktadır.

9-2

1. BÖLÜM1. BÖLÜMFEN VE TEKNOLOJİNİN DOĞASI

Öğrencilerin fen ve teknoloji dersine karşı olumlu tutum geliştirmelerini sağlamak için öncelikle onlara fen ve teknolojinin doğası hakkında bilgi verilmelidir. Bu bölümde öğretmenlerin fennin doğası ve işleyişi konularındaki bilgilerini tazelemek ve öğrencilerine bilgi verebilmelerini sağlamak amacıyla bu konulara kısaca değinilecektir. Fen, yaşadığımız dünyayı anlamak için izlenen sistemli bir yoldur. Fen, gözlem ve deneylere dayanan veri temelli açıklamalarla sınırlıdır. Bu nedenle, deneysel kanıtlara ve bilimsel teorik bir çatıya dayandırılamayan açıklamalar fennin bir parçası değildir. Fen, bireysel olarak farklı tanımlanabilecek geniş kapsamlı bir süreçtir. Örneğin, fenne yabancı bir kişi onu bilimsel bilgi topluluğu olarak görebilir; bir bilim insanı fenni hipotezlerin denenmesi için geliştirilen yöntem veya araştırma yolu şeklinde tanımlayabilir; bir felsefeci ise, fenni bilginin doğruluğunu sorgulama yöntemi olarak dikkate alabilir ya da çoğunlukla kabul gören bir tanımla fenni bilginin tabiatını düşünme, mevcut bilgi birikimini anlama ve yeni bilgi üretme süreci olarak açıklayabilir. Fakat bunların ötesinde, kendisine fennin ne olduğu sorulunca bir fen ve teknoloji öğretmeni aşağıdaki ifadelere öncelik verebilmelidir:

• Doğayı keşfetmektir. • Gerçekleri teorilerle organize etmektir. • Mantıksal muhakemedir.• Bir keşfetme metodudur. • Evrenin araştırılmasıdır.• Organize edilmiş bilgi topluluğudur. • Doğruyu bulmaktır.• Problem çözmedir. • Gerçekleri gözlemlemek ve tanımlamaktır.

Tüm bu bakış açılarının fen ile bir bağlantısı vardır fakat her biri tek başına fenni tarif etmek için yeterli değildir. Ancak bunların hepsi bir araya gelince fennin resmi ortaya çıkmaya başlar. Fen, doğayı araştırarak onu anlamaya çalışmaktır, toplumda etkisi ve uygulanabilirliği olan organize edilmiş bilgi topluluğu oluşturmaktır. Bu tanımlama bir fi zikçi olan Edward Teller (Edvırd Telır)’ın ifadeleri ile paralellik göstermektedir: “Bir bilim insanının üç tane sorumluluğu vardır: İlki anlamak, diğeri anladığını açıklamak ve sonuncusu ise anladıklarının sonuçlarını uygulamaktır.” Dahası fen; gözlem, deney ve nedene dayanır. Anlamak, açıklamak ve uygulamak anahtar kavramlarının yanı sıra gözlem yapmak, deney yapmak ve muhakeme etmek kavramları kullanılarak fennin bir tanımı yapılabilir. Bu anahtar kavramlar, fen ve teknoloji derslerinin planlanmasında ve öğretilmesinde önemli bir yere sahiptir. Bilim insanlarının izledikleri genel sürecin anlama, açıklama ve uygulama basamakları sonucunda bilimsel bilgi içeriği veya bilimsel ürünler olarak adlandırılan olgular, kavramlar, ilkeler, yasalar ve teoriler oluşur. Bu bilgiler ışığında bilim insanları, kalp atışlarımızdan, kuşların göç etme nedenlerinden, yıldızların parlaklığına kadar uzanan geniş bir yelpazede doğayı ve evreni insanlar için anlamlı hâle getirmeye çalışırlar. Bu sayede günümüzde karşılaştığımız problemleri çözebilir, meydana gelen veya gelecekte olması muhtemel olaylar hakkında gözlemlere dayalı çıkarımlar yapabilir veya henüz aydınlatılmamış gerçekler hakkında teoriler oluşturabiliriz. Bilim insanları, farklı şekillerde çalışarak evrenle ilgili henüz açıklığa kavuşmamış olguları aydınlatmaya çalışırlar. Bazı bilim insanları teorik çalışmaya yönelirken bazıları deneysel uygulamalara ağırlık verir. Bunların yanı sıra bazı bilim insanları teknolojik tasarımlarla daha fazla ilgilenir. Bu farklılıklara karşın, bilim insanlarının hepsi çalışmalarında bilimsel bir süreç izler. Öncelikle neyi aradıklarına karar verirler; ardından fi kirlerini destekleyen kaynaklar toplar, gözlemler-deneyler yapar ve alternatif çözümler üretirler. Bilim insanları, ortaya çıkardıkları yeni ürünleri raporlaştırarak çeşitli iletişim süreç ve araçları ile diğer insanlarla paylaşır. Bilimsel raporlar toplumla paylaşılmadan önce aynı alanda çalışan meslektaşlar tarafından dikkatlice incelemeye tabi tutularak ürünün paylaşılması yönünde bir karara varılır. Daha sonra raporlar bilimsel toplantı, seminer veya sempozyumlarda sunulur ya da bilimsel dergilerde yayımlanır. Unutmamak gerekir ki yayımlanmış çalışmalar bilimsel çevreler tarafından tekrar incelenebilir ve ürün hakkında yeni eleştiriler yapılabilir. Bunların yanı sıra bilimsel çalışmanın vazgeçilmez bir kuralı olan bilimsel çalışma etiğine uymak bilim insanlarının önemli bir özelliğidir. Sonuç olarak değişik metot ve süreçler izlenerek elde edilen bazı bilimsel bilgilerin zamanla değişebileceğinin bilinmesinde fayda vardır. Örneğin atomun yapısını açıklamak için tarih boyunca birçok teori ortaya atılmıştır ve hâlâ bu konudaki çalışmalar devam etmektedir. Bunun sebebi, bilimsel bilgilerin, gözlem ve deneye dayanması ve insanların gözlem yapma yeteneklerinin sınırlı olmasıdır. Görme duyumuzu kullanarak her şeyi görmemiz, işitme

9-3

duyumuzu kullanarak her türlü sesi duymamız ve dokunma duyumuz ile her şeyi hissetmemiz mümkün değildir. Bu yüzden gözlemlenemeyen olaylar hakkında o ana kadar sahip olunan bilgiler, insanların düşünme becerilerini kullanarak ortaya attığı ve bilimsel olarak kabul edilen bazı fi kir, model ve teoriler zamanla değişebilir. Bu, fennin doğasına ait bir özelliktir. Bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak (mikroskop, teleskop, radar vb.) gelişen gözlem yapma olanaklarımız sayesinde farklı bulgulara ulaşılması kaçınılmazdır. Bu yüzden bütün bilimsel bilgilere “mutlak doğru” şeklinde yaklaşmak sakıncalıdır. Fen ile teknoloji arasında çok yakın bir ilişki vardır. Her ikisi de birbirinin ürünlerini kullanır ve birinde meydana gelen bir gelişme diğerinin de gelişmesini sağlar. Teknoloji, fen gibi dünyadaki bütün kültürlerde uzun bir tarihî geçmişi olan yaratıcı bir faaliyettir. Fennin amacı evreni anlamaya ve açıklamaya çalışmak iken teknolojinin amacı insanların ihtiyaçlarını gidermek ve yaşam şartlarını iyileştirmek için çözümler bulmaktır. Teknolojide her zaman birçok olası çözüm ve kaçınılmaz olan birçok ihtiyaç, amaç ve kısıtlama vardır. Bu nedenle teknolojideki temel kaygı, toplum, ekonomi ve çevre açısından maliyet ve yarar dengesini gözeten en ideal çözümleri geliştirmektir.

Fenin Temaları

Bu kısımda bilim insanları ve fen öğreticilerinin hâlihazırda farkında olduğu ve yararlı olarak kabul ettiği fennin diğer temalarına değineceğiz. Bu temalar fen eğitiminin planlanmasında, uygulanmasında ve analiz edilmesinde kullanılır. Aşağıdaki şekil, bu temaların neler olduğunu göstermektedir. Fennin bu temaları, çeşitli kademelerdeki fen

eğitimi için bir gösterge olabilir. Dikkat edilirse fennin “bilgi topluluğu” teması daha çok göze çarpmaktadır. Diğer kısımları okumaya başlamadan önce fen ve teknoloji derslerinizdeki deneyimlerinizi düşünün. Bu deneyimler fen öğretimi ile ilgili size neler kazandırdı? Öğrencilerinizin konular hakkındaki fi kirlerini aldınız mı? Öğretmeye çalıştığınız olguların ve bunlarla ilgili fi kirlerin nasıl ortaya çıktığını öğrencilerinize fark ettirdiniz mi? Buluşlar, deneyler ve bunların dayandırıldığı kural ve teorileri öğrencilerinizin tartışmasına fırsat tanıdınız mı? Yoksa öğretim süreciniz sonunda, öğrencileriniz fenni sadece bir bilgi topluluğu olarak mı algıladı? Bizce okullarda verilen fen ve teknoloji dersleri teknik bilginin aktarılmasından öteye gitmelidir. Yani öğrencilerimiz bir bilim insanına benzer tutum ve davranışlar sergilemek yolunda küçük yaşlardan itibaren adım atmaya başlamalıdır. Ancak bu sayede anlamlı bir fen eğitimi gerçekleşebilir. Bu ise ancak birazdan aşağıda ifade edilecek temaların öneminin farkında olmak ve bunları öğrencilerinize fark ettirmekle mümkün olabilecektir. Aslında buraya kadar anlatılanları, bir kişiye, balık vermektense ona balığın nasıl yakalana-cağını öğretmeyi tercih etmemizle özdeşleştirmek pek

de yanlış olmaz.

• Düşünme Yöntemi Olarak Fen Bilim insanları, olguları sorgularken zihinsel işlevlerini araştırmalarına yansıtırlar. Çoğu zaman bilim insanlarının inançları, merakları, şüphecilikleri ve hayal güçleri hangi olguları neden araştırmaları gerektiği konusunda referans noktası olmuştur. Çoğu bilim insanı, inandıklarının gerçek olabileceğini araştırır ve genellikle kontrol edilemez şekilde meraklı görünür. Ayrıca bazı durumlarda hayal gücü onlar için daha anlamlıdır. Einstein (Aynştayn) der ki: “Hayal gücü bilgiden daha önemlidir.” Dolayısıyla bilimsel bilginin ve teknolojik tasarımların çoğu, bilim insanları ve mühendislerin hayal gücüne dayanmaktadır. Bilim insanları doğadaki olguları açıklamak için çeşitli akıl yürütme yöntemleri dener. Bazen tümdengelim bazen de tümevarım yolunu seçerler. Tümdengelim yönteminde makro düzeyden mikro düzeye doğru bir açıklama yolu tercih edilir. Tümevarımda ise tümdengelimin aksine bir işleyiş vardır. Bilim insanları, olgular hakkındaki bildiklerini daha ileriye taşımak için neden-sonuç ilişkisi kurmaya çalışır. Neden–sonuç ilişkisini araştırmak modern fennin temelidir. Herhangi bir olgu ile ilgili neden-sonuç arasındaki kavramsal ilişkinin ortaya çıkarılması, olgunun işleyiş mekanizması hakkında da bilgi edinmeye yardımcı olur.

Düşünme Yöntemi Olarak Fen

Sorgulama Yöntemi Olarak Fen

Bilgi Topluluğu Olarak Fen

Fen ve Fennin Teknoloji, Toplum ve Çevre ile İlişkisi

9-4

Eğer öğrenciler de okullarda bilimsel bilgiyi edinme ve üretme yolunda bilim insanları gibi zihinsel faaliyetlerini harekete geçirme, ortaya koyma ve bunları deneyimlerine uyarlama fırsatı bulabilirlerse istenilen fen öğretiminin temelleri atılmış olur. Çünkü bu sayede öğrenciler, fen içerisinde kendilerini ifade edebilir ve fen ile ilgili olumlu tutumlar geliştirebilirler.

• Sorgulama Yöntemi Olarak Fen

Bilimsel bilgiler yeni düşüncelerin ortaya atılıp denenmesi sonucu gelişebilir ve değişebilir. Yani, bilimde bir süreklilik ilkesi vardır. Bilimsel bilgilerin test edilmesinde ve yeni bilgilerin üretilmesinde hipotez kurma, gözlem yapma, deney yapma, model oluşturma, teori geliştirme, prensip ve kanunlar ortaya koyma, bilim insanlarının her zaman iç içe oldukları yöntemlerdir. Hipotez, araştırmacının fi kirlerini açıklamasına ve test edebilmesine yardımcı olan bir sorgulama aracıdır. Gözlem ise fennin köşe taşlarından biridir. Pek çok gözlem, görme duyusuna dayansa da duyma, dokunma, koklama ve tat alma gibi duyuların kullanıldığı gözlemler de vardır. Gözlem ile birlikte deney, bilimsel deneyimlerin ve modern fennin gelişiminin temelini oluşturur. Deneylerle, hipotez ve fi kirler test edilir. Yapılan çalışmalar hipotezi destekliyorsa hipotezin yeterliliği ve geçerliliği artar. Eğer başka hipotezlerle de desteklenirse hipotez teoriye dönüşür. Teori, uzun bir sürecin ardından hiçbir itiraza ihtimal bırakmayacak şekilde evrenselleşir ve bir bilimsel gerçek şekline dönüşürse kanun hâlini alır. Tüm bu süreçler içerisinde modellerin önemini de unutmamak gerekir. Çoğu durumda bilim insanları, tanıdık olmayan olguları (hedef), tanıdık olan olgularla (kaynak) açıklamaya teşebbüs eder. Modelleme olarak tanımlanan bu işlem fen içerisinde oldukça yaygın kullanıma sahiptir. Örneğin, Adams (Edıms) ve Le Verier (Lö Veriye), yer çekimi kavramını içeren bir modele dayanarak güneşe olan uzaklığa göre 8. gezegen olan Uranüs’ün varlığını tahmin edebilmiştir. Tahmin yapıldıktan kısa bir süre sonra da yapılan gözlemler sonucunda Uranüs’ün varlığı kesinleştirilmiştir. Bununla beraber bilim insanları bilimsel araştırmalarda her zaman aynı yolu takip etmezler. Bazen alternatif yollar da denerler. Eğer geleceğin bilim insanları olabilecek olan öğrencilerimiz bilimsel bilgiyi üretme yollarını iyi öğrenirlerse ve bilimsel süreç becerilerini istenilen düzeyde geliştirebilirlerse hem bilimsel bilginin nasıl elde edildiğini anlayabilirler hem de kendileri ilgili alanda orijinal bilgileri keşfederek fenin gelişimine katkıda bulunabilirler.

• Bilgi Topluluğu Olarak Fen

Yüzyıllar boyunca, araştırmalar sonucunda birçok bilgi elde edilmiştir. Doğal ve fi ziksel dünya; astronomi, fi zik, kimya, biyoloji, jeoloji gibi birçok alandaki sayısız bilimsel ürünün birleşimi ile açıklanabilir. Bu alanların araştırmaları sonucunda birçok bilgi içeren sistematik bilgi topluluğu meydana gelir. Kavramlar, prensipler, kanunlar, hipotezler, teoriler ve modeller fennin gelişiminde kullanılır. Bu nedenle fennin içeriği ve metotları

birbirinden ayrılmaz. Birbirlerinden ayrı öğretildiklerinde, öğrencinin fennin doğasını algılayışı zorlaşır.

• Fen ve Fennin Teknoloji, Toplum ve Çevre ile İlişkisi

Fen-Teknoloji İlişkisi

Fen alanında edinilen bilgilerin, bir ihtiyacı karşılamak veya gündelik hayatı kolaylaştırıcı bir konfora dönüştürmek için kullanıldığı her yerde ilkel veya modern bir teknoloji uygulaması ortaya çıkar. Teknoloji, sadece bilgisayar gibi elektronik cihazlar ve bunların çeşitli uygulamaları değildir. Teknoloji hem diğer disiplinlerden (fen, matematik, kültür vb.) elde edilen kavram ve becerileri kullanan bir bilgi türüdür hem de materyalleri, enerjiyi ve araçları kullanarak belirlenen bir ihtiyacı gidermek veya belirli bir problemi çözmek için bu bilginin insanlık hizmetine sunulmasıdır. Dolayısıyla teknoloji, insanların istek ve ihtiyaçlarını gidermek için araçlar, yapılar veya sistemlerin geliştirildiği ve değiştirildiği bir süreçtir. Fen ve teknolojinin birçok ortak yönü vardır. Her ikisinde de benzer beceriler ve zihinsel alışkanlıklar kullanılır. Fen ve teknolojiyi birbirinden ayıran en önemli özellik, amaçlarının farklı olmasıdır. Fennin amacı doğal dünyayı anlayarak açıklamaya çalışmak; teknolojinin amacı ise insanların istek ve ihtiyaçlarını karşılamak

için doğal dünyada değişiklikler yapmaktır.

9-5

Fen ve Teknoloji Okuryazarlığı

Fen ve teknoloji okuryazarlığı, bireylerin araştırma-sorgulama, eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme becerileri geliştirmelerini; yaşam boyu öğrenen bireyler olmalarını; çevreleri ve dünya hakkındaki merak duygusunu sürdürmelerini sağlayan fenle ilgili beceri, tutum, değer, anlayış ve bilgilerin bir bileşimidir. Fen ve teknoloji okuryazarı olan bir kişi, bilimin ve bilimsel bilginin doğasını, temel fen kavramlarını, ilkelerini, yasalarını ve kuramlarını anlayarak uygun şekillerde kullanır; problemleri çözerken ve karar verirken bilimsel süreç becerilerinden yararlanır; fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki etkileşimleri anlar; bilimsel ve teknik psikomotor beceriler geliştirir; bilimsel tutum ve değerlere sahip olduğunu gösterir. Fen ve teknoloji okuryazarı bireyler, bilgiye ulaşmada ve kullanmada, problemleri çözmede, fen ve teknoloji ile ilgili sorunlar hakkında olası riskleri, yararları ve eldeki seçenekleri dikkate alarak karar vermede ve yeni bilgi üretmede daha

etkin bireylerdir.

Fen ve Teknolojinin Toplum ve Çevre ile İlişkisi

Fen ile teknoloji arasındaki etkileşimlerin bir sonucu olarak bilim insanlarının çoğu, araştırmaların sosyal ve çevresel ihtiyaçlarla yönlendirildiği bir alan olan endüstride çalışmaktadır. Bilimsel ve teknolojik ürünler ve sistemler insanların yaşama şekillerini, toplumları ve çevreyi etkilemiştir; etkilemeye devam etmektedir. Birçok teknolojik çözüm aynı zamanda karmaşık toplumsal ve çevresel sorunların da kaynağıdır. Bu sorunlar politik gündemde gittikçe daha fazla yer almaktadır. Fenciler, fen ve teknoloji ile ilgili konular hakkında karar vermede toplumu bilinçlendirir ve desteklerler. Bu, demokratik bir toplumda fen okuryazarlığına ulaşmak için çok önemli bir gerekçedir. Fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki etkileşimleri anlamak için bilimsel bilgi gereklidir fakat bu tek başına yeterli değildir. Bu etkileşimlerin anlaşılması için fenne özgü değerler yanında, söz konusu topluma ve çevreye özgü değerlerin de hesaba katılması gereklidir. Öğrenciler fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkileri anladıklarında, bunların birbirlerini nasıl etkilediğini, nasıl geliştiğini ve insanların yaşam şartlarını iyileştirmek için nasıl kullanıldığını kavrarlar. Bu sebeple, fen ve teknoloji derslerinde öğretmenlerin fennin teknolojiye-topluma-çevreye yansıdığı durumlara sık sık örnekler vermeleri, öğrencilere fennin gündelik hayatta kullanımına ilişkin problemler üzerinde düşünme alıştırmaları sunmaları ve onların çeşitli teknolojik tasarımlar geliştirmelerine fırsat tanımaları gerekir. Kısaca günümüz insanının, hayatın her safhasını etkileyen teknolojik gelişmeleri algılayıp yorumlayabilmesi için temel bir fen ve teknoloji genel kültürü eğitiminden geçirilmesinin gerekliliği açıkça görülmektedir. Böylece, bireyler bilimin değerini anlar, ona karşı pozitif bir tutum geliştirir teknolojinin toplum hayatı üzerindeki etkisini görür ve en önemlisi fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkiyi ve birbirlerini nasıl etkilediklerini merakla izler. Bu nedenledir ki öğrencilerimizden fen ve teknoloji ile ilgili beklentilerimiz aşağıdaki başlıklarla

özetlenebilir:

• Fen ve Teknolojiyi Öğrenmek: Öğrenciler, fen ve teknolojinin doğasını; fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkiyi öğrenmelidir.

• Fen ve Teknoloji Hakkında Öğrenmek: Öğrenciler, bilimsel ürünleri ve teknolojik tasarımları, bunlar arasındaki ilişkiyi ve bunları gerçek yaşamları ile nasıl özdeşleştirebileceklerini öğrenmelidir.

• Fen ve Teknolojiye Nasıl Katkıda Bulunacağını Öğrenmek: Öğrenciler, bilim insanlarının sergilediği tutum ve davranışları model alarak kendi bilimsel ürünlerini yaratabilmeyi öğrenmelidir.

Bu kitapta fen ve teknoloji, doğalarına ve temalarına dikkat edilerek verilmeye çalışılmıştır. Fen ve teknoloji öğretmenlerimize bu süreçte düşen görev, öğrencilere yol göstermek ve onların fen ve teknoloji ile ilgili pozitif tutumlar geliştirmelerine yardımcı olmaktır.

9-6

2. BÖLÜM2. BÖLÜMKİTABIN ÖĞRENME YAKLAŞIMI

Fen ve teknoloji dersinin vizyonu, bireysel farklılıkları ne olursa olsun bütün öğrencilerin fen ve teknoloji okuryazarı olarak yetişmesidir. Fen ve teknoloji okuryazarlığı, bireylerin araştırma-sorgulama, eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme becerileri geliştirmeleri; yaşam boyu öğrenen bireyler olmaları; çevreleri ve dünya hakkındaki merak duygusunu sürdürmeleri için gerekli olan fenle ilgili bilgi, beceri, tutum ve değerlerin bir bileşimidir.

İşte bu bağlamda; “Öğrenme nedir?”, “Öğrenme ve öğretme aynı şeyler midir?” , “Fen ve teknoloji, en iyi şekilde nasıl öğrenilir/öğretilir?”, “Fen öğrenmeyi/öğretmeyi etkileyen faktörler nelerdir?”, “Fendeki bilgiler öğrencilerin beyninde nasıl yapılanır ve yerleşir?”, “Öğrencilerin önceki bilgileri ile çelişen yeni bilgiler, öğrenciler tarafından yapılandırılırken ne gibi değişiklikler olur?” gibi sorular, her fen ve teknoloji öğretmeni ile fen eğitimine gönül vermiş her araştırmacının kafasını kurcalayan sorulardır.

Bu soruların paralelinde yapılan araştırmalar, öğrencilerin fen ve teknoloji dersinde edindikleri bilgilerin kalıcı olmadığını, bu bilgilerin öğrenciler tarafından sadece sınavlar için ezberlenip daha sonra hızla unutulduğunu, bilgilerin çoğunun öğrencilerde eksik ya da yanlış anlaşıldığını, öğrencilerin öğrendikleri bilgi ve becerileri günlük hayatlarında etkin biçimde kullanmadıklarını göstermektedir.

Peki, Fen ve Teknoloji Dersi En İyi Nasıl İşlenmelidir? Öğrencilere En Uygun Öğrenme Ortamı Nasıl Sağlanmalıdır?

Öğrenmenin nasıl meydana geldiğini açıklamak için pek çok teori ortaya atılmakla birlikte, fen öğretiminin temelini oluşturan teoriler, Jean Piaget (Jan Piyaje), Jerome Bruner (Jerom Bruner), Robert Gagné (Rabırt Ganye) ve David Ausubel (Deyvit Ozobel) tarafından geliştirilen teorilerdir. Piaget, öğrenmeyi, yaşa bağlı bir süreç olarak kabul eden zihinsel gelişim kuramına dayalı olarak açıklamıştır.

Bruner, fen öğretimine “kavram öğretimi” ve “buluş yoluyla öğretim” olmak üzere iki önemli katkı sağlayarak kavram öğretimi sürecinde kavramın adı, tanımı, özellikleri ve kavramla ilgili örnek adımların izlenmesi gerektiğini savunur.

Gagné’nin fen öğretimine en önemli katkısı, bir konunun öğrenilmesi için ders amaçlarının öğrencilerde meydana gelecek davranış değişiklikleri cinsinden yazılmasını savunmasıdır. Gagné’ye göre öğretim basitten karmaşığa, somuttan soyuta, yakından uzağa doğru aşamalı olarak yapılmalıdır.

Ausubel’in öğrenme teorisi, “Öğrenmeyi etkileyen en önemli faktör öğrencinin mevcut bilgi birikimidir. Bu ortaya çıkarılıp öğretim ona göre planlanmalıdır.” cümlesi ile ifade edilebilir.

Öğrenme teorilerindeki bu değişime rağmen gerçek olan bir şey var ki bu da öğrencilere bir bilim dalındaki bilgilerin tümünü vermemizin mümkün olmadığıdır. Bu nedenle günümüzün modern eğitim anlayışı, bilginin yanı sıra bilginin elde ediliş yöntemlerinin de öğrencilere kazandırılmasına yöneliktir (A.A.A.S., 2003).

Son olarak öğrenme metotlarının belirli özelliklerini bir çatı altında toplayan; bireyin bilgi edinmeye başlarken boş bir zihinle yola çıkmadığını, yeni öğrendiği konu veya kavramla ilişkili hazır zihin yapılarını harekete geçirdiğini, kendi bildikleri ile ilişkilendirilebilen hususları özellikle seçip öğrenmeye yatkın olduğunu, öğrendiği yeni bilgileri zihninde etkin olarak kendisinin yeniden yapılandırdığını savunan “Yapılandırıcı Öğrenme Yaklaşımı” ön plana çıkmıştır. Bu yaklaşım bilginin nasıl elde edildiğine ilişkin bir teori olmasına karşın, öğrenme-öğretme deneyimlerini anlama ve yorumlamada da oldukça başarılıdır. Yapılandırıcı öğrenme yaklaşımının ortaya koyduğu ilkeler, daha etkili öğretim yaklaşımları geliştirmek için neler yapılabileceği konusunda önemli ipuçları vermektedir. Bilginin öğretmenden öğrenciye doğrudan ve olduğu gibi aktarılamayacağını, öğrencinin kendisi tarafından etkin bir şekilde yeniden yapılandırılıp yeni bir formata dönüştürüldüğünü ileri süren bu yaklaşım ana hatları ile şöyle özetlenebilir:

• Öğretme ve öğrenme arasındaki ilişki her zaman doğrusal değildir. Bilgi ve beceriler, öğretim uygulamaları ile öğretmenden öğrenciye olduğu gibi aktarılamaz.

9-7

• Öğrencilerin, öğrenme süreci öncesinde edinilmiş kişisel ön bilgi, görüş, inanç, tutum ve amaçları öğrenmeyi etkiler.

• Sınıfta farklı şekilde öğrenmeye ihtiyacı olan öğrenciler vardır. Bu öğrenciler, farklı öğrenme metotları ile öğrenebilir, bilgilerini arkadaşları ile paylaşarak içselleştirebilirler.

• Öğrenme pasif bir süreç değil öğrencinin öğrenme sürecine katılımını gerektiren etkin, sürekli ve gelişimsel bir süreçtir. Bu yüzden, öğretim sürecinin çoğunlukla “öğrenci merkezli” olması gerektiği genel kabul görmüş bir gerçektir.

• Bilgi ve anlayışlar, her birey tarafından kişisel ve sosyal olarak yapılandırılır. Ancak ortak fi ziksel deneyimlerde, dil ve sosyal etkileşimler nedeniyle bireylerin yapılandırdığı anlam kalıplarında ortak yönler vardır.

• Öğrenme, mevcut kavramlara eklemeler yapılması veya bu kavramların genişletilmesi olmayıp bunların köklü bir şekilde yeniden düzenlenmesini gerektirebilir.

• İnsanlar, dünyayı anlamlandırmaya çalışırken yapılandırdıkları yeni bilgileri değerlendirerek özümler, düzenler veya reddedebilirler.

Tüm bu ilkelere rağmen yapılandırıcı öğrenme yaklaşımının ilköğretim fen ve teknoloji eğitiminde çok yaygın olarak kullanılmamasının nedeni, öğretmenlerin bu yaklaşımın çerçevesini ve uygulamalarını belirsiz ve zor bulmalarıdır. Bu nedenle fen araştırmacıları, bu teorinin sınırlarını belirlemek ve bu teoriye dayalı somut örnekler geliştirmek için “Öğrenme Halkası” adı verilen 3E, 4E, 5E ve 7E öğrenme modellerini geliştirmişlerdir. Bu ders kitabı ünite genelinde ve konu bazında 5E (bazen 7E) modelinin ilkelerine bağlı kalmaya özen göstermiştir.

5E MODELİ NEDİR? BU MODEL KİTABA NASIL YANSITILMIŞTIR?

5E modeli yapılandırıcı yaklaşımın ilkeleri üzerine kurulmuş bir modeldir. 5E modeli bilimsel bilgilerin öğrenilmesi için birçok süreci içerir. Bilimde bilimsel sorgulama her zaman öğrencilerin kendi deneyimlerini açıklayabilmeleri için önemli bir yoldur. Modelin aşamaları;

• Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma (Engagement), • Keşif (Exploration), • Açıklama (Explanation), • Genişletme (Elaboration),• Değerlendirme (Evaluation) olarak ifade edilebilir.

5E modeli bir çerçeve olup her aşamasında farklı öğrenim/öğretim metotları kullanılabilir. Sonraki sayfada yer alan “1. Tablo”da da görüldüğü üzere, her bir aşama ayrı ayrı temel ilkeler içermektedir. Bu aşamaların sırasının değişmemesi, öğrenme yaklaşımlarının temel anlayışı açısından önemlidir. Aynı zamanda bu tablo her aşamada öğrenci ve öğretmenin neler yapabileceklerini özetlemektedir.

9-8

5E Öğrenci Ne Yapar? Öğretmen Ne Yapar?Ö

n B

ilgile

ri

Yok

lam

a ve

Mer

ak

Uya

ndır

ma

(Eng

agem

ent) • “Bu konu hakkında neler biliyorum?”

• “Bu niçin/nasıl oldu?”• “Bu konu hakkında neler öğrenebilirim?” • “Gerçekten bu konuyla ilgili ne bulabilirim?”

sorularını sorar ve konu üzerinde düşünmeye başlar.

• Öğrencilerin yeni kavram veya konu hakkında ne bildiklerini ortaya çıkarmaya çalışır.

• Sorular sorar.• İlgi çeker/yaratır.• Merak uyandırır.

Keş

if (

Exp

lora

tion

)

• Olayı araştırmak ve keşfetmek için sorgulama yöntemini kullanır.

• Etkinliğin sınırları içerisinde özgürce düşünür.• Olay hakkında tahminlerde bulunup hipotezler

kurarak bunları test eder. • Yeni tahminlerde bulunur ve yeni hipotezler

oluşturur.• Alternatif deneyler yapar ve arkadaşları ile

tartışır.• Gözlemlerini ve ileri sürdüğü fi kirleri kaydeder.

• Öğretmen mümkün olan en az yardımla öğrencilerin birlikte çalışmalarını teşvik eder.

• Birbirleriyle etkileşim içindeyken onları gözlemler ve dinler.

• Gerektiğinde öğrencilere araştırmalarını daha farklı duruma çekmek ve tekrarlamaları için geniş kapsamlı sorular sorar.

• Problem hakkında çalışabilmeleri için öğrencilere yeterli zamanı sağlar.

• Kolaylaştırıcı olarak/danışman olarak görev yapar.

Açı

klam

a(

Exp

lana

tion

)

• Öğretmeniyle etkileşim içinde bulunarak grup tartışmaları yaparak ve çeşitli bilgi kaynaklarını kullanarak seçilen kavramların açıklamalarını ve tanımlamalarını yapmaya çalışır.

• Olası çözümleri ya da cevapları diğerlerine açıklar.

• Arkadaşlarının açıklamalarını eleştirel bir şekilde dinler.

• Arkadaşlarının açıklamalarını sorgular, açıklama-lar hakkında sorular sorar.

• Öğretmeninin sunduğu açıklamaları dinler ve anlamaya çalışır.

• Önceki etkinliklere atıfta bulunur.• Bilimsel açıklamalarında her zaman kaydettiği

verileri kullanır.

• Öğrencileri, kavramları kendi ifadeleriyle açıkla-maları ve tanımlamaları için cesaretlendirir, konuşmaları için onlara izin verir.

• Öğrencilerden açıklamalar ve deliller ister.• Öğrencilerin daha önceki deneyimlerini dikkate

alarak açıklamalar ve tanımlamalar yapar; yeni kavramlar ortaya atar.

Gen

işle

tme

(Ela

bora

tion

)

• Yeni tanımlamaları, açıklamaları ve becerileri benzer yeni durumlara uygular.

• İstenen sorular, beklenen cevaplar, yapılan çı-karımlar ve tasarlanan deneyler için önceki bil-gilerini kullanır.

• Elde ettiği bulgulardan makul sonuçlar çıkarır.• Açıklamalarını ve gözlemlerini kaydeder.• Arkadaşları arasında her şeyin anlaşılıp anlaşıl-

madığını kontrol eder.

• Öğrencilerin kavramları, açıklamaları ve tanımlama-ları önceden edindikleriyle kullanmalarını bekler.

• Öğrencileri yeni durumlara kavram ve becerileri uygulamaları için teşvik eder/cesaretlendirir.

• Başka alternatif açıklamaların da olabileceğine dair fi kir verir.

• Öğrencilere gerekli olan delillere ve verilere sahip olduklarını hatırlatır.

• “Bu konu ile ilgili daha önce neler biliyordunuz?”, “Bu konu hakkında daha önce neler öğrendiniz?” ,“...... hakkında ne düşünüyorsunuz?”, “Daha önceki mevcut bilgi birikiminizle neler yapabilirsiniz?” şeklinde sorular sorar.

Değ

erle

ndir

me

( E

valu

atio

n)

• Önceden kabul ettiği açıklamaları, gözlemleri ve bulguları kullanarak açık uçlu sorulara cevap verir.

• Kavram ya da becerileri edindiğini kanıtlar/gösterir.

• Kendi bilgi ve gelişimini değerlendirir.• Daha ileri araştırmalar için ilgili sorular sorar.

• Yeni kavram ve becerileri uygulayan öğrencileri gözlemler.

• Öğrencilerin bilgi ve becerilerini değerlendirir.• Öğrencilerin davranış ve düşüncelerini değiştirip

değiştirmediklerini araştırır.• Öğrencilerin kendi öğrendiklerini ve akranlarını

değerlendirmelerine izin verir.• “Niçin bu şekilde düşündün?, “ Bunun için delilin

nedir?”, “....hakkında ne biliyorsun?”, “.......nasıl açıklarsın?” şeklinde açık uçlu sorular sorar.

1. Tablo: 5E Modelinin Aşamaları ve Temel İlkeleri

9-9

1. Aşama: Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma (Engagement)

Öğrencilerin zihinleri “Boş Sayfa (Tabula Rasa)” değildir. Her öğrenci fen ve teknoloji dersine edindiği bir takım ön bilgi, beceri ve tutumlarla gelir. Bu bilgi, beceri ve tutumlar onların öğrenmelerinde etkilidir. Çünkü öğrencilerin ön bilgileri, çeşitli kavram yanılgılarını içerebilir; beceri ve tutumları ise konunun öğrenilmesi için yeterli olmayabilir. Fen ve teknoloji öğretmeni ilk olarak öğrencilerin mevcut bilgi birikimlerini ve ünite/konu hakkında sahip oldukları kavram yanılgılarını ölçecek şekilde giriş etkinlikleri gerçekleştirmelidir. Çalışma Kitabı’nda yer alan etkinlikler de bu amaçla öğrencinin neler bildiğini yoklayan etkinliklerdir. Öğrencilerin geçmişte öğrendikleri, bu etkinlikle hatırlatıldıktan sonra Çalışma Kitabı’nın her üniteye ait 2. etkinliği olan “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?” etkinliğine geçilir. Bu etkinlikte amaç, öğrencilerin ünitenin başında ve sonunda kendi durumlarını karşılaştırarak kendilerini değerlendirmelerini sağlamaktır. Aynı zamanda öğrenciler, üniteyle ilgili ön bilgilerini hatırlayarak bu ünitede ne öğrenmek istediklerini ve öğrenmek istediklerine nasıl ulaşacaklarını belirlerler.

“Biliyorum ki hiçbir olağanüstü yeteneğim yoktur. Merak, çaba, direnme, bir dolu da öz eleştiri, bana özgün düşüncelerimi getiren özelliklerimdir!” (Albert Einstein)

İkinci olarak öğrencilerde merak uyandırarak onların üniteye/konuya katılımını sağlamalısınız. Öğrenci bir probleme bir duruma ve bir olaya zihinsel olarak odaklanmalıdır. Bu bölümde yapılan etkinlikler her zaman geçmiş ve gelecek etkinliklere referans olmalıdır. Bu bağlar kavramsal, işlevsel ya da davranışsal olabilir.

Öğrencilerin meraklarını uyandırmak ve başarılı bir katılım sağlamak için öğrencilerin bir problemle karşılaşması, kafalarının karışması ve aynı zamanda aktif olarak öğrenmeye motive olmaları gerekir. Biz etkinlik kavramını hem bilişsel hem de davranışsal bir anlamda kullanıyoruz. Yani öğrenciler hem zihinsel hem de fi ziksel olarak aktif olmalıdır.

Öğrencilerin üniteye olan ilgilerini artırmak ve anlamlı öğrenmeyi sağlamak amacıyla Ders Kitabı’nda yer alan ünitenin genel anlamda incelenmesi tamamlandıktan sonra ünite kapağına, hazırlanan giriş metinlerine ve Çalışma Kitabı’nda yer alan etkinliklere dikkat çekilir. Ayrıca, öğrencilerin ilgileri, ünite kapağı ile ilgili çeşitli sorular sorularak ünitedeki konulara çekilmeye çalışılır.

2. Aşama: Keşif (Exploration)

“Hiçbir şey keşfetmeksizin bütün meseleleri uzun uzadıya konuşmak yerine, keşke bir tek olgu, hatta küçük bir şey keşfetseydim.” (Galileo Galilei)

Bu aşamada yapılan etkinliklerin amacı, öğretmene, bir kavramı, bir kelimeyi ya da yeteneği daha sonra açıklayabilme imkânı sağlamaktır. Bir etkinlik süresince öğrenciler, nesneleri, olayları ya da durumları keşfederken, etkinliklere zihinsel ve fi ziksel katılımları sonucunda da eski ve yeni kavramlar arasında ilişki kuracaklardır. Aynı zamanda olayları, örnekleri gözlemleyerek değişkenleri belirleyecekler ve sorgulayacaklardır.

Öğretmenin bu aşamadaki rolü sadece bir kolaylaştırıcı, yönetici ve rehber durumudur. Etkinliği her zaman öğretmen başlatır ve öğrencilere objeleri, materyalleri, nesneleri, durumları sorgulaması için zaman verir. Öğretmen, soru sorarak, başka etkinlikler ve düşünce yolları göstererek ya da öğrencilerin kafasını karıştırmayacak çeşitli ipuçları vererek öğrencileri yönlendirebilir. Keşif süreci, iş birlikli öğrenmeyi geliştirmek için her zaman en mükemmel zamanı sunar.

Bu kitapta keşif aşamasında sunulan etkinlikler yedi farklı şekilde düzenlenmiştir:1. Gözlem-İnceleme2. Buluş-Keşif3. Sorgulama-Araştırma4. Hipotez Test Etme5. Problem Çözme6. Model Oluşturma7. Oyun Oynama

9-10

Şimdi Ders Kitabı’nda yer alan bu etkinlik örneklerini kısaca açıklayalım.

2.1. Gözlemleyelim, İnceleyelim Bilim, gözlemle başlayan ve ömür boyu süren bir etkinliktir. Duyu organlarıyla veya duyu organlarının hassasi-yetini artıran araç ve gereçlerle objelerin veya olayların incelenmesidir. Etkili bir gözlem, yalnızca bakmak değil belirli bir amaçla, dikkatle (konsantre olarak) ve sistemli bir şekilde bakmaktır. Gözlem aynı zamanda zihinsel bir etkinliktir. Gözlem sonuçları değerlendirilirken belirli bir araştırma veya problemin içeriğiyle ilgili olan sonuçların ilgisiz olanlardan ayırt edilmesi önemlidir. Ders Kitabı’nda yer alan “Gözlemleyelim, İnceleyelim” etkinlikleri öğrencilerin;

• Nesneler veya olaylar arasındaki belirgin benzerlikleri ve farklılıkları belirlemelerini, • Gözlem için gerekli uygun araç-gereci seçip bunları beceriyle kullanmalarını,• Gözlem sonuçlarını değerlendirip bunlardan eldeki soruna ilişkin olanlarını seçip ayırmalarını,• Bir dizi gözlem sonucu elde edilen bulgulardan ilişkileri ve ardıllıkları bulmalarını amaçlamaktadır.

2.2. Bulalım, Keşfedelim

Buluş-keşif etkinlikleri, öğretmenin rehberliğinde bilimsel araştırma yöntemlerini kullanarak istenilen hedefl erin ya da konuların öğrenildiği bir problem çözme modelidir. Öğretilecek konu bir bütün olarak planlanmalı, denetlenmeli ve öğretim sırasında bilimsel araştırma yöntemi kullanılmalıdır. Öğretmen yeni öğrenilecek konuyu, öğrencilerin sıra ile yapacağı etkinlikler hâlinde düzenlemelidir. Bu etkinlikler konunun yapısal düzenini kapsamalıdır. Buluş ve araştırma yoluyla öğretim modelleri birbiriyle karıştırılmaktadır. Her ikisi de bilimsel bir problem çözme modeli türü olmakla birlikte, buluş yoluyla öğretim modelinde planlanan ve belirlenen bilimsel araştırmalar ve etkinlikler, konunun yapısal düzeni dikkate alınarak hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Araştırma yoluyla öğretimde ise önceden planlanan ve belirlenen bilimsel araştırmalar ve çözüm yolları bulunmamaktadır.

2.3. Sorgulayalım, Araştıralım

Sorgulama-araştırma etkinlikleri temel olarak yine bir problem çözme yöntemidir. Bu yöntemin ana hedefi , doğru bir çözüme ulaşmaktan öte, belirlenen bir problemi incelemektir.

Araştırma yoluyla öğretim modeli bir problemin çözümüyle ilgili olmakla beraber bu modelde incelenen probleme çözüm bulmak zorunluluğu veya şartı yoktur. Buluş–keşif etkinliklerinde önceden belirlenen ve izlenmesi gereken bir plan bulunurken bu etkinliklerde önceden belirlenen ve izlenmesi gereken bir plan bulunmamaktadır. Ama öğrenci seviyesine göre araştırma problemi için öneriler sunulabilir. Gerçekte, farklı öğrenciler farklı stratejiler kullanarak problemle ilgili bilgileri farklı yollardan toplayabilir ve problemi çözmeye çalışabilir.

2.4. Hipotezi Test Edelim

Hipotez, doğru olduğu düşünülen, düşünce ve tecrübelere dayalı test edilebilir ifadelerdir. Hipotezi oluştururken öğrenci, tam geliştirilmemiş ve test edilebilir bir ifadede bulunur. “Hipotez” ne yazıktır ki birçok öğrenci tarafından sakınılan bir kelimedir. Belki de bunun sebebi kulağa çok bilimsel gelmesidir.

Fen ve teknoloji derslerindeki etkinlikler, öğrencilerin seviyeleri dikkate alınarak tümdengelim yöntemine göre kapalı uçlu ve tümevarım yöntemine göre açık uçlu hazırlanabilir. Açık uçlu etkinliklerden olan hipotez test etme etkinlikleri, öğrencilerin bilimsel araştırmanın metodolojisini anlamalarına ve bilimsel süreç becerilerinin gelişmesine büyük ölçüde katkıda bulunur. Yan sayfada yer alan 1. Şekil’de hipotez test etme etkinliklerinin işlem basamakları görülmektedir.

9-11

Şekil-1: Hipotez Test Etme Etkinliklerinin İşlem Basamakları

Araştırma SorusuAraştırılacak problemi üretmek

Hipotez KurmaSınanacak bir hipotez kurmak

Değişkenleri BelirlemeDeneydeki bağımlı, bağımsız ve sabit tutulan değişkenleri

belirlemek

Deney TasarlamaHipotezi test edecek, kontrollü bir deney/etkinlik tasarlamak

Tahminlerde BulunmaDeneyi/etkinliği yaparken

verilerden yola çıkarak tahminlerde bulunmak

Verileri Toplama ve KaydetmeVerileri düzenli bir şekilde

tablolar oluşturarak kaydetmek

Grafi k ÇizmeElde edilen verilerden yola

çıkarak gerekiyorsa grafi k çizmek

Sonuç ÇıkarmaOluşturulan tablolardan veya

çizilen grafi kten yola çıkarak bir sonuca varmak (Hipotezini kabul

veya reddetme)

(İhtiyaç varsa)

9-12

2.5. Problem Çözelim

Öğrenciler, problem çözme yöntemiyle, hangi bilgiye ne kadar ihtiyacı olduğuna, bilgiye nasıl ulaşacaklarına, bilgiyi nasıl kullanacaklarına karar verirler. Problem çözme yönteminin avantajları şunlardır:

• Öğrencilerin aktif katılımını, sorumluluk almasını, derse ilgisinin artmasını ve güdülenmesini sağlar. • Algılama ve akılda tutmada daha etkilidir.• Üst düzey öğrenmeler (analiz, sentez, değerlendirme) için uygundur. • Öğrencileri hayata hazırlar. Öğrencinin bilgiyi kendisinin yapılandırmasına imkân sağlar.• Öğrenmenin kalıcı olmasını sağlar.• Öğrenciler günlük okul yaşamlarında bir problemle karşılaşınca geçmiş deneyimlerine dayalı olarak problemi

çözmeye çalışırlar. Bu deneyimler daha önce çözülmüş benzer bir problemden sınıfta işlenen bir konuyla ilgili eve verilen alıştırmalara kadar uzanabilir. Bir becerinin tekrar edilmesi, o becerinin edinilmesi için yararlıdır; bu, problem çözme becerisi için de geçerlidir.

• Öğrenciler problem çözme stratejilerini öğrenerek basit uygulamalardan daha karmaşık ve zor problemlere doğru ilerleyerek problem çözme becerilerini geliştirme fırsatı bulacaklardır.

Ders Kitabı’nda yer alan bu tür etkinliklerin temelinde, öğrenci ya da öğretmen tarafından belirlenen bir problemi öğrencilerin doğrudan sürece katılarak çözmeye çalışması yatmaktadır. Dolayısıyla problem çözme, öğrencilerin öğretmenin rehberliği ve denetimi altında bir olay, bir durum hakkındaki belirsizliği ortadan kaldırmaları şeklinde tanımlanabilir. Problem çözme, öğrencinin bir güçlüğün farkına varması, problemi belirlemesi, probleme bir çözüm önermesi ve sonuca varması gibi etkinliklere dayalı bir öğretim modelidir.

2.6. Model Oluşturalım

Model ve modelleme fen ve teknoloji öğretiminin ayrılmaz bileşenleridir. Özellikle, fen bilimlerinin soyut tabiatı, fen sınıfl arında model kullanım alanlarını ve işlevlerini genişletmektedir. Fen öğretiminde, soyut kavramlar gibi bazı somut kavramların da öğrenciler için ulaşılabilir ve anlaşılabilir yapılması oldukça güç olabilmektedir. Fen öğretiminin temel felsefesi öğrencilere bilimsel düşünme ve çalışma becerilerini kazandırmak olduğuna göre, öğrencilere sınıfl arda modellerin ve modelleme işleminin tabiatını anlamalarına ve bunları bireysel çalışmalar ya da grup çalışmaları şeklinde uygulamalarına imkân sağlanmalıdır. Ancak, yapılan etkinliklerde her modelin paylaşılan ve paylaşılamayan özellikleri belirtilmeli ve her modelin zamanla yerini yeni bir modele bırakacağı vurgulanmalıdır.

2.7. Oyun Oynayalım

İlköğretimdeki fen ve teknoloji derslerinde öğrencilerin aktif olarak derse katılımını sağlayacak etkinliklerden biri de rol oynama etkinlikleridir. Rol oynama, bir olay, fi kir, sorun, şiir, duygu, öykü, canlı ve cansız varlıkların ya da bir durumun izleyiciler önünde canlandırılmasıdır. İzleyiciler yalnızca olayın oluşumunu izlemekle kalmaz, konunun ayrıntısına da inerler. İzleyicilerde gözlem yeteneğini geliştirir. Uygulanması esnasında hangi sorun ya da olayın canlandırılacağına karar verilmeli; oynanacak roller, rollerin genel özellikleri ve bu rollerin oynanma şekilleri belirlenmeli; ortam ayarlanmalı, roller paylaşılmalıdır. Her öğrenci rolünü iyi öğrenmelidir. Roller oynandıktan sonra öğrenciler oynanan bu rolleri değerlendirirler (önce kendilerini, sonra arkadaşlarını). Rol yaparak öğrenme, bilginin kalıcı olmasını sağlar. Öğrenci rol yaparken kendini başkalarının yerine koyar, böylece kendini ve başkalarını anlama becerisini geliştirir. Öğrenci, farklı olay ve durumlarla ilgili deneyim kazanır. Öğrenciler gelecekte karşılaşacağı durumlar hakkında ön fi kir edinme ve uyum sağlama şansına sahip olur. Öğrencileri derse karşı güdüler.

Ders Kitabı’nda, “Oyun Oynama” etkinliği olarak ifade edilen bu tür etkinlikler, öğrencilerin derse olan ilgisini artırır ve fen bilimlerine karşı olumlu tutum geliştirilmesine katkı sağlar. Bu etkinlikler, öğrencilerin çeşitli roller alarak, yaşayarak ve zevk alarak öğrenmesine yöneliktir. Rol oynama etkinliklerinin avantajları;

• Öğrenme sürecine tüm öğrencilerin aktif olarak katılması, • Katılımın çoğaltılması ve sözlü tartışmalarda daha çok katılım sağlanarak sonuca ulaşılması,• Çekingen ve hazırlıksız öğrenciyi açığa çıkarması ve doğal sosyal baskı uygulanılarak başka şekilde motive

edilmeyen öğrencilerin, motive edilmesi olarak özetlenebilir.

9-13

Ders Kitabı’nda yer alan bu yedi farklı etkinlik formatına ilave olarak Kavram Haritaları, Altı Düşünme Şapkası, A’dan Z’ye, Akrostiş Tekniği vb. etkinliklere yeri geldiğinde Ders Kitabı, Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kitabı’nda yer verilmiştir.

Kavram Haritalarını öğretim etkinlikleri esnasında kullanabileceğiniz gibi öğretimin değerlendirilmesi aşamasında da kullanabilirsiniz. Örneğin, ünitede geçen temel bir kavramı haritanın ortasına yerleştirip bu ana kavrama bağlı olan alt kavramların yazılacağı kutucukları ve bağlantı kelimelerini verip öğrencinin bunları tamamlamasını isteyebilirsiniz. Kavram haritalarının Türkçenin yapısına uymadığı yönünde eleştiriler mevcut olmakla beraber iyi bir planlama ve düzenleme ile Türkçenin yapısına uygun kavram haritaları oluşturmak mümkündür.

Altı Düşünme Şapkası, belirli bir düşüncenin görüşülmesi, bir problemin çözülmesi, belli bir konuda karar verilmesi ve fi kirlerin bir düzen içinde sunulması amacıyla kullanılır. Şapkanın rengi öğrencilere söylenerek konu ile ilgili temsil ettiği renge/düşünme tarzına göre öğrencilerden fi kir üretmeleri istenir. Bu yolla öğrenciler bir konu hakkında çok yönlü ve sebep-sonuç ilişkisi içinde düşünme yeteneği geliştirirler. Bunu sağlayabilmek için öğrencilerin daima aynı rengi (düşünce tarzını) ifade eden grupta bulunmaları önlenmelidir. Etkinlik sonunda tartışılan konuyla ilgili durum analiz edilir. Şapkaların renklerine göre anlamları şöyledir;

• Beyaz şapka, tarafsızlık şapkasıdır. Araştırmalar sonunda ortaya konulmuş olan bilimsel bilgileri aktarır. Konu ile ilgili eksik kalan yönleri ifade eder. Bu şapkada “Konuyla ilgili hangi bilgilere sahibiz? Hangi bilgiler eksik?” sorularına cevap aranır.

• Kırmızı şapka, duygusal şapkadır. Hiçbir dayanağı olmayan kişisel duyguları dile getirir. Bu şapkada “Konuyla ilgili neler hissediyorum?” sorusuna cevap aranır.

• Siyah şapka, kötümser şapkadır. Zararları ortaya koyar. Bu şapkada “Konunun gelecekteki ve şimdiki riskleri nelerdir?” sorusunun cevabı aranır.

• Sarı şapka, iyimser şapkadır. Konuya ilişkin avantajların ortaya konduğu şapkadır. Bu şapkada “Konunun avantajları nelerdir?” sorusu cevaplanır.

• Yeşil şapka, üretken şapkadır. Konuyla ilgili orijinal ve o ana kadar ortaya konulmayan fi kirler ifade edilir. Bu şapkada “Bu konudaki değişik önerilerimiz nelerdir?” sorusu ele alınır.

• Mavi şapka, değerlendirme amaçlı kullanılır. Toplantının sonuçları ortaya konur ve analiz edilir. Konunun geçmişteki, şimdiki ve gelecekteki durumu ifade edilmeye çalışılır.

Örneğin, “çevre kirliliği”, “hayvan soylarının yok oluşu”, “kutuplardaki erime”, “teknolojinin yaşamımız üzerindeki etkileri” gibi konuların her biri altı düşünme şapkası ile ele alınabilir. Böylece belirlenen bir konu hakkında sistematik tartışmaların yapılması sağlanabilir. Bu etkinlik sınıf panoları kullanılarak zenginleştirilebilir.

A’dan Z’ye etkinliği, bir bilgi biriminin ya da bir kavramın, alfabenin tüm harfl eri kullanılarak analiz edilmesini sağlar. Ele alınan kavramla ilgili olarak cümleler kurulur. Kurulan bu cümlelerin baş harfl eri alfabetik sıralamayı takip eder ve alt alta yazılır. Her harfi n bir cümle ile temsil edilmesi şart değildir, harfi temsil eden ve kavramla ilgili olan bir kelime kullanılıp alttaki harfl e de ilişkilendirilebilir. Çevre kirliliğine ilişkin bir A’dan Z’ye etkinliği örnek olması için aşağıda sunulmuştur:

Akıllı insan, çevreyi kirletmez.Betonlara dünyamızı hapsetmez.Canlılara saygılıdır.Çevreye duyarlıdır.Dünyayı temiz tutar.Ekolojik dengeyi korur.Fabrikalar, ekolojik dengeyi bozmamak için atıklarını arıtmalıdır.Güneşin zararlı ışınları, ozon tabakasının incelmesi ile dünyaya iner.Habitat, canlının yaşam alanına verilen isimdir.Işık kirliliği, çevre kirliliğinin büyük kentlerdeki bir türüdür. İnsanların bilinçsiz davranışları çevre kirliliğini arttırmaktadır.Jeotermal enerji çevreci bir enerji türüdür.Karbon ve kükürt gazları, hava kirliliğine sebep olmaktadır.Lağım suları pis sulardır; çevremizi, içme suyumuzu kirletir, bakteri üretir.Midemizi de bu pis sular bozar.Nüfus artışının düzensiz oluşu çevremizdeki kaynaklara (su, atmosfer vb.) zarar verir.Ormanlar dünyamızın akciğerleridir ve havayı temizler.

9-14

Önemli olan, herkesin çevre kirliliği ve doğanın dengesini koruma çalışmalarında üstüne düşeni yapmasıdır.Plastik eşyalar ve piller doğada çok uzun zaman içinde yok olur.Radyasyon yayan maddeler radyoaktif kirlilik yaratır.Sanayi atıkları ve suların kirlenmesi tüm canlıları olumsuz etkiler.Şişe, kâğıt, kutu, jilet ve poşetlerin geri dönüşümlü olanlarını kullanırsak çevremiz için iyi bir iş yapmış

oluruz.Tabiattaki tüm canlıların doğal bir denge içinde sağlıklı yaşama hakkı vardır.Ultraviyole ışınları cilt kanserlerine neden olur.Ülkemizde TEMA, AÇEV gibi sivil kuruluşlar çevre kirliliği ile mücadele etmektedir, bu kuruluşlara üye

olalım.Vatanımızı korumak, çevremizin korunmasını da içerir. Yaşam alanlarını (habitatları) çevre kirliliği tehdit eder.Zehirli gazlar (egzoz, kükürt, karbon monoksit, kurşun, vb.), fi ltreler aracılığıyla en aza indirilebilir.

Akrostiş, sözcüklerin ilk harfl erinin bir şifre, kavram veya cümle verecek biçimde alt alta sıralanmasıdır. Akrostiş etkinliği ise bir ünite ya da konunun öğrenciye sürpriz kavram veya kavramlarla, ders sürecinde ya da bitiminde oyunla açıklanmasıdır. Bu etkinlik, genellikle kavram analizi ve kavram öğretimi sırasında kullanılır. Akrostiş yoluyla öğrenciler, kavramlara ilgi ve merakla ulaşabilirler. Böylece, öğrendikleri kavramların hangi kavramlarla ilişkili olduğunu sorgulayarak bu kavramları yaşamlarına geçirebilirler. Örneğin, fen ve teknoloji dersinde “çevre” kavramı, akrostiş tekniğiyle şu şekilde verilebilir:

Çöpleri,Etrafımıza değil,Varillere atalım.Rahat nefes alalım.Evreni koruyalım.

3. Aşama: Açıklama (Explanation)

“Ne kadar anlattığımız değil, karşıdakinin ne kadar anladığı önemlidir.”

Bu aşamada öğrencilere sunulacak bu kavramların açık ve anlaşılabilir bir hâle getirilmesi ve bunun anlatılmasıdır. Bu açıklama süreci öğretmeni ve öğrencileri ortak bir kavramsallaştırma etrafında birleştirir. Bu aşamada öğretmen öğrencileri yönlendirir, dikkatini katılım ve keşif deneyimlerindeki bir takım yönlere çeker. İlk olarak öğrencilerden kendi açıklamalarını yapmaları istenir, ikinci olarak öğretmen bilimsel ve teknolojik açıklamaları doğrudan ve formal bir şekilde yapar. Açıklamalar her zaman deneyimleri sıraya koyma ve anlatmayı içerir.

Açıklama aşamasında öğrencilere kendi kavramsal anlatımlarını kullanabilecekleri bir ortam sağlanmalıdır. Bu aşamada yönlendiren veya açıklamayı yapan öğretmen olabileceği gibi Ders Kitabı ya da kullanılacak herhangi bir materyal de olabilir. Öğretmenler genellikle sözlü anlatımları kullansalar da okuma, video gösterimi, fi lm ve eğitim araçları gibi farklı yöntemler de vardır. Bu aşamada öğrencilerin zihinsel yapılanma süreci devam eder. Bunun sonunda öğrenciler keşif aşamasında edindikleri deneyimlerini öğretmenle aynı bilimsel kavramları kullanarak açıklayabilirler. Fakat bunu öğrencilerin hemen yapması beklenemez, çünkü öğrenme zaman alan bir süreçtir.

Ders Kitabı’ndaki etkinliklerin hemen ardından, etkinlikte kazandırılmaya çalışılan kavramların tanıtımı yapılarak ilgili kavram hakkında açıklamalar verilmiştir. Burada siz öğretmenlere düşen en önemli görev, öğrencilerin bu kavramları tartışmalarını sağlamak ve kendi ifadeleri ile açıklamalarına rehberlik etmektir.

4. Aşama: Genişletme (Elaboration)

Bu aşama, öğrencilerin yeni öğrendikleri kavramlarla ilgili yeni deneyimler yaşamaları ve günlük hayattaki uygulamalar hakkında yeni bilgiler edinmeleri için bu aşamaya kadar öğrendikleri kavramların doğruluğunu yeniden düşünmelerini ve kavramları daha anlaşılır hâle getirmelerini hedefl er. Bazı durumlarda öğrenci hâlâ bazı şeyleri yanlış biliyor ya da sadece bir kavramı, bir durumu, sadece yapılan etkinlik için öğrenmiş olabilir. Genişletme aşaması, öğrenciye hem daha çok zaman hem de öğrenmeye katkı sağlayacak daha çok deneyim sunmaktadır. Bu

9-15

aşamada öğrenciler, tartışarak birbirlerini etkilerler. Grup tartışması sırasında öğrenciler kendi yaklaşımlarını ortaya koyarlar ve bunları savunurlar. Öğrenciler bu çalışmalarında her zaman diğer arkadaşlarından, öğretmenden, yazılı materyallerden, uzmanlardan, elektronik veri bankalarından ve kendi yaptıkları deneylerden bilgi elde edebilirler.

Ayrıca bu aşama, öğrencilerin yeni durumlar ve benzer açıklamalar gerektiren yeni problemlerle karşılaşıp bunlara bir çözüm bulmalarını gerektirir ve öğrencilerin kavramsal anlayışlarını yeteneklerini değiştirerek genişletir. Bu aşamada öğrencilerin daha önce bildikleri şeylere ait kavramsal anlamlandırmaları daha da genişletmek amaçlanır.

Ders Kitabı’nda ilgili kavramların açıklamalarından sonra yeni kavramlara ve farklı durumlara geçiş yapılmış ve günlük hayattan örnekler verilmiştir. Ayrıca, bu aşama için Öğretmen Kılavuz Kitabı ve Çalışma Kitabı’na genişletme etkinlikleri konmuştur. Siz öğretmenlerden öncelikle beklenen, öğrencileri edindikleri kavramları ve becerileri yeni durumlara uygulamaları için teşvik etmek ve öğrencilerimizden bunları daha önceki mevcut bilgi birikimleri ile ilişkilendirmelerini istemektir.

5. Aşama : Değerlendirme (Evaluation)

5E modelinin son aşamasıdır. Resmî olmayan değerlendirme daha dersin başından itibaren yapılabilir. Ancak öğretmen resmî değerlendirmeyi genişletme aşamasının bitmesinden sonra yapabilir. Bu aşamada öğretmenler testler verebilir, performans değerlendirmesi için etkinlikler yaptırabilirler. Ayrıca öğrenciler de kendi yeteneklerini geliştirmek, öğrendikleri ifadeleri kullanmak ve kendi anlama seviyelerini göstermek için bir imkân bulmuş olur.

Bu aşama, öğrencilerin kendi anlama seviyelerini değerlendirmeleri açısından önemlidir. Öğrenciler kendi açıklamalarının yeterliliğini sorgularlar. Öğretmenler de çeşitli değerlendirme yöntemlerini kullanarak, öğrencilerin kendi edindiklerini ve akranlarını değerlendirmeleri için fırsat sunarlar. Değerlendirme neticesinde öğrenme modelinin değişik aşamalarını tekrarlamak gerekebilir.

Ders Kitabı’nda her konunun sonunda konuyla ilgili, her ünitenin sonunda da üniteyle ilgili ölçme ve değerlendirme etkinlikleri yer almaktadır. Bu etkinlikler, geleneksel ölçme ve değerlendirme yöntemleri ile birlikte alternatif ölçme ve değerlendirme yaklaşımlarını içerir. Bu yeni anlayışa göre öğrenci değil süreç değerlendirilir. Böylece, değerlendirme sürecini, öğrenme sürecine kaynaştırma ve bu süreci bir araç olarak kullanma yoluna gidilmiştir.

9-16

3. BÖLÜM3. BÖLÜMKİTABIN ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME YAKLAŞIMI

Ölçme ve değerlendirme çalışmaları ile öğrenme-öğretme sürecinde öğrencilerin başarılarını saptamak, eksiklik-lerini belirlemek, öğretim yöntemlerinin etkinliğini anlamak, programın zayıf ve kuvvetli yanlarını ortaya çıkararak gerekli düzenlemeleri yapmak hedefl enir. İlköğretimde değerlendirmenin amaçları içinde, öğrenme eksiklerinin belirlenmesi, öğrenci başarısının değerlendirilmesinden önce gelir. Bu amaçla sadece öğrenme ürünü değil öğrencilerin öğrenme süreçleri de izlenir ve bu süreç değerlendirilerek gerektiğinde kullanılan sınıf etkinlikleri değiştirilir. Eğitimde önceki öğrenmelerin sonraki öğrenmeleri etkilediği, eksik ya da yanlış öğrenmelerin ise sonraki öğrenmeleri güçleştirdiği bilinen bir gerçektir. Öğrenmede yaşanan bu aksaklıklardan haberdar olmak için zaman zaman öğrencileri yazılı ve sözlü olarak sınamanın yanında; tartışma, sunum, deney, sergi, proje, gözlem, görüşme, öğrenci ürün dosyası, öz değerlendirme, akran değerlendirme vb. öçme araçlarıyla değerlendirme çalışmaları da yapılmalıdır. Bu ölçme araçları verilen hâliyle veya amaca uygun olarak yeniden düzenlenerek uygun yerlerde ve zamanlarda uygulanmalıdır. Ölçme araçlarından elde edilen verilerle yapılan değerlendirmeler, öğrenci, öğretmen ve program için dönüt olarak kullanılabilir. Bu değerlendirmelerin amacı, öğrenme-öğretme sürecine katkıda bulunmaktır. Başka bir deyişle değerlendirme öğrenmenin bir parçasıdır. Bu doğrultuda 7. sınıf Fen ve Teknoloji Ders Kitabı, Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı’nın ölçme ve değerlendirmeye bakış açısı ve vurguladığı noktalar, yeni hazırlanan Fen ve Teknoloji Öğretim Programı Kılavuzu’ndaki vurgulara paralel olarak yapılandırılmıştır (2. Tablo).

Daha Az Vurgu Daha Çok Vurgu

Geleneksel ölçme ve değerlendirme yöntemleri Alternatif ölçme ve değerlendirme yöntemleri

Öğretme ve öğrenmeden bağımsız bir değerlendirme Öğrenme ve öğretmenin bir parçası olan değerlendirme

Ezber veya kolay öğrenilen bilgileri değerlendirme Anlamlı ve derin öğrenilen bilgileri değerlendirme

Birbirinden bağımsız, parçalı bilgileri değerlendirme Birbirine bağlı, iyi yapılanmış bir bilgi ağını değerlendirme

Bilimsel bilgiyi değerlendirme Bilimsel anlamayı ve bilimsel mantığı değerlendirme

Öğrencinin bilmediğini öğrenmek için değerlendirme Öğrencinin ne anladığını öğrenmek amacı ile değerlendirme

Dönem sonu değerlendirme etkinlikleri Dönem boyunca devam eden değerlendirme etkinlikleri

Sadece öğretmenin değerlendirmesi Öğretmenle beraber grup değerlendirmesi ve kendi kendini değerlendirme

2. Tablo- Fen ve Teknoloji Dersi Kitaplarında Ölçme ve Değerlendirme Açısından Vurgular

Ders Kitabı’nın ölçme ve değerlendirme yaklaşımında, derinliği olmadan çok sayıda kavram ve ilkeyi öğrenme, rutin problemleri çözebilme, ezber bilgi ve yazılı materyallerden bilgiyi aynen aktarmanın önemi azalmışken;

• Gözlem yapma, gözlemlerden sonuca ulaşma,• Okuduğunu anlama, eleştirme, yorumlama,• Bilgi toplama, analiz etme ve bir sonuca ulaşma,• Grafi k ya da tablo hâlinde verilen bilgilerden sonuç çıkarma,• Günlük hayatta karşılaşılan problemleri çözebilme,• Araştırma yapma,• Öğrendikleri ile gerçek hayat arasında ilişki kurma gibi becerilerin önemi artmıştır.

Bu becerilerin öneminin artmasının sebebi, öğrenmede bireysel farklılıkları dikkate alan, bireyin kendine özgü özelliklerini ön plana çıkararak herkesin sahip olduğu bilgilerle yeni aldığı bilgileri kendine özgü biçimde yapılandırdığını öne süren, bu nedenle de öğretim yöntem ve tekniklerinin mümkün olduğunca çeşitlendirilmesi gerektiğini vurgulayan yapılandırıcı öğrenme yaklaşımının, ölçme ve değerlendirme uygulamalarında da öğrencilere bilgi, beceri ve tutumlarını sergileyebilecekleri çok yönlü değerlendirme fırsatları sunulması gerektiğini vurgulamasıdır. Bu noktalardan hareketle Ders Kitabı, Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda yer alan öğrenme veya ölçme

9-17

etkinliklerinde, geleneksel ölçme ve değerlendirme anlayışından daha çok alternatif ölçme ve değerlendirmeye vurgu yapılarak öğrenci merkezli bir anlayış benimsenmiştir. Yani ölçme ve değerlendirme sürecinde, öğrencinin daha aktif olacağı etkinliklere yer verilerek ölçme ve değerlendirmenin öğrenme sürecinin doğal bir parçası olması gerektiği vurgulanmıştır. Kitap setindeki öğrenme veya ölçme etkinliklerinde kullanılan geleneksel ve alternatif ölçme-değerlendirme teknikleri, aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Geleneksel Teknikler Alternatif Teknikler

Doğru-yanlış soruları Tanılayıcı dallanmış ağaç

Tamamlama (boşluk doldurma) soruları Kavram haritaları

Eşleştirme soruları Yapılandırılmış grid

Çoktan seçmeli testler Kelime ilişkilendirme

Kısa cevaplı yazılı yoklamalar Yazılı raporlar

Uzun cevaplı yazılı yoklamalar Görüşme

Soru -cevap Poster, afi ş

Gösteri

Drama

Kendi kendini değerlendirme

Grup ve/veya akran değerlendirmesi

Öğrenci ürün dosyası (portfolyo)

3 Tablo- Geleneksel ve Alternatif Ölçme ve Değerlendirme Teknikleri

Aşağıda fen ve teknoloji dersinde kullanılabilecek bazı ölçme araç ve yöntemleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiştir. Hangi değerlendirme araç ve yöntemini kullanacağınıza karar vermek için bu yöntemlerin birbirlerine göre üstün yanlarını ve sınırlılıklarını bilmenizde yarar vardır.

Yazılı Sınavlar Yazılı sınavlar, ülkemizde çok tanınan ve sıkça kullanılan bir sınav türüdür. “Klasik sınav” ya da “essey tipi sınav” olarak da bilinir. Yazılı sınavlar, soruların öğrencilere yazılı olarak verilip soruları bütün öğrencilerin aynı süre içinde cevaplama durumunda oldukları bir sınav türüdür. Bu sınavlarda öğrencilere duruma göre bir ya da birkaç soru sorulur. Öğrenciden, sorunun cevabını düşünüp hatırlaması ve bulduğu cevabı yazılı olarak ifade etmesi beklenir. Kişinin özgün ve yaratıcı düşünme gücünü, yazılı anlatım becerisini, belli konulardaki görüşünü, ilgi ve tutumunu ölçmede bu sınav türü kullanışlıdır. Ayrıca araştırmalar bu türde hazırlanmış sınavların öğrencileri sürekli ve anlayarak çalışmaya yönelttiğini göstermektedir. Öğrencilerin yaratıcı düşünme, eleştirel düşünme, problem çözme, karar verme, analiz, sentez ve değerlendirme becerilerinin ölçülmesinde kullanılabilen açık uçlu sorular da yazılı sınavlar içinde yer almaktadır. Yazılı sınavların olumlu yönlerinin yanı sıra bazı sınırlılıkları da bulunmaktadır. Cevaplama işlemi cevaplayıcının, puanlama işlemi ise puanlayıcının çok zamanını alacağından sorulabilecek soru sayısı sınırlıdır. Soru sayısının sınırlı olması, yazılı sınavların geçerliliğini ve güvenilirliğini düşüren bir etkendir. Yazılı sınavlarda cevapları tamamen doğru ya da tamamen yanlış olarak sınıfl amak mümkün olmadığından cevapların doğruluk derecesini tayin etmek puanlayıcıya düşer. Puanlamada puanlayıcı kanaati, puanlama işleminde hataya sebep olur. Cevabı yazılı olarak ifade etmek zorunlu olduğundan hız, anlatımın akıcılığı, yazının güzelliği vb. değişkenler de puana karışır. Ayrıca, yazılı sınav sorularının güçlük derecesini tayin etmek de zordur. Yazılı sınavlar farklı türde soruların tek başına ve birlikte kullanılmasıyla oluşturulabilir. Ancak farklı soru türlerinin bir arada kullanıldığı yazılı sınavlar daha sağlıklı bir değerlendirmeye olanak sağlar. Yazılı sınavlarda aşağıdaki soru türleri tek başına ve bir arada kullanılabilir:

a) Kısa Cevaplı Sorular: Öğrencilerin bir sayı, bir kelime veya bir cümle ile cevaplayabilecekleri sorulara denir. Doğru-yanlış ve boşluk doldurma türü sorular bu sınıfa girer. Cevaplama işi çok az zaman alır. Bu nedenle çok sayıda konudan soru sorulabilir. Şans başarısından etkilenme ihtimali çok düşüktür. Bu nedenle, puanların geçerliliği ve güvenilirliği yüksektir. Her eğitim düzeyindeki öğrencilere uygulanabilir. Çünkü cevaplaması ve cevap kaydı basittir. Ancak, bu tür sorular olgusal bilgileri ölçmek için daha uygundur. Bu nedenle, üst düzey becerilerin ölçülmesine elverişli değildir.

9-18

b) Uzun Cevaplı Sorular: “Klasik” ve “kompozisyon” dediğimiz sınavlar da verilen bu tip sorularda öğrencilere bir ya da birkaç soru verilir; onlardan sorunun cevabını yazmaları beklenir. Uzun cevaplı sorular, sınırlı cevaplı ve açık uçlu olmak üzere iki türdür:

• Sınırlı Cevaplı Sorular: Bu tip sorularda verilecek cevabın niteliğine, uzunluğuna ve yapılandırılmasına ilişkin bazı sınırlamalar konulur ( ... üç neden belirleyiniz, ... iki benzerlik yazınız vb).

• Açık Uçlu Sorular: Bu tür sorularda cevaplayıcı, cevabın içeriği, niteliği ve uzunluğu açısından serbest bırakılır. Bu tür sorular, öğrencilerin düşüncelerini organize etmesine ve yaratıcılıklarını ortaya koymasına olanak sağlar. Ayrıca bu tür sorular şans başarısı faktörünü de ortadan kaldırır.

c) Eşleştirmeli Sorular: İki grup hâlinde verilen ve birbirleriyle ilgili olan bilgi ögelerinin, belli bir açıklamaya göre eşleştirilmesini gerektirir. “Kim, ne, nerede” gibi soruların cevabını oluşturan olgusal bilgilerin ölçülmesinde eşleştirmeli sorular daha kullanışlıdır.

d) Çoktan Seçmeli Sorular: Sorunun cevabını, verilen seçenekler arasından bulmayı gerektiren test türüdür. Bir soru, kök ve seçenekler olmak üzere iki kısımdan oluşur. Kök, sorunun sorulduğu kısımdır. Seçenekler ise kökteki soruya verilen muhtemel cevaplardır. Seçeneklerden sadece bir tanesi doğru ya da en doğru cevaptır. Doğru cevap dışında kalan seçeneklere ise çeldirici denir. Çoktan seçmeli testler ile kısa sürede çok sayıda bilgi ve beceri ölçülebilir. Test sorularının tekrar kullanılabilirliği düşünüldüğünde bu testler ekonomiktir. Çoktan seçmeli soruların puanlanması kolay ve objektiftir. Bununla birlikte, çoktan seçmeli testlerin hazırlanmasının uzun zaman alması ve uzmanlık gerektirmesi, öğrencinin doğru cevabı tahminle bulma olasılığının olması, bu testlerin olumsuz yönleridir. Seçenek sayısının artırılması ve güçlü çeldiriciler kullanılmasıyla tahminle doğru cevabı bulma olasılığı en aza indirilebilir. Ayrıca çoktan seçmeli sorular, yazma, yaratıcı düşünme gibi becerileri ölçmek için uygun değildir.

Sözlü Sunum Sözlü sunum, konuşma, dil eğitimi, dil sanatları gibi birçok alanda kullanılabilir. Öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri hakkında iyi bilgi sağlar. Sözlü sunumda kontrol listeleri, dereceli puanlama anahtarı ya da akran değerlendirme ölçekleri ile değerlendirme yapılabilir. Sözlü sunum öğrencilerin hatırlama, kavrama ve hitap düzeyleri hakkında bilgi toplamak için uygun bir araçtır. Aynı zamanda problem çözme becerileri de bu yöntemle ölçülebilir.

Görüşme - Gözlem Öğrencilerle yapılan görüşmeler, öğrencilerin çalışmaları ve konuları nasıl anladıkları hakkında anlama düzeylerinin daha iyi değerlendirilmesine yardım eder. Gözlemler ise çıktılarının görülebildiği bazı alanlarda oldukça önemlidir. Gözlemler, öğrenciler hakkında doğru ve hızlı bilgi edinilmesini sağlar. Öğretmen, bu yöntemle öğrencilerin;

• Soru ve önerilerine verilen cevapları,• Sınıf içi tartışmalarda katılımlarını,• Grup çalışmalarında ve tartışmalarında katılımlarını,• Öğretme, öğrenmeyle ilgili verdiği görevlere ve materyallere öğrencinin gösterdiği tepkiyi gözlemler.

Aşağıdaki hususlara dikkat edilmesi, öğretmenlere gözlem yapmada kolaylık sağlayacaktır: 1. Bütün öğrenciler için aynı ölçütler kullanılmalıdır. 2. Her öğrenci birkaç kez gözlemlenmelidir. 3. Her öğrenci değişik durumlarda ve farklı günlerde gözlemlenmelidir. 4. Her öğrenci değişik özelliklere, becerilere ve davranışlara göre değerlendirilmelidir.

Görüşme ve gözlemler sırasında öğretmenin önceden belirlenmiş ölçütleri içeren formlar kullanması ve öğrencinin

mümkün olduğunca ölçütlerden haberdar edilmesi sağlıklı bir değerlendirmeye olanak sağlar.

Performansı Belirlemeye Yönelik Çalışmalar Öğrencilerin bilgi ve becerilerini ortaya koyarak oluşturduğu cevap, ürün ya da etkinlikler onların performanslarını belirlemeye yönelik çalışmalardır. Bu tür çalışmalar, genellikle gözlenebilen bir performans veya somut bir ürünle sonuçlanmaktadır. Öğretmenler, bu çalışmaları karmaşık bilişsel öğrenmeyi gözlemlemek için kullanabileceği gibi, Türkçe dersi gibi alanlarda öğrencilerin tutumlarını ve sosyal becerilerini gözlemlemek için de kullanabilirler.

• Öğretmenler, oluşturacakları durumlar - verecekleri görevler ile öğrencilerin yaptıkları analizleri, problem çözmelerini, yaptıkları deneyleri, verdikleri kararları, arkadaşları ile iş birliği içinde çalışmalarını, sözel sunumlarını ve bir ürünü oluşturmalarını doğrudan gözlemleyebilir ve onlara not verebilirler.

9-19

• Bu çalışmalar süreç içine yayılmıştır, zamana bağlı değildir ve öğrencinin yeni bilgiyi yapılandırmasını gerektirir.

• Tek bir cevabı olmayan bu tür çalışmalarda,ödevi tamamlamak için değişik yollar bulunmaktadır. Bu ne-denle değerlendirme iyi tanımlanmış ölçütlerle yapılmalıdır. Bu amaçla kontrol listeleri, dereceli puanlama anahtarları, gözlem ve görüşme, öz, akran ve grup değerlendirme formları gibi araçlar kullanılabilir. Öğrenciler ödevle birlikte bu ödev için hazırlanmış form ve formları alırlar. Böylece öğrenciler, değerlendirme sürecinde kendilerinden ne beklendiğini bilerek çalışmalarını ona göre yönlendirirler. Önceden yapılandırılmış değerlendirme aracı öğrenciler için bir yol haritasına dönüşür.

Performansı belirlemek için performans görevleri ve öğrenci ürün dosyaları kullanılabilir.

a) Performans Görevleri: Bu görevler, öğrencinin sahip olduğu bilgi ve becerileri günlük yaşamla da ilişkilendirerek ortaya koymasını gerektiren kısa dönemli çalışmalardır. Performans görevi, amaç yönelimli bir değerlendirme etkinliğidir. Öğrencinin gerçekleştirdiği ya da tamamladığı ve belirli performans ölçütlerine göre öğretmen, öğrenci ya da arkadaşları tarafından değerlendirilen etkinlik ya da görevden oluşur. Performans görevi, öğrencilerin bilgi ve becerilerini, gerçek yaşam durumları bağlamında kullanmalarını gerektirir. Derste;

• Bir makale yazma,• Bir deney düzenleme, planlama, yapma,• Poster, afi ş vb. hazırlama,• Herhangi bir şey için bir sınıfl ama şeması geliştirme, kategorileri açıklama ve doğruluğunu savunma, • “Eğer ... olsaydı, ne olurdu?”, “Eğer ... olsaydı, ne yapardın?”, “Eğer ... olsaydı, neler farklı olurdu?”

tarzındaki soruları cevaplama,• Bir editöre çevre sorunları hakkında bir mektup yazma, • Bir tarzdaki grafi ği başka tarza dönüştürme, • Önceden belirlenen bir konuya ilişkin bir oylama yapıp sonuçları grafi kle ifade etme, sonuçları tartışma vb.

bir çok konu öğrencileri değerlendirme amaçlı kullanılabilir.

b) Öğrenci Ürün Dosyası (Portfolyo): Öğrenci ürün dosyası (portfolyo) öğrencilerin bir ya da birkaç alandaki çalışmalarını, harcadığı çabayı, geçirdiği evreleri gösteren çalışmalarının koleksiyonudur. Öğrencinin gelişimini, velisinin ve öğretmenlerinin izleyebilmesine olanak sağlayan bir çalışmadır. Sınıf içi etkinliklerden öğrencinin seçtiklerinin bir araya getirilip yansıtılmasıyla oluşan öğrenci ürün dosyası, aynı zamanda hem öğretmen hem de öğrenci için bir değerlendirme yöntemidir.

Öğrenci ürün dosyasının amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir:• Öğrencinin öz disiplin ve sorumluluk bilincini geliştirmek ve ona kendi kendini değerlendirme becerisi

kazandırmak• Öğrencinin gelişimini kanıtlarla daha sağlıklı izleyebilmek• Öğrencinin gelecekteki öğrenmelerine bilgi sunmak ve ışık tutmak• Öğrencilerin yeteneklerini sergilemek ve ilgi alanlarını geliştirmek• Öğrencilerin, arkadaşlarının gelişimini izleyerek birbirlerine yardımcı olmalarını sağlamak ve böylelikle

gelecekte yapacakları ekip çalışmalarına başlangıç yapmak• Öğrencilerin kendi çalışmalarını değerlendirmesine yardım etmek• Öğretmene eğitsel kararlar vermede yardım etmek• Aile ile iletişimi sağlamak• Ürünü ve süreci değerlendirmek için bilgi toplamasını sağlamak• Programın amaçlarının değerlendirmesini yapmak• Öğrencilerin katılımlarını sağlamak• Öğrencileri çalışmaya teşvik etmek• Yazma, okuma ve düşünme becerileri arasında bağlantı kurmak• Öğrencilerin çalışmalarının değerlendirilmesine katılımlarını sağlamak ve onların çalışmasını teşvik

etmek

Öğrenci ürün dosyasının içinde olması gerekenler aşağıdaki gibi sıralanabilir:1. Dosyanın “içindekiler” bölümü2. Ön söz, özet ya da öz geçmiş (Burada öğrenci çalışmalarının başlangıçtan o ana kadarki gelişimini anlatır;

Öğrenci başlangıçta neredeydi? Bu aşamaya nasıl geldi?)3. Öğrenci tarafından dosyaya konulan tüm ürünler ya da çalışmalar4. Öğrencilerin ödevleri (taslak ya da bitmiş hâlleri)5. Günlükler6. Araştırmalar, problemler ve stratejiler

9-20

7. Diyagramlar, fotoğrafl ar, resimler 8. Videokaset, ses kasetleri ya da CD’ler 9. Grup ödevleri ve projeler10. Öğretmen anekdotları11. Öğretmen kontrol listeleri12. Dosyaya seçilerek konulan her ürünün dosyaya konulmasının gerekçeleri ve öğrencinin kendisi ile ilgili

görüşleri belirten notlar (Bundan ne öğrendim? Bu çalışmayı neden sakladım? Çalışmayı yaparken beklemediğim nelerle karşılaştım? Benim için bu çalışmanın anlamı nedir? Hangi alanda zayıfım? vb.)

13. Öğretmen tarafından hazırlanan rehber (Öğrencilerin gelişim dosyasının ne olduğunu ve kendi gelişim dosyaları için neler yapmaları gerektiğini anlamalarını sağlayan rehber)

14. Öğrenci ürün dosyasının değerlendirilme ölçütleri15. Yapılan her çalışmanın değerlendirilmesi ile ilgili dereceli puanlama anahtarı, kontrol listesi ya da öz

değerlendirme formları gibi araçlar

Öğrenci ürün dosyası hazırlama sürecinde bir öğretmen olarak yapabilecekleriniz aşağıda sıralanmıştır:• Öğrenci ürün dosyasını sınıfınıza tanıtınız. Elinizde bir örnek varsa bunu öğrencilerinize gösteriniz.• Öğrencilerinize, öğrenci ürün dosyasının bir değerlendirme aracı olduğunu söyleyiniz.• Öğrenci ürün dosyalarında nelerin bulunabileceğini söyleyiniz (sınavlar, projeler, değerlendirme ölçekleri,

yazılar vb.).• Öğrenci ürün dosyası çalışması, yeni bir uygulama olduğu için bir dönemde 4–5 üründen fazlasını dosyaya

koydurmak işinizi güçleştirir. Bu sebeple dosyaya alınacak çalışmaları sınırlayınız.• Öğrenciler belli bir dönemde (3-4 hafta) yaptıkları çalışmaların yer aldığı bir ürün dosyası oluştururlar.

Çalışma dosyasında toplanan ürünlerden, öğrenciler, kendi performanslarını en iyi yansıttığını düşündükleri ya da en çok beğendikleri ürünleri seçerek asıl değerlendirme amaçlı kullanılacak olan ürün dosyalarına koyarlar. Ayrıca öğrencilerin seçtikleri ürünlerin dışında önemli gördüğünüz konuları ya da becerileri içeren bir çalışmayı öğrencilerinize yaptırarak tüm öğrencilerin bunu dosyalarına koymalarını isteyebilirsiniz.

• Öğrencilerin ürünlerini periyodik aralıklarla seçmeleri için tarihler belirleyiniz.• Yapılan her çalışmanın değerlendirilmesi ile ilgili dereceli puanlama anahtarı, kontrol listesi ya da öz

değerlendirme formları gibi araçlar kullanabilirsiniz.• Öğrenci ürün dosyasıyla ilgili öğrencilerinize geri bildirimde bulununuz. Örneğin, öğrencilerin yeteneklerini,

güçlü ve zayıf yönlerini belirten bir yazı yazıp dosyaya ekleyebilirsiniz.

Projeler

Proje, daha geniş içerikli ve uzun süreli, daha fazla yaratıcılık yani üst düzey beceri gerektiren çalışmalardır. Ünitelerde yer alan kazanımları kapsayan ayrıntılı ödevlerdir. Bireysel ya da grup olarak yapılabilir. Proje konusu öğrenci tarafından veya öğretmenin hazırlayacağı listeden seçme yoluyla belirlenebilir. Öğrenci projenin amacını, izlenecek yolları, kullanılacak malzemeleri ve karşılaşılacak olası durumları önceden planlar. Gerektiğinde öğretmeninden yardım alabilir. Proje sürecinin olumlu yanları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Proje geliştirme süreci, uzun, karmaşık ve zorlu bir süreç olacağından, bu ödevler; öğrencilerin yaratıcılık, araştırma, iletişim gibi üst düzey zihinsel becerilerini geliştirir.

• Projenin tasarımından ortaya konulmasına kadar geçen süreç, bilimsel süreç basamaklarını içereceğinden bilimsel süreç becerilerinin gelişmesine yardımcı olur.

• Proje çalışması, öğrencilerin grupla çalışma becerisinin geliştirilmesini sağlar.• Proje süreci, öğrencileri teknolojiyi aktif olarak kullanmaya yönelteceğinden öğrencilerin teknolojiyi

kullanma becerisi kazanmalarına yardımcı olur.• Proje çalışmasında bilgi öğrenciye doğrudan verilmediği için, öğrenciler proje konularında yaparak,

yaşayarak, inceleyerek bilgi kazanırlar. Bu nedenle, yapılandırmacı öğrenme kuramı için uygun yöntem-

lerden birisidir.

Proje ve performansı belirlemeye yönelik çalışmalarda süreci takip edebilmeniz için bazı hatırlatmalar verilmiştir. Kitapta verilen bu çalışmalar öneri niteliğindedir. Bunlardan yola çıkarak kendiniz de bu tür ödevler ile bunların

değerlendirme ölçeklerini hazırlayabilirsiniz.

Öz Değerlendirme Belli bir konuda bireyin kendi kendisini değerlendirmesine öz değerlendirme denir. Öz değerlendirme, bireyin kendi yeteneklerini kendilerinin keşfetmelerine yardımcı bir yaklaşım olup öğrencilerin kendi güçlü ve zayıf yönlerini tanımalarına yardım eder.

9-21

• Performansının düzeyi hakkında karar vermek için ölçüt koymada ve öğrencinin motivasyonunun yükselmesinde onlara fırsat verir.

• Öğrencilerin değişik durumlarda davranışlarını kontrol altına almalarını sağlar.• Kendini değerlendiren öğrenci, sürecin bir parçası olduğunu hisseder.

• Öz değerlendirme yapan öğrencilerin kendilerine dışarıdan bakma yetisi gelişir. Bu tür değerlendirmenin olumsuz yönleri de vardır. Öğrenciler kendi performanslarını değerlendirirken çoğu kez nesnel davranamayabilirler. Başlangıçta değerlendirme sırasında deneyimsizliklerinden dolayı yanılmalar olsa da deneyim kazandıkça daha doğru değerlendirmeler yapılacaktır.

Akran ve Grup Değerlendirme Öğrencilerin, arkadaşlarının hazırladığı ödev, araştırma, proje, rapor vb. çalışmaları değerlendirmesidir. Arkadaşlarının çalışmalarındaki yeterlik düzeylerini değerlendirirken kendilerinin eleştirel düşünme becerileri de gelişir. Akran değerlendirme, öğretmene, öğrencilerin gelişim ve yeterlik düzeyleri hakkında geri bildirim sağlar. Akran değerlendirmede, öğrencilerin yanlı davranışlarını önlemek için ölçütlerin öğrencilere önceden verilmesi yararlı olur. Eğitim-öğretim sürecinde yaptırılacak olan öz değerlendirme ve akran değerlendirme çalışmaları öğrencilere not vermek için değil etkili öğrenme için önerilir.

Eğitimde ölçme ve değerlendirme etkinlikleri tanıma-yerleştirme, biçimlendirme-yetiştirme ve değer biçme amaçlarıyla yapılır. Bu amaçlar ve amaçlara yönelik yazılan bölümlerle ilgili açıklamalar aşağıda verilmiştir:

1. Tanıma-Yerleştirme Amaçlı Ölçme ve Değerlendirme

Öğrencilerin bir derste başarılı olabilmeleri için gerekli ön bilgilere sahip olup olmadıklarını belirleme ve öğrencilerin belirli bir özelliğini tanıma ve sınıfl andırma amacıyla kullanılan ölçme ve değerlendirmedir. Bu amaçla hazırlanmış bir ölçme ve değerlendirme sonucunda, öğrencilerde giriş davranışları açısından yetersizlik tespit edilirse bir telafi eğitimi planlanır. Derste kazandırılacak davranışlardan bazılarının öğrencilerce önceden edinildiği tespit edilirse bu davranışlar dersin amaçları arasından çıkarılabilir. Dersin tüm amaçlarına öğrencilerin ulaşmış olduğu belirlenirse öğrenciler o dersten muaf tutulabilir.

2. Biçimlendirme-Yetiştirme Amaçlı Ölçme ve Değerlendirme

Bir ders saati, bir ünite ya da bölüm sonunda öğrencilerin o ders ya da ünitedeki öğrenme eksikliklerini bulmak amacıyla kullanılan ölçme ve değerlendirmedir. Bu ölçme ve değerlendirme çalışmalarının sonuçlarına dayalı olarak not verme ya da başka amaçlarla öğrenci başarısını değerlendirme yoluna gidilmemelidir. Bu ölçme ve değerlendirmenin asıl amacı, öğretim ve öğrenmenin verimliliğini artırmaktır. Bir dersin üniteleri arasında öğrenme bakımından öncelik-sonralık ilişkisi veya bir aşamalılık varsa ilk ünite veya ünitelerdeki öğrenmenin derecesi sonraki ünite ya da ünitelerdeki öğrenmeyi belirler. Böyle olduğunda, ilk ünitedeki öğrenme yetersizliği, birbirini izleyen diğer ünitelerde de yetersiz öğrenmeyle hatta öğrenme yokluğuyla sonuçlanır. Bu amaçla Ders Kitabı’nın konu sonlarında “Kendimizi Değerlendirelim”, konuların içinde “Araştıralım, Hazırlanalım”, Ders Kitabı ve Çalışma Kitabı’nın ünite sonlarında “Ünite Sonu Değerlendirme Soruları”, Çalışma Kitabı ve Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda “Performans Görevleri” bölümlerine yer verilmiştir. Öğrenciler bunların bir kısmı ile ilgili kitaptan bir kısmı ile ilgili ise öğretmenden (Cevaplar Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda verilmiştir.)

dönüt alarak kendilerini yenileme, eksiklerini giderme imkânı bulacaklardır.

2.1. Kendimizi Değerlendirelim

Bu bölüm, her konunun sonunda verilmiştir. Bölüm soruları, biten konunun kazanımlarını karşılayacak şekilde farklı tekniklerde hazırlanmıştır. Bu bölümün amacı, öğrencilerin kendi kendilerine dönüt almalarını sağlamaktır. Bu bölümdeki sorularla öğrenciye, kendini değerlendirme fırsatı verildiğinden öğrenci, konuyla ilgili neyi bilip neyi bilmediğini anlar ve eksiklerini tamamlaması için ne yapması gerektiğini öğrenir. Böylece öğretim ve öğrenmenin verimliliği artar. Öğretmenin ilk ünitenin ilk konusundan önce bu bölümle ilgili gerekli açıklamaları yapması ve bu bölümün kendilerine ne kazandıracağını belirtmesi gerekir. Ayrıca bölüm sorularını önceden yapan

9-22

öğrencilerin cevapları bir sonraki fen ve teknoloji dersinde kontrol edilmeli ve tüm sınıfl a birlikte sorular tekrar sınıfta cevaplanmalıdır.

2.2. Araştıralım, Hazırlanalım

Bu bölümün hazırlanmasındaki amaç, öğrencilerin araştırma yapma, iletişim kurma, yaratıcılık gibi üst düzey becerilerini eğitim-öğretim süreci içinde gözlemektir. Bu bölümde öğretmenler ve öğrencileri teşvik etmeli ve araştırma için zamanı belirlemelidir. Okulun şartları, zaman belirlenirken dikkate alınmalıdır. Verilen süre sonunda, araştırmalarını hazırlayan öğrencilerin ödevleri, ekler bölümündeki dereceli puanlama anahtarlarıyla veya öğretmenin kendisinin oluşturacağı bir anahtar/form ile değerlendirilerek öğrencilere dönüt verilmelidir. Bu bölümde öğrencilere araştırma konusunu belirtip “Haydi bu araştırmayı yapın.” demek, çözüm değildir. Öğrencinin, yaptığı çalışmanın kontrol edileceğini ve emeği karşısında bir şeylerle

değerlendirileceğinin farkında olması ödevi hazırlarken onun daha kontrollü olmasını sağlayacaktır.

2. 3. Ünite Sonu Değerlendirme Soruları

Bu bölümde yer alan sorular farklı tekniklerle yazılmış sorulardır. Her sorunun temsil ettiği bir ders kazanımı vardır. Bu soruların yapılması sonrasında öğretmen öğrencilerle birlikte bu soruları sınıfta cevaplar ve hangi öğrencinin hangi sorularda yanlış yaptığını belirler. Yanlış cevaplanmış soru, öğrencinin hangi

kazanımı öğrenemediğini anlatır. Bu durumda öğretmen, öğrenilemeyen kazanım için gerekli önlemi alır.

2.4. Performans Görevi

Bu ödevler hazırlanırken her ünitenin kazanımlarını mümkün olduğu kadar kapsaması sağlanmaya çalışılmıştır. Her ünite için hazırlanmış performans görevi vardır. Üniteler için hazırlanmış olan bu görevlerden dört tanesi Çalışma Kitabı’nda dört tanesi ise Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda verilmiştir. Burada verilen görevler öneri niteliğinde olup çevre koşullarına göre belirlenen başka bir konu da performans görevi olarak verilebilir. Öğretmenler, her ünitenin başında bu görevleri sınıfı için çoğaltarak sınıf panosuna asmalı ve öğrencilerin bu görevlerden istediklerini yapabileceklerini belirtmelidirler. Her performans görevinin dereceli puanlama anahtarı, kontrol listesi ve/veya formları, performans görevi ile birlikte panoya asılarak ünite boyunca panoda asılı tutulmalıdır. Her performans görevinin belirli bir süresi vardır. Bu süre sınıfın durumuna ya da bölge şartlarına göre değiştirilebilir. Performans görevini yapmak isteyen öğrenciler belirlenen süre içinde belirli aralıklarla kontrol edilmelidir. Her kontrol için öğrencilerden beklenenler açık olarak belirtilmelidir. Verilen sürenin sonunda hazırlanan ödev, dereceli puanlama anahtarı kullanılarak öğrencinin önünde puanlanmalıdır.

İstiyorsa öğrencinin ödevini ürün dosyasına koyabileceği belirtilmelidir.

3. Değer Biçme Amaçlı Ölçme Değerlendirme

Genellikle öğretim devresi sonunda, ara sıra öğretim devresi içinde, programın öngördüğü hedefl ere ulaşılıp ulaşılmadığına bakılarak öğrenci, öğretmen ve programa yönelik yargılarda bulunmak amacıyla yapılan ölçme ve

değerlendirmedir.

9-23

Öğretmene Notlar

Ders kitapları, bir programın soyut hedefl erinin somut yansıması olduğu gibi sınıf içi öğretimi büyük ölçüde belirleyen ve yönlendiren bir öğretim aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Öğretmenlerin dersi, sınıfı, ortamı ve teknolojiyi planlayarak daha verimli bir öğrenmeyi oluşturabilmeleri için literatürde “ASSURE Modeli” olarak bilinen modelin ilkeleri doğrultusunda hazırlanmaya çalışılan bu kitapta, siz öğretmenlerin eğitim-öğretim sürecini planlarken dikkate alması gereken önemli noktalar aşağıdaki şekilde sıralanmıştır:

1. Öğrencileri Analiz Etmeka. Genel Karakterleri: Yaşı, sınıfı, sosyo ekonomik durumları, kültürleri dikkate almab. Giriş Yeterlilikleri: Ön bilgi, beceri ve tutumları göz önünde bulundurmac. Öğrenme Türleri: Öğrencilerin farklı uyarıcıları nasıl algıladıklarını ve bunlara nasıl tepki verdiklerini dikkate

alma (kaygıları, doğal yetenekleri, motivasyonları, öğrenme tercihleri vb.)

2. Beklenilen Kazanımları Belirtmek Nereden başlayıp, nereye varılmak istendiğini; öğrenci merkezli, ölçülebilir, gözlemlenebilir davranışlar ve

fi iller kullanarak, davranışların sergilendiği ortamları açıklayarak ve bu davranış ve fi illeri hangi derecede yaptığı zaman başarılı sayılacağını belirterek açıklamak gerekir.

3. Metodu, Medyayı ve Materyalleri Seçmeka. Metodu Seçme: Öğrencileri fi ziksel ve zihinsel bakımdan aktif kılan, onlarda kavramsal değişimi amaçlayan,

arkadaşları ve öğretmenleri tarafından dönüt verilen bütün metotlar anlamlı öğrenmeyi sağlar. Öğrencinin özelliklerine, kazanımlara, zamana ve şartlara göre sürekli farklı metotlar kullanmak idealdir.

b. Medya Formatını Seçme: Medya formatları, resimler, yazılar, slaytlar, ses ve müzik, video, bilgisayar vb. araçlar olabilir. İdeali herhangi birini sürekli kullanmak değil mümkün olduğu kadar farklı medya formatları kullanmaktır.

c. Materyalleri Seçmek: Çevrenizde medya ve teknoloji uzmanı varsa materyalleri (slayt sunuları, simülasyonlar, üç boyutlu modeller vb.) seçmede onlardan faydalanabilirsiniz. Bu konuda kaynakların taranması ve hangi kriterlere göre materyallerin seçileceğinin belirlenmesi gereklidir. Tarama sonucunda istediğiniz materyali bulamazsanız bulduğunuz bir materyali değiştirebilir veya geliştirebilirsiniz.

4. Medya ve Materyalleri Kullanmak Aşağıdaki beş adım dikkate alındığında karşılaşacağınız problemlerin çoğu çözülecektir.

a. Materyalleri gözden geçirir.b. Materyalleri kullanıma hazır hâle getirir.c. Ortamı hazırlar.d. Öğrencileri hazırlar.e. Planlanan şekilde öğrenme deneyimlerini uygular.

5. Öğrenci Katılımını Sağlamak Öğrenciler öğrenirken hem genellikle fi ziksel hem de her zaman zihinsel bakımdan aktif olmalıdırlar.

Bunu sağlamak anlamlı öğrenmenin en önemli parçasıdır. Bunlar olmadığı zaman öğrenme değil ezber vardır. Öğrencileri aktif kılmak da kendi başına yeterli değildir. Önemli olan, öğrencilere anlamlı dönüt vermek ve yönlendirmektir.

6. Değerlendirmek ve Geliştirmeka. Öğrencileri Değerlendirmek: Öğrencileri konuya başlamadan önce, konu devam ederken ve konu sonunda

bilişsel, duyuşsal ve motor becerileri yönünden değerlendirmek, öğrenmenin en önemli parçasıdır. En ideal ölçme, öğrencinin öğrenirken öğrenmenin bir parçası olarak ölçülmesidir. Böylece öğrenme çıktıları ile beraber sürecin değerlendirilmesi sağlanır.

i. Konuya Başlamadan Önce Değerlendirme: Gruplara ayırmak, hazır bulunuşluklarını ölçmek ve öğrenme tercihlerini anlamak için yapılabilir.

ii. Konuya Devam Ederken Değerlendirme: Dönüt vermek, anlama zorluklarını ve kavram yanılgılarını tespit etmek için yapılabilir.

iii. Konu Sonunda Değerlendirme: Dönüt vermek, notlandırmak ve öğrenme zorluklarını tanılamak için

yapılabilir.b. Metot ve Medyayı Değerlendirmek ve Geliştirmek: Bu yıl kullandığınız metot ve medyayı değerlendirip

geliştirerek ileriki yıllarda kullanmak üzere dosyalamanız, sizin mesleki gelişiminiz açısından da önemlidir.

9-24

“FEN-TEKNOLOJİ-TOPLUM-ÇEVRE” KAZANIMLARI

1. Bilimsel bilginin gelişiminde deney yapar, delil toplar, olaylar ve kavramlar arasında ilişki kurar, olası açıklamalar önerir ve hayal gücünün rolünü tanımlar ve örneklerle açıklar.

2. İnceledikleri doğal olaylar hakkında geçmişte ve günümüzde ortaya atılmış ve kabul görmüş olan düşünceleri ve teorileri belirler ve karşılaştırır.

3. Bilimsel bilginin, yeni kanıtlar ortaya çıkması durumunda nasıl değişip geliştiğine örnekler verir. 4. Bilimsel bilginin oluşturulmasında ve başkalarına açıklamak amacıyla sunumunda modellerden yararlanmanın yeri ve

önemini bilir. 5. Birçok teknolojik ürün veya sistemin sorun, gereksinim veya talepleri karşılamak amacıyla geliştirilebileceğini; ancak

teknolojinin daima her sorun veya gereksinime yönelik mutlak çözümler üreterek bunları ortadan kaldıramayacağını anlar. 6. İşlev, güvenlik, maliyet, estetik ve çevresel etkiler vb. açılardan hiçbir teknolojik tasarımın mükemmel olmadığını;

kullanılan materyallerin özelliklerinin ve doğa kanunlarının teknoloji ürünlerini sınırlandırdığını anlar. 7. Teknolojinin aynı konuda tarih içinde farklılıklar gösterdiğini, değişim geçirdiğini ve yeni geliştirilen teknoloji ürünlerinin

öncekilerden izler taşıdığını fark eder ve bu durumu örneklerle açıklar. 8. Teknolojik tasarımın tasarım özelliklerini belirlemek, ön tasarım ve iş bölümü yapmak, model ve simülasyondan

faydalanmak, deneme üretimi ve ürünün değerlendirilmesi gibi çeşitli aşamalardan oluşan bir süreç olduğunu anlar. 9. Teknoloji ürünleri geliştirmede hayal gücü, yaratıcı düşünme, kültür ve gelenekler, matematiksel bilgi, doğanın işleyişi

hakkında fen yoluyla elde edilen bilgiler ile insanların fark edebilme ve kaynağı ne olursa olsun başlangıçta tamamen ilişkisiz görünebilen bilgi, olgu ve malzemeleri bir teknolojik ürün yapmak amacıyla bir araya getirebilme yeteneği gibi birçok kaynaktan yararlanıldığını anlar.

10. Teknolojik ürünlerin; çoğu zaman bütünü oluşturan parçalardan oluştuğunu ve bu parçaların zaman içinde dış etkenlerle veya birbirleriyle etkileşimleri sonucu aşındığını veya tahribata uğradığını fark eder.

11. Bilim ile uğraşanların tek tip insanlar olmadığını anlar.12. Kadınların ve erkeklerin kuramsal ve uygulamalı fen bilimlerini meslek olarak seçip alanlarında yükselebildiklerini anlar.13. Bilimsel iş görmenin unsurlarını (bazen yalnız ve bazen birlikte çalışmak, meslektaşlarla sürekli iletişim içinde bulunmak)

anlar.14. Farklı tarihsel ve kültürel geçmişleri olan insan topluluklarının bilimsel düşüncelerin gelişimine yaptıkları katkıları

örneklerle açıklar.15. Kendi alanlarında dünya çapında üne sahip Türk bilim insanlarına ve bilime katkılarına örnekler verir.16. Bilimsel araştırmalarda kullanılan, bilimsel araştırmaları ilerleten, destekleyen veya mümkün kılan teknolojilere örnek verir.17. Bilimdeki gelişmelerin; teknolojinin gelişmesine, teknolojide yeni icatlara ve uygulamalara yol açtığına örnekler verir.18. Atıkların (ev ve sanayi atıkları ile tıbbi ve kurumsal atıklar vb.) çevreye verebileceği zararları önlemek için uygun bir

şekilde geri dönüştürülmesi veya imha edilmesi gerektiğini; teknolojik sistemlerin oluşturduğu atıkların (kimyasallar, plâstikler, metaller vb.) yönetiminin önemli bir toplumsal sorun olduğunu anlar.

19. Teknolojik ürün ve sistemleri kullanarak doğal kaynaklar, canlılar ve habitatların (yaşam alanlarının) nasıl korunabileceğini ve çeşitli ürün ve sistemlerin kullanımından kaynaklanan zararlı atıkların nasıl azaltılabileceğini açıklar.

20. Modern teknolojik sistemlerle küresel çevre problemleri arasındaki bağlantıları belirler ve çevre problemlerini çözmek için önerilerde bulunur.

21. Yerel, ulusal ve küresel çevre sorunlarını bilir ve olası çözüm yollarını ve sonuçlarını tartışır.22. Çevreyi ve yabani hayatı koruma yöntemlerini bilir ve tartışır.23. Çevreyi ve yabani hayatı korumada hem bireylerin hem de toplumun sorumlu olduğunu bilir.24. Doğal kaynakların korunması ve geliştirilmesi gerektiğini bilir.25. Çevrede sadece yapay ürünlerin değil, şartlara göre doğal ürünlerin de olumsuz etkisinin olabileceğini anlar.26. İnsanların ve toplumun çevreyi nasıl etkilediğini bilir.27. Çevre koruma il ilgili faaliyetlerin öneminin bilincine varır ve bu faaliyetlere katılır.28. Fen ve teknoloji uygulamalarının birey, toplum ve çevre üzerine olumlu veya olumsuz etkiler yapabileceğini anlar.29. Fen ve teknolojinin olumsuz etkilerine yine fen ve teknolojideki gelişmelerle önlem almanın olası olduğunu, böylece bu etkilerin azaltılabileceğini veya giderilebileceğini anlar.30. Bilimin ve teknolojinin gelişmesinde önemli bir sürükleyici gücün bireysel, toplumsal ve çevresel ihtiyaçlar olduğunu fark eder.31. Geçmişten günümüze geliştirilen teknolojilerin insanların bireysel ve toplumsal yaşam ve çalışma tarzlarını ve çevreyle etkileşimlerini nasıl değiştirdiğini örneklerle açıklar.32. Belirli bir bilimsel veya teknolojik gelişimin bireye, topluma ve çevreye olumlu veya olumsuz, öngörülen veya öngörülmeyen etkileri olabileceğini örneklerle açıklar.33. Bireyin teknoloji geliştirirken veya kullanırken sonuçları hakkında kendine, topluma, çevreye ve yasalara karşı sorumluluk

hissetmesi gerektiğini anlar.34. Fen ve teknolojiye dayalı mesleklere ve bu mesleklerde çalışan kişilere (kadın ve erkek), olabildiğince kendi yakınları veya

tanıdıkları arasından örnek verir.35. Farklı kültürlerden birçok kadın ve erkeğin fen ve teknolojiye geçmişte ve günümüzde katkıda bulunduğunu ve bulunmaya

devam edeceğini fark eder.36. Teknolojinin kendi başına ne iyi ne de kötü olduğunu ancak ürünlerin ve sistemlerin kullanımı hakkındaki kararların

istendik veya istenmedik sonuçlara yol açabileceğini fark eder ve örneklerle açıklar.37. Ulusal ve uluslararası kalite tescil kuruluşlarının görevlerini bilir ve bunların ürünler üzerinde kullanılan sembollerini tanır.38. Gıdalar, evde ve okulda günlük kullanılan araç, gereç ve malzemeler ile dayanıklı tüketim mallarına karşı bir fayda, kalite

ve maliyet anlayışı geliştirir.

9-25

“BİLİMSEL SÜREÇ BECERİ” KAZANIMLARI

BECERİLER BECERİYE YÖNELİK KAZANIM

GÖZLEM

1. Nesneleri (cisim, varlık) ve olayları duyu organlarını veya gözlem araç gereçlerini kullanarak gözlemler.

2. Bir cismin şekil, renk, büyüklük ve yüzey özellikleri gibi duyusal özelliklerini belirler.

3. Gözlem için uygun ve gerekli araç, gereci seçip bunları beceriyle kullanır.

KARŞILAŞTIRMA-SINIFLAMA

4. Nesneleri sınıfl andırmada kullanılacak nitel ve nicel özellikleri belirler. 5. Nesneler veya olaylar arasındaki belirgin benzerlikleri ve farklılıkları saptar. 6. Gözlemlere dayanarak bir veya birden fazla özelliğe göre karşılaştırmalar yapar. 7. Benzerlik ve farklılıklara göre grup ve alt-gruplara ayırma şeklinde sınıfl amalar

yapar.

ÇIKARIM YAPMA 8. Olmuş olayların sebepleri hakkında gözlemlere dayanarak açıklamalar yapar.

TAHMİN 9. Gözlem, çıkarım veya deneylere dayanarak geleceğe yönelik olası sonuçlar

hakkında fi kir öne sürer.

KESTİRME10. Olay ve nesnelere yönelik kütle, uzunluk, zaman, sıcaklık ve adet gibi nicelikler

için uygun birimleri de belirterek yaklaşık değerler hakkında fi kirler öne sürer.

DEĞİŞKENLERİ BELİRLEME

11. Verilen bir olay veya ilişkide en belirgin bir veya birkaç değişkeni belirler. 12. Verilen bir olaydaki bağımlı değişkeni belirler. 13. Verilen bir olaydaki bağımsız değişkeni belirler. 14. Verilen bir olaydaki kontrol edilen değişkenleri belirler.

HİPOTEZ KURMA15. Verilen bir olaydaki bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisini

denenebilir bir önerme şeklinde ifade eder.

DENEY TASARLAMA 16. Kurduğu hipotezi sınamaya yönelik bir deney önerir.

DENEY MALZEMELERİNİ, ARAÇ VE GEREÇLERİNİ TANIMA VE KULLANMA

17. Basit araştırmalarda gerekli malzeme, araç ve gereçleri seçerek emniyetli ve etkin bir şekilde kullanır.

DENEY DÜZENEĞİ KURMA18. Verilen malzemeleri kullanarak kurduğu hipotezi sınamaya yönelik tasarladığı

deneyi gerçekleştireceği bir düzenek kurar.

DEĞİŞKENLERİ KONTROL ETME VE DEĞİŞTİRME

19. Hipotezle ilgili olan değişkenlerin dışındaki değişkenleri sabit tutar. 20. Bağımsız değişkeni değiştirerek bağımlı değişken üzerindeki etkisini belirler.

İŞLEVSEL TANIMLAMA21. Değişkenlerin birden fazla anlama gelebileceği, sınırları tam çizilmemiş

durumlarda araştırmanın amacına (hipotez) uygun değişkenleri kesin olarak ve ölçme kriteri ile birlikte tanımlar.

ÖLÇME22. Cetvel, termometre, tartı aleti ve zaman ölçer gibi ölçme araçlarını tanır. 23. Büyüklükleri, uygun ölçme araçları kullanarak belirler. 24. Büyüklükleri, birimleri ile ifade eder.

BİLGİ VE VERİ TOPLAMA25. Değişik kaynaklardan yararlanarak bilgi (çevrede, sınıfta gözlem ve deney yaparak

fotoğraf, kitap, harita veya bilgi ve iletişim teknolojilerini kullanarak) toplar. 26. Kurduğu hipotezi sınamaya yönelik nitel veya nicel veriler toplar.

VERİLERİ KAYDETME27. Gözlem ve ölçüm sonucunda elde edilen araştırmanın amacına uygun verileri

yazılı ifade, resim, tablo ve çizim gibi çeşitli yöntemlerle kaydeder.

VERİ İŞLEME VE MODEL OLUŞTURMA

28. Deney ve gözlemlerden elde edilen verileri derleyip işleyerek gözlem sıklığı dağılımı, çubuk grafi k, tablo ve fi ziksel modeller gibi farklı formlarda gösterir.

29. Grafi k çizmeyle ilgili kuralları uygular.

YORUMLAMA VE SONUÇ ÇIKARMA

30. İşlenen verileri ve oluşturulan modeli yorumlar. 31. Elde edilen bulgulardan desen ve ilişkilere ulaşır.

SUNMA32. Gözlem ve araştırmaları ve elde ettikleri sonuçları sözlü, yazılı ve/veya görsel

malzeme kullanarak uygun şekillerde sunar ve paylaşır.

9-26

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI KAZANIMLARI İLE EŞLEŞEN ATATÜRKÇÜLÜK İLE İLGİLİ KONULAR TABLOSU

SINIF

ATATÜRKÇÜLÜK İLE İLGİLİ KONULAR ÖĞRENME ALANI / ÜNİTE

DERS KAZANIMLARI VE AÇIKLAMALAR

7

1) Atatürk’ün bilim ve teknolojiye verdiği önemi kavrayabilme.

AÇIKLAMA• Atatürk’ün bilim ve teknolojiye önem verdiği belirtilerek

Atatürk’ün bilim ve teknoloji konusundaki sözlerine örnekler verilecektir.

Fiziksel Olaylar/

Kuvvet ve Hareket

3 .6 Atatürk’ün bilim ve teknoloji konusundaki sözlerine ( “Ben manevî miras olarak hiçbir âyet, hiçbir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevî mirasım ilim ve akıldır.” gibi) örnekler verilmelidir (Açıklama).

2) Atatürk’ün çevreye verdiği önemi kavrayabilme AÇIKLAMA• Atatürk’ün çevre ile ilgili yaptığı çalışmalara örnekler

verilerek Atatürk’ün çevre bilincinin geliştirilmesi ile ilgili sözleri değerlendirilecektir.

Canlılar ve Hayat/

İnsan ve Çevre

1.12 Atatürk’ ün çevre sevgisi ile ilgili uygulamalarına örnekler verir (FTTÇ – 23, 27; TD – 4).

“TUTUM VE DEĞER” KAZANIMLARI

DÜZEY TUTUM VE DEĞERLER

TD-1. ALGILAMA(Dikkatini vermesi ve sabit tutması)

• Kendini vererek dinler. • Çevresinde olayları/etkinlikleri takip eder.• Öğrenmeye ve anlamaya isteklidir. • Açık fi kirlidir. • Ön yargıları yoktur.

TD-2. TEPKİDE BULUNMA(Karşılık vermesi ve bundan tatmin olması)

• Kendisine ve çevresine karşı ilgi ve merak duyar. • Kendi başına fi kir üretir. • Görevleri isteyerek gönüllü olarak yapar. • Bilim ile ilgili meslek ve hobi edinmeye ilgi duyar. • Sorumluluklarını yerine getirmeye gayret eder.

TD-3. DEĞER VERME(Hareketlere, olaylara ve nesnelere önem ve değer vermesi)

• Denemeye sürekli isteklidir (İç motivasyonu vardır.). • Demokratik süreçlere güven duyar. • Mantığa, bilime ve teknolojiye güven duyar. • İnsanlığın refahına katkı sağlayan gelişmeleri ve kişileri takdir eder. • Temiz ve sağlıklı yaşamaya gayret eder ve/veya böyle yaşayanları takdir eder. • Kendisine ve çevresine saygılı davranır (Gürültü yapmaz, çevresine zarar vermez, başkalarının

hakkını çiğnemez, âdil ve dürüsttür.).

TD-4. ÖRGÜTLEME(Tutarlı bir değer sistemi oluşturması)

• Olayların sonucunu göz önüne alarak hareket eder. Dikkatlidir, titizdir, hareketlerinin doğurduğu sorumlulukları kabul eder.).

• Problemlerin çözümünde, sistematik planlamanın önemini kabul eder. • Kendisini tanır ve kendisine güvenir (Öz güvenlidir, zayıf ve güçlü yönlerini bilir.). • İş birliği yapar. • Sorumluluklarını yerine getirir.

TD-5. YAŞAM TARZI GELİŞTİRME(Değer sisteminin hareketleri uzun zaman kontrol etmesi sonucunda hayat stili geliştirmesi)

• Kendisini ve çevresini sürekli sorgular. • Sağlıklı yaşam alışkanlıklarını devam ettirir. • Her şeyin sevgi, barış ve mutluluğa hizmet için olduğunu fark eder. • Öz disiplinlidir (Otokontrollüdür, her şeyi zamanında yapar, kendini değerlendirir, samimidir,

tutarlıdır.). • Kendisi ve çevresi için güvenlik önlemleri alır.

9-27

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI KAZANIMLARI İLE EŞLEŞEN ARA DİSİPLİN ALAN KAZANIMLARI TABLOSU

SINIFI /ÖĞRENME ALANI/

ÜNİTE

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KAZANIMLARI

AFETTEN KORUNMA VE GÜVENLİ YAŞAM ALANI KAZANIMLARI

7Canlılar ve Hayat/İnsan ve Çevre

1.6 Ülkemizdeki çevre sorunları hakkında bilgi toplar, sunar ve sonuçlarını tartışır.

1.7. Ülkemizdeki çevre sorunlarına yönelik işbirliğine dayalı çözümler önerir.

1. Orman yangınlarının çıkış nedenlerini açıklar. 2. Orman yangınlarını önlemek için yapılan çalışmalara

katılmaya istekli olur. 3. İhmal ve dikkatsizlikten kaynaklanan orman yangın-

larının çıkış nedenlerini örneklendirir. 4. Orman yangını olduğunda yapabileceklerini listeler. 8. Çığ tehlikesine karşı alınabilecek önlemleri sıralar.10. Sellerden korunmak için yapabileceklerini belirtir.11. Sel sırasında yapılması gerekenleri örneklerle açıklar.12. Sel sonrasında oluşabilecek tehlikelere karşı

alınabilecek önlemlere örnekler sunar.13. Heyelan oluşumunun nedenlerini sorgular.14. Heyelan belirtilerini sıralar.15. Heyelan sırasında kapalı ve açık alanda yapılması

gerekenleri, nedenleriyle açıklar.16. Heyelan sonrasında yapılması gerekenleri açıklar.

7 Fiziksel Olaylar /

Yaşamımızdaki Elektrik

1.12. Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa olaylarındaki uygulamaları hakkında örnekler vererek tartışır.

9.Yıldırımdan korunma yollarını sıralar.

SINIFI /ÖĞRENME ALANI/

ÜNİTE

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KAZANIMLARI

İNSAN HAKLARI VE VATANDAŞLIK ALANI KAZANIMLARI

7Canlılar ve Hayat/İnsan ve Çevre

1.10.Ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunları hakkında bilgi toplar, sunar ve sonuçlarını tartışır.

1.11. Dünyadaki bir çevre probleminin ülkemizi nasıl etkileyebileceğine ilişkin çıkarımlarda bulunur.

1.12.Ülkemizdeki ve dünyada çevre sorunlarına yönelik iş birliğine dayalı çözümler önerir ve faaliyetlere katılır.

18. Temiz ve sağlıklı bir çevrede yaşamanın bir hak olduğunu kavrar.

7Canlılar ve Hayat /

Vücudumuzdaki Sistemler

4.7. Kendini, görme ve işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlamaya çalışır.

5.4. Sağlık sorunu olan bireylere anlayışlı olmaya önem verir.

9. Engelli arkadaşlarına karşı ayrımcı bir tavır sergilememeye özen gösterir.

SINIFI /ÖĞRENME ALANI/

ÜNİTE

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KAZANIMLARI

REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMA KAZANIMLARI

7Canlılar ve Hayat/

Vücudumuzdaki Sistemler

5.2.Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini araştırır ve sunar.

9. Akran baskısına karşı koymak için iletişim bece-rilerini kullanır.

10. Uyuşturucu ve alkol kullanımına ilişkin akran baskısına direnç gösterir.

SINIFI /ÖĞRENME ALANI/

ÜNİTE

FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ KAZANIMLARI

SAĞLIK KÜLTÜRÜ EĞİTİMİ KAZANIMLARI

7Canlılar ve Hayat/

Vücudumuzdaki Sistemler

5.2. Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini araştırır ve sunar.

17. Bağımlılık yaratan maddelerin sağlık üzerindeki olumsuz etkilerini saptar.

5.3. Organ bağışının önemini vurgular. 23. Organ bağışının toplumsal önemini kavrar.

9-28

FE

N V

E T

EK

NO

LO

Jİ D

ER

Sİ ÖĞ

RE

TİM

PR

OG

RA

MI

7. S

INIF

ÖĞ

RE

NM

E A

LA

NL

AR

I, Ü

NİT

EL

ER

ve

ÖN

ERİL

EN

SÜ

RE

LE

R

ÖĞ

RE

NM

E A

LA

NI

ÜNİT

EL

ER

KA

ZA

NIM

SA

YIS

ISÜ

RE

/DE

RS

SAA

Tİ*

OR

AN

I (%

)

CA

NL

ILA

R V

E H

AY

AT

1. V

ücud

umuz

da S

iste

mle

r27

3020

,8

6. İ

nsan

ve

Çev

re12

1611

,1

Topl

am39

4632

MA

DD

E V

E D

EĞİŞİM

4. M

adde

nin

Yapısı v

e Ö

zelli

kler

i46

3625

Topl

am46

365

FİZİK

SEL

OL

AY

LA

R

2. K

uvve

t ve

Har

eket

3116

11,1

3. Y

aşamımız

daki

Ele

ktri

k 32

1611

,1

5. Işı

k29

1611

,1

Topl

am92

4833

,3

DÜ

NY

A V

E E

VR

EN

7. G

üneş

Sis

tem

i ve

Öte

si: U

zay

Bilm

eces

i27

149,

7

Topl

am27

149,

7

Gen

el T

opla

m20

414

410

0

* Ü

nite

ler

için

ver

ilen

ders

saa

tleri

öğr

etm

en ta

rafı

ndan

şar

tlara

gör

e ±%

10 o

ranı

nda

değişt

irile

rek

uygu

lana

bilir

.

9-29

GÜVENL‹Ğ‹M‹Z ‹Ç‹N

Öğrencilerin sınıf, laboratuvar, etkinlik alanı ve günlük hayatta güvenliğe ilişkin hususların farkında olmaları, bilinçli bir şekilde hareket etmeleri ve bu konuda zihinsel alışkanlık kazanmaları önemlidir. Öğretmenler, öğrencilere güvenlik için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmalıdır. Laboratuvar kazalarının temel sebebi dikkatsizlik ve uygunsuz davranışlardır. Öğrencilerin sergileyeceği uygun davranışlar ve güvenli alışkanlıklar sayesinde bilim laboratuvarında yapılacak çalışmalar da çok daha güvenli ve eğlenceli hale gelir. Öğrencilerin fen ve teknoloji etkinliklerini laboratuvarda ya da sınıfta güvenli bir şekilde yapabilmeleri, bilgi, beceri ve zihinsel alışkanlıklarını kazanmaları ve daha sonraki hayatlarında güvenliklerine önem vermeleri için özen gösterilmelidir.

Bu amaçla öğretmenlerin aşağıda sıralanan hususlara dikkat etmesi yararlı olacaktır.

• Öğrencilerin, Ders Kitabı’nda yer alan “Güvenliğimiz İçin” bölümünü dikkatle okumaları ve etkinlikler sırasında burada yapılan uyarıları dikkate almaları sağlanmalıdır.

• Laboratuvarın her zaman temiz ve düzenli olmasına dikkat edilmelidir.• Çalışmalar tamamlandıktan sonra laboratuvarın bütün gaz, elektrik ve su tesisatları kontrol edilmelidir.• Kimyasal maddelerin dökülüp sıçramalarına ve yangınlara karşı alınacak önlemler ile ilk yardım kuralları

öğrencilerin görebileceği bir yere asılmalı, öğrencilerin bu kuralları öğrenerek gerekli önlemleri almaları sağlanmalıdır.

• Öğrencilerin, etkinliklerde zamanı uygun kullanarak çalışmaları sağlanmalıdır.• Ders Kitabı’nda etkinliklerde verilen uyarı işaretlerine dikkat edilerek gerekli işlemler yapılmalı ve öğrencilere

örnek olunmalıdır. Aksi halde öğrenciler bu uyarıları dikkate almayabilirler.• Öğrencilerin sağlık durumları öğrenilmeli ve çeşitli kimyasal maddelerden etkilenen öğrenciler varsa; onların o

etkinlikler için izleyici olması sağlanmalıdır.• Öğrencilerin, sürekli olarak kendilerinin ve çevresindekilerin güvenliğini gözetmesi sağlanmalıdır.• Aşağıdaki malzemeler laboratuvarda herkesin kolay ulaşabileceği bir yerde bulundurulmalı ve öğrencilere nasıl

kullanacakları öğretilmelidir.

1. İlk yardım seti2. Yangın söndürücü3. Kum kovası4. Koruyucu gözlükler5. Önlük6. Isıya dayanıklı eldiven7. Kimyasal maddelerden koruyucu eldiven

11

Güvenli¤imiz ‹çin Bilimsel araştırmalar hem eğlenceli hem de güvenli olmalıdır. Laboratuvar kazalarının temel sebebi dikkatsizliğimiz ve kurallara uymay›fl›m›zd›r. Kurallara uydu¤umuz sürece laboratuvarda daha güvenli çal›fl›r›z.

Göz Güvenliği : Kimyasal maddelerle ve ateşle çalışırken koruyucu gözlük kullanalım. Koruyucu gözlük kullanmadan kimyasal maddelere ve ateşe yaklaşan arkadaşlarımızı öğretmenimize bildirelim. Kimyasal Maddeler : Kimyasal maddelerle ve ateflle çalışırken gözlerimizi korumak için gözlük takalım, ısıya dayanıklı eldiven ve önlük giyelim. Kimyasal maddeleri asla tatmayalım ve bu maddelerin sebep olduğu gaz ve kokuları solumayalım. Gözlerimizle temas eden kimyasal madde olursa gözlerimizi bol suyla yıkayalım ve bu durumu hemen öğretmenimize bildirelim.

Isı : Isıtma işlemi yaparken en fazla 1/3’üne kadar doldurduğumuz deney tüpünü maşa ile tutalım. Burada tüpü kendimizden ve arkadaşlarımızdan uzağa doğru eğelim. Isıtma işlemi için mümkünse ateş yerine elektrikli ısıtıcı kullanalım.

Elektrik : Elektrikli aletleri kullanırken ellerimizin kuru olmasına dikkat edelim. Kablosu yıpranmış malzemeleri kullanmayalım. Elektrikli aletlerle işimiz bittiğinde aracın düğmesini kapatıp fişini prizden çekelim. Cam Malzemeler : Kullanmadan önce tüm cam malzemeleri kontrol edelim. Isıtma işleminde kullanılacak cam malzemelerin ısıya dayanıklı maddeden yapılmış olması gerektiğini unutmayalım. Sıcak cam malzemelere soğumadan dokunmayalım. Çatlamış veya kırılmış cam malzemeleri kullanmayarak bunları hemen öğretmenimize bildirelim. Keskin ve Sivri Uçlu Cisimler : Bıçakları ve diğer keskin araçları kullanırken dikkatli olalım. Kitabımızdaki etkinliklerde aşağıdaki güvenlik rehberinde açıklaması verilen uyarı işaretlerinden

bir ya da birkaçını göreceğiz. Bu işaretlere göre, etkinlikleri yaparken gerekli uyarıları dikkate alalım. Çalışmalarımızı tamamladıktan sonra laboratuvarımızı temiz ve düzenli bırakmayı unutmayalım. Güvenlik Rehberimiz

Etkinlik sırasında eldiven kullanılması ge-rektiğini hatırlatan uyarı işaretidir.Çalışmalar sırasında ellerimizi yıkamamız gereken durumların bulunduğunu hatırlatan uyarı işaretidir.

Gözler için tehlike olduğunu gösteren bu uyarı işareti görüldüğünde koruyucu gözlük takılmalıdır.Çalışmalar sırasında dikkatli olunması ge-rektiğini hatırlatan uyarı işaretidir.Etkinlik sırasında korunmak amacıyla ko-ruyucu elbise veya önlük giyilmesi gerektiğini hatırlatan uyarı işaretidir. Ateşten korunmak için tedbir alınması ge-rektiğini gösteren uyarı işaretidir.Kesici ve delici aletlerin kullanıldığı du-rumlarda dikkat edilmesi gerektiğini hatır-latan uyarı işaretidir. Elektrikli araçlar kullanılırken dikkat edilmesi gerektiğini gösteren uyarı işaretidir.

Etkinliklerde kullanılacak cam malzemelerin kırılabileceğini gösteren uyarı işaretidir.

10

65

Üniteye Genel Bakış

Öğrenciler 6. sınıfta sürat, kuvvetin ölçülmesi, kuvvetlerin yönlü doğru parçaları ile gösterimi, ağırlık-kütle farkı ve kuvvetlerin dengesi hakkında bilgi ve deneyim edinmiş, bu kavramlarla uğraşmanın gerektirdiği becerileri kazanmıştı. Bu aşamadan sonra öğrenciler kuvvetle hareketin buluşma noktası olan enerji, enerji dönüşümlerini ve korunumunu öğrenecek düzeye erişmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte sarmal yayları, basit makineleri tanıyacaklar ve sürtünme kuvvetinin enerji kaybına yol açacağını sezeceklerdir. Bu ünitede öğrenciler, sarmal yayların esneklik özelliği ile ilgili olarak gerilme ve sıkışmayı, esneklik sınırının aşılması durumlarını, yaya kuvvet uygulandığında yayın davranışını keşfedeceklerdir. Uygulama olarak da bir dinamometre yapmaya çalışacaklardır. Daha sonra öğrenciler fi ziksel anlamda “iş”i tanımlayacak ve daha önce varlığını sezdiği enerjiyi, iş yapabilme yeteneği olarak nitelendirecektir. Ayrıca iki temel enerji formu olan kinetik ve potansiyel enerjiyi ve bu enerjilerin nelere bağlı olduğunu fark edeceklerdir. Çekim potansiyel enerjisini ve yayları tanıyan öğrenciler esneklik potansiyel enerjisini de keşfedecektir. Öğrenciler bu ünitede son olarak basit makinelerin özelliklerini, çeşit ve örneklerini, sürtünme kuvvetinin kinetik enerjide meydana getireceği azalmayı enerji dönüşümleri ile açıklayacaktır. Öğretmenler fi ziki şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ünitede öğrencilerin sarmal yayları ve basit makineleri tanımalarına yönelik etkinlik örnekleri verilmiştir. Bu etkinlikleri yaparken öğrencilerin çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri, doğru ölçümler yapmaları ve sonuç çıkarmaları sağlanarak alt sınıfl arda edindikleri bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedefl enmektedir. Ayrıca teknolojinin doğası ve insanlık için önemi, fen ile ilişkisi hayatımıza getirdikleri hakkında öğrencileri eleştirel düşünmeye yöneltmek ve bu konuları tanıtarak içselleştirmeleri için olanaklar sunmak, ilgili etkinliklerin özünü oluşturmaktadır.

Konu Başlıkları ve Önerilen Süreler

Kavram Haritası

Aşağıdaki kavram haritasında ünitenin sınırlamalarını belirleyen ve her bir konuda vurgulanması gereken kavramlar yer almaktadır. Bu kavram haritası, sadece öğretmeni bilgilendirmek için verilmiştir.

22. Ünite . Ünite Kuvvet ve Hareket

Konu Başlıkları Önerilen Süreler

1. Yayları Tanıyalım 3 Ders Saati

2. İş ve Enerji 5 Ders Saati

3. Hayatımızı Kolaylaştıran Makineler 5 Ders Saati

4. Enerji ve Sürtünme Kuvveti 3 Ders Saati

65-›

Ö⁄RETMEN KILAVUZ K‹TABI’NIN

Her ünite için Ders Kitabı’ndaki ünite rengi kullanılmıştır. Sayfanın alt köşesindeki sayfa numaraları ünite renginde verilerek ünitelerin kolaylıkla ayırt edilmesi sağlanmıştır. Üniteye genel bakışta ünitede kazandırılacak kazanımların diğer sınıfl ardaki fen kavram ve becerileriyle nasıl ilişkili olduğu belirtilmiştir. Ünitedeki konu başlıkları sıralanarak konular için önerilen süreler verilmiştir. Üniteyle ilgili düzenlenebilecek gezi önerileri de yeri geldiğinde burada sunulmuştur. Ünitedeki kavramlar ve bunların birbiriyle ilişkisi kavram haritası aracılığıyla verilmiştir. Ünite girişindeki başlıklar kolay görülmesi için bütün ünitelerde mor bir şerit içinde verilmiştir.

Ünite Girişleri

130 131

Üniteye Hazırlık

• Ünite Giriş Sayfasının İncelenmesi

Tüm ünite, öğrenciler tarafından kısaca incelendikten sonra ünite giriş sayfasına dönülür. Ünite giriş sayfası; üniteye ilişkin beklenti oluşturma, merak uyandırma, tartışma, ön bilgileri yoklama ve zihinlerdeki “Neler öğreneceğiz?” sorularını ortaya çıkarma amacıyla incelenerek öğrencilere aşağıdaki sorular yöneltilir.

• Ünite giriş sayfasında bulunan resimde neler görüyorsunuz?• Ünite giriş sayfasındaki resimler size ne ifade ediyor? • Konu başlıklarına göz attığımızda bu ünitenin içeriğinin ne

olacağını düşünüyorsunuz?• Ünite giriş sayfasında bulunan resimlerle konu başlıklarını nasıl

ilişkilendirirsiniz? Ünite giriş sayfasında bulunan şelale resminde suyun makroskobik ve mikroskobik boyutu bir arada verilmiştir. Öğ-renciler geçen yıl atomun küreye benzediğini öğrenmişlerdi. Su moleküllerini oluşturan atomlara dikkat çekilerek gerçekte atomların küreye benzeyip benzemediği sorgulanır ve yan taraftaki mavi noktalı gösterimle ilişkilendirmeleri sağlanır. Daha sonra, Ünite giriş sayfasındaki şiir öğrencilere okutulur. Şiirde ve metinde ünite içeriğinde bulunan tüm konulara değinilmeye çalışılmıştır. Öğrencilerin, burada yer alan ifade ve sorularla ilgili fi kirlerini sözlü olarak açıklamaları sağlanır. Öğrencilere metinde yer alan soruların cevaplarını ünite içerisinde bulabileceğimiz belirtilir.

Performans Görevi:Performans Görevi: Bileşikler ve Elementler

Öğrencilere çalışma konuları verilir. Çalışma Kitabı’nın 81. sayfasındaki Dereceli Puanlama Anahtarı’nda yer alan ölçütler öğrencilere bildirilir. Bunun için öğrenciler dörder kişilik gruplara ayrılır. Gruplar belirlenirken öğrenci seviyeleri dikkate alınarak her grupta farklı seviyede öğrencilerin yer almasına özen gösterilir. Her gruptan kendi içlerinde görev dağılımı yapmaları istenir. Bu çalışma için “Bileşikler ve Elementler” adlı konu verilmiştir. Öğrenciler bu çalışmayı yaptıktan sonra atom, molekül, iyon, element ve bileşik kavramları arasında ilişki kuracak ve atomlar arasında hangi bağların olduğunu elektron dizilimlerinden yararlanarak belirleyebileceklerdir.

• Ön Bilgileri Yoklama Etkinliği

Öğrencilerin madde kavramıyla ilgili 7. sınıfa kadar neler öğrendiklerini ve geçmiş tecrübelerinden getirdikleri ön bilgilerini ölçmek için öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Haritayı Dolduralım” adlı 1. Etkinlik yaptırılır.

1. Etkinlik: 1. Etkinlik: Haritayı Dolduralım

Bu etkinlikte öğrencilerden madde kavramı ile atom, molekül, element, bileşik, karışım kavramlarını ve öğrendikleri diğer kavramları ilişkilendirmeleri beklenmektedir. Öğrenciler kutulara ilk önce akıllarına gelen temel kavramları yazacaklar, daha sonra bu kavramları madde ile nasıl ilişkilendirdiklerini bir cümle ile açıklayacaklardır. Öğrenciler atom, molekül, element, bileşik ve

karışım kavramlarını 6. sınıfta öğrenmişlerdi. Konular sarmal olduğu için bu ünitede aynı konulara daha ayrıntılı bir biçimde yer verilmiştir. Bu sebeple öğrencilerin yazdıkları kavramlarla ilgili temel bilgiler kontrol edilmeli ve gerekli yönlendirmeler yapılmalıdır.

Daha sonra öğrencilere, ünitenin başındaki ve sonundaki durumlarını karşılaştırarak kendilerini değerlendirmeleri amacıyla “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?” adlı 2. Etkinlik yaptırılır.

2. Etkinlik: 2. Etkinlik: Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?

Öğrenciler, bu etkinlikle ünite ile ilgili ön bilgilerini hatırlayarak bu ünitede ne öğrenmek istediklerini ve öğrenmek istediklerine nasıl ulaşacaklarını belirlerler. Bunun için öğren-cilerin Çalışma Kitabı’nın 1. ünitesinde yer alan “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?” adlı 2. Etkinlik’teki çizelgeyi defterlerine çizmeleri sağlanır. Öğrencilerden, çizelgenin I. bölümündeki soruları öğrenme sürecini anlamlı ve sistematik hâle getirmek için üniteye başlamadan önce; çizelgenin II. bölümündeki soruları da öğrendiklerinin farkına varmaları, neyi, ne kadar öğrendiklerini kontrol etmeleri ve öğrendiklerini hayatla ilişkilendirmeleri amacıyla ünitenin işlenişi sırasında cevaplamaları istenir.

130 131

ÜniteÜnite

KonularKonular

fen

ve te

knol

oji

1. Elementler ve Sembolleri

2. Atomun Yapısı

3. Elektronların Dizilimi ve Kimyasal Özellikler

4. Kimyasal Bağ

5. Bileşikler ve Formülleri

6. Karışımlar

44..

Maddenin Yap›s› ve Özellikleri

131130

1

82. s.

2

82. s.

Atomun Öz GeçmifliÇ›kar›rken flapkam›,Açarken araban›n kap›s›n›,Anlad›m, atomu oluflturan Parçac›klar›n varl›¤›n›.

Atomlar etkileflti, Al›flverifl gerçekleflti. Oluflan yeni maddeye, Bileflik ad› verildi.

Element ve bileflikler, Kar›flt› birbiriyle, Anlad›m ki varl›klar da Olufltu böylece.

Merak ediyorsan›z• Atomu hangi parçac›klar›n oluflturdu¤unu,• Atomlar›n nas›l bir arada durdu¤unu,• Yeni maddelerin nas›l olufltu¤unu,• Kar›fl›m› nelerin oluflturdu¤unu, ne duruyorsunuz, çevirin sayfalar›.

82

NEREDEN NEREYE NASIL GELD‹M?

Üniteye Başladığımız Tarih: ... / ... / ... Üniteyi Bitirdiğimiz Tarih: ... / ... / ...

Bu Üniteyle ‹lgili;

Cevaplar›m

I. B

ÖL

ÜM

Neler biliyorum?

Neleri öğrenmek istiyorum?Öğrenmek istediklerimi nereden ve nasıl öğrenebilirim?

II. B

ÖL

ÜM

Neler öğrendim?

Öğrendiklerimi hayatımın hangi alanında kullanabilirim?

Öğrendiklerimden hangilerini ilginç buldum?

Öğrendiklerimle artık neleri daha farklı yapabilirim?Öğrendiklerim, zihnimde hangi soruları oluşturdu?

Öğrendiğim konulardan hangilerini daha iyi biliyorum? Öğrendiğim konulardan hangilerine tekrar bakmam gerekiyor?

Etkinliğin amacı, bu ünite hakkında bildiklerimizi, öğrenmek istediklerimizi ve öğreneceklerimizi kullanarak kendimizi değerlendirmektir. Bunun için Çalışma Kitabı’mızın 13. sayfasında yer alan çizelgeyi defterimize çizerek çizelgedeki soruları oradaki açıklamalar doğrultusunda cevaplayalım.

Haritay› Doldural›mEtkinlikEtkinlik : :11..

Nereden, Nereye, Nas›l Geldim?EtkinlikEtkinlik : :22..

“Madde” konusu ile ilgili akl›m›za gelen kavramlar›n her birini afla¤›daki kutulara yazal›m. Yazd›¤›m›z kavramlar›n aç›klamas›n› madde ile iliflkilendirerek kutular›n içine yazal›m.

MADDE

............................................................................................................

...................................................... ......................................................

............................................................................................................

...................................................... ......................................................

...................................................... ......................................................

Etkinlik :3.

Etkinlik :4.

80 81

Performans Performans GöreviGörevi:: Bileflikler ve Elementler

Sevgili Öğrenciler,

Sizlerden NH3, SO2 ve LiF bileşiklerinin hangi elementlerden oluştuğunu, bu elementlerin elektron dizilişlerinin nasıl olduğunu, atomlar arasında hangi bağların meydana geldiğini araştırarak bir rapor hazırlamanız ve bu bileşikleri oluşturan en küçük birimlerin modellerini yapmanız beklenmektedir.

Kullanabileceğiniz araçlar: Verilen bileşikleri dikkate alarak oluşturacağınız modeller, balon, boncuk, ip, düğme, oyun hamuru vb. malzemelerden oluşabilir.

Aşağıda verilmiş görevleri zamanında yapmanız, ödevinizi hazırlamanız açısından size kolaylık sağlayacaktır.

1. Verilen bileşiklerin hangi elementlerden oluştuğunu belirleyiniz.2. Bu elementler hakkında çeşitli kaynaklardan bilgi toplayınız. Araştırmalarınız sırasında

kolaylık olması açısından her element için ayrı bir dosya kullanınız.3. Her element için ulaştığınız bilgileri kullanarak bu elementlere ait atomların elektron

dizilişlerini bir çizimle gösteriniz. Elementlere ait atomların elektron dizilimlerini inceleyerek bu atomlar arasında hangi kimyasal bağların oluşabileceğini açıklayan (iki sayfayı geçmeyecek) bir rapor hazırlayınız.

4. Raporunuzda belirttiğiniz açıklamalara uygun olarak modelini yapacağınız bileşiklerin en küçük birimlerini belirleyiniz.

5. Belirlediğiniz birimleri modellemeniz için gerekli malzemeleri temin ediniz (oyun hamuru, balon, ip ...).

6. Tercih ettiğiniz malzemelerle modellerinizi oluşturunuz.7. Oluşturduğunuz modelinizin üzerine o atom modeline ait elementin sembolünü

yazınız.8. Modellerinizi doğru yapıp yapmadığınızı kontrol ediniz.9. Her bir modelin hangi bileşiğin en küçük birimini temsil ettiğini üzerlerine yazarak

belirtiniz.10. Modellerinizi ve raporunuzu önceden belirlenmiş olan tarihlerde öğretmeninize

inceletiniz.11. Performans ödevinizin son teslim tarihi öğretmeniniz tarafından size belirtilecektir. Bu

tarihte raporunuzun ve modellerinizin son hâlleri ile sınıfınızda hazır bulununuz.12. Raporunuz ve modelleriniz, dereceli puanlama anahtarı ile öğretmeniniz tarafından

değerlendirilecektir.

Sınıf ‹çerik Beklenen Performans Süre Değerlendirme

7. Sınıf Maddenin Yapısı ve Özellikleri

Araştırma BecerisiYaratıcılık Becerisi

4 hafta Dereceli Puanlama Anahtarı

Dereceli Puanlama Anahtarı (Rapor ve Model Oluşturma)

Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı, çalışmalarınızın değerlendirilmesi için hazırlanmıştır. Bu anahtar, raporunuzu ve modelinizi hazırlarken hangi ölçütlere dikkat etmeniz gerektiği konusunda size bilgi vermektedir.

Ad-Soyad: Alınan Puan:

Sınıf-Numara: Tarih:

Performans

Düzeyi

Ölçütler ve Ölçüt Tanımlamaları

Raporun ‹çeri¤i

Çok ‹yi- 4 puan -

Raporun bafll›¤› konunun ana fikri hakk›nda bilgi veriyor. Rapor, konunun bütün yönlerini aç›kl›yor.

‹yi- 3 puan -

Raporun bafll›¤› konunun ana fikri hakk›nda bilgi veriyor. Fakat rapor, konuyu yeterince açıklayamıyor.

Orta- 2 puan -

Raporda bir başlık var. Ancak konu ile ilgili değil. Rapor, konuyu yeterince açıklayamıyor.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Raporda başlık yok. Rapor, konuyu hiç açıklamıyor.

Kaynak Kullanımı (‹nternet, kitap, dergi, ansiklopedi, CD vb.)

Çok ‹yi- 4 puan -

Ödev, en az dört farkl› kaynaktan yararlanılarak hazırlanmış. Kaynakça bölümünde kullanılan kaynakların tamamı gösterilmiş.

‹yi- 3 puan -

Ödev, üç farkl› kaynaktan yararlanılarak hazırlanmış. Kaynakça bölümünde kullanılan kaynakların sadece iki tanesi gösterilmiş.

Orta- 2 puan -

Ödev, iki farkl› kaynaktan yararlanılarak hazırlanmış. Kaynakça bölümünde kullanılan kaynakların sadece bir tanesi gösterilmiş.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Ödev, bir kaynaktan yararlanılarak hazırlanmış ya da kaynakça bölümünde kullanılan kaynaklar gösterilmemiş.

‹çerik

Çok ‹yi- 4 puan -

Bileşiklerin en küçük birimlerini oluşturan bütün atomlar doğru modellenmiş. Atomların ait olduğu elementlerin bütün sembolleri, modeller üzerine doğru olarak yazılmış. Bileşiklerin arasında hangi bağların bulunduğu modellere yansıtılmış.

‹yi- 3 puan -

Bileşiklerin en küçük birimlerini oluşturan atomların çoğu doğru modellenmiş. Atomların ait olduğu elementlerin sembollerinden ço¤u, modeller üzerine doğru olarak yazılmış. Bileşiklerin arasında hangi bağların bulunduğu modellere yansıtılmış.

Orta- 2 puan -

Bileşiklerin en küçük birimlerini oluşturan atomların birkaçı doğru modellenmiş. Atomların ait olduğu elementlerin sembollerin birkaç›, modeller üzerine doğru olarak yazılmış. Bileşiklerin arasında hangi bağların bulunduğu bazı modellere yansıtılmış.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Bileşiklerin en küçük birimlerini oluşturan atomların hepsi yanlış modellenmiş. Atomların ait olduğu elementlerin sembolleri modeller üzerine yazılmamış. Bileşiklerin arasında hangi bağların bulunduğu modellere yansıtılmamış.

Özgünlük

Çok ‹yi- 4 puan -

Modellerin yapımında kullanılan malzemelerin tamamı özgün ve yaratıcı.

‹yi- 3 puan -

Modellerin yapımında kullanılan malzemelerin bir kısmı özgün ve yaratıcı.

Orta- 2 puan -

Modellerin yapımında kullanılan malzemeler özgün ancak yaratıcı değil.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Modellerin yapımında kullanılan malzemeler, özgün ve yaratıcı değil.

Malzeme Kullanımı ve Malzemelerin Birbiriyle Uyumu

Çok ‹yi- 4 puan -

Modellerdeki malzemelerin hepsi konuyu destekler nitelikte ve bu malzemeler arasında tam bir uyum var.

‹yi- 3 puan -

Modellerdeki malzemelerin çoğu konuyu destekler nitelikte ve bu malzemeler genel anlamda uyumlu.

Orta- 2 puan -

Modellerdeki malzemelerden birkaçı konuyu destekler nitelikte ve bu malzemeler birbirleriyle fazla uyumlu değil.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Modellerdeki malzemelerin hiçbiri konuyu destekler nitelikte değil ve bu malzemeler arasında hiç uyum yok.

Ö¤renci cevaplar› de¤erlendirilir.

Bu bölümde iki alt başlık var-dır. Birinci başlık ünite giriş sayfalarının incelenmesi ile ilgili gerekli açıklamaları, ikinci başlık ise ön bilgileri yoklamak ama-cıyla yapılacak etkinliklerle ilgili açıklamaları içermektedir.

Çalışma Kitabı ya da Öğretmen Kılavuz Kitabı’nda yer alan per-formans görevleriyle ilgili gerekli açıklamalar yapılmıştır. Bu başlık kolay anlaşılması açısından gör-sel olarak Çalışma Kitabı’nda kullanıldığı renk ve yazı tipiyle verilmiştir.

Çalışma Kitabı’ndaki etkinlikler cevaplarıyla birlikte verilmiştir.

Üniteye Hazırlık

Performans Görevi

Çalışma Kitabı

Ders Kitabı’nın küçültülmüş sayfaları verilmiştir.

Ünitelerin Çalışma Kitabı’ndaki birinci ve ikinci etkinlikleri ile ilgili açıklamalar yapılmıştır. Çalışma Kitabı’nda yer alan etkinliklerle ilgili açıklamaların başlığı görsel açıdan kolaylıkla fark edilmesi için Çalışma Kitabı’ndaki yazı tipi kullanılarak verilmiştir. Etkinliklerin kenarında uzanan noktalı şeritler ise etkinlikle ilgili açıklamaların nerede başlayıp nerede bittiğini göstermektedir.

Ön Bilgileri Yoklama Etkinliği

Ders Kitabı

11

132

Elementler ve Sembolleri

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler 6. sınıfta maddeleri oluşturan en küçük birimin atom veya molekül olduğunu, aynı atomların bir araya gelerek elementi oluşturduğunu bilmektedirler. Ayrıca iyot, demir, bakır, hidrojen ve oksijen elementlerinin atomik ve moleküler yapısını bilmektedirler. Öğrenciler bu konuda periyodik tablodaki ilk 20 element ile yaygın olan 10 elementi, bu elementlerin tanecikli yapısını ve bu elementlerin sembollerini öğreneceklerdir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavramlar Öğrencilere bu kavramlar ile ilgili ne bildikleri sorularak her bir anahtar kavramla ilgili düşündüklerini defterlerine yazmaları söylenir ve yazdıkları okutulur. Bu aşamada herhangi bir yargıda bulunulmaz. Öğrencilerin konuyu birbirleriyle tartışmaları sağlanır. Öğrencilere bu kavramlara tekrar dönecekleri hatırlatılır.

132

Anahtar Kavramlar

elementsembolformül

Elementler ve Sembolleri

Bilim insanlar›, eski çağlarda, doğadaki her şeyin dört temel elementten meydana geldiğine ve bu elementlerin “hava, su, toprak ve ateş” olduğuna inanırlardı. Bu dört elementi yukar›da görülen farkl› biçimlerde çizilmifl üçgenlerle göstermifllerdi. Sizce, flekillerle gösterim, onlara ne gibi kolayl›klar sa¤lam›fl olabilir? Bu dört elementin farklı şekillerde bir araya gelmesi sonucu farklı maddeleri oluflturdu¤unu düşünüyorlardı. Milattan önce başlayan bu düşünce Orta Çağ sonuna kadar hüküm sürdü. Bu dönem, dünyan›n pek çok yerinde özellikle Avrupa’da büyücülerin, falcıların, batıl inançların kol gezdiği bir yerdi. Baz› insanlar bu dönemde simya olarak adlandırılan uğraşılarla tüm maddeleri altına dönüştürmeye çalışmışlardı. Böyle bir ortamda Robert Boyle (Rabırt Boyl), elementi “daha basit maddelere ayrılamayan madde” olarak tanımlamış ve dört temel element kavramının yanlış olduğunu savunmuştu. Sizce hava, su, toprak ve atefl neden element olarak kabul edilmemifltir? “Simya” adı altında sürdürülen çalışmaların kimya bilimine dönüşmesi 18. yüzyılın sonlarına rastlamaktadır. Bu dönemdeki araştırmalar sonucunda birçok yeni element keşfedilmiş ve günümüzde bilinen element kavramının temeli oluşturulmuştur. Günümüzde kabul edilen element kavram›na ulafl›ncaya kadar pek çok aflamadan geçilmifltir. Tarih fleridinde geçmiflten günümüze kadar yapt›¤›m›z yolculukta bilimsel ve sosyal alanda önemli baz› olaylara yer verilmifltir. Biz de önemli gördü¤ümüz baz› olaylar› tarih fleridinde belirtelim. Günümüzde kabul edilen element kavramını pekiştirmek amacıyla di¤er sayfadaki etkinliği yapalım. Bu etkinlikte model oluşturarak elementlerin benzerlik ve farklılıklarını belirtelim.

132132

KA

ZA

NIM

LA

R

1. Elementler ve elementlerin sembolleri ile ilgili olarak öğrenciler;1.1 Model üzerinde, bir elementin bütün atomlarının aynı olduğunu fark

eder (BSB- 28).1.2 Model ve şekilleri kullanarak farklı elementlerin atomlarının farklı

olduğunu sezer (BSB-5,6).1.3 Periyodik sistemdeki ilk 20 elementi ve günlük hayatta karşılaştığı

yaygın element isimlerini listeler (BSB-1,2,3,4,5,6,7; FTTÇ- 1).1.4 Elementleri sembollerle göstermenin bilimsel iletişimi kolaylaş-

tırdığını fark eder (FTTÇ- 4).1.5 İlk 20 elementin ve yaygın elementlerin sembolleri verildiğinde

isimlerini, isimleri verildiğinde sembollerini belirtir.

AÇ

IKL

AM

AL

AR

[!] Uyarılar1.3 Demir, bakır, altın, gümüş, çinko, kalay, kurşun, civa ve iyot yaygın

elementlerin başlıcalarıdır.1.3 Elementlerin numaralandırılması, atom numarası kavramına bir

hazırlıktır. Element sembollerinin bellekte yerleşimi için bu dönem öğrencilerinin

yaşı uygundur. “İsim, şehir, bulmaca” benzeri oyunlar, bu bağlamda çok yararlıdır.

1.3 Yaygın kullanılan elementlerin isimlerinden sembollerinin türetil-mesine örnekler verilir.

Sembol ve formül kavramları arasındaki fark vurgulanmalıdır.1.4 Rusça, Çince, Japonca vb. metinlerde kimyasal sembollerin aynı

olduğu metin örnekleriyle gösterilir. Farklı alfabeleri kullananların neden aynı sembolleri seçtiği irdelenir.

Ders İçi İlişkilendirme1.1 Atom, molekül, element, bileşik, saf madde ve karışım kavramları

6. sınıfta edinilmiş olup bu kazanım, bir hatırlatma olarak düşünül-melidir.

Sınırlamalar1.1 Element kavramının ilk tanıtımının, küresel modeller üzerinde ve

atomların özdeşliği temelinde sezdirilmesi amaçlanmıştır. Bu kavramın tanımı, fi ziksel ve kimyasal olayların tanıtımından son-ra “kendinden daha basit maddelere ayrışmama” esasına göre verilecektir.

Maddenin Yap›s› ve Özellikleri

Etkinlik :1.

Etkinlik :2.

Aşağıdaki kutulara örnekteki gibi, üç farklı elemente ait tanecikleri çizelim.

Farkl› Elementlerin TanecikleriEtkinlikEtkinlik : :33..

1 32

Etkinlik :4.

ÖRNEK:

Ö¤renci çizimleri de¤erlendirilir.

143

Araştıralım, Hazırlanalım

Öğrenciler bu araştırma ödevini yapabilmek için gıdalarda ve evlerinde kullandıkları malzemelerde hangi elementlerin bulunduğunu araştırarak onlarda en çok hangi elementlerin kullanıldığını tespit edebilirler. Öğrencilerden buldukları oran ile bu elementlerin yeryüzünde bulunma miktarlarını karşılaştırmaları istenebilir. Bu konuyla bağlantılı olarak altın gibi elementlerin neden çok pahalı olduğu konusu tartışmaya açılabilir. Hazırlanan öğrencilerin sunum yapmaları sağlanmalıdır.

Değerlendirme Aşaması

• Kendimizi Değerlendirelim Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir.

• Kendimizi Değerlendirelim Sorularının Cevapları1. • Kutuda yedi farklı tanecik bulunmaktadır. • 5 farklı element oluşturulabilir.

•

2.

C-Karbon B-Bor H-Hidrojen

Li-Lityum Fe-Demir Mg-Magnezyum

Sn-Kalay Na-Sodyum Cu-Bakır

Ca-Kalsiyum Al-Alüminyum Au-Altın

Si-Silisyum Ar-Argon S-Kükürt

Cl-Klor Ne-Neon P-Fosfor

N-Azot K-Potasyum

• Dünyada farklı alfabe kullanan toplulukların da ortak sembolleri kullanması sonucunda anlaşılması kolay ortak bilim dili oluşturulmaktadır.• Kalsiyum, demir, hidrojen, bakır, altın, kükürt...

Konu Biterken

Öğrenciler, yaptıkları etkinliklerle yaygın elementleri ve periyodik tablodaki ilk 20 elementi, bunların sembollerini ve bu elementlerin kullanım alanlarını öğrenmişlerdir. Bu bölümde öğrencilerin anahtar kavramlara tekrar dönmeleri ve bu kavramlar hakkında yazdıklarını gözden geçirmeleri sağlanır. İkinci konuda bulunan etkinlikler incelenerek gerekli olan malzemelerin temin edilmesi sağlanır. Ayrıca “Araştıralım, Hazırlanalım” konuları incelenerek gerekli yönlendirmeler yapılır ve zamanı geldikçe sunmaları sağlanır.

Elementler ve Sembolleri

143

Maddenin Yapısı ve Özellikleri

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Evimizde kullandığımız gıda maddelerinin, ilaç kutularının ve temizlik malzemelerinin ambalajlarını inceleyerek ürünlerin bildi¤imiz hangi elementleri içerdi¤ini bulalım. Bulduğumuz element isimlerini hazırlayacağımız bir çizelgeye kaydedelim.

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşa¤ıdaki soruları defterimize sırasıyla cevaplayalım.

1. Yukarıdaki şekilde kaç farklı tanecik bulunmaktadır?• Bu taneciklerden hangileri elemente ait olabilir? • Çizdi¤imiz element modeli atomlarının benzer ve farklı yönlerini yazalım. Her element için, onları oluşturan tanecikleri defterimize hazırlayacağımız kutucuk-

lara çizelim.2. Aşa¤ıda sembolleri verilen elementlerin adlarını defterimize yazalım.

C, B, H, Li, Fe, Cu, Sn, Na, Mg, Ca, Al, Si, Ar, Au, Cl, S, Ne, N, P, K• Bu elementlerin sembollerle gösterilmesinin önemi nedir?• Bu elementlerden hangilerinin adlarını günlük hayatımızda sıkça duyarız?

Bileşikler formüllerle ifade edilmektedir. Örneğin, bir bileşik olan su, H2O formülü ile gösterilirken suyu oluşturan hidrojen elementi H sembolü ile, oksijen elementi de O sembolü ile gösterilir. Formülleri verilen NaCl, CO2, HCl, HI, gibi bileşikler hangi elementlerden oluşmuştur? Bu elementlerin sembolleri nedir?

10

87. s.

Elementin Dilinden

Aynı atomlar toplanınca,Oluştu yeni ve saf bir madde.Koyduk adımızı,Helyum, hidrojen, oksijen.Olduk hepimiz farklı element.Çünkü her birimizin atomları,Farklıydı di¤erinden.

Herkes anlasın diye her dilde,Kısalttık adımızı sembolle.Biz kısaca Cl, Mg, FeAma sen bana uzun uzunKlor, magnezyum, demir de.Adresimiz belli,Yerleştik hepimiz bir çizelgeye.

86

fiehir, Nehir, ElementEtkinlikEtkinlik : :99.. Bu etkinli¤i arkadafllar›m›zla birlikte gerçeklefltirelim. ‹stedi¤imiz harfi seçelim ve çizelgedeki ilgili boflluklar› doldurmak için süre tutal›m. Seçilen harfle boflluklar› en k›sa sürede dolduran arkadafl›m›z oyunu kazan›r. Not: Seçilen harfle bafllayan element adı, ad› yoksa sembolü kullanılabilir.

Harf Şehir Nehir Element Adı Elementin

Sembolü

Bitki

A Ankara Aras Azot - Armut

C Cenevre Ceyhan - Cu Can eriği

Etkinlik :11.

Etkinlik :8. Etkinlik :10.

Maddenin Yap›s› ve Özellikleri

Etkinlik :9. Etkinlik :11.

Etkinlik :8. Sembol, FormülEtkinlikEtkinlik : :1010..

NaCl

CO 2

K

AuH2

CaCO3

NaOH ZnLiF

Na

A) Buna göre, afla¤›daki sembol kutusuna sembolleri, formül kutusuna da formülleri yerleştirelim.

Sembol kutusu Formül kutusu

B) Formüllerin hangi elementlerden oluştuğunu ve bu elementlerin sembollerini afla¤›daki noktal› yerlere yazal›m.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

NaCl Na (sodyum) ve Cl (Klor)

O2

Afla¤›da baz› semboller ve formüller kar›fl›k olarak verilmifltir.

S Samsun Seyhan Sodyum So¤an

Ö¤renci cevaplar› de¤erlendirilir.

NaKAuZn

CaCO3

NaClNaOH

LiFH

2Cl

2

CaCO3 Ca (Kalsiyum), C (Karbon), O (Oksijen)

NaOH Na (Sodyum), O (Oksijen), H (Hidrojen) Cl2 Cl (Klor)

LiF Li (Lityum), F (Flor) H2 H (Hidrojen)

ORGAN‹ZASYON fiEMASI

Her konunun girişi iki alt basamaktan oluşmaktadır. Birinci basamakta verilen tablonun kazanımlar satırında, o ünitede öğrencilere kazandırılacak bilgi, anlayış, beceri, tutum ve değerler verilmiştir. Tablonun açıklamalar satırında ise sınırlamalar, ders içi ilişkilendirme, diğer derslerle ilişkilendirme, kavram yanılgısı, ara disiplinlerle ilişkilendirme ve uyarılar verilmiştir. İkinci basamakta, öğrencilerin konuyla ilgili 4, 5 ve 6. sınıfl arda neleri öğrendikleri ve 7. sınıfta neler öğrenecekleri belirtilmiştir.

Bu bölümün başlığı Ders Kitabı’ndaki şekliyle verilmiştir. Kenarında bulunan kendi rengindeki noktalı şeritle açıklamanın nerede başlayıp nerede bittiği vurgulanmıştır. Bu bölümde yapılması gereken çalışmalarla ilgili açıklamalara yer veril-miştir.

Her konu bitiminde iki alt basamaktan oluşan “Konu Biterken” bölümü verilmiştir. Birinci basamakta konu sonunda konunun toparlanması için ilgili açıklamalara yer verilmiş, ikinci basa-makta ise bir sonraki ders için yapılacak hazır-lıklar belirtilmiştir.

Konuya Başlarken

Araştıralım, Hazırlanalım

Konu Biterken

Ders Kitabı için ünite genelinde ve konu bazında 5E (bazen 7E) modelinin ilkelerine bağlı kalınmaya özen gösterilmiştir. Bu doğrultuda Öğretmen Kılavuz Kitabı boyunca kırmızı şeritler içerisinde 5E’nin aşamaları olan “Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma, Keşif, Açıklama, Genişletme ve Değerlendirme Aşamaları”nın Ders Kitabı’ndaki hangi kısımlara denk geldiği belirtilmiştir. 5E modeli bir çerçeve olup her aşamasında farklı öğrenim/öğretim metotları kullanılabilir. Burada 5E modelinin aşamalarından biri olan “Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması” verilmiştir.

5E’nin Aşamaları

90

90

Dişli çarklar, kullanım amaçlarına göre farklı büyüklükte imal edilir. Çarkın çapı büyüdükçe diş sayısı da artar. Örneğin, büyük çarktaki diş sayısı 52, küçük çarktaki diş sayısı 13 olan bir bisiklet düşünelim. Bu durumda bisikletteki büyük çarkın çapı, küçük çarkın çapının 4 katı olacaktır. Yani pedalı çevirdiğimizde zincire bağlı büyük çark bir kez dönerken küçük çark 4 kez dönecektir. Şu ana kadar kaldıraç, makara, eğik düzlem ve dişliler gibi basit makineleri öğrendik. Ancak günlük hayatımızda çok sık kullandığımız başka makineler de vardır. Çevremizi dikkatle gözlemleyerek bunların hangi makineler olduklarını ve nerelerde kullanıldıklarını anlamaya çalışalım. ‹nsanoğlu, ilk çağlardan beri kendi kuvvetinin çok üzerinde işler yapmak için u¤raflm›fl ve bunu da başarmıştır. ‹nsanların bu kadar büyük işleri başarabilmiş olmalarının sebebi, onların kendi kuvvetlerinin yanı sıra hayvan ve makineleri de kullanmış olmalarıdır. Sizce, insanoğlunun kullandığı ilk basit makine ne olabilir? Belki büyük ağırlıkları hareket ettirmek için kullanılan uzun çubuklar, belki de hayvanların derilerini yüzmek için kullanılan keskin uçlu taşlar ilk basit makineler olabilir, değil mi? ‹nsanlar, zamanla, kuvvetin büyüklüğü-nü artırıp yönünü değiştiren ve bu sayede iş kolaylığı sağlayan birçok makine yapmayı öğrendiler. Mağaralardan çıkıp yaşamaya elverişli yapılar inşa etmeye başladıklarında, yuvarlak kütüklerden yararlandılar. Kütükler sayesinde, yapılarda kullanacakları büyük taşları, istedikleri yere daha kolay taşıdılar. Bu durum, tarihteki en önemli buluş sayılan tekerleğin icadının ilk adımıdır. Günümüzden 5000 yıl önce, Sümerler tarafından icat edilmiş olan tekerlek, sadece yük taşımada değil, makinelerde de kullanılmıştır.

7. Osmanlı padişahı Fatih Sultan Mehmet, ‹stanbul’u fethederken, donanmamızı karadan Haliç’e indirmek için basit makinelerden yararlanmıştır. Yandaki resim, 1453 y›l›nda gerçekleflen bu olay› anlatmaktad›r. Buna göre Fatih Sultan Mehmet, donanmay› Haliç’e indirmek için hangi basit makinelerden yararlanm›flt›r?

Yandaki resimde çok eski dönemlerde kullanılmış bir vinç görülmektedir. Bu vinçte, makaralar kullanılarak yükün a¤›rl›¤› birçok halata bölünmüştür. Yükün yukarı çekilebilmesi için de sisteme, içinde insanların yürüyebileceği tarzda bir tekerlek yerleştirilmiştir. ‹nsanlar bu tekerleğin içinde yürüyerek tekerleği döndürmüş, dönen tekerlek de halatı harekete geçirerek yükün yukarı çekilmesini sağlamıştır.

23

55. s.

Atatürk Diyor ki...

Öğrencilerin çıkrık, palanga, balta, vida gibi diğer basit makineleri tanıması için “Başka Basit Makineler” adlı 23. Etkinlik yaptırılır.

23. Etkinlik : 23. Etkinlik : Başka Basit Makineler

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin Ders Kitabı’nda yer verilmeyen basit makineleri de tanımalarını sağlamaktır.

Etkinliğin tamamlanmasından sonra basit makinelerin geçmişte ve günümüzde insanlığa sunduğu yararları ve tarihî gelişimini vurgulamak amacıyla Ders Kitabı’ndaki metin okutulur ve resimler inceletilir. Konunun bu kısmında Archimedes basit makinelerle ilgili çalışmalarından bahsedilebilir. Bunun için aşağıdaki metinden yararlanılabilir.

55

Etkinlik :21. Etkinlik :22.

Yukarıdaki resimlerde, derste öğrendiklerimizin dışındaki basit makinelerden baz›lar› görülmektedir. Basit makineler hakkında araştırma yaparak resimdeki makinelerin hangi amaçlar için kullanıldıklarını afla¤›daki boflluklara yazalım. Araştırmalarımız sırasında tespit ettiğimiz başka basit makineler olursa defterlerimize basit makinelerin fleklini çizelim. Çizimlerimizi s›n›fta arkadafllar›m›za sunal›m. Adı Kullanılma Amacı1. ............................... ...........................................................2. ............................... ...........................................................3. ............................... ...........................................................4. ............................... ...........................................................

EtkinlikEtkinlik : :223.3. Baflka Basit Makineler

1

2

3

4

Etkinlik :24. Etkinlik :25.

:.

Çıkrık

Balta

Palanga

Vida

Kuyudan su çıkarmak

Ağaç ürünlerini kesmek

Ağır yükleri az kuvvetle kaldırmak

Cisimleri birbirine tutturmak için

Archimedes (M.Ö. 287-212) Bir Yunan matematikçisi, fi zikçisi ve mühendisi olan, Archimedes belki de çağının en büyük bilim adamıydı. Archimedes, Sicilya’nın Syracuse (Siraküz) kentinde doğdu. Babası tanınmış bir astronomdu. Öğrenimini, dönemin bilim merkezi olan İskenderiye’de tamamladı. Syracuse’a döndükten sonra tüm yaşamını matematik ve bilimsel çalışmalara verdi. İlk kez, bir dairenin çevresinin çapına oranını (pi sayısını) tam olarak hesaplamış; silindir ve diğer geometrik şekillerin alan ve hacimlerinin nasıl hesaplandığını gös-termiştir. Archimedes’in dikkat çeken bir özelliği çok yönlü bir araştırmacı olmasıydı. İlgi alanı kuramsal matematikten uygulamalı fi zik ve savaş mühendisliğine uzanan çeşitli alanları kapsıyordu. Batan cisimlere etki eden kaldırma kuvvetinin doğasını keşfi ile tanınır ve de çok yetenekli bir mucit olarak bilinir. Bugün bile hala kullanılan pratik keşifl erinden biri Archimedes vidasıdır. Bu vida, eğimli olarak dönen halka boru şeklinde olup genellikle gemiden suyu çıkarmak için kullanılır. O, çok değişik tipte mancınıklar yapmış ve ağır yükleri kaldırmak için makaralar ve kaldıraç sistemlerini bulmuştur. O’nun icatları, Romalıların iki yıllık kuşatmaları sırasında, doğduğu şehrin (Syracuse) savunmasında askerlerce başarıyla kullanılmıştır. Roma generali Marcellus (Marselus), Syracuse’yı kuşattığında, Archimedes adlı bir mühendisin yapmış olduğu silahlar nedeniyle şehri almakta çok zorlanmıştı. Bu silahların çoğu mekanik düzeneklerdi ve bazı bilimsel kurallardan ilham alınarak tasarlanmıştı. Örneğin, makaralar yardımıyla çok ağır taşlar burçlara kadar çıkarılıyor ve mancınıklarla çok uzaklara fırlatılıyordu. Arşimet hakkındaki diğer bir söylenti ise onun “Bana bir dayanak noktası gösterin, Dünya`yı yerinden oynatayım” dediğine ilişkindir. O, ağır bir cismin, ağırlık merkezine uygulanacak bir kuvvetle yerinden oynatılabileceğini savunmuştur.

Siz ya da öğrencileriniz için ilave bir metin olarak düşünülmüştür. Bu bölüm sarı bir zemin üzerinde verilerek kolay fark edilmesi sağlanmıştır.

Okuma Parçası

12

270 271

etkilenebilir. Dünya’da bu kirliliğin yok edilmesi için yeterli çalışma ve düzenlemeler yapılmazsa canlıların yaşamı tehlikeye girebilir.2. Teknoloji birçok alanda hızla gelişmektedir. Bu gelişmeler uzay teknolojisini de hızlandırmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak da eskiden sahip olduğumuz bilgiler gelişip değişmektedir. Uzay konusunda sahip olduğumuz bugünkü bilgiler ileride bilim ve teknolojideki gelişmelere bağlı olarak değişebilir. Örneğin, önceden güneş sistemininde dokuz gezegen olduğu bilinirken yapılan araştırmalarla Plüton gezegen sınıfından çıkarılarak güneş sisteminde sekiz gezegenin bulunduğu ispatlanmıştır.

Konu Biterken Konunun bitiminde öğrenciler “Anahtar Kavramlar” bölümüne dönerek bu konunun başındaki ve sonundaki konu ile ilgili bilgilerini, bakış açılarını karşılaştırırlar. Bu amaçla öğrenciler Çalışma Kitabı’nda yer alan 2. Etkinlik’e yönlendirilir. Öğrencilerin kendilerindeki belir-gin farklılığı görmeleri onların konuya olan ilgilerinin artmasını sağla-yacaktır.

Ünitemizi Özetleyelim Ünitemizi Özetleyelim Bu bölümde ünitenin özetini içeren bir kavram haritası yer almaktadır. Bu kavram haritası öğrencilere inceletilir. Bu şekilde öğrencilerin tüm ünite boyunca öğrendikleri kavramları hatırlamaları ve bu kavramlar hakkındaki bilgilerini pekiştirmeleri sağlanır. Zamanın uygun olması hâlinde öğrencilerin de ünitenin tamamını içeren bir kavram haritası hazırlamaları sağlanır. Daha sonra öğrenciler Çalışma Kitabı’ndaki “Öğrendiklerimizi Hatırlayalım” adlı 18. Etkinlik’e yönlendirilir.

18. Etkinlik: 18. Etkinlik: Öğrendiklerimizi Hatırlayalım

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin tüm ünite boyunca öğrendiklerini tekrarlamalarını sağlamaktır. Bu etkinlik, üniteyi özetlemek amacıyla kullanılabileceği gibi öğrencilere ev ödevi olarak da verilebilir. Öğrenciler etkinlikteki soruların cevaplarını ilgili kutucuğa yazarlar.

Hayatımızın Neresinde?Hayatımızın Neresinde? Bu bölümde üniteyle ilgili önemli bir teknolojik gelişmeye yer verilmiştir. Biyosfer II, araştırmacıların uzay şartlarını dikkate alarak hazırladıkları bir yapıdır. Bu yapıda uzayda hayatın nasıl devam ettirilebileceğine ilişkin çalışmalar yapılmıştır. Öğrenciler bu bölümde verilen metni okurlar ve “Eleştirel Düşünme” başlığının altındaki soruları cevaplarlar. Bu sorulara verecekleri cevaplar öğrencilerin uzayla yaşam arasındaki ilişkiyi görmelerini ve yaşamın uzayın bir parçası olduğunu algılamalarını sağlayacaktır. Ayrıca öğrenciler verecekleri cevaplarla uzay araştırmalarını farklı bakış açılarıyla değerlendirmiş olacaklardır. Zamanın yeterli olması durumunda öğrenciler, “Hayatımızın Neresinde?” bölümüyle ilgili olarak “Uzay Teknolojileri” adlı 5. Alternatif Etkinlik’e yönlendirilebilirler.

55. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Uzay Teknolojileri

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin gelişen teknolojinin gök bilimi alanındaki çalışmaları hızlandırdığını fark etmelerini sağlamaktır. Bu şekilde öğrenciler uzayla ilgili çalışmaların teknolojik ürünleri, teknolojik ürünlerin de uzayla ilgili çalışmaları geliştirdiğini kavrayacaklardır.

Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden Gelece¤eAtatürk’ten Bizlere, Bizlerden Gelece¤e “Bir gün insanoğlu da göklerde yürüyecek, gezegenlere gidecek, belki de Ay’dan bize mesajlar yollayacaktır. Bu mucizenin tahakkuku için iki bin yılını beklemeye hacet kalmayacaktır. Gelişen teknoloji bize daha şimdiden bunu müjdeliyor. Bize düşen görev ise Batı’dan bu konuda fazla geri kalmamayı temindir.”M. Kemal ATATÜRK 1936 – Eskişehir

Gözlerimizi kapayıp tek başımıza yaşadığımızı düşünemeyiz. Memleketimizi bir çember içine alıp dünya ile alakasız yaşayamayız... Aksine yükselmiş, ilerlemiş medeni bir millet olarak medeniyet düzeyinin üzerinde yaşayacağız. Bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. İlim ve fen nerede ise oradan alacağız ve her millet ferdinin kafasına koyacağız. İlim ve fen için kayıt ve şart yoktur. Hiçbir tutarlı kanıta dayanmayan birtakım geleneklerin, inanışların korunmasında ısrar eden milletlerin ilerlemesi çok güç olur; belki de hiç olmaz. İlerlemede geleneklerin kayıt ve şartlarını aşamayan milletler, hayatı, akla ve gerçeklere uygun olarak göremez. Hayat felsefesini geniş bir açıdan gören milletlerin egemenliği ve boyunduruğu altına girmeye mahkûmdur. www.zonguldak.meb.gov.tr

270 271

Ünitemizi ÖzetleyelimÜnitemizi Özetleyelim Hayat›m›z›n Neresinde?Hayat›m›z›n Neresinde?Uzayda Yaflam

‹nsanlar diğer gezegenlerde yaşamayı başarabilecekler mi? Belki bir gün Mars’ta uzay kolonilerinin olufltu¤unu görece¤iz. Fakat Mars’ın yapısı insan hayatı için elverişli değil. Çünkü buras› çok soğuk ve burada insanlar›n yaflamas› için gerekli olan oksijen ve su yok. ‹nsanların bu elverişsiz şartları aşarak Mars’ta yaşayabilmelerinin bir yolu ancak koruyucu bir yapının içinde kalmaları olabilir. Bu yapın›n insanoğlunun hayatını devam ettirebilmesi için gerekli olan hava, su, yiyecek ve uygun sıcaklığı içermesi gerekir. Bir grup araştırmacı böyle bir yapıyı çoktan inşa ettiler. Fakat bu yap›, uzaya gönderilmedi. Dünya’da Arizona Çölü’nde durmaktadır ve ismi Biyosfer II’dir. Biyosfer II, büyük bir cam ve metal yapıdır. Dünya’daki farklı habitatlardan örnekler içermektedir. Örneğin, içerisinde tatlı ve tuzlu su habitatlar›na ek olarak çöl, yağmur ormanı ve çayır bulunmaktadır. Fakat Biyosfer II, habitattan daha fazlasını içermektedir. Çünkü sekiz araştırmacı, Biyosfer II’nin içinde yaşamakta ve çalışmaktadır. Bu yapının içinde iki yıl boyunca kalmışlardır. Kendi yiyeceklerini kendileri üretmiş ve atıklarının geri dönüşümünü kendileri sağlamışlardır. Biyosfer II’nin içerisindeki havanın, suyun ve sıcaklığın kontrolü bilgisayarlarla yapılmıştır.

Mini bir Dünya olarak tasarlanan Biyosfer II, insanların Dünya’yı ve doğal kaynakları koruma yollarını öğrenmelerine yardımcı olabilir. Biyosfer II, her ne kadar uzaya gönderilmeyecek olsa da uzay araştırmacılarının önemli sorulara cevap bulmaları için işe yarayabilir.

Eleştirel Düşünme

1. Biyosfer II, uzay şartlarına uygun olarak geliştirilen ilk yapıdır. Sizce Biyosfer I, neresi olabilir?

2. Dünya’da bu tür yapıların oluşturulması, uzay çalışmalarını nasıl etkileyebilir?3. Canlılar kapalı bir ortamda uzun süre sağlıklı olarak kalabilir mi?4. Uzayda insanlar nelere ihtiyaç duyarlar?5. Gelecekte başka bir gezegende yaşamak ister miydiniz? Hangi gezegeni tercih

ederdiniz? Neden?

Biyosfer II

Biyosfer II

18

163. s.

Uzayda Neler Var?

Uzay Araflt›rmalar›

Gök tafl›

163

Günefl Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi

Etkinlik :17.

Etkinlik :16. Ö¤rendiklerimizi Hat›rlayal›mEtkinlikEtkinlik : :1188.. Aşağıda, bu ünitede öğrendiğimiz bilgileri pekiştirmemizi sağlayacak sorulara yer verilmiştir. Kutularda yer alan soruların cevaplarını, soruların altındaki bölümlere yazalım.

GÜNEŞ S‹STEM‹

Günefl sisteminde neler var?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

........................................

Bu sistemdeki gezegenler nasıl hareket ediyor?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

GÜNEŞ

Uzayda yeri nerededir?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

........................................

Büyüklüğü diğer yıldızlara göre nasıldır?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

UZAY ÇALIŞMALARI

Gözlem için kullanılan araçlar hangileridir?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

Uzay teknolojisi sayesinde hangi araçlar geliştirilmiştir?

.........................................

.........................................

.........................................

........................................

GEZEGENLER

Güneş’e yakınlıklarına göre sıralayalım.

................................................................................................

................................................................................................

...............................................................................................

................................................................................................

................................................................................................

METEORLAR,

GÖK TAŞLARI,

KUYRUKLU YILDIZLAR

Bu kavramların anlamlarını kendi cümlelerimizle açıklayalım................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

55. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Uzay Teknolojileri

Aşağıdaki metni okuyarak verilen soruları cevaplayalım.

• Üretilen gözlem aracı hakkında ne düşünüyorsunuz? ................................................................................................... ................................................................................................... ...................................................................................................• Böyle bir araca sahip olmak ister miydiniz? ................................................................................................... ................................................................................................... ...................................................................................................• Bu tür araçların üretilmesinin olumsuz yönleri olabilir mi? ................................................................................................... ................................................................................................... ...................................................................................................• İleride bu alanda başka ne tür araçlar üretilebilir? ................................................................................................... ................................................................................................... ...................................................................................................

Meteor, kuyruklu y›ld›zlardan kopan toz tanecikleri ve kaya parçac›klar›n›n Dünya atmosferine girdi¤inde ›s›narak ince bir çizgi b›rak›r. Göktafl›, gezegenlerin aras›nda hareket eden ve tümüyle gaz durumuna geçmeden, atmosfere girerek yeryüzüne ulaflabilen meteorlard›r. Kuyruklu y›ld›z, y›ld›z de¤ildir. Gök cisimlerinin yap›s›nda bulunan donmufl hâldeki gaz ve tozlardan oluflurlar.

Günefl sisteminde Günefl, Günefl’in etraf›nda dönen gezegenler,

bu gezegenlerin uydular›, kuyruklu

y›ld›zlar, meteorlar da bulunmaktad›r.

Günefl merkezde olmak üzere di¤er gezegenler

Günefl’in etraf›nda dönerler.

Günefl çok büyük ve ›fl›ldayan bir gaz topudur. Bir y›ld›zd›r Günefl, Samanyolu gök adas›nda yer

almaktad›r.

Günefl’ten daha büyük ve küçük y›ld›zlar

vard›r.

Dürbün, teleskop Uzay mekikleri, uzay sondalar›, uzay

istasyonlar›.

Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün

Bir süredir fuarlarda sergilenen

gözlem ürünü nihayet sat›fla ç›kard›.

Kiflisel gözlemevi olarak nitelendirilen

ayg›t, bulundu¤unuz konumu

alg›layan bir küresel konumland›r›c›,

küçük bir teleskop ve elektronik

bilgi bankas›ndan olufluyor. Diyelim

ki bir gece bahçeye ç›kt›n›z ve

Andromeda gökadas›n›n nerede

oldu¤unu merak ediyorsunuz.

Hemen bu ürünü çal›flt›r›yor

ve tan›ml› gökcisimleri

menüsünden

Andromeda’y›

seçiyorsunuz.

Teleskop,

sizin

konumunuzu

alg›layarak

dünya üzerinde bulundu¤unuz

yer ve saate göre Andromeda’n›n

gökyüzünün neresinde olaca¤›n›

hesapl›yor. Daha sonra iflaretlerle size

yol göstererek teleskopu gökadan›n

bulundu¤u tarafa çevirmenizi sa¤l›yor.

Dilerseniz gözlemledi¤iniz gökcismi

hakk›nda yaz›l› ve sesli bilgi de

alabiliyorsunuz. Yaklafl›k 400 dolar

civar›nda sat›fla sunulan bu

harika gözlem arac›n›n

fiyat›n›n daha düflmesi ve

ülkemize gelmesi ne kadar

sürer belli de¤il, ama insan›

heyecanland›rd›¤› kesin.

Bu küçük teleskop, amatör gökyüzü gözlemcilerini çok mutlu edecek.

Gökyüzü Avucunuzda

Notlarım ve Düşüncelerim

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

........................................................................................................................

246 247

Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›n›n Cevaplar›Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›n›n Cevaplar›

Ders Kitabı Ünite Sonu De¤erlendirme

Sorular›n›n Cevaplar›

A.1. D2. Y (Bir ekosistemde birden fazla habitat bulunabilir.)3. D4. D5. Y (Yağmur ormanlarının tahribi, atmosferdeki karbondiokist

miktarı üzerinde etkili olacağından dünyanın sera etkisi ile aşırı ısınmasına sebep olabilir.)

6. Y (Bir ülkedeki çevre sorunu dolaylı olarak tüm dünyayı etkileye-cektir.)

7. Y (Besin tüketiminin artırılması çevre kirliliğini önlemez.)8. DB.1. a) hava2. b) biyolojik çeşitlilik3. c) orman tahribi4. ç) çöl ekosistemi5. d) kardelen6. e) nükleer kirlilik7. f) su kirliliği8. g) ekosistemC.1. a2. ç3. c4. bD.1. D2. C3. A4. C5. BE.1. Akdeniz Bölgesi, Akdeniz ikliminin hakim olduğu bir bölgedir.

Burada yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlı geçer. Maki bitki örtüsü, pamuk, muz, turunçgiller, zeytin ve defne ağaçları gibi bitkilerle deniz kaplumbağası, akdeniz foku gibi hayvanlar yaşar. Buna karşın Karadeniz Bölgesi’nde her mevsim yağışlıdır. Doğal bitki örtüsü ormandır. Çay, fındık, mısır, çeltik gibi tarım ürünleri yetiştirilir. Balıkçılık ön plandadır.

2. Avustralya’da meydana gelen orman yangını oradaki ormanların yok olmasına sebep olacaktır. Bu büyük çapta bir kayıp olursa iklim bundan etkilenecektir. Çünkü ormanlar yağışların oluşmasında etkili olur. Bu yüzden değişen iklim de küresel boyutta etkili olacaktır. Dolayısıyla küresel ısınma gibi çevre sorunları bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de etkisini gösterecektir.

3. TEMA Vakfı’nın çeşitli çalışmaları bulunmaktadır. Bunlardan bazıları ağaçlandırma projeleri, kırsal kalkınma projeleri, eğitim çalışmaları ve uluslararası çalışmalardır. Gebze Ağaçlandırma Projesi; Ankara Kartal Hatıra Ormanı; Çanakkale 10. Yıl TEMA Hatıra Ormanı; 1 Milyon Fidan Kampanyası; Şırnak ili Akçay köyü Erozyon Önleme Amaçlı Kırsal Kalkınma Projesi; Edirne ili Süloğlu ilçesi; 10 Köy-Mera Islah Projesi gibi çeşitli çalışma ve projeler de TEMA Vakfı tarafından gerçekleştirilmektedir.

4. “Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden Geleceğe” adlı bölümdeki örnek bu sorunun cevabı olarak verilebilir.

Çal›flma Kitabı Ünite Sonu De¤erlendirme

Sorular›n›n Cevaplar›

A.1. Y (Türler, populasyonları oluşturur.)2. D3. D4. Y (Aynı türler bir araya gelerek bir populasyonu oluşturur.)5. D6. D7. Y (Organik tarım, asit yağmurlarının oluşmasını engellemez.)

Rehberlik KöflesiRehberlik Köflesi Aşağıdaki rehberlik etkinliğini amacına uygun olarak ihtiyaç duyduğunuz bir zamanda sınıfınıza uygulayabilirsiniz.

Mesleğin Gerektirdiği Niteliklere Sahip Miyim?

1. Öğrencilerden girmeyi düşündükleri mesleğin gerektirdiği 3 özelliği yazmaları istenir. Bu mesleklerden biri bedensel, biri zihinsel, biri de duyuşsal özellik gerektirmelidir.

Öğrencilere kolaylık olması için şu örneği verebilirsiniz:

GARSON

BEDENSEL ZİHİNSEL DUYUŞSAL

Uzun süre ayakta durabilme

Sayılarla dört işlem yapabilme

Güler yüzlülük

Görme ve işitme duyularının

sağlam olması

Söyleneni anlayabilme

Nezaket

Ellerin sağlam olmasıSöylenenleri

akılda tutabilmeDuyguları

anlayabilme

Dikkati güçlü olma Hızlı çalışabilme

2. İstenenleri yazdıktan sonra öğrencilerinizden üçer veya dörder kişilik gruplar oluşturmalarını ve yazdıklarını tartışmalarını isteyin.

Akkök, F. (1996) İlköğretimde Sosyal Becerilerin Geliştirilmesi (Öğretmen El Kitabı), T.C Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı, Ankara.

E¤lenceli SatırlarE¤lenceli SatırlarBilim Doğadan Esinleniyor

Bitkilerin ve diğer hayvanların yapamadığı pek çok şeyi yapabiliriz. Konuşabilen, okuyabilen, bilgisayar oyunu oynayabilen, bisiklet sürebilen bir solucan, bir papatya ya da bir böcek gördünüz mü hiç? Bir de tersini düşünelim. Düşleyip de yapamadığımız pek çok şeyi doğadaki kimi canlılar kolayca yapabiliyorlar. Hiç su üzerinde yürümeyi istediğiniz oldu mu? Bunu yapabilen pek çok böcek var. Ya da tavanda yürüyebilmeyi? Gekolar (kertenkele çeşidi), bu konuda oldukça usta. Anneniz, enerji alabilmeniz için sevmediğiniz bir yemeği yemenizi istediğinde bitkiler gibi olabilmeyi dilediniz mi? Sevmediğimiz şeyleri yemek yerine bitkiler gibi güneş enerjisini depolayabilseydik keşke! Bilim insanları, bu konularda akıllıca davranıyorlar ve yukarıda sözünü ettiklerimize benzer sorunlara çözümler bulmak üzere doğayı inceliyorlar. Doğayı taklit ederek daha sağlam yapıştırıcılar, daha sağlam malzemeler, daha verimli elektrik kaynakları ve doğayla dost plastikler elde etmeye çalışıyorlar. Bu çalışmaları yapan bilim dalına da “biyomimikri” deniyor.

246 247

Ders Kitab› Ünite Sonu Değerlendirme Sorular›

A Aşağıdaki cümlelerden hangilerinin doğru, hangilerinin yanlış olduğunu belirleyelim. Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin doğrularını defterimize yazalım.

1. Evimizin bahçesinde yaşayan solucanlar, bir populasyon oluşturur.2. Bir ekosistem, birden fazla habitat bulundurmaz.3. ‹klim, ekosistemdeki canlı çeşitliliğini belirleyen önemli cansız faktörlerden biridir.4. Nesli tükenen canlılar biyolojik çeşitliliğin azalmas›na yol açar.5. Yağmur ormanlarının tahribi, Dünya’nın sera etkisiyle aşırı ısınmasını önler.6. Her ülkenin çevre sorunu sadece kendi üzerinde etkilidir.7. Çevre kirliliğini önlemek için besin tüketimini art›rmal›y›z.8. Sokaktaki sahipsiz köpekler için bakımevleri oluşturulmalıdır.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerler harflendirilmifltir. Her bir boşluğa kutu içinde verilen bir sözcük veya ifade yerlefltirerek cümleleri anlamlı hâle getirmemiz gerekmektedir. Cümleleri istenilen flekilde tamamlayarak harfleri ve yerleştirdiğimiz sözcük veya ifadeleri defterimize yazalım.

1. Sera etkisi ........ kirliliğinin bir sonucudur.2. Bir ekosistemdeki canlıların tür ve sayısının zenginliğine ........ denir.3. Çevre sorunlar›na ........ gibi olaylar sebep olabilmektedir.4. Biyolojik çeşitlilik en az ......... ekosisteminde görülür.5. Nesli tükenme tehlikesinde olan bitkilerden biri ........dir.6. Dünya çapında etkili çevre sorunlarından biri........ tir.7. ‹zmit ve ‹zmir Körfezleri ile Marmara Denizi’nde ........ görülmektedir.8. Canlı ve cansız varlıkların birbiriyle etkileşim hâlinde bulunduğu yere ........ adı verilir.

B

Aşağıdaki verilen kavramları benzerlikleri yönünden uygun kelimelerle efllefltirelim. Kavramın numarası ile eşleştirdiğimiz kelimenin harfini defterimize yazalım.

Kavram

1. Ekosistem2. Habitat3. Populasyon4. Tür

Kelime

a. Okulb. Ö¤rencic. Sınıf mevcuduç. Sınıfd. Ö¤retmen masası

kardelen, hava, biyolojik çeşitlilik, orman tahribi, çöl ekosistemi, menekfle, kara ekosistemi, nükleer kirlilik, su kirlili¤i, ekosistem, habitat

C

a

cç

de

gf

247246

D Aşağıdaki soruların cevabı olduğunu düşündüğümüz seçeneğin harfini defterimize yazalım.

1. Biyolojik çeşitlilikle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Biyolojik çeşitlili¤i korumak her ülkenin ortak hedeflerinden biridir. B) Bir yerdeki bitki ve hayvan türlerinin ve çeşitlerinin tümü biyolojik çeşitliliktir. C) Bir ülkedeki ekosistem çeşitliliği, oradaki biyolojik çeşitliliği etkiler. D) Populasyondaki birey sayısının fazlalığı biyolojik çeşitliliğin zenginliğini gösterir.

2. Aşağıda farklı ekosistemlerde yaşayan canlılara yer verilmiştir. Bu canlılardan hangisi ya da hangileri yağmur ormanlarında yaşayan canlılardandır?

I. Yılan V. DeveII. Maymun VI. Kutup ayısıIII. Orkide VII. KaktüsIV. Kertenkele

A) Yalnız V B) III- V-VI C) I-II-III-IV D) I-IV-V-VII

3. Aşağıda verilen canlılardan hangisinin nesli ülkemizde tükenmiştir? A) Aslan B) Kardelen C) Su samuru D) Orkide

4. I. Organik tarımın uygulanması II. Yabani hayvan avı III. Ağaç dikiminin hızlandırılması IV. Enerji kullanımının ve atık üretiminin azaltılması

Yukarıda verilen davranışlardan hangisi ya da hangileri çevre sorunlarını çözmek amacıyla yapılabilir? A) I-IV B) II-III-IV C) I-III-IV D) I-II-III-IV

5. Bir besin zincirini oluflturan afla¤›daki canl›lardan hangisi bu zincirin ilk halkas›n› oluflturabilir?

A) Serçe B) Dut yaprağı C) Tırtıl D) Kedi

Aşağıdaki soruları defterimize cevaplayalım.

1. Akdeniz ile Karadeniz Bölgeleri’ndeki ekosistemlerin, canlı çeşitliliği ve iklim özellikleri açısından ne gibi farklar› vard›r?

2. Avustralya’da meydana gelen orman yangınları, ülkemizi nasıl etkiler? Açıklayalım. 3. Çevre sorunlarına yönelik çalışmalarda bulunan TEMA Vakfı üyelerinin faaliyetleri

nelerdir? Araştırarak açıklayalım. 4. Atatürk’ün çevre sevgisini gösteren çal›flmalar› nelerdir? Örnekler verelim.

E

b

148

Çal›flma Kitab› Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›

A Aşağıdaki cümlelerin hangilerinin doğru, hangilerinin yanlış olduğunu noktal› yerlere yazal›m. Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin do¤ru flekillerini defterimize yazalım.

(........) 1. Türler, habitatı oluşturur.(........) 2. Besin zincirleri, besin ağını oluşturur.(........) 3. Van kedisi, nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlılardandır.(........) 4. ‹ki farklı tür, populasyon oluşturur.(........) 5. Bir ekosistem, belirli bir yaşam alanından ve orada yaşayan canlılardan oluşur.(........) 6. Ekosistemlerin zenginliği biyolojik çeşitliliğin bir sonucudur.(........) 7. Organik tarım, asit yağmurlarının oluşmasını engeller.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri do¤ru bir cümle olacak flekilde kutu içinde verilen uygun sözcüklerle/ifadelerle tamamlayal›m.

B

deniz kaplumbağası, çevre bilinci, besin zinciri, besin ağı, çölleşme, otçul

C

148

1. Sadece bitkilerle beslenen hayvanlar .......................... canlılar olarak adlandırılır.2. Bir ekosistem içerisinde yer alan tüm besin zincirleri birleşerek ................... oluşturur.3. Aşırı otlatma ya da ağaç kesimi gibi durumlar ...................... sebep olur.4. Temiz bir çevrede yaşamak için ........................... sahip bireyler yetiştirilmelidir.5. Otla beslenen hayvanlar ............................... ikinci basama¤›n› oluflturur.

Aşağıdaki soruların cevabı olduğunu düşündüğümüz seçeneğin harfini daire içine alalım.

1. Aşağıda verilen canlılardan hangisi, bulunduğu ekosistem bakımından diğerlerinden farklıdır?

A) Kırkayak B) Palamut C) Solucan D) Örümcek

2. Aşağıda bir besin zinciriyle ilgili olarak verilen sıralamalardan hangisi doğrudur?A) Bitki-solucan-köstebek-tilki B) Tilki-köstebek-solucan-bitkiC) Solucan-bitki-tilki-köstebek D) Köstebek-bitki-solucan-tilki

3. Aşağıdakilerden hangisi çevre sorunlarının çözümüyle ilgili doğru bir uygulama değildir?

A) ‹nsanların tüketme alışkanlıklarını değiştirmekB) Ağaç dikimini hızlandırmakC) Endüstriyel tesislerin sebep olduğu kirliliği önlemekD) Tarımda kimyasal maddeleri kullanmak

4. Afla¤›da verilen canl›lardan hangisi, nesli tükenme tehlikesiyle karfl› karfl›yad›r?A) Asya fili B) Anadolu leopar› C) Akdeniz foku D) Deve

YDDYDDY

otçulbesin ağı

çölleşmeçevre bilincine

besin zincirinin

Ders Kitabı ve Çalışma Kitabı’nda yer alan değerlendirme soruları cevaplarıyla birlikte verilmiştir.

Ünite Sonu Değerlendirme Sorularının Cevapları

Notlarım ve Düşüncelerim

Ünitelerdeki konularla ilgili önemli kavramların ve kilit noktaların özetini içeren açıklamalar verilmiştir.

Ünitemizi Özetleyelim

Öğrencilerin fen, teknoloji, toplum ve çevre arasındaki ilişkileri anlamalarını, bunların birbirlerini nasıl etkilediğini, nasıl ge-liştiğini ve insanların hayat şartlarını iyileştirmek için nasıl kullanıldığını kavramalarını sağlamak amacıyla yapılabilecek çalışmalarla ilgili açıklamalar verilmiştir.

Hayatımızın Neresinde?

Alternatif Etkinlik

Çalışma Kitabı’ndaki etkinlik-lerle burada verilen alternatif etkinlikler, kazanımları gerçek-leştirebilmek için kullanılabile-cek öneri niteliğinde etkinlikler olup yapılması zorunlu değildir.

Gerekli zamanlarda yararlanılması amacıyla bu bölümde, Atatürk’ün eğitim, bilim ve teknolojiyle ilgili sözlerine, görüşlerine, anılarına vb. yer verilmiştir.

Atatürk’ten Bizlere, Bizlerden GeleceğeSarı bir zeminle verilen boşluklar, ünite sırasında not alınabilmesi ama-cıyla bırakılmıştır.

Bu bölüm öğrencilerin dikkat-lerinin dağıldığı zamanlarda der-sin eğlenceli hâle getirilebilmesi için konulmuştur.

Eğlenceli Satırlar

Bu bölümde ihtiyaç duyulduğun-da sınıfta uygulanması amacıyla rehberlik etkinliklerine yer veril-miştir.

Rehberlik Köşesi

13

Üniteye Genel Bakış

Öğrenciler 5. sınıf fen ve teknoloji dersinde, sistem kavramına girmeden, sindirim ve boşaltımda görevli yapı ve organların yerlerini ve genel hatları ile işlevlerini, besinleri ve dengeli beslenmenin önemini öğrenmişlerdi. 6. sınıfta da destek ve hareket, dolaşım, solunum sistemleri ile bu sistemlerin sağlığı ve teknolojinin sistemlerin sağlığına etkisi işlenmişti. Sindirim ve boşaltım sistemi ile başlayan bu ünitede ise denetleyici ve düzenleyici sistemlerde görevli yapı ve organlar, duyu organları ve bu sistemlerin sağlığı, sistemlerle ilgili sağlık sorunlarının giderilmesinde teknolojik gelişmelerin etkisi, vücudumuzdaki sistemlerin birbirleriyle ilişkili olarak çalıştığı belirtilecektir. Öğrenmenin anlamlı hâle gelmesi amacı ile ünitede deney yapma, tartışma gibi farklı öğrenme etkinliklerine yer verilmiştir. 4-7. sınıfl arda işlenen vücudumuz ile ilgili konular orta öğretim seviyesinde, bitki ve hayvanlardaki sistemler konusuna temel oluşturması açısından da önemlidir. Öğretmenler fi ziki şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Konular işlenirken kavram ve becerilerin günlük hayatla ilişkilendirilmesine önem verilmelidir. Günlük hayatta önemli bir yere sahip olan teknolojinin sistemlerle ilişkisi ile ilgili organ nakilleri ve tıbbi teknoloji ürünlerine örnekler verilerek konuların hayatla bağlantısı kurulmalıdır. Ünitede her sistem ile ilgili konunun başındaki öğrenme etkinliklerinin öğrencilerin ön bilgilerini yoklayan ve öğretim esnasında dikkate alan bir tarzda yapılması, daha sonra öğrencilerin konu sonunda bilişsel yapısında meydana gelen değişiklikleri gözlemlemesi, öğrencinin öğrendiğinin farkına varması açısından önemlidir.

Konu Başlıkları ve Önerilen Süreler

Kavram Haritası

Aşağıdaki kavram haritasında, ünitenin sınırlarını belirleyen ve her bir konuda vurgulanması gereken kavramlar yer almaktadır. Bu kavram haritası sadece öğretmeni bilgilendirmek için verilmiştir.

1. Ünite 1. Ünite www.sbsfenci.comVücudumuzda Sistemler

Konu Başlıkları Önerilen Süreler

1. Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sağlığı 6 Ders Saati

2. Boşaltım Sistemimiz Vücudumuzdan Atıkları Uzaklaştırır 6 Ders Saati

3. Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz 7 Ders Saati

4. Duyu Organlarımız 7 Ders Saati

5. Vücudumuzdaki Sistemlerin Sağlığı ve Organ Bağışı 4 Ders Saati

14

Üniteye Hazırlık

Anlamlı öğrenmenin sağlanması için ünitelere başlarken ve ünite incelemelerinde aşağıdaki basamaklara dikkat edilir.

- Öğrencilere, ünitelerin içeriğini fark ettirmek için ünite kapağında yer alan resimler inceletilerek öğrencilerden resimlere ait soruları cevaplamaları istenir. Ünitenin genel çerçevesini oluşturmak için kapakta yer alan konu başlıkları öğrencilerin zihninde ünitenin genel çerçevesini oluşturmak için onlara okutulur.

- Öğrencilerin, konularda geçen kavramlar hakkında bilgi sahibi olmaları için onlardan konu başlarında yer alan “Anahtar Kavramlar”ı incelemeleri istenir.

- Öğrencilerin üniteye odaklanmaları için onlardan ünitelerin içeriğini görsel açıdan destekleyen resim ve tabloları incelemeleri istenir.

- Öğrencilerin konuların önemli noktalarını belirlemeleri için onlardan konuların sonunda yer alan “Kendimizi Değerlendirelim” bölümündeki soruları incelemeleri istenir.

Ünite, öğrenciler tarafından ayrıntıya girilmeden incelendikten sonra, öğrencilerden ünite kapağına geri dönmeleri istenir. Ünite kapağı, üniteye ilişkin beklenti yaratmak, merak uyandırmak, kapak hakkında tartışarak ön bilgilerini ortaya çıkarmak ve öğrencilerde “Bu konuları niçin öğreneceğiz?” sorusunu oluşturmak amacıyla inceletilir. Bu amaçla öğrencilere aşağıdaki sorular yöneltilir:

- Her bir fotoğraf ya da resim size üniteyle ilgili neyi ifade ediyor?- Konu başlıkları ile kapaktaki resimleri ve fotoğrafl arı eşleştiriniz.

Bu eşleştirmeyi yaparken nelere dikkat ettiniz? Ünite kapağında yer alan metin öğrencilere okutulur. Öğrenciler burada yer alan sorularla ilgili fi kirlerini ifade ederken konu dışına çıkmamalarına özen gösterilir.

Performans Görevi:Performans Görevi: Vücudumuz

Bu görevin amacı öğrencilerin, ünitede kazandırılmak istenenlerden ne kadarını öğrenip uygulamaya geçirebildiklerini tespit etmektir. Bunun için öğrenciler en fazla sekizer kişilik gruplara ayrılır. Gruplar belirlenirken öğrenci seviyeleri dikkate alınır ve her grupta farklı seviyede öğrencilerin yer almasına özen gösterilir. Her gruptan, ödevin hazırlanması için yapılması gerekenleri tespit ederek görev dağılımını gerçekleştirmeleri istenir. Performans görevi olarak “Vücudumuz” konusu verilir. Bu ödev için öğrenciler, ünitede yer alan sistemlerden birini seçerler. Öğrencilerden seçtikleri bu sistemin görevi, sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyebilecek etmenleri, bu sistemde görülebilecek rahatsızlıkları, bu rahatsızlıkların tedavisinde kullanılabilecek tek-nolojik gelişmeleri ve sistemin diğer sistemlerle birlikte çalışma şeklini araştırarak bir oyun yazmaları ve bu oyunu sınıfta oynamaları beklenmektedir. Gruplardan bu ödevin sunumu için rol oynama ve model oluşturma tekniklerini seçmeleri istenir. Öğrencilere, performans görevini nasıl yapacakları ve değerlendirecekleri ile ilgili olarak Çalışma Kitabı’nın 10. sayfasında yer alan “Vücudumuz” adlı performans görevi verilir. Öğrencilerin çalışmaları belirli aralıklarla kontrol edilir. Öğrencilerden ödev için hazırlanırken Çalışma Kitabı’nın 11. sayfasında verilen “Dereceli Puanlama Anahtarı (Rol Oynama)”ndan faydalanmaları istenir. Ödevin değerlendirilmesi hem öğretmen hem de akran değerlendirmesi şeklinde yapılır. Öğrencilere oyunlarını sunduktan sonra, görülen eksiklikleri ve yanlışları ile ilgili olarak “Neden böyle düşündün?”, “Niçin böyle ifade ettin?” şeklindeki sorularla geri bildirimde bulunulur; kendi yanlışlarını kendilerinin düzeltmeleri sağlanır. Hazırlanan ödevler öğrencilerin ürün dosyalarında saklanabilir. Bu ödevler sınıf panosunda, okul panosunda ve sene sonu sergisinde sergilenebilir. Bu performans görevi tavsiye niteliğinde olup farklı bir konu da verilebilir.

14

ÜniteÜnite

KonularKonular

fen

ve te

knol

oji Vücudumuzda

Sistemler

1. Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sağlığı

2. Boşaltım Sistemimiz Vücudumuzdan Atıkları Uzaklaştırır

3. Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

4. Duyu Organlarımız

5. Vücudumuzdaki Sistemlerin Sağlığı ve Organ Bağışı

11..

14

10

Performans Görevi:Performans Görevi: Vücudumuz

Sınıf İçerik Beklenen Performans Süre Değerlendirme

7. sınıf Vücudumuzda SistemlerAraştırma Becerisi, Yaratıcılık Becerisi

4 hafta Dereceli Puanlama Anahtarı

Vücudumuz farklı ama birbiriyle uyum içinde çalışan birçok sistemden meydana gelmiştir. Her sistemin kendine özgü görevlerinin yanında diğer sistemlerle birlikte yaptığı görevler de vardır. Bu ünite boyunca sindirim ve boşaltım sistemlerimizle denetleyici ve düzenleyici sistemlerimizi öğrenmiş olacağız. Söz konusu sistemlerle birlikte duyu organları, organ bağışı ve bağımlılık gibi konular hakkında da bilgi sahibi olacağız.

Sevgili Öğrenciler, Sizlerden vücudumuzdaki sistemlerin işleyişini dikkate alarak sınıfınızda en fazla sekizer kişilik gruplar oluşturmanız ve grup olarak ortak bir sistemi seçmeniz istenmektedir. Seçtiğiniz sistemin vücudumuzda gerçekleştirdiği görevi, sistemin sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyebilecek etmenleri, bu sistemde görülebilecek rahatsızlıkları, bu rahatsızlıkların tedavisinde kullanılabilecek teknolojik gelişmeleri ve sistemin diğer sistemlerle birlikte çalışma şeklini araştırarak bir oyun yazmanız ve yazd›¤›n›z bu oyunu sınıfta oynamanız beklenmektedir.

Bunun için aşağıda verilmiş görevleri zamanında yapmanız, ödevinizi hazırlamanız açısından size kolaylık sağlayacaktır. 1. En fazla sekiz kişilik bir grup oluşturunuz. 2. Grubunuza bir isim veriniz. 3. Grubunuzla birlikte vücudumuzdaki sistemlerden birini seçiniz. 4. Seçtiğiniz sistemle ilgili olarak aşağıdaki soruların cevaplarını farklı kaynaklardan araştırınız ve araştırmalarınızı

grubunuza ait olan bir dosya içinde saklayınız.- Sisteminizin vücudumuzda gerçekleştirdiği görev nedir?- Sisteminizde hangi yapı ve organlar bulunmaktadır?- Sisteminizin çalışma şekli nasıldır?- Sisteminiz hangi sistemlerle ortaklaşa çalışmaktadır?- Sisteminizin sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyen etmenler nelerdir?- Sisteminizde görülebilecek rahatsızlıklar nelerdir?- Bu rahatsızlıkların belirtileri nelerdir?- Bu rahatsızlıkların tedavisinde kullanılabilecek teknolojik gelişmeler nelerdir?- Sisteminiz için organ bağışının önemi nedir?- Bağımlılığa neden olan maddelerin sisteminiz üzerindeki etkileri nelerdir?- Sisteminizle ilgili sağlık sorunu bulunan ve toplumumuzdaki görevlerini devam ettiren bireyler için neler

yapılmalıdır? 5. Grubunuzla birlikte, yukarıdaki araştırma sorularına ayrıntılı cevaplar verin ve cevaplar›n›z› okuyun. 6. ‹çerisinde bu cevaplar›n da yer ald›¤› bir oyun metni yaz›n›z. Metindeki roller sisteminizde yer alan yapı ve

organların isimleri olabilir. 7. Her rol için grubunuzdan bir öğrenci görev alsın. 8. Görevlerinize uygun kostümler hazırlayınız. 9. Oyununuzu hatasız oynayıncaya kadar prova ediniz. Prova için derslerden sonra sınıfınızı, varsa okulunuzdaki

uygun bir salonu veya hava iyi ise okul bahçesini kullanabilirsiniz.10. Oyununuzu öğretmeninizin belirlediği tarih ve saatte sınıfta sergileyiniz.11. Oyununuz öğretmeniniz tarafından dereceli puanlama anahtarı ile değerlendirilecektir.

15

• Ön Bilgileri Yoklama Etkinliği Öğrencilerin ön bilgilerini yoklamak amacıyla Çalışma Kita-bı’ndaki “Bulmacayı Çözelim” adlı 1. Etkinlik yaptırılır.

1. Etkinlik: 1. Etkinlik: Bulmacayı Çözelim

Öğrencilerin, 4, 5 ve 6. sınıfl arda öğrenmiş oldukları konuları ne kadar hatırladıklarını tespit etmek amacıyla, Çalışma Kitabı’nda yer alan 1. Etkinlik yaptırılır. Etkinlikteki soruların cevaplanması işlemi bittikten sonra öğrencilerin Çalışma Kitaplarını birbirleriyle değiştirmeleri sağlanır. Doğru cevaplar tahtaya yazıldıktan sonra, herkes arkadaşının cevaplarını kontrol eder. Bütün cevaplar kontrol edildikten sonra öğrenciler kitaplarını geri alırlar. Doğru ve yanlış cevaplarını gördükten sonra bu cevaplarla ilgili bilgi ve fi kirlerini arkadaşlarıyla paylaşırlar. Böylece öğrencilerin ön bilgilerindeki eksiklikleri tamamlayarak yanlışlarını düzeltmeleri sağlanır.

Bu etkinlikle öğrencilerin geçmiş bilgileri hatırlatıldıktan sonra Çalışma Kitabı’ndaki “Nereden, Nereye, Nasıl Geldim?” adlı 2. Etkinlik yapılır.

2. Etkinlik: 2. Etkinlik: Nereden, Nereye, Nasıl Geldim? Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin ünitenin başındaki bilgileri ile ünitenin sonundaki bilgilerini karşılaştırarak kendilerini değerlendirmelerini sağlamaktır. Bu etkinlikte öğrenciler aynı zamanda, ünite ile ilgili ön bilgilerini hatırlayarak bu ünitede ne öğrenmek istediklerini ve öğrenmek istediklerine nasıl ulaşacaklarını belirleyeceklerdir. Bunun için etkinlikteki çizelgeyi defterlerine çizmeleri istenir. Öğrencilerden öğrenme sürecini anlamlı ve sistematik hâle getirmek için çizelgenin I. bölümündeki soruları üniteye başlamadan cevaplamaları istenir. Daha sonra onlardan; öğrendiklerinin farkına varmaları, neyi, ne kadar öğrendiklerini kontrol etmeleri ve öğrendiklerini hayatla ilişkilendirmeleri amacıyla tablonun II. bölümündeki soruları da ünitenin işlenişi sırasında cevaplamaları istenir.

15

Sabah erkenden uyandım. Elimi, yüzümü yıkadım ve dişlerimi fırçaladım. Mutfağa girdiğimde bizimkiler kahvaltı için beni bekliyorlardı. Mutfak mis gibi kızarmış ekmek kokuyordu. Sütümü içmek için bardağı elime aldığımda bardağın çok sıcak olduğunu fark ettim ve elimi hızla geri çektim. Kahvaltımı tamamlayarak tuvalete gittim. Okula gitmek için hazırlandım ve evden çıktım. Bugün de her gün oynadığım sessizlik oyununa başladım. Annemin, babamın, kuşların, arabaların sesini duymadım. Kapıda beni bekleyen arkadaşıma işaret dilimizi kullanarak “Günaydın.” dedim. Evet, ben bir işitme engelliyim. Sa¤l›k sorunumla yaşamayı öğrendim. ‹şitme engelliler okulunda eğitimime devam ediyorum. Ben de eğitimimi tamamlayarak herkes gibi bir meslek sahibi olmak istiyorum.

Yukarıda Özlem adlı bir arkadaşımızın güne başlarken yaşadıkları anlatılmaktadır. Aşağıdaki soruları metinden yararlanarak cevaplayalım. Cevaplarımızı arkadaşlarımızla tartışalım.- Özlem, evden çıkıncaya kadar gerçekleştirdiği olaylarda hangi organ veya sistemlerini

kullanmıştır?- Özlem’in sa¤l›k sorunu, onun hayata bakış açısını nasıl etkilemiştir? Bunu metindeki hangi

ifadelerden anlayabiliriz? Toplumumuzda çeflitli sa¤l›k sorunlar› yaflayan birçok insan vard›r. Peki bu kiflilerin yaflad›klar› sa¤l›k sorunlar›ndan hangilerini biliyorsunuz? Örnekler verelim. Sa¤l›k sorunlar›yla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren bireylere nas›l davranmam›z gerekir? Bu ünitede sindirim ve boflalt›m sistemimiz ile denetleyici ve düzenleyici sistemimizin ve duyu organlar›m›z›n vücudumuzdaki görevlerini nas›l gerçeklefltirdiklerini ö¤renece¤iz. Ayr›ca vücudumuzdaki sistemlerin sa¤l›¤›n› korumak için yapmam›z gerekenleri ve sa¤l›k sorunlar›m›z›n giderilmesi için kullan›lan teknolojik geliflmelerin neler oldu¤unu da yine bu ünitede araflt›r›p ö¤renece¤iz.

Konular

1.

1

12. s.

2

13. s.

12 13

Vücudumuzda Sistemler

Nereden, Nereye, Nas›l Geldim?EtkinlikEtkinlik : :22.. Etkinliğin amacı, ünite hakkında bildiklerimizi, öğrenmek istediklerimizi ve öğreneceklerimizi kullanarak kendimizi değerlendirmektir. Bunun için aşağıdaki çizelgeyi defterimize çizerek çizelgedeki soruları açıklamalar doğrultusunda cevaplayalım.

• Birinci bölümdeki soruları cevaplamaktaki amacımız, öğrenme sürecimizi anlamlı ve sistematik hâle getirmektir. Bu sebeple, ayn› bölümdeki soruları, üniteye başlamadan önce cevaplayalım.

• ‹kinci bölümdeki soruları cevaplamaktaki amacımız ise öğrendiklerimizin farkına varmak, neyi, ne kadar öğrendiğimizi kontrol etmek ve öğrendiklerimizi hayatla ilişkilendirmektir. Bu sebeple ilgili bölümdeki soruları da ünitenin işlenişi sırasında cevaplayalım. Cevaplarımızdan emin olmadığımız durumlarda ilgili konuyu tekrar ederek konuyla ilgili etkinlikleri gözden geçirelim. Edindiğimiz bilgiler doğrultusunda cevaplarımızı tekrar yazalım.

NEREDEN, NEREYE, NASIL GELD‹M?

Üniteye Başladığımız Tarih: ... / ... / ... Üniteyi Bitirdiğimiz Tarih: ... / ... / ...

Bu Üniteyle ‹lgili, Cevaplar›m

I. B

ÖL

ÜM

Neler biliyorum?

Neleri öğrenmek istiyorum?

Öğrenmek istediklerimi nereden ve nasıl öğrenebilirim?

II.

BÖ

LÜ

M

Neler öğrendim?

Öğrendiklerimi hayatımın hangi alanında kullanabilirim?

Öğrendiklerimden hangilerini ilginç buldum?

Öğrendiklerimle artık neleri daha farklı yapabilirim?

Öğrendiklerim, zihnimde hangi soruları oluşturdu?

Öğrendiğim konulardan hangilerini daha iyi biliyorum?

Öğrendiğim konulardan hangilerine tekrar bakmam gerekiyor?

Aşağıdaki tanımlara karşılık gelen kavramları bulmacadaki yerlerine yerleştirelim.

Tanımlar

1. Bütün besinlerde bulunan ve vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapan maddelerdir.

2. Besinlerin sindiriminde görevli bir organımızdır. 3. Etrafımızda olup bitenleri görmemizi sağlayan organımızdır. 4. Vücudumuzun ihtiyac› olan enerjiyi üretmek için kulland›¤› maddelerdir. 5. Boşaltımda görevli bir organımızdır. 6. Vücudumuzun dışını tamamen kaplayan organımızdır. 7. Etrafımızdaki kokuları algılamamızı sağlayan organımızdır. 8. Canlıların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmek için ihtiyaç duydukları maddelere

verilen genel isimdir. 9. Etrafımızdaki sesleri duymamızı sağlayan organımızdır.10. Sağlığımıza zarar veren bir maddedir.11. Tat almanın yanı sıra konuşmamızda rol oynayan bir organımızdır.

Bulmacay› ÇözelimEtkinlikEtkinlik : :1.1.

B U R U ND E R ‹

B E S ‹ NG Ö Z

M ‹ N E R A L

K U L A K

D ‹ L

S‹

AL

O

B

E

M

DE

11

Performans Görevi:Dereceli Puanlama Anahtar›

Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı, hazırladığınız çalışman›z› değerlendirmek için hazırlanmıştır. Bu anahtar, aynı zamanda çalışmanızda hangi ölçütlere dikkat edeceğiniz konusunda size bilgi vermektedir.Grubun Adı: Alınan Puan:

Grubun Ödevi Sunduğu Tarih:

Performans

Düzeyi

Ölçütler ve Ölçüt Tanımlamaları

Rollerin ‹çeriği

Çok ‹yi- 4 puan -

Oyunda yer alan rollerin hepsi, ödev konusunu ve amacını tamamen yansıtmakta.

‹yi- 3 puan -

Oyunda yer alan rollerin çoğunluğu, ödev konusunu ve amacını yansıtmakta.

Orta- 2 puan -

Oyunda yer alan rollerin birkaçı, ödev konusunu ve amacını yansıtmakta.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Oyunda yer alan rollerin hiçbiri, ödev konusunu ve amacını yansıtmamakta.

Grup Bütünlüğü

Çok ‹yi- 4 puan -

Grup bir bütün olarak etkili.

‹yi- 3 puan -

Grup bütünlüğü oldukça etkili.

Orta- 2 puan -

Grup bütünlüğü kısmen etkili.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Grup bütünlüğü yok.

Kostüm

Çok ‹yi- 4 puan -

Bütün karakterlerin kostümleri, rollerine uygun.

‹yi- 3 puan -

Çoğu karakterin kostümü, rollerine uygun.

Orta- 2 puan -

Birkaç karakterin kostümü, rollerine uygun.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Hiçbir karakterin kostümü, rollere uygun değil.

Oyun ve Sunum

Çok ‹yi- 4 puan -

Gruptaki herkes canlandırdığı rolün karakterini iyi temsil ediyor. Grubun sorulan sorulara verdiği cevapların hepsi doğru. Öğrencilerin hepsinin rollerini canlandırırken kullandıkları dil, rollerine uygun.

‹yi- 3 puan -

Gruptaki öğrencilerin çoğu canlandırdığı rolün karakterini iyi temsil ediyor. Grubun sorulan sorulara verdiği cevapların çoğu doğru. Çoğu öğrencinin rollerini canlandırırken kullandığı dil, rollerine uygun.

Orta- 2 puan -

Gruptaki öğrencilerin birkaçı canlandırdığı rolün karakterini iyi temsil ediyor. Grubun sorulan sorulara verdiği cevapların birkaçı doğru. Sadece birkaç öğrencinin rollerini canlandırırken kullandığı dil, rollerine uygun.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Gruptaki öğrencilerin hiçbiri canlandırdığı rolün karakterini iyi temsil edemiyor. Grubun sorulan sorulara verdiği cevapların hepsi yanlış. Hiçbir öğrencinin rolünü canlandırırken kullandığı dil, rolüne uygun değil.

16

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sağlığı

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler canlıların yaşamsal faaliyetlerini devam ettirebilmek için besinlere ihtiyaç duydukları, besin içeriklerinin vücuttaki görevi, besinlerin kana geçebilmesi için küçük parçalara ayrılarak vücutta kan yolu ile taşındığı, sindirimde ve boşaltımda görevli yapı ve organların yeri ve görevleri ön bilgilerine sahiptirler. Bu konuda öğrencilerden sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde göstermeleri beklenir. Ayrıca sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklardan kana geçebilmesi için fi ziksel ve kimyasal sindirime uğradığını, enzimlerin kimyasal sindirimdeki işlevini, sindirime yardımcı organların görevlerini açıklamaları beklenir. Sindirim sistemi sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyecek etkenleri özetleyerek tartışmaları beklenmektedir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Besin İçerikleri” adlı 3. Etkinlik yaptırılır.

3. Etkinlik:3. Etkinlik: Besin ‹çerikleri

Bu etkinliğin amacı öğrencilere konuya ilişkin ön bilgilerini hatırlatarak konuyla ilgili eksiklerini fark ettirip bu eksiklerini gidermelerini sağlamaktır. Öğrencilerden besin içeriklerinin hangi besinlerde bulundukları ve bunların vücudumuzdaki görevlerini

16

Anahtar Kavramlarfiziksel sindirimkimyasal sindirimenzimemilim

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa¤l›¤›

Bir yiyecek yenildikten sonra vücudumuzda ne gibi değişikliklere uğrar? Peki, vücudumuz yiyecekleri kullanabilecek hâle nas›l getirir? Sindirim sistemimizi oluşturan organlar›n neler oldu¤unu biliyor musunuz? Sindirim sistemi ile ilgili bildiğimiz sa¤l›k sorunlar›na örnekler verelim. Sindirim sistemimizin sağlığını korumam›z için neler yapmam›z gerekti¤ini söyleyebilir misiniz? ‹flte bu konuda sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organların görevlerini ve sindirim sistemimizin sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyecek etkenlerin neler olduğunu öğreneceğiz.

3

14. s.

P›nar ifltahla sandviçinden kocaman bir parça ›s›rd›. Öyle anlafl›l›yor ki P›nar’›n en sevdi¤i yiyecek sandviç. Peki, sizin en sevdi¤iniz yiyecek hangisi? Acaba niçin yemek yeriz? Sadece ac›kt›¤›m›z için mi?

KA

ZA

NIM

LA

R

1. Sindirim sistemi ile ilgili olarak öğrenciler;1.1. Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha

ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ–4).1.2. Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için değişime uğraması

gerektiğini tahmin eder. 1.3. Besinlerin kana geçebilmesi için fi ziksel (mekanik) ve

kimyasal sindirime uğraması gerektiğini belirtir.1.4. Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini açıklar.1.5. Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görevlerini ifade eder. 1.6. Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklardan kana geçişini

açıklar.1.7. Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz etkileyecek

etkenleri özetler ve tartışır (BSB–25, 27, 32).

AÇ

IKL

AM

AL

AR

Sınırlamalar• 1.2, 1.3. Kimyasal ve fi ziksel sindirim tanımları verilir, kimyasal

sindirim denklemlerine girilmez.• 1.4. Sindirimde görevli sindirim enzimlerinin isimleri verilmez.• 1.6. Villusun sindirimdeki önemi vurgulanır, yapısı anlatılmadan şekil olarak verilir.

[!] Uyarılar• Kimyasal madde muhafazası ve kullanımına dikkat edilmelidir.• 1.7. Sindirim sistemi sağlığını olumlu etkileyen etkenlerden lifl i

besinler, dengeli beslenme; olumsuz olarak etkileyen etkenlerden stres, dengesiz ve yetersiz beslenme vb. örnek olarak verilebilir.

??? Kavram Yanılgıları• 1.3. Öğrenciler sindirimin sadece midede gerçekleştiğini düşü-

nebilirler. Diğer Derslerle İlişkilendirme

• 1.7. kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” temel dil becerisi ile ilişkilendirilir.

Ders İçi İlişkilendirme• 1.1. 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesindeki

“Besinlerin Sindirimi” ve “Besin İçerikleri ve Görevleri” konularıyla ilişkilendirilir.

14

Besin ‹çerikleriEtkinlikEtkinlik : :33..• Derya, besin içeriklerinin vücudumuzdaki görevlerini ve bulundu¤u besinleri belirten afla¤›daki tabloyu haz›rlam›flt›r. Ancak, tabloda baz› bölümleri eksik b›rakm›flt›r. Gelin, tablodaki eksik k›s›mlar› tamamlayarak Derya’ya yard›mc› olal›m.

Besin İçeriği Vücudumuzdaki Görevi Bulunduğu Besinler

Karbonhidrat Karbonhidratlar vücudumuzun ........................ kaynağıdır.

Makarna....................................................................................................................................................................................

Protein Vücudumuzda yapıcı ve onarıcı olarak görev yapar.

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

............................

Karbonhidratlardan aldığımız enerji yetersiz kaldığında, gereksinim duyduğumuz enerjiyi sağlayan besin içeriğidir.

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

Vitamin Vücudumuzu hastalıklardan korur ve vücudumuzda ................ olarak görev yapar.

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

Su ve Mineraller Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Bütün besinler

• Afla¤›ya vücudumuzun besin içeriklerini, nas›l kullanabilecek hâle getirdi¤ini aç›klayan bir hikâye yazal›m.

................................................................................................

......................................................................................................

......................................................................................................

....................................................................................................

....................................................................................................

..................................................................................................................

.................................................................................................................

..................................................................................................................

....................................................................................................

............................................................................................................

Etkinlik :4.

..........

............

.........

.....

.........................

......................................

......................

..............................

..............................................

.. ...............

....................................................

...................................

................ .

..........................

...... ...........

.......

.

...

.........

..

...............

........

..............

........

...

........

.....

..

.

.

.

.

......................................

...........................

........................

.................................

....... ........

....................................

.......................

......................

............................

....................

.

....

...

..

...

....

.....

....

.......

..

.

...

........

....

.....

..

......

..

.........

....

..................

....

..

.

.

..

.

.

...

.............

..

.

..

..

..

..

..

ekmekpatatesenerji

peynir

yumurta

et

zeytinfıstık

portakalelma biberdüzenleyici

Yediğimiz besinler sindirim sisteminde küçük parçalara ayrılır. Değişik işlemlerden geçen bu parçalar kana geçebilecek hâle getirilir. Bu işlemler sırasında vücudumuz tarafından salgılanan çeşitli sıvılar kullanılır. Daha sonra besinler kana geçer ve kanla vücudumuzun her yerine taşınd›¤›n› anlatan hikâyeler kabul edilir.

Ya¤

17

belirtmeleri beklenir. Öğrencilerin “Vücudumuz bu besin içeriklerini kullanabileceği hâle nasıl getirir?” sorusu ile öğrencilerin besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelebilmeleri için değişime uğramaları gerektiğini tahmin etmeleri ve besin enerji ilişkisine ulaşmaları amaçlanmıştır. Öğrenciler cevaplarını nedenleri ile tartışırlar. Bu şekilde sınıfın ortak doğru cevaba ulaşması sağlanır.

Etkinlik tamamlandıktan sonra öğrenciler Ders Kitabı’ndaki anahtar kavramlar bölümüne yönlendirilir.

• Anahtar Kavramlar Öğrencilerden, anahtar kavramları okumaları ve her bir kavramın anlamını tahmin etmeleri istenir.

• Konuya Giriş Öğrencilere konu girişindeki metin okutulur ve metin içindeki soru-ların cevapları sınıfta tartışılır. Etkinlik öncesinde yer alan sorular için öğrencilerin tahminleri alınır. Etkinlik sonrasında öğrencilerin yine aynı soruları cevaplamaları istenir. Öğrencilere Ders Kitabı’ndaki “Yediğimiz Besinlere Ne Olur?” adlı 1. Etkinlik Çalışma Kitabı’ndaki aynı adlı etkinlikle birlikte yaptırılır.

Keşif Aşaması

1. Etkinlik: Yediğimiz Besinlere Ne Olur?(Önerilen süre: 30 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin yediğimiz besinlerin vücudumuzda ne gibi değişikliklere uğradığını kavramalarını sağlamaktır. Öğrencilerden yediğimiz besinlerin vücudumuzda izlediği yolun ağız, mide, ince ve kalın bağırsak olduğu sonucuna ulaşmaları beklenmektedir. Etkinlikte verilmeyen diğer yapıların yutak, yemek borusu ve anüs olduğu vurgulanır. Buna göre besinlerin vücudumuzda izlediği yolun ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüs olduğu açıklanır. Öğrencilerden yenilen besinlerin vücuda yararlı hâle gelebilmesi için değişime uğradıkları sonucuna ulaşmaları beklenmektedir.

4. Etkinlik: 4. Etkinlik: Yediğimiz Besinlere Ne Olur?

Bu etkinlikte öğrencilerden, Ders Kitabı’nın 17. sayfasındaki aynı isimli 1. Etkinlik’ten faydalanarak verilen çizelgeleri doldurmaları bek-lenmektedir.

Açıklama Aşaması

Öğrencilerin 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesindeki “Besinlerin Sindirimi ve Besin İçerikleri ve Görevleri” konusunda; be-sinlerin içerisinde karbonhidrat, yağ, protein, vitamin, mineral ve su bulunduğu, bu besin içeriklerinin vücudumuzda enerji üretmek, yapım-onarım için ve düzenleyici olarak kullanıldığı hatırlatılır. Besin içeriklerinin büyük moleküller olduğu vurgulanarak “Vücudumuz bu besin içeriklerini kullanabileceği kadar küçük moleküllere nasıl dönüştürür?” sorusu, öğren-cilerin konuya ilgilerini arttırmak amacıyla sorulur ve sınıfta tartışma ortamı açılır.

17

1. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim

Yediğimiz Besinlere Ne Olur?

Bunlar› Yapal›m• Üçer ya da beşer kişilik gruplar oluşturalım.• Etkinliğimizi, sıramızın kirlenmesini önlemek için geniflçe

bir kab›n içinde yapalım.• Aşağıda verilen her bir basamaktaki işlemleri

gerçekleştirelim. Bu işlemleri gerçekleştirirken yaptığımız gözlemlere dayalı aç›klamalar›m›z› Çalışma Kitabı’mızdaki 4. etkinlikte yer alan çizelgelere kaydedelim.

1. Bisküvileri, plastik torbaya koyalım ve ellerimizle ezelim.2. Aynı plastik torbaya su ekleyelim.3. Torbanın içindeki havayı boşaltarak torbanın ağzını

kapatalım. Torbayı, ellerimizle befl dakika boyunca ovuşturalım.

4. Leğenin üzerinde, plastik torbanın alt köflelerinden birini makasla keserek torbada küçük bir delik açal›m. Kesilen kısmın ağzına çorabı geçirelim. Plastik torbayı sıkarak içindekileri çoraba boflaltal›m.

5. Çorabı alt kısmından keselim. Çorabın etrafını kâğıt havlu ile saralım. 6. Çorab› s›karak içindekileri leğene boşaltalım.

Sonuca Varal›m• Çalışma Kitabı’mızdaki 4. etkinlikte yer alan çizelgeden

yararlanarak yediğimiz besinlerin vücudumuzda nas›l bir de¤iflim geçirdi¤ini açıklayalım.

• Bu etkinlikteki gözlemlerimize dayanarak yediğimiz besinlerin bu şekilde değişime uğramasının sebebini açıklayalım.

Vücudumuz besin maddelerini yediğimiz şekilde kullanabilir mi? Yedi¤imiz bir bisküvinin yaklafl›k 12 saat sonra vücudumuz taraf›ndan kullan›lacak hâle geldi¤ini biliyor muydunuz? Besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelebilmesi için değişime uğraması gerekir. Besinler sindirim sistemimizde nas›l bir de¤iflim geçirir? Besin maddelerinin içeriklerine göre karbonhidrat, ya¤, protein, vitamin, su ve mineraller olarak grupland›r›ld›¤›n› biliyoruz. Besin içerikleri büyük moleküllerdir. Büyük moleküllü besin içeriklerinin hücrelerimizin kullanabilece¤i kadar küçük moleküllere parçalanmas› gerekir. Yedi¤imiz besinler hücrelerimize geçebilecek duruma sindirim ifllemi sonucunda gelir. Öyleyse vücudumuzda sindirim nas›l gerçekleflir? Sindirim çi¤nemeyle bafllar. Besinlerin, çi¤neme ve kas hareketleriyle küçük parçalara ayr›lmas› fiziksel (mekanik) sindirimdir. Besinlerin, enzim ad› verilen baz› salg›lar yard›m›yla parçalanmas›na ise kimyasal sindirim denir. Sindirim büyük moleküllü besin içeriklerinin hücrelerimizin kullanabileceği kadar küçük moleküllere dönüştürülmesidir.

Is›rd›¤›m›z bir parça bisküvi vücudumuzda nas›l bir de¤iflimden geçer? Gelin bu de¤iflimlerin neler oldu¤unu afla¤›daki etkinli¤i yaparak bulmaya çal›flal›m.

4

15. s.

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ üç-dört adet

bisküvi♦ bir bardak su

♦ plastik torba

♦ makas

♦ kâğıt havlu

♦ çorap

♦ geniflçe bir kap

♦ plastik eldiven

15

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :3. Yedi¤imiz Besinlere Ne Olur?EtkinlikEtkinlik : :44.. Aşağıdaki çizelgeyi, etkinliğimizin her aşamasında kullandığımız malzemeleri, bu malzemelerin sindirim sistemimizde karşılık geldiği yap› ya da organlarla eşleştirerek dolduralım.

Kullandığımız MalzemelerSindirim Sistemimizde Karşılık

Geldiği Yapı veya Organ

Aşağıdaki çizelgede, etkinliğimizde gerçekleştirdiğimiz işlemler verilmiştir. Bu işlemleri sindirim sırasında gerçekleşen hangi olaylarla eşleştirebileceğimizi yazalım ve bu olayların gerçekleşme sebeplerini açıklayan ifadeleri çizelgedeki boşluklara yazalım.

Gerçekleştirdiğimiz

Işlemler

Sindirim Sırasında

Gerçekleşen Olaylar

Bu Olayların Gerçekleşme

Sebepleri

Bisküvileri plastik torbaya koyma ve ellerimizle ezme

Plastik torbaya su ekleme

Torbayı ellerimizle 5 dakika boyunca ovuşturma

Plastik torbayı sıkarak bisküviyi torbadan çoraba geçirme

Çorabı sıkarak içindekileri le¤ene aktarma

Kâğıt havlunun ıslanması

plastik torba

çorap

kâğıt havlu

ağız, mide

ince bağırsak, kalın bağırsak

damarlar

çiğnemebesinleri ufak parçalara ayırma

besinleri yumuşatma

besinleri daha küçük parçalara ayırmak

tükürük

mide kaslarının kasılıp gevşeyerek besinleri parçalaması

besinlerin sindirimine ince ve kal›n bağırsakta devam edilmesi

besinlerin mideden ince bağırsağa, ince ba¤›rsak-tan kal›n ba¤›rsa¤a geçişi

sindirim atıklarını vücuttan uzaklaştırmak

sindirim atıklarının anüsten vücut dışına atılması

sindirilmiş besinlerin hücrelerimiz tarafından kullanımını sağlamak

sindirilmiş besinlerin kan damarlarına geçişi

18

Öğrencilere sayfada yer alan sindirim sistemi yapı ve organlarına ilişkin şekil inceletilir. Öğrencilerden şekildeki sindirim sistemi yapı ve organlarına ait açıklamaları ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüs sıralamasına uygun olarak okumaları istenir. Şemadan faydalanarak öğrencilere, sindirimin sadece midede gerçekleşmediği vurgulanır. Besinlerin fi ziksel (mekanik) sindiriminin ağız ve midede, kimyasal sindiriminin ise ağız, mide ve ince bağırsaklarda gerçekleştiğine öğrencilerin dikkati çekilir. Ayrıca ince bağırsakta yer alan villusların sindirilmiş besinlerin emilim ile kana geçmesini sağladığı vurgulanmalıdır.

Besinlerin çiğneme ve kas hareketleriyle küçük parçalara ay-rılmasına fi ziksel sindirim; enzim adı verilen salgılar yardımıyla parçalanmasına da kimyasal sindirim adı verildiği belirtilir. Öğrencilere “Besinlerin sindirim sistemimizin hangi bölümlerinde fi ziksel ve kimyasal sindirime uğradığını söyleyebilir misiniz?” sorusu sorularak sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur.

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Elmanın Değişimi” adlı 5. Etkinlik yaptırılır.

5. Etkinlik: 5. Etkinlik: Elmanın Değişimi

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin verilen şekilden faydalanarak elmanın vücutta değişime uğramasının sebebini, sindirim sisteminde ilerlerken geçirdiği değişimi ve bu değişimin gerçekleştiği yerleri anlatan bir hikâye yazmalarını sağlamaktır.

Ders Kitabı’nın 19. sayfasında yer alan “Sindirime Yardımcı Organlar” bölümünün resimleri ve açıklamaları öğrencilere okutulur ve sindirime yardımcı olan organların karaciğer ve pankreas olduğu belirtilir.

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Eşleştirelim’ adlı 6. Etkinlik yaptırılır.

6. Etkinlik: 6. Etkinlik: Eşleştirelim

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sindirim sırasında gerçekleşen olaylar ile verilen sindirim çeşitlerini eşleştirmelerini sağlamaktır.

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Görevim Nedir?” adlı 7. Etkinlik yaptırılır.

“Sindirimde Enzimlerin Besin İçeriklerine Etkisi” başlığı altında yer alan şema öğrencilere inceletilerek öğrencilerin kimyasal sindirimde enzimlerin besin içeriklerini küçük moleküllere parçaladığını belirtmeleri beklenir.

18

Afla¤›daki flekli inceleyerek, sindirim sistemimizi oluşturan yapı ve organların neler olduğunu ve bunlar›n görevlerini belirleyelim. fiekildeki oklar› takip ederek yedi¤imiz besinlerin sindirim sistemimizde izledi¤i yolu belirtelim.

5

16. s.

Yutak

Besinlerin ağızdan yemek borusuna iletilmesini sağlar.

Sindirim Sistemimizi Oluşturan Yapı ve Organlar

Peki, besinlerin sindirimde görevli hangi organlarda fiziksel, hangi organlarda kimyasal sindirime u¤rad›¤›n› söyleyebilir misiniz?

Yemek Borusu

Besinleri yapısında bulunan kaslar yardımıyla mideye iletir.

Ağız

Besinlerin fiziksel sindirimi çiğneme ile bafllar. Karbon-

hidratların kimyasal sindi-rimi tükürük içerisinde bu-lunan enzimler sayesinde gerçekleflir.

Mide

Besinlerin fiziksel sindirimi, midenin kasılıp gevşeme hareketi ile devam eder. Kimyasal sindirim ise mide

öz suyu içinde bulunan mide asidi ve enzimler tarafından gerçekleştirilir. Böylece, besinler parçalanarak küçük moleküller hâline getirilmiş olur. Proteinlerin kimyasal sindirimi midede başlar.

‹nce Bağırsak

‹nce bağırsak, sindirim sistemimizin en uzun bölümüdür. Yağların kim-yasal sindirimi burada başlar. Karbonhidratların ve proteinlerin sindirimi tamamlanır. Besinler ince bağırsakta kana geçebi-lecek kadar küçük mole-küllere parçalanır. Bu mole-küller ince bağırsaktan emilim ile kana geçer.

Anüs

Besin maddelerinin vücu-dumuz tarafından kulla-nılamayan bölümü, anüs yoluyla atık madde olarak vücuttan uzaklaştırılır.

Kalın Bağırsak

Besinler içerisinde kalan su ve mineraller kalın bağırsakta emilir. Atık maddeler ise sindirim sisteminin son bölümü olan anüse gönderilir.

‹nce ba¤›rsaklarda yer alan villus ad› verilen yap›lar, besinlerin emilim ile kana geçmesini sa¤lar.

16

Elman›n De¤iflimiEtkinlikEtkinlik : :55..

Yediğim elma vücudumda niçin değişime

uğrar?

Yediğimiz elmanın sindirim sistemimizde ilerlerken geçirdiği değişimleri ve bu değişimlerin gerçekleştiği yerlerin nereler olduğunu anlatan bir hikâye yazalım.

Elmayı ısırdım ve dişlerimle çiğnemeye başladım. ...............................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

.............................................................................................................................................

EfllefltirelimEtkinlikEtkinlik : :66.. Aşağıda sindirim sırasında gerçekleşen bazı olaylar ve sindirim çeşitleri verilmiştir. Her bir sindirim olayı sırasında gerçekleflen sindirim çeşidini belirleyelim. Belirlediğimiz sindirim çeşidine ait kutucuğa “X” işareti koyalım.

Çiğneme ile yiyeceklerin parçalanmas›

Tükürük salg›s› ile karbonhidratlar›n parçalanmas›

Midenin kas›l›p gevflemesi ile yiyeceklerin parçalanmas›

Midede sindirim enzimleri ile karbonhidratlar›n ve proteinlerin parçalanmas›

Fiziksel Sindirim Kimyasal Sindirim

Etkinlik :7.

Resimdeki kişinin sorduğu sorunun cevabını aşağıdaki boşluğa yazalım.

..................................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

Sindirim Çeflitleri

Sindirim Olay›

Resimdeki kişinin yediği elma, içindeki besin içeriklerinin vücuda yararlı hâle gelebilmesi için de¤iflime u¤rar.

Öğrencilerden gelen uygun yanıtlar kabul edilir.

X

X

X

X

19

Besin içeriklerinin her birinin sindirim sırasında küçük moleküllere parçalanmadığı vurgulanmalıdır. Ayrıca besin içeriklerinden karbon-hidrat, yağ ve proteinlerin sindirime uğradığı ve ince bağırsaktan emilerek kana geçtiği belirtilir. Sindirim sisteminde besin içeriklerinin geçirdiği değişimi gösteren şema öğrencilere inceletilir ve şemaya ait soruları cevaplamaları sağlanır. Besin içeriklerinin vücudumuzda sindirildiği yer ve sindirim sonucu oluşan küçük moleküller, sindirim sonucu oluşan ürünlerin kana geçişi ve bunların kan yolu ile hücrelere taşınması şemada açıklanmıştır. Su, vitamin ve minerallerin sindirime uğramadan kalın bağırsaktan emildikleri ve kana karıştıklarına öğrencilerin dikkati çekilmelidir.

7. Etkinlik: 7. Etkinlik: Görevim Nedir?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sindirim sistemi yapı ve organlarına ait olan resimlerin altındaki boşluklara bu yapı ve organların sindirimdeki görevlerini yazmalarını sağlamaktır.

Öğrencilere “Sindirim sistemimizde besinlerin ne kadar sürede sindirildiğini biliyor musunuz?” sorusu sorulur. Sindirim sisteminin her bir organında besinlerin kalma süresini belirten aşağıdaki çizelge ile ilgili “Bir besini ağzımızda kaç saniye çiğneriz?”, “Yediğimiz elma midemizde kaç saat kalır?” gibi sorular sorulup tahminleri alınarak konuyu öğrencilerin vücutlarında gerçekleşen sindirim olayıyla ilişkilendirmeleri sağlanır.

Sindirim Sistemi Organları

Süre (Yaklaşık değerler)

Ağız 20 s

Yemek borusu 10 s

Mide 2-6 h

İnce bağırsak 5 h

Kalın bağırsak 24 h

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa¤l›¤›Vücudumuzda Sistemler

19

Karaci¤er ve pankreas sindirime yard›mc› organlard›r. Bu organlar ürettikleri safra salgısı ve pankreas öz suyunu besin içeriklerinin sindirimini tamamlamak üzere birer kanalla ince bağırsağa aktar›r.

Sindirime Yardımcı Organlar

7

17. s.

Karaciğer

Safra adı verilen bir salgı üretir. Safra s›v›s› büyük ya¤ damlalar›n› daha küçük parçalara ay›rarak yağların sindirimine yard›mc› olur.

Sindirimde Enzimlerin Besin ‹çeriklerine Etkisi

Afla¤›daki flemay› inceleyerek enzimlerin kimyasal sindirimdeki ifllevini aç›klayabilir misiniz?

Afla¤›daki flekilden yararlanarak karaci¤er ve pankreas›n sindirim sistemindeki görevlerinin neler oldu¤unu belirleyelim.

Pankreas

Pankreas öz suyunu sal-gılar. Pankreas öz suyu; proteinlerin, karbonhidrat-ların ve yağların sindirimini gerçekleştiren enzimler içerir.

6

16. s.

Besinlerin kimyasal

olarak sindirildi¤i yer

17

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :5.

Etkinlik :6.

Görevim Nedir?EtkinlikEtkinlik : :77.. Aşağıda sindirimde görevli organ ve yapılar görülmektedir. Bu yap› ve organlar›n sindirimdeki görevlerini ilgili yerlere yazal›m.

Mide: ............................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

‹nce Ba¤›rsak:...............

......................................

......................................

.......................................

.......................................

.......................................

Yutak: ...........................

.......................................

.......................................

Yemek Borusu:...............

.......................................

.......................................

Karaci¤er: ......................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

Pankreas: ......................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

Kal›n Ba¤›rsak: .............

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

Anüs: ............................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

A¤›z: ..............................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

......................................

Kasılıp gevşeyerek besinleri fiziksel sindirimle küçük parçalara ay›r›r ve kimyasal sindirim ile küçük moleküller hâline getirir.

Ürettiği safra salgısını yağların fiziksel sindirimini gerçekleştirmek üzere ince bağırsağa gönderir.

Proteinlerin, karbonhidratların ve yağların sindirimini gerçekleştiren pankreas özsuyunu salgılar.

Çiğneme sonrasında besinleri mideye iletir.

Besinlerin en küçük parçalara kadar ayrıldığı ve emilimin gerçekleştiği organdır.

Besinlerin fiziksel sindirimi ve karbonhidratlar›n kimyasal sindirimi a¤›zda bafllar.

Besinleri a¤›zdan yemek borusuna iletir.

Besinlerin içerisinde kalan su ve mineraller emilir. At›k maddeler anüse gönderilir.

Besinlerin vücudumuz taraf›ndan kullan›lmayan bölümünü at›k olarak vücuttan uzaklaflt›r›r.

20

Sindirim sistemimiz ile ilgili aşağıda verilen çizelgeyi inceleyelim. Çizelgedeki sütun başlıklarını dikkate alarak boşlukları verilen örneğe uygun olarak dolduralım.

OrganlarSalgılanan/

Bulunan SıvıFiziksel

SindirimKimyasal Sindirim

Sindirilen Besin İçeriği

Sindirim Sistemi

Organlarıince bağırsak

safra salgısı pankreas özsuyu

- +protein

yağkarbonhidrat

Yardımcı Organlar

11. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Besinlerin Uzun Yolculu¤u

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 20. sayfasında yer alan enzimlerin besin içeriklerine etkisini açıklayan şema inceletilir ve şemayla ilgili sorular cevaplatılır. Ardından öğrencilere “Sindirilen Besin İçeriklerine Ne Olur?” başlığı altında yer alan şema da inceletilir ve öğrencilerden şemadan faydalanarak hangi besin içeriklerinin ince bağırsaktan hangi besin içeriklerinin ise kalın bağırsaktan kana geçtiğini bulmaları istenir.Yağların ince bağırsakta sindirildikten lenf damarına verildiği daha sonra lenf damarından kan dolaşımına karışarak hücrelere taşındığına öğrencilerin dikkati çekilmelidir.

Genişletme Aşaması

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Yiyecekleri Neden Sindiriyo-ruz?’ adlı 8. Etkinlik ev ödevi olarak verilir.

8. Etkinlik: 8. Etkinlik: Yiyecekleri Neden Sindiriyoruz?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sayfanın üst kısmında verilen şemayı inceleyerek enzimlerin kimyasal sindirimdeki işlevi ile besinlerin fi ziksel ve kimyasal sindirime uğramasının sebebini açıklamalarını ve sayfanın altında verilen resimden faydalanarak besin içeriklerinin yolculuğunu sembollerle göstermelerini sağlamaktır. Bir sonraki derste öğrencilerin verdikleri cevaplar kontrol edilerek eksikliklerin giderilmesi sağlanır. Öğrencilere “Besinlerin Uzun Yolculuğu” adlı 1. Alternatif Etkinlik yaptırılabilir.

11. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Besinlerin Uzun Yolculuğu

Bu etkinlikte amaç, öğrencilerin sindirim sistemini oluşturan organlar sindirim sistemine yardımcı organlar, bu organlarda salgılanan ya da bulunan sıvı, sindirim çeşidi, sindirilen besin içeriği ve emilim olayı ile ilgili bilgilerini pekiştirmelerini sağlamaktır. Öğrencilere, “Peki, hücrelerimize kadar taşınan bu besin içeriklerinin vücudumuzda hangi olaylar için kullanıldığını biliyor musunuz?” sorusu sorulur. Öğrencilere, Ders Kitabı’nın 21. sayfasında yer alan karikatürleri inceleyerek bu soruyu cevaplayabilecekleri söylenir. Ardından vücudumuzun bu molekülleri, enerji üretmek, büyümek, onarım ve hastalıklarla savaş için kullandığı vurgulanmalıdır. Öğrencilere proteinlerin vücudumuzda öncelikle yapım ve onarım için kullanıldığı, gerektiğinde enerji elde etmek için de kullanılabileceği belirtilmelidir. Ardından öğrencilere “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümündeki çalışma yaptırılır.

20

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mSindirilen Besin ‹çeriklerine Ne Olur?

Afla¤›daki flemada sindirime u¤rayan besinlerin emilim ile ba¤›rsaklardan kana, kandan vücut hücrelerine geçifli görülmektedir. Besin içeriklerinin hangilerinin ince ba¤›rsak, hangilerinin kal›n ba¤›rsaktan kana geçti¤ini söyleyebilir misiniz?

Enzimler, büyük moleküllü besin içeriklerini küçük moleküllere dönüfltürmekle görevlidir. Yandaki flemada sindirim sistemimizde besin içeriklerinin kimyasal sindirim s›ras›nda geçirdikleri de¤iflim görülmektedir.

fiemay› inceleyerek afla¤›daki sorular› cevaplayal›m.

1. Besin içeriklerinin her biri, sindirim s›ras›nda nas›l bir de¤iflime u¤rar?

2. Besin içerikleri hangi organlardan kana geçer?

3. Kana geçen besin içeriklerine ne olur?

4. Sindirilmeyen besinler niçin kana geçemez?

8

18. s.

Etkinlik :8. Etkinlik :9.

21

Araştıralım, Hazırlanalım

Bu bölümde öğrencilerin, sindirim sistemi sağlığını olumlu ve olumsuz etkileyen etkenleri kavramaları amaçlanmıştır. Buradaki sorular sınıfta cevaplandırılacaktır. Öğrencilerden gruplara ayrı-larak dedektifi n bıraktığı ipuçlarında yer alan sindirim sistemi hastalıklarından iki tanesini seçmeleri ve bu hastalıkların özelliklerini farklı kaynaklardan araştırmaları istenir. İpucunda yer alan hastalıklar; gastrit, gaz şişkinliği, hıçkırık, ishal, kabızlık, karın ağrısı, kusma, mide yanması, refl ü ve safra kesesi şikâyetleridir.

Öğrencilere “Sindirim sistemimizin sağlığını korumak için neler yapmalıyız?” sorusu sorulur ve konu sınıfta tartışmaya açılır. Ders Kitabı’nın 21. sayfasında yer alan “Sindirim Sistemimizin Sağlığını Korumak” başlıklı konu okutulur. Sindirim sisteminin sağlığını koru-mak için doğru beslenmenin gerekli olduğu belirtilerek sindirim sisteminin sağlığını korumak için yapılması gereken diğer şeyler açıklanır. Ayrıca sindirim sistemi sağlığını korumak için alkolden ve sigaradan uzak durulması gerektiğine dikkat çekilerek alkol ve sigaranın zararlarından bahsedilir. Öğrencilerin konuyu pekiştirmesini sağlamak amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “Sindirim Sistemimizin Sağlığını Korumak İçin” adlı 9. Etkinlik yaptırılır.

9. Etkinlik: 9. Etkinlik: Sindirim Sistemimizin Sağlığını Korumak ‹çin

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sindirim sistemi sağlığını etkileyen faktörlerin olumlu ve olumsuz etkilerini birkaç cümle ile yazmalarını sağlamaktır.

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa¤l›¤›Vücudumuzda Sistemler

21

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Dedektif Gastro’nun stresli bir hayatı vardır. Kahvaltıda simit yemeyi tercih eden dedektifimiz, öğlenleri açlığını bastırmak için ayaküstü bir şeyler atıştırır. Akşamları ise sindirimi zor olan ağır ve yağlı yiyecekleri tercih ettiği için televizyonun karşısında uyuyakalır. ‹ş arkadaşları onu spor yapmaya çağırdıklarında, hemen bir mazeret uydurur. Elinden hiç düşürmediği bir fincan kahvesini de unutmamak gerekir.

Dedektif Gastro son zamanlarda artan mide ağrıları ve hazımsızlık sebebiyle hastaneye gitmeye karar verir. Bu sorununu çözmek için sorgulayıcı ve araflt›r›c› özelliğini kullanarak aşağıdaki sorulara cevap aramaya başlar.

- Rahatsızlığım ne olabilir?- Rahatsızlığım için hastanenin hangi bölümüne gitmeliyim?- Rahatsızlanmama, beslenme alışkanlıklarımdaki ve yaşam tarzımdaki hangi

özellikler yol açmış olabilir?- Bu şekilde yaşamaya devam edersem ileride ne tür rahatsızlıklarla karşılaşabilirim?- Sağlığımı korumak için hayatımda neleri değiştirmeliyim?

Dedektif Gastro’ya, bu soruların cevaplarını bulabilmesi için yardım edelim. Dedektifimizin sizin için aşağıya bıraktığı ipucunda, sindirim sistemi hastalıklarının isimleri saklıdır. ‹pucu içinde gizlenmiş hastalık isimlerini bulalım. Gruplar oluşturarak bu hastalıklardan iki tanesini seçelim. Seçtiğimiz hastalığın özellikleri hakkında araştırma yapalım. Araştırma sonuçlarımızı arkadaşlarımıza sunalım.Şifre: AECGASTR‹TCDGAZŞ‹ŞK‹NL‹Ğ‹FVLHIÇKIRIKKDR‹SHALÜYKABIZLIKGÜZD

KARINAĞRISIZGRKUSMALFBKM‹DEYANMASIMSTÖFREFLÜKBRASAFRAKESES‹Ş‹KÂYETLER‹NHLSNR

Sindirim Sistemimizin Sağlığını Korumak

Sindirim sistemimizin sa¤l›¤›n› korumak, büyümemiz ve geliflmemiz için çok önemlidir. Peki, sindirim sistemimizin sa¤l›¤›n› korumak için neler yapmam›z gerekir?

Peki, hücrelerimize kadar tafl›nan bu besin içeriklerinin vücudumuzda hangi olaylar için kullan›ld›¤›n› biliyor musunuz? Afla¤›daki karikatürleri inceleyerek bu soruyu cevaplayal›m.

Enerji sağlamak için

karbonhidratlar gereklidir.Yağlar, vücudumuzu sıcak tutmak,

darbelerden korumak ve enerji sağlamak için gereklidir.

Büyüme, yaraların onarımı ve hastalıklara karşı savaş için proteinler gereklidir.

9

19. s.

19

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :8. Sindirim Sistemimizin Sa¤l›¤›n› Korumak ‹çinEtkinlikEtkinlik : :99.. Aşağıda, sindirim sistemimizin sağlığını etkileyen faktörler verilmiştir. Bu faktörlerin, sindirim sistemimizin sağlığı üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerini düşünerek konuyla ilgili bildiklerimizi noktalı yerlere k›saca yazalım.

Sindirim

Sistemimizin

Sağlığını

Etkileyen

Faktörler

Besinleri tüketim flekli ve

beslenme al›flkanl›klar›m›z:............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Zararl› al›flkanl›klar:

.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Yaptığımız aktivite ve egzersizler:

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

Gıdaların hazırlanış şekli

ve saklanma koşulları:

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

Yaşamımızdaki stres düzeyi:

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

Ald›¤›m›z besinler:

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

..............................................................

Lifli besinler tüketmek ve dengeli beslenmek sindirim sistemi sağlığını olumlu etkiler.

Meyve ve sebzeleri yıkamadan yememeliyiz. Besinleri serin ve kuru yerlerde saklamalıyız, kısa sürede tüketmeliyiz.

Yaptığımız aktiviteler ve egzersizler bağırsaklarımızın sorunsuz çalışmasını sağlar.

Yüksek stres düzeyi sağlığımızı olumsuz etkiler.

Lokmaları çiğnemeden ve hızlı bir şekilde tüketmek mide rahatsızlıklarına sebep olabilir. Dengeli ve düzenli beslenme alışkanlığı sağlığımızı olumlu etkiler.

Bu cevapların yanısıra, öğrencilerden gelen uygun cevaplar da kabul edilir.

Sigara ve alkol kullan›m› sindirim sistemi rahats›zl›klar›na sebep olabilir.

18

Yiyecekleri Neden Sindiriyoruz?EtkinlikEtkinlik : :88.. “Besinler, sindirim sistemi organlar›m›zda fiziksel ve kimyasal sindirime uğrar.” Bu bilgiden yola çıkarak aşağıdaki maddelerde bizden istenilenleri yapal›m.

a. Yukarıdaki şemayı inceleyerek enzimlerin kimyasal sindirim s›ras›ndaki işlevlerini açıklayan bir cümle yazalım.

....................................................................................................................................................................................................................................................................

b. Besinlerin fiziksel ve kimyasal sindirime uğramasının sebebini aç›klayal›m.

....................................................................................................................................................................................................................................................................

c. Karbonhidrat, yağ, protein, mineral, vitamin ve su yandaki sembollerle temsil edilmektedir. Her bir besin içeri¤inin sindiriminin, sindirim sisteminin hangi bölümünde bafllad›¤›n› ve tamamland›¤›n› flema üzerinde gösterelim.

d. Sindirim ürünlerinin hangi organlardan kanımıza geçtiğini aşağıya yazalım.

................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. ................................................................. .................................................................

Etkinlik :9.

A¤›z

Mide

‹nce ba¤›rsak

Kal›n ba¤›rsak

Besinlerin Kimyasal Olarak Sindirildi¤i Yer

Enzimler, büyük molekülleri küçük moleküllere parçalar.

Besinler, fiziksel ve kimyasal sindirime uğrayarak küçük moleküllere kadar parçalanır.

‹nce bağırsakta karbonhidratlar, proteinler ve yağlar kanımıza geçer. Kalınbağırsakta su, vitaminler ve mineraller kana geçer.

22

T.C. Sağlık Bakanlığı (Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü) ile Hacettepe Üniversitesi (Beslenme ve Diyetetik Bölümü) tarafından hazırlanan “Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi”nden derlenmiş olan “Yeterli ve Dengeli Beslenmenin Önemi” başlıklı Öğretmen Kitabı’nın 65-f ve 65-g sayfalarında yer alan okuma metni öğrencilere çoğaltılarak dağıtılabilir. Bu okuma metninde besin gruplarının yeterli ve dengeli bir şekilde tüketilmesinin vücudumuzun ve sindirim sistemimizin sağlığı için önemi belirtilmektedir. Proteinler, yağlar, karbonhidratlar, mineraller, vitaminler ve su ile ilgili bilgilerin yer aldığı Çalışma Kitabı’ndaki “Sağlıklı Beslenelim” adlı 10. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

10. Etkinlik: 10. Etkinlik: Sa¤l›kl› Beslenelim

Bu etkinliğin amacı, sınıf seviyesi dikkate alınarak öğrencilerin besin içerikleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmalarını sağlamaktır. Öğrencilerin, besin içeriklerinin vücudumuzda hangi olayları gerçek-leştirmek için kullanıldığını fark ederek sağlıklı beslenmenin önemini kavramaları sağlanır.

Değerlendirme Aşaması

• “Kendimizi Değerlendirelim” Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir.

• “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları1. a- ağız b- yutak c- yemek borusu ç- karaciğer d- mide e- pankreas f- ince bağırsak g- kalın bağırsak h- anüs

2. Fiziksel sindirimin gerçekleştiği yapı ve organlar: ağız ve mide.Kimyasal sindirimin gerçekleştiği yapı ve organlar: ağız, mide ve ince bağırsak. Fiziksel sindirimde besinler çiğneme ve kas hareketleri ile kimyasal sindirimde ise besinler, enzimler yardımıyla parçalanır.

3. Besinlerin vücudumuza yararlı hâle gelebilmeleri için değişime uğramaları gerekmektedir. Bunu sağlayan ise sindirim sistemimizdir. Sindirim sistemimiz olmasaydı besinler sindirilemez ve vücudumuz için gerekli olan besin içerikleri hücrelerimiz tarafından kullanı-lamazdı.

22

Doğru Beslenmeyi Öğrenmek

Dengeli ve yeterli beslenmemiz gerekti¤ini uzmanlardan ve büyüklerimizden s›kça duyar›z. Peki, dengeli ve yeterli beslenmek niçin bu kadar önemlidir? Vücudumuzun günlük enerji gereksinimini karfl›layabilmemiz, büyümemiz ve geliflmemizin sa¤l›kl› olabilmesi için dengeli ve yeterli beslenmemiz gerekir. Yemek yemek temel ihtiyaçlarımızdandır. Ancak vücudumuz besinlerin ihtiyacımızdan fazla olan kısmını harcayamaz ve bunları yağa dönüştürerek depolar. Depolanan yağlar ise zamanla şişmanlığa sebep olur. Dengeli ve yeterli beslenme; besin içerikleri olan protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, mineral ve suyun, ihtiyacımızı karşılayacak oranda ve birlikte tüketilmesidir. Stres ile dengesiz ve yetersiz beslenme, sindirim sistemi sağlığını olumsuz yönde etkileyen faktörlerdendir. Kabak, lahana gibi lifli besinleri tüketmek ve dengeli ve yeterli beslenmek ise sindirim sisteminin sağlığını olumlu yönde etkiler.

10

20. s.

Alkolden ve Sigaradan Uzak Durmak: Alkol, midenin iç yüzeyini örten tabakayı tahriş ederek gastrite ve kusmaya yol açabilir. Midenin üst bölümüyle yemek borusunun alt bölümünde küçük yırtıklara sebep olabilir. Alkolün uzun süre kullanılması özellikle B vitaminlerinin ve diğer besinlerin emilimini engelleyebilir. Ayrıca yüksek miktarda tüketilen alkol, karaciğer için önemli bir tehdit oluşturur. Sigara içme alışkanlığı da benzer sorunlara yol açar. Sindirim sistemimiz, yediğimiz besinlerin sindirilmesini ve bu besinlerin ince bağırsak tarafından emilerek kanımıza geçmesini sağlar. Sindirim sonucu oluşan küçük moleküller, dolaşım sistemimiz aracılığıyla hücrelerimize kadar taşınır. Vücudumuz besinlerin içeri¤ini enerji üretmek, yapım ve onarımını gerçekleştirmek ve faaliyetlerini düzenlemek için kullanır. Vücudumuz, bu önemli görevlerini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu besin içeriklerini, besin gruplarından sağlar.

Sindirim sistemimizin sağlığını korumak için: • Çok sıcak ve çok soğuk şeyler yiyip

içmemeliyiz. • Lokmaları iyice çiğnemeli ve yavaş

yemeliyiz. • Sofradan sindirim sistemimizi yoracak

kadar çok yemeden kalkmal›y›z.

• Yemek sırasında ve yemekten hemen sonra fazla miktarda su içmemeliyiz.

• Yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmeliyiz.

• Yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlamalıyız.

• Kafeinli ve asitli içeceklerden uzak durmalıyız.

20

Etkinlik :11.Sa¤l›kl› BeslenelimEtkinlikEtkinlik : :1100.. Besinlerin içeri¤i hakk›nda aşağıda yer alan metinleri okuyal›m ve metinle ilgili sorular› cevapland›ral›m. Besin içerikleri sindirilerek kana geçtikten sonra vücudumuz tarafından aşağıdaki amaçlarla kullanılır.

Proteinler: • Hücrelerin yapısını oluşturur. • Gerektiğinde vücudumuzda enerji kaynağı olarak da kullanılır. • Vücudumuzun savunma sistemleri ile vücut çalışmasını düzenleyen enzimler ve bazı

hormonlar›n yap›s›nda bulunur.

Yağlar: • En çok enerji veren besin içeri¤idir ve başlıca enerji depomuzdur.• Vitaminlerin bir bölümü vücuda ancak ya¤›n içinde çözünmüfl hâlde alınır.• Deri altı yağı vücut ısısının kaybını önler.• Vücudumuzun düzenli çalışmasında etkili olan bazı hormonların yapımında görevlidir.• ‹htiyacım›zdan fazla aldığımız besin içerikleri vücudumuzda yağa dönüşerek depolandığından

sa¤l›¤›m›z için zararlıdır.

Karbonhidratlar: • Vücudumuzun başlıca enerji kaynağıdır. Günlük enerji ihtiyacımızın çoğu karbonhidratlardan

sağlanır.

Mineraller: • ‹skelet ve dişlerin yapısına katılır.• Kanın ve sitoplazmanın dengede tutulmasını sağlar.• Demir minerali vücutta besin içeriklerinden enerji oluşması için zorunlu olan oksijenin

taşınmasında gereklidir.• Vücudumuzun çalışmasını düzenleyen enzimlerin yap›s›nda yer alan mineraller vardır.• Bazıları savunma sisteminde kullanılır.

Vitaminler: • B grubu vitaminler: Besinlerle aldığımız karbonhidrat, yağ ve proteinden enerji üretirler ve yeni

hücrelerin oluşmasına yardımcı olurlar.• D vitamini, kalsiyum ve fosfor gibi minerallerin kemik ve dişlerde yerleşmesine yard›mc› olur.• A, C, E vitaminleri vücut hücrelerinin hasarını önleyerek normal işlevlerini sürdürmeleri ve

zararlı maddelerin etkilerinin azaltılmasında yardımcıdırlar.

Su: • Besinlerin sindirimini kolaylaştırır.• Kanda buluna su, besin içeriklerinin dokulara taşınmasını sağlar.• Besinlerin hücrelerde kullanılması sonucu oluşan besin atıklarının atılmasını kolaylaştırır. • Vücut ısısının düzenlenmesi için gereklidir.

1. Her bir besin içeriğinin vücudumuzda gerçekleşmesini sağladığı olaylara birer örnek verelim. .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................2. Besin içeriklerinin ihtiyacımız olan miktardan daha az veya fazla alınması durumunda

doğabilecek sorunlar nelerdir? Açıklayalım. .................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................

A

B

C

D

E

K

Öğrencilerden gelen yanıtlar değerlendirilir.

Öğrencilerden gelen yanıtlar değerlendirilir.

23

4. Öğrencilerden aşağıdakine benzer bir şema hazırlamaları beklenir, öğrencilerden gelecek farklı şekillerdeki doğru şemalar kabul edilir. Öğrencilerin hazırlayacakları şemalarda, enzimlerin büyük moleküllü besin içeriklerini küçük moleküllere dönüştürdüğünü ifade etmeleri yeterlidir.

5. Sindirime yardımcı organlar karaciğer ve pankreastır. Karaciğerin görevi: Ürettiği safra salgısını yağların kimyasal sindirimini gerçekleştirmek üzere ince bağırsağa gönderir. Pankreasın görevi: Ürettiği pankreas öz suyu içerisinde proteinlerin, karbonhidratların ve yağların kimyasal sindirimini gerçekleştiren enzimler içeren pankreas özsuyunu salgılar.

6. Sindirime uğrayan besin içeriklerinin kana geçişi ince ve kalın bağırsakta gerçekleşir. Bu organlarda emilim gerçekleştiği için sindirilen besin içeriklerinin kana geçişi kolaylaşır.

7. Sindirim sisteminin sağlığını olumlu etkileyen etkenler: Yeterli ve dengeli beslenmek, alkol ve sigaradan uzak durmak, lokmaları iyice çiğnemek, sofradan sindirim sistemimizi yormayacak kadar yiyerek kalkmak, yemekten sonra bir saat kadar istirahat etmek, yemeğe çiğ salata veya taze meyve ile başlamaktır.

Sindirim sisteminin sağlığını olumsuz etkileyen etkenler: Yetersiz ve dengesiz beslenmek, sigara ve alkol kullanmak, çok sıcak ve çok soğuk şeyler yemek veya içmek, yemek sırasında ve yemekten sonra gereğinden fazla miktarda su içmektir.

Konu Biterken Bir sonraki derste kullanılmak üzere;• Öğrencilerden sindirim sistemi bilgilerini defterlerine kendi

cümleleriyle yazmaları istenir. Yazılan özetlerden birkaçı okutularak öğrencilerin eksikleri giderilir.

• Boşaltım sistemine ait levha, model ya da şemalar hazır bulundurulur.

• Öğrencilerden Ders Kitabı’ndaki “Atık Maddeler Vücudumuzdan Nasıl Uzaklaştırılır?” adlı 2. Etkinlik için atık maddeleri vücudumuzdan uzaklaştıran organlar hakkında çeşitli kaynaklardan bilgi toplamaları istenir.

Sindirim Sistemimiz ve Sindirim Sistemimizin Sa¤l›¤›Vücudumuzda Sistemler

23

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.

1. Şekilde, ok ile gösterilen yapı ve organların isimleri nelerdir?2. Şekildeki organlardan hangilerinde fiziksel, hangilerinde kimyasal sindirim

gerçekleşir? Bu organlardaki sindirimin farklı şekilde gerçekleşmesinin sebebi nedir?

3. Sindirim sistemimizin çalışması niçin gereklidir? Sindirim sistemimiz çalışmasaydı ne olurdu?

4. Mide ve pankreas öz suyu ile tükürük içinde yer alan sindirim enzimlerinin karbonhidrat, yağ ve proteinler üzerinde nas›l bir etkisi vard›r? Bir şema çizerek aç›klayal›m.

5. Sindirime yardımcı organlar hangileridir? Bu organların sindirimdeki görevleri nelerdir?

6. Sindirime uğrayan besin içeriklerinin kana geçişi, hangi organlarda ve nasıl gerçekleşir?

7. Sindirim sisteminin sağlığını etkileyen olumlu ve olumsuz faktörler nelerdir?

Kendimizi De¤erlendirelim

a

d

fg

e

ç

c

b

h

Etkinlik :11.Etkinlik :10.

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

24

Boşaltım Sistemimiz Vücudumuzdan At›klar› Uzaklaflt›r›r

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler boşaltımda görevli organ ve yapıların yeri, boşaltım organlarının görevinin vücudun çeşitli faaliyetleri sonucunda oluşan zararlı maddelerin vücuttan dışarı atılması olduğu, boşaltımda atık maddelerin dışarı atılmasını sağlayan yapı ve organları, böbreklerin sağlığı için nelere dikkat edilmesi gerektiği ön bilgilerine sahiptirler. Bu konuda öğrencilerden boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları model üzerinde göstermeleri, böbreklerin boşaltım sistemindeki görevini ve önemini açıklamaları, boşaltım sistemi sağlığını korumak için alınabilecek önlemlerin farkına varmaları ve bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelere örnekler vermeleri beklenmektedir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavramlar Öğrencilere nefron ve diyaliz anahtar kavramlarıyla ilgili neler bildikleri sorulur. Öğrencilerden, anahtar kavramlar hakkındaki düşüncelerini sözlü olarak ifade etmeleri beklenir. Öğrencilere konu sonunda bu kavramlara tekrar dönecekleri hatırlatılır. • Konuya Giriş Öğrencilerin dikkatlerini konuya çekmek amacıyla Ders Kitabı’nın 24. sayfasında yer alan fotoğraf inceletilir. Böbrek yetmezliği ile ilgili paragraf okutulur ve metnin altında yer alan soruların cevapları sınıfta tartışılır.

24

Anahtar Kavramlar

nefrondiyaliz

Boflalt›m Sistemimiz Vücudumuzdan At›klar› Uzaklaflt›r›r

Aşağıdaki soruları, yukarıdaki metni dikkate alarak tartışalım:• Çevrenizde böbrek yetmezliği hastası var mı? Böbrek yetmezliği bu hastaların günlük

hayatlarını nasıl etkiliyor?• Diyaliz cihazı, böbrek yetmezliği tedavisinde hangi amaçla kullanılıyor olabilir? • Böbreklerimizin vücudumuzdaki görevi ve önemi hakkında ne söyleyebiliriz? • Böbrek nakli, böbrek yetmezliği hastalarının hayatları açısından nasıl bir öneme

sahiptir? • Böbrek yetmezliği hastaları için, teknolojik gelişmelere de bağlı olarak başka hangi

tedavi yöntemleri geliştirilebilir?

Ülkemizdeki böbrek yetmezliği hastalarının toplam sayısının 30 000 olduğu bilinmektedir. Böbrek yetmezliği olan hastaların vücutlarında, böbrekler vasıtasıyla süzülmesi gereken maddelerin bir kısmı kana karışır. Böbrekleri çalışmayan ya da yetersiz çalışan bu hastalar için diyaliz veya böbrek nakli tedavisi uygulanır. Bu hastalar, organ nakli yapılamadığından, böbreklerin görevini yerine getiren diyaliz cihazlarına bağlanır. Ancak diyaliz cihazına bağlanmak geçici bir çözümdür. Bu tedavi ile hastalar tam olarak iyileşememekte, sadece kanlarının süzülerek temizlenmesi sağlanmaktadır.

Böbrek yetmezliği hastalığının tam olarak tedavi edilebilmesi için böbrek nakli yapılması gerekmektedir. Böbrek nakli olabilmek umuduyla hayatlarını sürdürmeye çalışan bu hastalardan yılda yaklafl›k 600’ü bu imkâna kavuşuyor.

Ben bir böbrek hastasıyım.

Haftada en az üç gün dört saat boyunca, yani ayda yaklaşık

48 saat diyaliz cihazına bağlı olarak yaşıyorum.

11

21. s.

KA

ZA

NIM

LA

R

2. Boşaltım sistemi ile ilgili olarak öğrenciler;2.1. Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha

ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ–4).2.2. Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve önemini açıklar.2.3. Boşaltım sistemi sağlığının korunması için alınabilecek

önlemlerin farkına varır.2.4. Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan tekno-

lojik gelişmelere örnekler verir (FTTÇ–5, 17, 29, 30, 32).

AÇ

IKL

AM

AL

AR

Sınırlamalar• 2.2. Nefronun boşaltımdaki önemi vurgulanır, yapısı anlatıl-

madan şekil olarak verilir. [!] Uyarılar

• 2.2. Boşaltımda deri, akciğer ve karaciğerin görevleri de vurgu-lanır.

• 2.4. Böbrek yetmezliği, böbrek nakli, diyaliz, böbrek taşı, yüksek frekanslı ses dalgaları ve lazer gibi teşhis/tedavi yöntemleri vurgulanır.

Diğer Derslerle İlişkilendirme• 2.4. kazanımı, Sosyal Bilgiler dersi 6. sınıf “Bilim, Teknoloji ve

Toplum” öğrenme alanı, “Elektronik Yüzyıl” ünitesi kazanım 3 (Tıp alanındaki buluş ve gelişmelerle insan hayatı ve toplumsal dayanışma arasındaki ilişkiyi fark eder.) ile ilişkilendirilir.

Ders İçi İlişkilendirme• 2.1-2.2. 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesi

“Zararlı Maddelerin Boşaltımı” konusu ile ilişkilendirilir.

21

Vücudumuzda Sistemler

Boflalt›mda Görevli Yap› ve OrganlarEtkinlikEtkinlik : :1111..A. Boşaltımda görevli yap› ve organlar› gösteren aşağıdaki şekli inceleyelim. Boflalt›mda görevli yap› ve organlar›n isimlerini yanlar›ndaki ilgili alana yazal›m.

Aşağıdaki tamamlanmam›fl cümleler boşaltımda görevli yap› ve organların görevleriyle ilgilidir. Bu cümlelerdeki boşluklara hangi yap› veya organ isimlerinin gelmesi gerektiğini seçeneklerden bulalım. Bulduğumuz yap› veya organlar›n isimlerini yukarıda yer alan şeklin uygun yerlerine yazalım.

1. Kanı süzerek zararlı maddelerden, ........................ arındırır. A) Akciğer B) Pankreas C) ‹nce bağırsak D) Böbrek

2. ‹drarı, böbrekten idrar kesesine ..................................taflır. A) Böbrek atardamarı B) Böbrek toplardamarı C) Üreter D) Sperm kanalı

3. ‹drar, ........................... toplan›r. A) ‹drar kesesinde B) Böbrek toplardamarında C) Böbrekte D) Üreterde

4. ‹drarı vücuttan dışarı, ................................... atar. A) ‹drar kesesi B) Üreter C) Üretra D) Kalın bağırsak

B. Böbreklerimizin sağlığını korumak için neler yapıyoruz? Listeleyelim.

1. ..........................................................................................

2. ..........................................................................................

3. ..........................................................................................

4. ..........................................................................................

Etkinlik :10.

Kişisel temizliğe dikkat etmek.Günde iki litre su içmek.Böbrekleri ve idrar yollarını soğuktan korumak.vb. cevaplar kabul edilir.

Böbrek

Üreter (‹drar borusu)

‹drar kesesiÜretra

25

Öğrencilere Çalışma Kitabı’nda yer alan “Boşaltımda Görevli Yapı ve Organlar” adlı 11. Etkinlik yaptırılır.

11. Etkinlik: 11. Etkinlik: Boşaltımda Görevli Yapı ve Organlar

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin konu ile ilgili ön bilgilerini yoklamaktır. İki bölümden oluşan etkinliğin ilk bölümünde öğren-cilerden bu sayfadaki şekli incelemeleri, görevleri verilen yapı ve organları seçeneklerden bularak boşluklara yazmaları, bu görevleri gerçekleştiren yapı ve organların isimlerini şekil üzerine doğru olarak yerleştirmeleri beklenir. İkinci bölümde ise öğrencilerden böbreklerin sağlığının korunması için yapılması gerekenleri listelemeleri beklen-mektedir.

Keşif Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 25. sayfasında yer alan paragraf okutulur. “Sindirim Sistemimiz” konusunda öğrenmiş oldukları yediğimiz yiyeceklerin sindirim sistemimizde besin içeriklerine kadar parçalandığı ve bu besin içeriklerinin hücrelerimize kadar kanımızla taşındığı bilgisi hatırlatılır. Öğrencilere “Vücudumuz besin içeriklerini ne için kullanır?”, “Bu besin içerikleri vücudumuzda kullanıldıktan sonra ne olur?” soruları sorulur. Öğrencilerden besin içeriklerinin sindiriminden sonra vücudumuza zararlı olan ve vücudumuzdan uzaklaştırılması gereken bazı atık maddelerin oluştuğunu belirtmeleri beklenir. Bu atık maddelerin neler olduğunun ve bunların vücudumuzdan hangi organlarla uzaklaştırıldığının öğrenciler tarafından araştırılması amacıyla Ders Kitabı’ndaki “Atık Maddeler Vücudumuzdan Nasıl Uzaklaştırılır?” adlı 2. Etkinlik yaptırılır.

2. Etkinlik: Atık Maddeler Vücudumuzdan Nasıl Uzaklaştırılır?

(Önerilen süre: 20 dk.) Öğrenciler vücudumuzdan uzaklaştırılan atık maddelerin neler olduğunu ve bu atık maddelerin vücudumuzdan hangi organlarla uzak-laştırıldığını araştırmaya yönlendirilir. Ayrıca bu etkinlikle öğrencilerin araştırma yaparken bilgi ve veri toplama ile verileri kaydetme bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri de amaçlanmaktadır. Öğrencilerin etkinlik sonunda atık maddeleri vücudumuzdan uzaklaştıran organların böbrekler, akciğerler, karaciğer, deri ve kalın bağırsak olduğunu belirterek bu organların vücudumuzdan uzaklaştırdığı atık maddelerin suyun ve tuzun fazlası ile karbon dioksit, üre ve besin atıkları olduğunu belirlemeleri ve bunları çizelgeye kaydetmeleri beklenmektedir. Öğrencilerden oluşturmaları beklenen çizelge aşağıdaki gibidir.

Etkinliğin sonunda öğrencilerin vücudumuzun atık maddeleri terleme, solunum, idrar ve dışkı yoluyla uzaklaştırdığı; atık maddelerin vücu-dumuzdan uzaklaştırılamaması durumunda bağırsak problemleri, böbrek yetmezliği gibi hastalıkların meydana gelebileceği ve bu hastalıklara bağlı olarak da başka hastalıkların (örneğin, böbrek yetmezliğine bağlı olarak vücudun su tutması, yüksek tansiyon, kansızlık, kemik erimesi gibi hastalıklar) oluşabileceği sonucuna araştırarak ulaşmaları beklenir.

25

Sindirim sistemimizin büyük moleküllü besin içeriklerini, hücrelerimizin kullanabilece¤i kadar küçük moleküller hâline getirdi¤ini ö¤rendik. Bu besin içeriklerinin hücrelerimize kadar kanımızla taşındığını biliyoruz. Vücudumuz için gerekli besin içerikleri, enerji üretimi için; yapım-onarım için ve düzenleyici olarak kullanılır. Bu sırada vücudumuza zararlı olan ve vücudumuzdan uzaklaştırılması gereken bazı atık maddeler de oluşur. Bu atık maddeler vücudumuzdan boşaltımda görevli yapı ve organlar tarafından uzaklaştırılır. Aşağıdaki etkinliği yaparak atık maddeleri ve bunların vücudumuzdan nasıl uzaklaştır›ldığını keşfedelim.

Sorgulayal›m, Araflt›ral›m

At›k Maddeler Vücudumuzdan

Nas›l Uzaklaşt›r›l›r?

Bir günde kaç kez tuvalete gidiyorsunuz? Yetişkin bir insan, günde bir buçuk litre idrar üretir. Peki, atık maddeler, vücudumuzdan sadece idrar yoluyla mı uzaklaştırılır?

Araştırma Sorusu: Vücudumuzdan atık maddeler hangi organlarla ve nasıl uzaklaştırılır?

Bunlar› Yapal›m• Vücudumuzdan hangi atık maddeler uzaklaştırılır? Bu atık

maddelerin hangi organlar tarafından uzaklaştırıldığını yazal›m.

• Topladığımız bilgilerden faydalanarak defterimizde aşağıdaki çizelgeye benzer bir çizelge hazırlayalım. At›k maddeleri vücudumuzdan uzaklaflt›ran organların ve at›k maddelerin adlarını bu çizelgeye yazalım.

• Bu organları, uzaklaştırdıkları atık madde veya maddelerle eşleştirelim. Eşleştirdiğimiz organın hangi atık maddeyi veya maddeleri uzaklaştırdığını “+” işaretini kullanarak gösterelim.

Sonuca Varal›m• At›k maddeleri vücudumuzdan uzaklaflt›ran organlar ve bu organlar›n

uzaklaflt›rd›klar› atık maddeler nelerdir?• Bu atık maddeler, vücudumuzdan uzaklaştırılamazsa ne gibi olumsuz sonuçlar

ortaya çıkar?• Böbreklerimiz görevini yerine getiremedi¤inde vücudumuz bundan nasıl etkilenir?

Arkadaşlarımızla tartışalım.

2. Etkinlik

‹drar ............... ............... ............... ............... Üre

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

Karaci¤er +

Atık maddeler

Organlar

İdrar Su TuzKarbon dioksit

Besin Atıkları

Üre

Böbrekler + + +

Deri + +Akciğerler + +

Kalın Bağırsak + +

Karaciğer +

Etkinlik :11.Etkinlik :10.

Atık maddelerBoşaltımda görevli organlar

26

Açıklama Aşaması

Etkinliğin tamamlanmasından sonra öğrenciler yaptıkları araştırma sonucunda hazırladıkları çizelgeyi “Atık Maddeleri Vücudumuzdan Uzaklaştıran Organlar” şemasını inceleyerek kontrol etmeleri, eksiklerini giderip yanlışlarını düzeltmeleri için yönlendirilirler. Öğrencilerin bu konuyla ilgili farklı bir uygulama yapmalarını sağlamak için “Hangi Organ Daha Önemli?” adlı 12. Etkinlik öğrencilere yaptırılabilir.

12. Etkinlik: 12. Etkinlik: Hangi Organ Daha Önemli?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin atık maddeleri vücudumuzdan uzaklaştıran organlar ve bunların görevleri hakkındaki bilgilerini eğlenceli bir şekilde tekrar etmelerini sağlamaktır. Öğrencilere bu organların hepsinin aynı öneme sahip olduğu, herhangi birinde oluşacak aksaklığın vücudumuzun tümünü olumsuz etkileyeceği belirtilmelidir. Bu etkinliğin ardından “Vücudumuzdaki atık maddeleri uzaklaştıran organlar hangileridir?” sorusu yöneltilir. Öğrenciler boşaltımda görevli yapı ve organları 5. sınıftaki “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesinin “Zararlı Maddelerin Boşaltımı” konusunda öğrenmişlerdir. Bunun için bu organların böbrekler, üreter, idrar kesesi ve üretradan oluştuğu belirtilebilir. Öğrencilerin boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları model, levha ve/veya şema üzerinde göstermeleri amacıyla boşaltım sisteminin yapı ve organlarını gösteren model, levha ve/veya şema sınıfa getirilir. Ders Kitabı’nın 27. sayfasında yer alan boşaltım sistemi şeması öğrencilere inceletilerek boşaltım sistemi organlarının neler olduğu sorulur.

Öğrencilerin böbreklerin boşaltımdaki görevini ve önemini açıklayabilmeleri için kanımızın, böbreğimizin temel birimi olan nefronlar tarafından süzülerek temizlendiği vurgulanmalıdır. Öğren-cilerin böbreklerimizin kanımızı süzerek atıkları idrar şeklinde uzaklaştırdığını anlamaları için şemanın yanında yer alan açıklamayı okumaları sağlanır. Ardından öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki 13 ve 14. etkinlikler yaptırılır.

13. Etkinlik: 13. Etkinlik: Vücudumuzun Arıtma Tesisi

Etkinliğin amacı öğrencilerin boşaltım sistemi organlarının (böbreklerin, üreter, idrar kesesinin ve üretranın) görevini benzetme yoluyla öğrenmelerini sağlamaktır (Etkinlikte boşaltım sistemi arıtma tesisine benzetilmiştir.).

14. Etkinlik: 14. Etkinlik: Böbreklerimiz Kanımızı Nasıl Temizler?

Bu etkinlik öğrencilerin böbreklerimizin kanımızı süzme işlemini nasıl gerçekleştirdiğini düşünerek yaratıcı çalışmalar üretmelerini sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. Öğrencilerden hazırladıkları çalışmaları birlikte değerlendirerek geliştirmeleri istenebilir. Bu çalışmalar sene sonunda sergilenebilir.

26

ATIK

MADDELER‹

UZAKLAfiTIRAN

ORGANLAR

Deri

Vücudumuzdan suyun ve tuzun fazlasını terleme

yoluyla d›flar› atar.Akciğerler

Kan içindeki karbon dioksidi ve suyu soluk

verme esnasında vücut dışına atar.

Karaciğer

Proteinlerin sindirilmesi

sonucunda oluşan zehirli bir maddeyi, daha az zararlı olan üreye dönüştürür.

Kalın bağırsak

Su, safra ve besin atıklarının dışkı

şeklinde vücuttan atılmasını sağlar.

Böbrekler

Kan içindeki zararlı atıkları ve

üreyi süzerek idrar şeklinde

vücuttan uzaklaştırır.

12

22. s.

Bu etkinlikle, vücudumuzdan at›k maddeleri uzaklaflt›ran organları ve bunların vücudumuzdan hangi atık maddeleri uzaklaştırdığını araştırdık.

Atık Maddeleri Vücudumuzdan Uzaklaştıran Organlar Hangi organlar›m›z vücudumuzdaki at›k maddeleri uzaklaflt›r›r? Vücudumuzdan uzaklaflt›r›lmas› gereken at›k maddeler nelerdir? Böbrekler, akciğerler, karaciğer, deri ve kalın bağırsak atık maddeleri vücudumuzdan uzaklaflt›ran organlard›r. Bu organlar at›k maddeleri idrar, solunum, terleme ve d›flk› yoluyla atar. Afla¤›daki flemay› inceleyelim ve bu organlar›n uzaklaflt›rd›klar› at›k maddelerin neler oldu¤unu belirleyelim.

Bunlar› Biliyor muydunuz ? Üre ve karbon dioksit ile suyun ve tuzun fazlas› vücudumuzdan uzaklaflt›r›lmas› gereken at›k maddelerdir. At›k maddeler vücudumuzdan uzaklaflt›r›lmad›klar› takdirde zehirleyici olabilir. Bunun sonucu olarak vücudumuzdaki organlar görevlerini yerine getiremez.

22

Hangi Organ Daha Önemli?EtkinlikEtkinlik : :1122.. At›k maddeleri vücudumuzdan uzaklaflt›ran organların her biri, vücudumuz için en önemli organın kendisi olduğunu iddia ediyor. Bu yüzden tartışmaya bafll›yorlar. Organların konuşmalarındaki eksik bölümleri, onların boşaltımdaki önemlerini belirtecek şekilde tamamlayarak bir oyun hazırlayalım. Oyunumuzu arkadaşlarımıza sunalım.

En önemli organlar biziz. Çünkü ................

....................................................................................

.............................

Hayır, sana katılmıyorum. Ben olmasam ......................................................................................................................................................

Aranızda en büyük benim. Birçok sistemle ilgim var,...........................................................................................................................

Hadi oradan, siz kendinizi kandırıyorsunuz. Ben var ya

ben ........................................................................................................................................

Ha ha ha! Siz öyle sanın. Her şey bende sonlanıyor. ........................................................................................................................

Etkinlik :13.

Etkinlik :14.

kanı süzerek atık maddelerden temizleriz ve idrarı oluştururuz.

terleyerek vücudundan suyun ve tuzun fazlasını atamazsın.

zehirli bir atığı üreye dönüştürerek vücudu korurum.

soluk verirken karbon dioksidi uzaklaştırırım.

su, safra ve besin atıklarının vücuttan atılmasını sağlarım.

Öğrencilerden gelen uygun cevaplar değerlendirilir.

27

Öğrencilere “Bunları Biliyor muydunuz?” bölümü okutulur. Bu bölümde böbreklerimizin çalışma sistemi, sayısal veriler kullanılarak somutlaştırılmaya çalışılmıştır. Öğrencilerden böbreklerimizin görevini ve önemini açıklayan ilginç bilgileri içeren başka bir “Bunları Biliyor muydunuz?” köşesi hazırlamaları istenebilir.

Öğrencilere boşaltım sistemimizi oluşturan yapı ve organlar arasındaki bağlantıyı kavramaları amacıyla “Boşaltım Sistemi Modeli Hazırlayalım” adlı 2. Alternatif Etkinlik’i yaptırabilirsiniz.

22. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Boşaltım Sistemi Modeli Hazırlayalım

Öğrenciler modeli hazırladıktan sonra bu yapı ve organların görevini modelin üzerine yazabilir veya modeli boyayabilirler. Öğrenciler modeli yaparken etkinlikteki yönergeye uygun olarak yönlendirilebilir ya da Öğretmen Kitabı’nın 65-c ve 65-ç sayfalarında verilen resimleri kullanarak modeli kendilerinin oluşturmaları sağlanabilir.

Boflalt›m Sistemimiz Vücudumuzdan At›klar› Uzaklaflt›r›r

27

Vücudumuzda Sistemler

Boşaltım Sistemimizi Oluşturan Yapı ve Organlar

Besin içeriklerinin hücrelerimiz taraf›ndan kullan›lmas› sonucunda at›k maddeler oluflur. Oluflan bu at›k maddeler hücrelerimizden kan›m›za geçer. At›k maddelerle kirlenmifl kan›n vücudumuza zarar vermemesi için bir an önce temizlenmesi gerekir. Bu at›k maddeler vücudumuzdan boflalt›m yoluyla uzaklaflt›r›l›r. Afla¤›daki flekli inceleyerek boflalt›m sistemimizi oluflturan yap› ve organlar›n neler oldu¤unu belirleyelim.

Böbrek

‹drar kesesi

Üreter(idrar borusu)

Üretra

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ?? Böbreklerimiz her 10-20 dakikada bir vücudumuzdaki kanı süzer. Bu işlem günde 100-150 defa tekrar edilir. Bir günde yaklaşık 500 litre kan böbreklerimiz tarafından süzülerek 1,5 litre idrar üretilir. Bunun da hayatımız boyunca ortalama 45 000 litre idrar ürettiğimiz anlamına geldiğini biliyor muydunuz?

Peki, böbreklerimizin idrar› nas›l oluflturdu¤unu biliyor musunuz?1. Kan, böbrek atardamarları yoluyla böbreklere gelir. Kandaki zararl› maddelerle birlikte

yararl› maddeler de nefronlarda süzülür. 2. Süzülme sırasında kan içindeki yararlı maddeler nefronlarda geri emilir ve yeninden

kana geçer. 3. Süzülerek temizlenen bu kan, böbrek toplardamarı ile böbreklerden çıkar. 4. Süzülmeden sonra kalan tuzun ve suyun fazlası ile üre, idrarı oluşturur.5. Oluşan idrar, üreter ile idrar kesesine tafl›n›r ve burada toplan›r.6. ‹drar, üretra ile vücuttan dışarı atılır.

14

23. s.

Nefron, kan›m›z›n için-deki zararl› at›klar› ve üreyi süzerek temizler.

Kanımızda at›k maddelerin yanı sıra karbonhidratların, yağların ve proteinlerin sindirilmesi sonucunda oluşan küçük moleküller ile vitamin ve su gibi yararlı maddeler de bulunur. Öyleyse, böbreklerimizin kanımızı süzerken kanımızın içindeki yararlı maddeleri koruyup atık maddeleri uzaklaştırması gerekir. Peki, böbrekler bunu nas›l gerçeklefltirir?

Her bir böbrekte, yaklaşık bir milyon nefron bulunur. Nefronlar boşaltım maddelerini kandan süzer ve idrar› oluşturur. Böylece kan›m›z zararl› at›klar ve üreden temizlenmifl olur.

Böbreklerimiz, vücudumuzun çeşitli faaliyetleri sonucunda oluşan atık maddeleri kanımızdan süzerek uzaklaştırır.

13

23. s.

23

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :12. Vücudumuzun Ar›tma TesisiEtkinlikEtkinlik : :1133..1. Bir kâğıt fabrikasında, kâğıt üretilirken

atık maddeler de oluşur. Üretilen kâğıtlar kullanılacakları yere ulaştırılırken oluşan atık maddeler de arıtma bölümüne gönderilir. Bu bölümde, atıklar içinde yer alan zararlı maddeler arıtılarak zararsız hâle getirilir. Böylece çevremiz korunmuş olur. Bu fabrikada oldu¤u gibi vücudumuzda kanım›z›n içinde bulunan zararlı maddeleri arıtan organımızın adı nedir? Afla¤›ya yazal›m.

..............................................................

2. Bu organın görevini nasıl yaptığını açıklayalım.

...............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

...............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

..............................................................................................................................

Böbreklerimiz Kan›m›z› Nas›l Temizler?EtkinlikEtkinlik : :1144..

Böbreklerimizin süzme işlemini nasıl gerçekleştirdiğini gösterebileceğimiz yaratıcı bir çalışma hazırlayalım. Bunun için;

a. Resim, model, oyun, poster vb. yapabiliriz. b. Bir deney düzeneği tasarlay›p kurabiliriz. c. Bir hikâye, şiir, şarkı vb. yazabiliriz.

Aşağıda verilen adımları izleyerek bir boşaltım sistemi modeli hazırlatabilirsiniz. Bu modeli hazırlayabilmek için Öğretmen Kitabı’ nın 65-c ve 65-ç sayfalarında verilen resimleri kullanabilirsiniz.

• Sınıfta beş grup oluşturulur. Her bir grubun boşaltım sistemi modeli hazırlayabilmeleri için verilen resimler çoğaltılır.

• Öğrencilere sağ böbrek ve sağ üreteri kesmeleri söylenir. • Öğrencilerin dikkatleri sağ böbrek ve sağ üreter üzerindeki bir

rakamına çekilir. Öğrencilerden böbrek ve sağ üreter resimleri üzerinde bulunan bu rakamları eşleştirerek yapıştırmaları istenir.

• Öğrencilerden sol böbrek ve sol üreteri de aynı şekilde kesmeleri istenir. Bunlar da üzerlerindeki iki rakamları eşleştirilerek bir araya getirilip yapıştırılır.

• Öğrencilerden idrar kesesi resmini kesmeleri istenir. İdrar kesesi üzerindeki üç rakamı sağ üreterin alt bölümündeki üç rakamı ile bir araya getirilerek yapıştırılır. Aynı şekilde sol üreter için dört rakamlı bölümler de bir araya getirilir.

• Ardından öğrencilerden üretra yazan parçayı keserek idrar kesesi üzerindeki beş rakamı yazılan bölüme yapıştırmaları istenir.

22. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Boflalt›m Sistemi Modeli Haz›rlayal›m

Ö¤rencilerin kanımızdaki atık maddeler böbreklerimizde bulunan nefronlar tarafından süzülerek temizlendiğini ifade eden açıklamaları kabul edilir.

Öğrencilerden gelen uygun çalışmalar değerlendirilir.

Böbrek

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ makas♦ yap›flt›r›c›

28

Genişletme Aşaması

Bu bölümün amacı, öğrencilerin boşaltım sisteminin sağlığını korumak için alınabilecek önlemlerin farkına varmalarını sağlamaktır. Öğrencilerin bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelere örnekler vermeleri de bölümün amaçlarındandır. Bu amaçla “Vücudumuz açısından bu kadar önemli olan boşaltım sistemimizin sağlığını korumak için neler yapabiliriz?” sorusunun cevabı öğrencilerle tartışılır. Ardından Ders Kitabı’ndaki “Her İşin Başı Sağlık” adlı 3. Etkinlik yaptırılır.

3. Etkinlik: Her ‹şin Başı Sağlık(Önerilen süre: 20 dk.)

Bu etkinlik için etkinliğin girişinde yer alan yazı öğrencilere okutulur. “Yukarıda anlatılan rahatsızlık ne olabilir?” araştırma sorusu öğrencilere yöneltilir. Öğrenciler bu soruya cevap bulmak için araştırma grupları oluşturur. Grupların etkinliğin birinci adımında yer alan: “Hasta, bu durumdan sonra neler yapmış olabilir?”, “Hasta, bu rahatsızlığa yakalanmamak için neler yapmalıydı?”, “Çevrenizde, boşaltım sistemi ile ilgili bir rahatsızlık geçiren oldu mu?”, “Bu kişinin hastalığı esnasında neler yaşadığını gözlemlediniz?”, “Boşaltım sistemi rahatsızlıklarının tedavisinde, hangi yöntemlerin kullanıldığını biliyorsunuz?”, “Boşaltım sistemi rahatsızlıklarından korunmak için neler yapıyorsunuz?” sorularının cevaplarını tartışmaları sağlanır. Ardından ikinci adıma geçilir. Öğrenciler boşaltım sistemi rahatsızlıkları ve bunlardan korunmak için alınabilecek önlemler hakkında araştırma yapmaya yönlendirilir. Üçüncü adımda öğrenciler araştırma sonuçlarını bir çizelge hazırlayarak kaydeder. Çizelgeyi hazırlarken boşaltım sistemi rahatsızlıklarını, bu rahatsızlıkların sebeplerini, belirtilerini, tedavisi için kullanılan teknolojik gelişmeleri ve bu tür hastalıklardan korunma yollarını sınıfl andırarak ve sunarak bilimsel süreç becerilerini geliştirirler.

Etkinliğin ardından öğrencilere Ders Kitabı’nın 29. sayfasında yer alan ve boşaltım sistemimizin sağlığı ile ilgili bilgileri içeren “Sağlığımız ve Boşaltım Sistemimiz” başlıklı röportaj okutulur. Röportajın okunması sırasında öğrencilerin birinin doktoru, diğerinin de röportajı yapan gazeteciyi temsil etmesi sağlanır. Ardından öğrencilere “Boşaltım sistemimizin sağlığını korumak için neler yapmalıyız?” sorusu sorulur ve konu sınıfta tartışmaya açılır. Diş çürüklerinin ve boğaz iltihaplanmasının en kısa sürede tedavi edilmesi gerektiği ayrıca vurgulanır. Bu hastalıkların tedavilerinin ihmal edilmesi durumunda kalıcı böbrek rahatsızlıklarına sebep olabilecekleri belirtilir. Böbrek hastalıklarının tedavi yöntemlerinden biri olan ve böb-rek taşlarını kırmak için kullanılan taş kırma cihazının ve diyaliz makinesinin teknolojik birer ürün olduğu belirtilerek öğrencilerden bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelere örnekler vermeleri istenir.

28

Sorgulayal›m, Araflt›ral›m Her ‹flin Bafl› Sağl›k

Araştırma Sorusu

Yukarıda anlatılan rahatsızlık ne olabilir?

Bunlar› Yapal›m Bu araştırma sorusunu çözmek için araştırma grupları oluşturalım ve aşağıdaki adımları izleyelim.1. Adım: Aşağıdaki soruları arkadaşlarımızla

tartışalım.• Hasta, bu durumdan sonra neler yapmış

olabilir?• Çevrenizde, boşaltım sistemi ile ilgili bir rahatsızlık geçiren oldu mu? Bu kişinin

hastalığı esnasında neler yaşadığını gözlemlediniz mi?• Boşaltım sistemi rahatsızlıklarının tedavisinde, hangi yöntemlerin kullanıldığını

biliyor musunuz?• Boşaltım sistemi rahatsızlıklarından korunmak için neler yapıyorsunuz?

2. Adım: Boşaltım sistemi rahatsızlıkları ve bunlardan korunmak için alınabilecek önlemler hakkında bilgi toplayalım. Araştırmamızı yaparken bu rahatsızlıkların sebeplerini, belirtilerini, tedavisi için kullanılan teknolojik gelişmeleri ve bu tür hastalıklara yakalanmamak için alınabilecek önlemleri göz önünde bulunduralım.

3. Adım: Araştırmamız sonucunda elde etiğimiz bilgileri haz›rlayaca¤›m›z bir çizelgeye kaydedelim. Çizelgemizde boşaltım sistemi rahatsızlıklarını, bu rahatsızlıkların sebeplerini, belirtilerini, tedavisi için kullanılan teknolojik gelişmeleri ve bu tür rahats›zlıklardan korunma yollarını belirtelim.

Sonuca Varalım• Yukarıda anlatılan rahatsızlık nedir? Bu rahatsızlığın tedavisi için hangi teknolojik

gelişmelerden faydalanılabilir?• Boşaltım sistemi rahatsızlığı olanlar, hangi tedavi yöntemlerinden ve teknolojik

gelişmelerden yararlanabilirler?• Boşaltım sistemimizin sağlığını korumak için alabileceğimiz önlemler nelerdir?

3. Etkinlik

Vücudumuz için bu kadar önemli olan boşaltım sistemimizin sağlığını korumak için neler yapabiliriz?

Bir sonraki sayfada yer alan ve boşaltım sistemimizin sağlığı ile ilgili bilgiler içeren röportajı birlikte okuyalım.

“Belimin yan tarafından sırtıma doğru keskin bir ağrı saplandı. Ağrım giderek arttı ve dayanılmaz bir hâl aldı. Soğuk terler dökmeye başladım.

Midem bulanıyordu ve sık sık az miktarda idrar yapıyordum. Bunalmıştım. Bütün bunlar yetmezmiş gibi idrarımı yaparken kasıklarımda dayanılmaz

bir sancı hissediyordum. ‹drarımda kan görünce korktum ve...”

29

“Sağlığımız ve Boşaltım Sistemimiz” adlı bölüm okunduktan sonra öğrencilerin bu konuyu günlük hayatla ilişkilendirmeleri için “İdrar Tahlili” adlı 3. Alternatif Etkinlik yaptırılabilir.

33. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: ‹drar Tahlili

Bu etkinlik için öğrencilerin “Hastalandığımız zaman niçin idrar tahlili istenir?” sorusunun cevabını tartışmaları sağlanır. Tahminler alındıktan sonra açıklama bölümü öğrencilere okutularak onlardan cevaplarının doğruluğunu kontrol etmeleri istenir.

Aşağıda yer alan “Alternatif Araştıralım, Hazırlanalım” bölü-mündeki sorular öğrencilere araştırma konusu olarak verilebilir.

Alternatif Araştıralım, Hazırlanalım

• Ülkemizde böbrek nakli ihtiyacı karşılanabiliyor mu?• Hastalara böbrek nakli nasıl yapılıyor? sorularının cevaplarını

araştıralım.

Öğrencilerin bu araştırma sonucunda aşağıdaki bilgilere ulaş-maları sağlanır.

• Sağlık Bakanlığı 2004 verilerine göre ülkemizde yaklaşık 30 bin kronik böbrek yetmezliği hastası vardır. Ülkemizde bugüne kadar toplam 8340 böbrek nakli yapılmıştır. Yeterli sayıda organ bağışı yapılmadığından böbrek nakli ihtiyacı karşılanamamaktadır (Sağlık Bakanlığı verileri 2005 yılı sonuna kadar http://www.istanbulsaglik.gov.tr).

• Yaşayan bir insanın böbreklerinden birinin nakil ihtiyacı olan bir başkasına ameliyatla nakledilmesi şeklinde yapılır. Ayrıca beyin ölümü geçekleşmiş bağışçının böbreğinin alınarak ihtiyacı olan bir kişiye verilmesi yoluyla da gerçekleşir.

Boflalt›m Sistemimiz Vücudumuzdan At›klar› Uzaklaflt›r›r

29

Vücudumuzda Sistemler

Sağlıklı Günler: Boşaltım sistemi rahatsızlıkları nelerdir?Dr. Aydın: Böbrek iltihabı, böbrek taşı, şeker hastalığına ve yüksek tansiyona bağlı böbrek rahatsızlıkları, idrar torbası ve idrar yolları iltihabı ile böbrek yetmezliği şeklinde sıralanabilir.Sağlıklı Günler: Boşaltım sistemimizin sağlığını korumak için neler yapmalıyız?Dr. Aydın: Sağlımızı korumanın temel şartı olan temizliğe özen göstermeliyiz. Böbreklerimizi ve idrar yollarımızı soğuktan korumalıyız.

Günde en az iki litre su içmeliyiz. Bu miktarı sıcak ve kuru havalarda artırmalıyız. Böbrek iltihabı rahatsızlıklarında tedavi yarıda kesilmemeli, doktorun verdiği ilaçlar tam olarak kullanılmalı ve tedavi sonrasında kontrol için doktora gidilmelidir. Ağrılı işeme ve iltihaplı akıntı görülmesi durumunda hemen sağlık kuruluşlarına baş-vurulmalıdır. Diş çürükleri en kısa sürede tedavi edilmeli, boğaz iltihaplanmasında doktorun verdiği tedavi yarıda kesilmemelidir. Bu hastalıkların tedavisinin ihmali, kalıcı böbrek rahatsızlıklarına yol açabilir.Sağlıklı Günler: Böbrek yetmezliği nedir? Nasıl tedavi edilir?Dr. Aydın: Böbrek fonksiyonlarındaki kalıcı bozukluk nedeniyle böbrekle atılması gereken zararlı maddelerin atılamamasına bağlı olarak ortaya çıkan bir hastalıktır. Böbrek yetmezliği ilerler ve kalıcı hâle gelirse başka tedavi yöntemlerinin uygulanması gerekir. Bunlar, diyaliz tedavisi ve böbrek naklidir.

Sağlıklı Günler: Diyaliz tedavisi nasıl gerçekleşir? Dr. Aydın: Böbrekler yeterince çalışmadığı zaman, idrarla atılması gereken üre gibi bazı zararlı maddeler atılamaz ve kanda birikir. Diyaliz cihazı, kandaki bu zararlı maddeleri süzerek kanın temizlenmesini sağlar. Bu yöntemle kalıcı tedavi sağlanamadığından has-talarımız cihaza bağımlı yaşamaktadır. Bu yüzden “böbrek nakli” daha da önem kazanmaktadır. Sağlıklı Günler: Böbrek taşının oluşmasının se-bepleri nelerdir? Taş oluşumunu önlemek için neler yapabiliriz?Dr. Aydın: Oluşan taşların sebebi bazen tam olarak bilinemez. ‹drar yolları iltihabı gibi bazı böbrek hastalıklarında böbrek taşı oluşması kolaylaşır. Besinlerle alınan fazla kalsiyum ve D vitamini taş oluşumuna sebep olabilir. Taş oluşumunu önlemek için, günde en az iki litre su içmek, süt ürünlerinin ve tuzun aşırı miktarda tüketilmesinden uzak durmak, günlük egzersizleri düzenli yapmak gerekir.Sağlıklı Günler: Böbrek taşı nasıl tedavi edilir?Dr. Aydın: Böbrek taşının tedavi yöntemlerinden biri de taş kırmadır. Bunun için yüksek enerjili ses dalgalar›, cilde ve iç organlara zarar vermeden böbreklere gönderilerek böbrek tafllar› k›r›l›yor. Böylece taşların idrar yolundan kolaylıkla atılması sağlanıyor. Çok büyük taşlar ise ameliyatla alınmaktadır.

Sağlığımız ve Boşaltım Sistemimiz

Nefroloji uzmanı Dr. Aylin Aydın’a boşaltım sistemi hastalıkları ile ilgili sizlerden gelen soruları sorduk. Sa¤l›kl› Günler dergisi olarak kendisi ile gerçekleştirdiğimiz söyleşimizi sunuyoruz.

Böbrek tafl›n›n

üretere geçifli

Sa¤l›kl› böbrekler için günde iki litre su için!

Tafl k›rma cihaz›

“Hastalandığımız zaman niçin idrar tahlili istenir?” sorusunu tartışalım. Tartışmamızdan sonra aşağıdaki açıklamayı okuyarak tahminlerimizin doğruluğunu kontrol edelim.

Hastalıkların bir kısmını idrar tahlili ile anlamak mümkündür. Bu tahlil özellikle idrar yolları hastalıklarını teşhis etmek için önemlidir. Diğer organları etkileyen hastalıklar da idrar tahlili ile tespit edilebilir. Örneğin mikrobik sarılık ve şeker hastalığının teşhis edilebilmesi için idrar tahlili kullanılır. Geliştirilen yeni sistemlerle idrar tahlilinin yapılması oldukça kolaydır ve günümüzde rutin sağlık kontrolünün bir parçasıdır.

33. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: ‹drar Tahlili

30

Değerlendirme Aşaması

• “Kendimizi Değerlendirelim” Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri amacıyla konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir.

• “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları1. Bu sorunun doğru cevabı A seçeneğidir.

2. a) 1. Böbrekler: Kanı süzerek temizler ve idrarı oluşturur. 2. Üreter: İdrarı, idrar kesesine taşır. 3. İdrar kesesi: Böbreklerde oluşan idrar burada toplanır. 4. Üretra: İdrarın vücuttan dışarı atıldığı bölümdür.b) Bu sorunun doğru cevabı D seçeneğidir.

3. Diş çürümesi ve boğaz iltihaplanması durumlarında en kısa sürede tedavi olmak, temizliğe özen göstermek, böbrekleri ve idrar yollarını soğuktan korumak, günde en az iki litre su içmek, böbrek iltihabı rahatsızlıklarında tedaviyi tamamlamak ve tedavi sonrasında kontrol için doktora gitmek, ağrılı işeme ve iltihaplı akıntı görülmesi durumunda hemen sağlık kuruluşlarına başvurmak.

4. a) Ali’nin rahatsızlığı böbrek taşı, böbrek, idrar torbası ve idrar yolları iltihabı veya böbrek yetmezliği olabilir.

b) İlaçlar, taş kırma cihazı ve diyaliz cihazı vb. hastalıkların tedavisi için kullanılan teknolojik gelişmelere örnek olarak verilebilir.

Konu Biterken• Öğrencilerin konu sonunda, anahtar kavramlara geri dönerek burada

yer alan kavramlar hakkında öğrendikleri bilgilerini ifade etmeleri ve bu bilgilerini konuya başlamadan önceki bilgileriyle karşılaştırmaları sağlanır.

• Ders Kitabı’ndaki “Bir Dakika ” adlı 4. Etkinlik grup etkinliğidir. Etkinliğin öğrenciler tarafından dersten önce okunması yararlı olacaktır. Etkinliğin yapılabilmesi için her grubun saate ihtiyacı vardır. Gruplara saat getirmeleri gerektiği hatırlatılır.

30

Kendimizi De¤erlendirelim

1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilen organlar›n tamam› vücudumuzdan at›k maddeleri uzaklaflt›r›r?

2. Aşağıdaki şekilde boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organlar gösterilmiştir.

Şekle göre aşağıdaki soruları cevaplayal›m.

a) 1, 2, 3 ve 4 numaralı yapı ve organların isimleri ve görevleri nelerdir?

b) 1 numaralı organın görevi ve önemi aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) Üreyi oluşturarak uzaklaflt›r›r. B) Kan içindeki karbon dioksidi uzaklaştır›r ve temizler. C) Taş oluşmasını önleyerek sa¤l›¤›m›z› korur. D) ‹drar oluşumu ile kandaki atıkları uzaklaflt›r›r.

3. Boşaltım sistemi organların›n sağlığını korumak için alınabilecek önlemler nelerdir? Defterimize yazalım.

4. Mert’in sıra arkadaşı Ali okula gelmedi. Mert, telefonla arkadaşını aradı. Ablasından Ali’nin böbreklerinden rahatsızlandığını ve hastanede olduğunu öğrendi. Mert Ali’nin ne tür bir böbrek rahatsızlığı olduğunu sordu. Ali’nin ablası doktorların teşhis koyabilmek için araştırmalarına devam ettiklerini söyledi.a) Bu paragrafa göre Ali’nin rahatsızlığın›n neler olabileceğini listeleyelim.b) Listemizdeki her bir rahatsızlığın tedavisi için kullanılan teknolojik gelişmelere

örnek verelim.

A) Böbrekler-Karaciğer-Akciğer-Deri-KalınbağırsakB) Mide-Böbrekler-‹nce bağırsak-Kalınbağırsak-AkciğerC) Akciğer-Deri-Kalınbağırsak-Mide-‹ncebağırsak D) Deri-‹nce bağırsak-Böbrekler-Kalınbağırsak-Karaciğer

1

3

4

2

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

31

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler bu konuyla ilgili daha önceki sınıfl ara ait ön bilgilere sahip değillerdir. Öğrenciler 4 ve 5. sınıfl arda “Vücudumuz Bilmecesini Çözelim” ünitesinde sindirim ve boşaltımda görevli yapı ve organların yerlerini ve işlevlerini (genel hatları ile), besinler ve dengeli beslenmenin önemini öğrenmişler 6. sınıfta ise destek ve hareket, dolaşım, solunum sistemleri ile bu sistemlerin sağlığı ve teknolojinin bu sistemlerin sağlığına olan etkisi işlenmiştir. Bu konuda ise öğrencilerin denetleyici ve düzenleyici sistemlerde görevli yapı ve organları ile bu sistemin vücudumuzdaki diğer sistemler ile düzenli ve birbiriyle eş güdümlü çalışmasını anlamaları sağlanacaktır.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

15. Etkinlik: 15. Etkinlik: Nasıl Gerçekleşir?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin vücudumuzdaki olayların nasıl gerçekleştiğini düşündükleriyle ilgili ön bilgilerini açığa çıkarmaktır. Etkinlikte yer alan basketbol oynayan kişinin beyninin vücudunda gerçekleşen olayları yönettiğini anlatmak için öğrencilere ipucu olarak verilen resmin incelenmesi sağlanır. Bu şekilde öğrencilerin konuya ilgileri çekildikten sonra Ders Kitabı’ndaki “Anahtar Kavramlar” bölümüne geçilir.

• Anahtar Kavramlar Öğrencilere sinir hücresi, salgı bezi, hormon anahtar kavramlarının ne anlama geldiği sorulur ve bu kavramlarla ilgili düşüncelerini sözlü olarak ifade etmeleri söylenir. Konu sonunda bu kavramlara tekrar dönüleceği hatırlatılır.

• Konuya Giriş Öğrencilerin dikkatlerini konuya çekmek amacıyla denetlemek ve düzenlemek kelimelerinin ne anlama geldiği sorulur ve öğrencilerden soruyu cevaplamaları istenir. Böylece öğrencilerin denetleyici ve

31

Nefes almayı, yutmayı, uyumayı ya da ağlamayı doğduğumuz andan itibaren kolaylıkla yapabiliyoruz. Acıktığımızı, susadığımızı ve yorulduğumuzu hissediyor, gülüyor, üzülüyor, heyecanlanıyoruz. Bunlar bizim sonradan öğrendiğimiz işler değildir. Yazma, okuma, hesap yapma gibi daha birçok şeyi ise sonradan öğreniyoruz. Arkadaşlarımızın isimlerini, çarpım tablosunu, eşyaların adını, yabancı dillerdeki kelimeleri, sevdiğimiz bir şarkının sözlerini hafızamıza kaydediyor ve gerektiğinde kullanıyoruz. Peki, bir dakikada kaç kere nefes alırız? Kalbimiz kaç kere atar? Gözlerimizi kaç kere kırparız? Vücudumuzda gerçekleflen birçok olay, bizim özel bir çaba harcamam›za gerek kalmadan kendili¤inden gerçekleflir. Niçin ve nas›l büyüdü¤ümüzü hiç düflündünüz mü? Konu boyunca bu ve benzeri sorular›m›za cevap arayal›m.

Anahtar Kavramlar

sinir hücresisalgı bezi hormon

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

15

24. s.

KA

ZA

NIM

LA

R

3. Denetleyici ve düzenleyici sistem ile ilgili olarak öğrenciler;3.1. Denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudumuzdaki

sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş güdümlü çalışmasını sağladığını belirtir.

3.2. Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4).

3.3. Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini açıklar.3.4. Refl eksi gözlemleyecek bir deney tasarlar (BSB-16). 3.5. İç salgı bezlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde

göstererek görevlerini açıklar (FTTÇ-4).

AÇ

IKL

AM

AL

AR

Sınırlamalar• 3.2. Sinir sisteminin bölümleri; merkezî (beyin, omurilik) ve

çevresel sinir sistemi olarak verilir, yapılarına girilmez. Beynin bölümlerinden olan beyincik ve omurilik soğanının yapısına girilmeden görevleri verilir.

• 3.5. İç salgı bezleri olarak hipofi z, pankreas, tiroit, böbrek üstü bezleri ve eşeysel bezler verilir, yapılarına girilmez. Erkek ve dişi salgı bezleri ayrı ayrı şekiller üzerinde verilir.

• 3.5. Hormonlara örnek olarak günlük hayattan bilinen hormonlar (tiroksin, büyüme hormonu, insülin, glukagon, adrenalin vb.) verilir.

[!] Uyarılar• 3.1. Denetleyici ve düzenleyici sistemleri olumsuz etkileyen

etmenler (uyuşturucu, alkol ve sigara) ile ilgili örnekler verilir.

Nas›l Gerçekleflir?EtkinlikEtkinlik : :1155.. Bir gün içinde gerçekleştirdiğimiz olaylar› düşünelim (ders çalışmak, basketbol oynamak, bisiklet sürmek, yemek yemek gibi). Bu olaylardan birini seçelim. Vücudumuzun bu olay› nas›l gerçekleştirdi¤ini anlatal›m.

.............................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

...................................................................................................

Etkinlik :16.

Öğrencilerin resimden yararlanarak vücudumuzda gerçekleşen olayların beynimiz tarafından yönetildiğini belirtmeleri beklenmektedir.

32

düzenleyici sistem kavramının anlamlandırması sağlanmış olur. Ardından Ders Kitabı’nın 31. sayfasında yer alan fotoğrafl arla ilgili olarak “Fotoğrafl arda neler görüyorsunuz?”, “Sizce bütün bu olayların vücudumuzda gerçekleşmesini sağlayan nedir?” vb. sorular sorulur. Konu kapağındaki paragraf okutulur ve metnin sonunda yer alan sorular sınıfta tartışılır. Öğrencilerin denetleyici ve düzenleyici sistemimizin nasıl çalıştığını keşfetmeleri amacıyla Ders Kitabı’nda yer alan “Bir Dakika” adlı 4. Etkinlik yaptırılır.

Keşif Aşaması

4. Etkinlik: Bir Dakika(Önerilen süre: 15 dk.) Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudumuzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle uyumlu çalışmasını sağladığını kavramalarıdır. Bu amaçla, öğrencilerin “Bir dakika içerisinde vücudumuzda ve çevremizde, fark edebileceğimiz kaç olay gerçekleşir?” sorusuna grup hâlinde cevap bulmaları sağlanır. Gruplar, bu sorunun cevabını bulmaları için etkinlikteki işlemleri gerçekleştirmeye yönlendirilir. Etkinliğin sonucunda öğrencilerin, vücudumuzda meydana gelen çok sayıdaki ve karmaşık olayların sistemlerimiz tarafından gerçekleştirildiğini, vücudumuzdaki sistemlerin düzenli, birbiriyle uyumlu ve sorunsuz olarak çalışmasını, denetleyici ve düzenleyici sistemimizin gerçekleştirdiğini bulmalarını sağlamaktır.

Açıklama Aşaması

Öğrencilerin sinir sisteminin bölümlerini model, levha ve şema üzerinde göstermelerini sağlamak amacıyla sinir sisteminin yapı ve organlarını gösteren model, levha ve/veya şema sınıfa getirilir.Öğrencilerin bunları incelemeleri sağlanır. Ardından Ders Kitabı’nın 33 ve 34. sayfaları okutularak, sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini belirleyerek açıklamaları istenir. Öğrencilerden gruplar oluşturmaları istenir. Gruplar sinir sisteminin merkezî ve çevresel sinir sistemi olmak üzere iki bölümden oluştuğunu ve merkezî sinir sisteminin vücudumuzun yönetim ve denetim merkezi olduğunu belirtirler. Öğrenciler grup içinde tartışarak merkezî sinir sistemini oluşturan organlarının beyin, beyincik, omurilik ve omurilik soğanı olduğunu belirtir ve bu organların görevlerini açıklarlar. Öğrencilerin beynimizin ilginç özelliklerinden birini eğlenceli bir oyunla keşfetmelerini sağlamak amacıyla Çalışma Kitabı’ ndaki “ İki İşi Bir Arada Yapabilir misin?” adlı 16. Etkinlik yaptırılır.

16. Etkinlik: 16. Etkinlik: ‹ki ‹şi Bir Arada Yapabilir misin?

Bu etkinliğin amacı öğrencilerin vücudumuzun yönetim merkezi olan beynimizin vücudumuzdaki olayları gerçekleştirirken farklı bölümlerinin çalıştığını fark etmelerini sağlamaktır. Öğrenciler bu düşünceden hareketle beynimizin çok sayıdaki olayı birbirine karıştırmadan yönetebileceğini anlayabilirler. Öğrenciler birkaç alıştırmadan sonra 2. çizelgeyi daha kolay okuduklarını göreceklerdir. Bunun öğrenmenin sonucu olduğu belirtilmelidir. Etkinlik tamamlandıktan sonra öğrencilerden “Stroop (Sıtrup) etkisi”nin cinsiyet ve yaşa göre değişip değişmediğini ve farklı duyular için de geçerli olup olmadığını belirlemeleri istenir. Etkinliğin ardından öğrencilerin Ders Kitabı’nın 33. sayfasında yer alan sinir hücresi (nöron) resmini incelemeleri sağlanır. Resimden yola çıkarak sinir hücrelerinin bulundukları yere ve görevlerine göre farklı şekil ve büyüklüklerde olabileceği açıklanabilir. Öğrencilerin sinirlerin vücutlarının içerisinde olduğunu fark etmeleri amacıyla Ders Kitabı’nın 34. sayfasında yer alan çevresel sinir sistemi şeması inceletilir.

32

4. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Bir Dakika

Bir dakika içerisinde vücudumuzda ve çevremizde, fark edebileceğimiz kaç olay gerçekleşir? Bu sorunun cevabını bulmak için aşağıdaki işlemleri yapalım.Bunlar› Yapal›m• Üç-dört kişilik gruplar oluşturalım.• Grup üyelerimizden biri, bir saat ile zamanı

takip etsin. Diğer grup üyeleri de bir dakika içerisinde vücutlarında veya çevrelerinde kaç olay gerçekleştiğini belirlesinler. Belirledikleri olayları defterlerine liste hâlinde yazsınlar.

• Listelerimizi sırayla okuyalım. Ard›ndan gruptaki bütün üyelerin belirledikleri olaylar› içeren yeni bir liste oluşturalım.

• Hazırladığımız listeden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayalım.

Sonuca Varal›m• Bir dakika içerisinde vücudumuzda ve çevremizde kaç olay meydana

gelmektedir?• Vücudumuzda ve çevremizde, bir dakikada gerçekleşebilecek olay sayısı sadece

belirlediğimiz kadar mıdır? Tartışalım. • Vücudumuzdaki bu olayların her biri, hangi sistem veya sistemler tarafından

gerçekleştirilir?• Bu olayları gerçekleştiren sistemler, birbirlerinden bağımsız olarak mı çalışır?• Vücudumuzda bu kadar çok sayıda olay, birbirini engellemeden nasıl

gerçekleşebiliyor?

Vücudumuzda, bir dakika içerisinde, sayamayacağımız kadar çok olay gerçekleşir. Bütün bu olaylar›n böylesine uyumlu ve kontrollü gerçekleflmesini sa¤layan nedir? Bir saat veya bir gün içerisinde vücudumuzda gerçekleşen olay sayısını tahmin edebilir misiniz? Duyuları algılamak, düşünmek, yürümek, konuşmak gibi birçok olay aynı anda ve birlikte gerçekleşir. Vücudumuzdaki sistemlerin düzenli, uyumlu ve sorunsuz olarak çalışmasını, denetleyici ve düzenleyici sistemimiz sağlar. Peki afla¤›daki eflitli¤e göre bu sistemle ilgili ne söyleyebiliriz?

Denetleyici ve Düzenleyici Sistem = Sinir Sistemi + ‹ç Salgı Bezleri

Araç-GereçlerAraç ve Gereçler

♦ saat

♦ kâğıt

Sizce vücudumuzda gerçekleflen olayların düzenli ve birbiriyle uyumlu bir şekilde gerçekleşmesini sağlayan fley nedir? Bu sorunun cevab›n› “Bir Dakika” adl› etkinli¤imizi yaparak ö¤renelim.

24

Etkinlik :15.

‹ki ‹fli Bir Arada Yapabilir misin?EtkinlikEtkinlik : :1166..

Beynimizin ilginç özelliklerinden birini keflfetmek için afla¤›daki eğlenceli oyunu oynamaya ne dersiniz? Öyleyse haydi, oyun başlıyor!

• Aşağıdaki kelimeleri yüksek sesle ve hızlı bir şekilde okuyun.

kırmızı mavi turuncu siyah

turuncu mavi yeşil kırmızı

mavi siyah yeşil kırmızı

turuncu mavi kırmızı yeşil

siyah turuncu kırmızı mavi

yeşil kırmızı mavi siyah

Etkinlik :15.

Etkinlik :16.

33

Vücudumuzda bulunan bütün sinirlerin sinir sistemimizi oluşturduğu açıklanır. Sinir sistemimizin merkezî sinir sistemi ve çevresel sinir sistemi olarak iki bölümden oluştuğu tekrarlandıktan sonra öğrencilere “Merkezî sinir sistemimizi oluşturan organlar nelerdir?” sorusu sorulur. Öğrencilerin Ders Kitabı’nın 33. sayfasında yer alan merkezî sinir sistemi şemasını inceleyerek bu soruyu cevaplamaları sağlanır. Merkezî sinir sistemini oluşturan organların sinirlerden oluştuğu vurgulanır. Konuyu pekiştirmek amacıyla öğrencilere “Merkezî sinir sistemi vücudumuzda gerçekleşen olayların hangilerini kontrol eder?” sorusu sorulur. Öğrencilerden cevaplarını tahtaya listelemeleri istenir. Cevaplar; kasların kontrolü, öğrenme, nefes alma, kalbin atışı vb. şeklinde olmalıdır. Daha sonra, bu olayların merkezî sinir sistemine ait hangi organlar tarafından kontrol edildiğinin belirtilmesi istenir. Merkezî sinir sistemini oluşturan organlardan beynin, kafatasının içinde; omuriliğimizin ise omurgamızı oluşturan kemiklerin içinde bulunduğu belirtilir. “Sizce, bunun sebebi ne olabilir?” sorusuna öğrencilerden beklenen cevap, “Bu durum merkezî sinir sistemi organlarının dışarıdan gelebilecek darbelerden korunmasını sağlar.” şeklindedir. Öğrencilere bulmaca çözerek, kitap okuyarak, yazı yazarak, araştırma yaparak, satranç oynayarak beyin jimnastiği yapabilecekleri söylenir. Buna örnek olarak aşağıdaki oyun öğrencilerle oynanabilir. Öğrenciler boş zamanlarında buna benzer zekâ gücünü geliştirici oyunlara yönlendirilebilir.SUDOKUNasıl Oynanır? Toplamda 9x9=81 kare olan kümelere birden dokuza kadar rakamlar yerleştirilir. Her bir rakam her bir satırda ve her bir sütunda sadece bir kez kullanılabilir. Her bir rakam, 3x3=9 kareden oluşan bloklarda da sadece bir kez kullanılabilir. Bulmacayı tamamlamak için tabloyu öyle bir şekilde doldurmalısınız ki dokuz karede oluşan her satır, her sütun ve her blok birden dokuza kadar bütün rakamları içersin, hiçbir rakam tekrarlanmasın ve eksik kalmasın. Bazı rakamlar bulmacaya zaten yerleştirilmiş olacaktır. Bu rakamlar ne kadar artarsa bulmaca o kadar kolaylaşır.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

33

Vücudumuzda Sistemler

Omurilik

Sinir sistemimiz vücudumuzdan ve çevreden ald›¤› bilgileri de¤erlendirir, bunlara uygun cevaplar oluflturur ve böylece vücudumuzun düzenli ve uyumlu bir flekilde çal›flmas›n› sa¤lar. Yandaki flemada görüldü¤ü gibi, sinir sistemimiz iki bölümden oluflur. Şimdi gelin, bu sistemin bölümlerini ve görevlerini daha yakından inceleyelim.

Merkezî Sinir Sistemi

Merkezî Sinir Sistemi

Çevresel Sinir Sistemi

Sinir Sistemi

Nöron

Sinir sistemimiz, vücudumuzu ağ gibi saran milyarlarca sinirden meydana gelir. Bu sinirleri, yandaki resimde görülen binlerce sinir hücresi (nöron) oluşturur.

Sinir Sistemimiz

Omurilik: Omurilik soğanından başlayıp kuyruk sokumuna kadar uzan›r. Omurilik, omurgamız içerisinde yer alan bir sinir kordonudur.

• Beyinle di¤er organlar›n arasındaki bilgi iletimini sağlar.

• Refleks davranışlarımızı gerçekleştirir.

Beyin: Vücudumuzun öğrenme, hafıza ve yönetim merkezidir.

• Duyu organlarımızdan gelen bilgileri değerlendirir.

• Konuşma ve istemli hareketlerimizin gerçekleşmesini sağlar.

• Acıkma, susama, uyku ve uyanıklık gibi olayları düzenler.

• Kan basıncımızı ve vücut sıcaklığımızı ayarlar.

• Merkezî sinir sistemimizdeki diğer organların yardımıyla organlarımızın ve sistemlerimizin çalışmasını düzenler.

Beyincik: Vücudumuzun hareket ve denge merkezidir.

• Kol ve bacaklarımızdaki kasların birbiriyle uyumlu çalışmas›n› düzenleyerek hareketlerimizin dengeli olmasını sağlar.

16

24. s.

Yandaki flekilde görüldü¤ü gibi omurili¤imiz, omurgam›z› oluflturan kemiklerin içerisinde bulunur. Sizce bunun sebebi ne olabilir?

Omurilik Soğanı: Beyin ve di¤er vücut organları arasındaki bağlantıyı sağlar. Omurilik soğanı, iste¤imiz d›fl›nda çalışan iç organlarımızın kontrol merkezidir.

• Solunum, dolaşım, boşaltım ve sindirim sistemlerimizin çalışmalarını düzenler.

• Nefes alma, yutma, öksürme, çiğneme, hapşırma ve kusma gibi olayları kontrol eder.

Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluflur.

Beyincik ve omurilik so¤an›, beynin bölümleridir.

Etkinlik :15.

Etkinlik :16.

25

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :15.

Etkinlik :16.

• Çok basit, değil mi? Şimdi de aşağıdaki kelimelerin hangi renkte yaz›lm›fl olduklar›n› söyleyin. Dikkat edin, kelimeleri okumayacak, sadece onlar›n hangi renkte yaz›lm›fl olduklar›n› söyleyeceksiniz! Bunu yaparken yine hızlı olmaya çalışın.

kırmızı mavi turuncu siyah

turuncu mavi yeşil kırmızı

mavi siyah yeşil kırmızı

turuncu mavi kırmızı yeşil

siyah turuncu kırmızı mavi

yeşil kırmızı mavi siyah

• Ne oldu? Zorlandınız mı? Neden acaba? Son olarak da aşağıdaki anlamsız kelimelerin renklerini söyleyin.

ngf mnbnm şpfşü skhk

hnım dgfg kdsk bknbi

bvfdu tkto lpğj nbçö

adsk übğ klgo bcmvb

zdjk lduf mvui şlçön

pyutr jıop bhyuk dcçlk

Bu kez daha kolay oldu, değil mi? Tüm bu yaşadıklarınızın sebebi ne olabilir?

Birinci çizelgedeki kelimeleri kolayca okudunuz. Bunu yapmak için okuma yazma bilmek yeterli. ‹kinci çizelgeyi okurken sanki diliniz tutuldu. Dikkat ettiyseniz bir yanıltmaca var. Birer renk ad› olan bu kelimelerin hangi renkte yaz›lm›fl olduklar›n› söylemeye çal›flt›¤›n›zda, örne¤in “kırmızı” kelimesinin mavi renkle, mavi kelimesinin yeşil renkle yazılm›fl olduğunu gördünüz. Bu, beyninizi şaşırtmak için bilerek yapıldı. Çünkü beyninizin farklı tipteki bilgileri işleyen özelleşmiş bölgeleri var. Siz, bir kelimeyi okurken beyninizdeki bölgelerden biri harfleri kodlayarak oluşacak kelimenin anlamını kavramaya çalışır, baflka bir bölgeyse renkleri çözümlemek için uğraşır. Bu iki bölgeden gelen mesajlar çarpışınca beynimiz ikileme düşer. Kırmızı kelimesini okurken mavi rengi görünce bir çatışma yaşamadınız mı? Bilim insanlarına göre bu durum gayet normal. Son denemenizdeyse yan yana dizilmifl anlams›z harflerin renklerini söylemekte zorlanmadınız. Bunun sebebi ne olabilir? Bilim insanlar›, bu olayı “Stroop (Sıtrup) etkisi” olarak adlandırır. Çünkü etkinlik s›ras›nda yaflam›fl oldu¤unuz bu durumu, 1930’lu yıllarda psikolog Ridley Stroop (Ridli S›trup) keşfetmifltir. Şimdi keşif sırası sizde... Acaba “Stroop etkisi” çocuklarda mı daha çok görülür, yoksa yetişkinlerde mi? Kızlarda mı daha s›k görülür, yoksa erkeklerde mi? Belki de arada fark yoktur. Ne dersiniz? ‹nceleyin. Bu testi, arkadaşlarınıza ve ailenizdekilere uygulayın. Bakalım onlar iki işi bir arada yapabiliyorlar mı? Siz de “Stroop etkisi”nin başka duyular (örneğin işitme) için de söz konusu olup olmad›¤›n› araflt›r›p araflt›rma sonuçlar›n› s›n›f›n›zda arkadafllar›n›zla paylafl›n.

TÜB‹TAK Bilim Çocuk Dergisi, A¤ustos 2003 say›s›ndan yararlan›larak düzenlenmifltir.

Ö¤rencilerin Stroop etkisinin baflka duyular için de söz konusu olup olmad›¤›na dair yapt›klar› araflt›rmalar sonucunda elde ettikleri bilgileri arkadafllar› ile paylaflmalar› sa¤lan›r.

2 4

1 3

7

6 3

8 2

5

4 1 6

2 7 5

8

385761924

912348756

674295813

861457392

743982561

529613487

457129638

296834175

138576249

Çözüm

34

Merkezî sinir sistemi dışında yer alan milyonlarca sinirin çevresel sinir sistemini oluşturduğu vurgulanır. Çevresel sinir sisteminin, merkezî sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağladığı belirtilir.

Öğrencilere “Basit bir elektrik devresinde elektrik enerjisinin taşınmasını sağlayan nedir?” sorusu sorularak, onların 6. sınıf “Yaşa-mımızdaki Elektrik” ünitesinde öğrendikleri elektrik enerjisinin iletimi ile ilgili ön bilgilerinden yararlanarak sinirlerdeki iletimin elektrik kablolarındaki elektrik enerjisinin iletimi ile benzer olduğunu anlamaları sağlanır.

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz” adlı 17. Etkinlik yaptırılır.

17. Etkinlik: 17. Etkinlik: Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sinir sistemini oluşturan merkezî sinir sistemi ile çevresel sinir sistemini ayırt etmelerini çevresel sinir sistemini oluşturan organ ve yapıların görevlerini açıklamalarını sağlamaktır.

Genişletme Aşaması

“Sinirlerde mesaj iletimi nasıl gerçekleşir?” sorusu öğrencilere sorularak tahminleri alınır. Sinirlerin bu mesajları nasıl taşıdığını anlayabilmeleri için öğrencilerin uyarı, uyartı mesajı, cevap, tepki kavramlarını öğrenmeleri gerekir. Öğrencilerin bu kavramları sayfada yer alan resimleri inceleyerek ve “Mesajımız Var” oyununu oynayarak öğrenmeleri sağlanır.

Sayfada yer alan “Bunları Biliyor muydunuz?” bölümündeki resimler inceletilir. Bu bölüm öğrencilere okutulur ve sinirlerle elektrik kabloları arasındaki benzerliğe dikkat çekilir.

5. Etkinlik: Mesajımız Var(Önerilen süre: 20 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sinirlerdeki mesaj iletiminin nasıl gerçekleştiğini bir oyunla kavramalarını sağlamaktır. Bunun için öğrencilerin şemada belirtilen görevleri yerine getirecek olan A, B, C, D, E harfl i organ ve yapıların isimlerini belirlemeleri sağlanır. Beklenen cevaplar yandaki sayfada yer alan çizelgedeki gibidir.

Gruplardaki öğrenciler etkinlikte yer alan şemadan yararlanarak belirledikleri organların isimlerini kartlara yazar ve bu kartları yakalarına takarak daire oluşturacak şekilde yerleşirler.

Oyun bir kâğıda yazacağınız basit mesajla (burnunu kaşı, yürü, saçını tara, çiçek kokusu vb.) başlar. Öğrencilerden mesajla ilgili görevlerini yerine getirmeleri istenir. Birinci öğrencinin eline mesaj yazılı kâğıt verilir. “Sinir”i temsil eden öğrenciler, mesajı elden ele taşırlar (sinirsel iletimin simülasyonu). Mesaj “beyin”i temsil eden öğrencide durur. “Beyin” görevini yerine getiren bu öğrenci gelen mesajı alarak yorumlar ve bu mesaja bir cevap yazar. Bu cevap mesajını sinir görevini yerine getiren öğrenciler elden ele taşır ve “kas veya organ” temsil eden arkadaşlarına iletir. “Kas veya organ”ı temsil eden öğrenci beyinden gelen mesajı okur ve uygular.

Örneğin, öğretmen uyarı mesajı olan “burnun kaşınması” mesajını “sinir”i temsil eden öğrenciye verir. “sinir” görevindeki öğrenciler uyartı

34

Bunlar› Biliyor muydunuz ?Çevresel Sinir Sistemi

Yandaki resimde merkezî sinir sistemi ile birlikte çevresel sinir sistemimiz ve onu oluflturan sinirler görülmektedir. Çevresel sinir sistemimizin vücudumuzun neresinde bulundu¤unu söyleyebilir misiniz?

Merkezî sinir sistemi dışında yer alan milyonlarca sinir, çevresel sinir sistemini oluşturur. Çevresel sinir sistemi, merkezî sinir sistemi ile organlar arasındaki iletişimi sağlar. Sinirler beyin ve omurilikten çıkarak deri, gözler, kaslar, dişler ve kemiklerin içi dâhil olmak

Peki, bu iletiflim nasıl gerçekleşir? Sinirlerin bilgi taşıma özelliği sayesinde, çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen değişimler hakkında h›zl› bir flekilde bilgi ediniriz. Sinirleri, telefon kablolarına benzetebiliriz. Telefon kabloları gibi sinirler de bilgi taşıyarak vücudumuzdaki iletişimi sağlar. Bu iletiflimin nas›l gerçekleflti¤ini anlamak için afla¤›daki flemay› inceleyelim.

Beynimizde oluşan bu cevap yine sinirler arac›l›¤›yla ilgili organ ya da yapılara iletilerek uyarıya tepki verilir.

Ses, ışık, koku, tat, basınç gibi vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen ve vücudumuzda belirli bir tepkiye sebep olan etkilere uyarı denir. Uyar›lar duyular›m›zda bulunan özel hücrelerle al›n›r.

Uyarı, sinirler ile merkezî sinir sistemine uyartı mesajı

fleklinde taşınır.

Uyartı mesajı beynimizdeki ilgili bölümde değerlendirilir ve uyarıya karşı bir cevap oluşur.

1

2

3

4

17

26. s.

26

2

1

4

3

Denetleyici ve Düzenleyici SistemimizEtkinlikEtkinlik : :1177..

1. I. şekilde sinir sisteminin hangi bölümleri görülmektedir? ....................................................................................................................................2. II. şekilde numarlarla gösterilmifl yapı ve organlar›n adlar›n› ve görevlerini yazalım. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... ....................................................................................................................................3. II. şekilde görülen organ ve yapılar hangi sistemde yer al›r? ....................................................................................................................................4. III. şekilde görülen yapının ismi ve görevi nedir? ....................................................................................................................................

Etkinlik :18.

I. flekilII. flekil

III. flekil

Afla¤›da verilen resimleri inceleyerek her bir maddede bizden istenilenleri maddelerin alt›ndaki boflluklara yazal›m.

Merkezî ve çevresel sinir sistemi

1.Beyin: Vücudumuzun öğrenme, hafıza ve yönetim merkezidir.2.Beyincik: Vücudumuzun hareket ve denge merkezidir.3.Omurilik Soğanı: ‹ç organlarımızın çalışmasını kontrol eder.4.Omurilik: Refleks yönetim merkezidir ve beyinle diğer organlar arasındaki bilgi iletimini sağlar.

Merkezî sinir sistemi

Sinir hücresi: Vücudumuzdan ve çevreden aldığı bilgileri beynimize iletir.

35

mesajını elden ele taşır ve cevap mesajını oluşturacak olan “beyin”e iletir. “Beyin”i temsil eden öğrenci bu mesaja, “Burnunu kaşı.” şeklinde cevap yazar. “Beyin” görevini yerine getiren öğrenci yazdığı bu mesajı “sinir”i temsil eden öğrencilere verir. “Sinir” görevindeki öğrenciler cevap mesajını elden ele taşır ve tepki organına (bu mesaj için burun ve kaslar) iletir ve “kas veya organ”ı temsil eden öğrenciler burunlarını kaşır. “Sonuca Varalım” bölümünün sorularına verilmesi beklenen cevaplar aşağıdaki gibidir.•

Organ veya Yapıların İsimleri Görevleri

A Duyularımızda bulunan özel hücreler Uyarı mesajını alır.

B Sinirler Uyartı mesajını taşır.

C Beyin Cevap oluşturur.

D Sinirler Cevabı taşır.

E Kaslar veya organlar Tepki oluşturur.

• Öğrencilerin beyin, beyincik, omurilik ve omurilik soğanının merkezi sinir sistemine, sinirlerin ise çevresel sinir sistemine ait olduğunu belirlemeleri beklenmektedir.• Öğrencilerin öğretmenin vücudumuzda belirli bir tepkiye sebep olan etki (uyarı) olduğunu belirtmeleri beklenmektedir.•

Not: Aşağıdaki şemada uyartı mesajını alan “Duyularımızda bulunan özel hücreler”i temsil eden öğrencilerin görevi belirtilmemiştir. Bu öğrencilerin de oyuna katılacabilecekleri mesajlar yazılmalıdır.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

35

Vücudumuzda Sistemler

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ?? Elektrik kablosunun içinde elektrik enerjisinin geçtiği bakır bir tel, dışında ise kauçuk veya plastikten yapılmış bir tür k›l›f bulunur. Bir sinirin yapısı da buna benzer. Sinirin içinde vücudumuza ait elektrik enerjisinin iletilmesini sağlayan sinir hücreleri, dışında ise bir kılıf bulunur. Vücudumuzdaki sinirsel iletimin elektrik enerjisi şeklinde taşınıyor olması inanılmaz gelebilir. Daha da inanılmaz olan ise bu işlemin neredeyse ışık hızına yakın bir sürede gerçekleşiyor olmasıdır.

Elektrik kablosu

SinirSinir

hücresi

Bunlar› Yapal›m• Oyunumuzun kurallarını

yandaki şemada bulunan okları takip ederek öğrenelim.

• Oyunumuz için sınıf arkadaş-larımızdan 11 kişilik gruplar oluşturalım.

• Ö¤retmenimizden ald›¤›m›z mesaj› gerçeklefltirmek üzere flemada belirtilen görevleri yerine getirecek olan A, B, C, D ve E harfli organ ve yapılar› listeleyelim.

• Bu organ veya yapılardan birini seçelim. Seçtiğimiz organ veya yapının ismini renkli kalemle kâğıda yaza-rak kendimize bir yaka kartı hazırlayalım. Bir arkadaşımızı da gözlemci olarak seçelim (A,C,E organların› canland›rmak için birer kişi, B ve D organ veya yapıların› canland›rmak için de birkaç kişiyi görevlendirelim.).

• Gözlemci arkadafl›m›z, öğretmenimizin yazdığı mesajın ne olduğunu, yap› ve organlar› canland›ran arkadaşlarının hareketlerine bakarak tahmin etsin.

Sonuca Varal›m• A, B, C, D, E organ veya yapılarının isimleri ve görevleri nelerdir?• Bu organ ve yapılardan hangileri merkezî sinir sistemimize, hangileri çevresel sinir

sistemimize aittir?• Öğretmenimizin oyundaki rolü nedir?• Yeni bir şema oluşturarak bu yapı ve organlar ile bunlar›n görevlerini şemamıza

yerleştirelim.

5. EtkinlikOyun Oynayal›m Mesaj›m›z Var

Vücudumuzda sinirsel iletimin nasıl gerçekleştiğini daha iyi anlamak için “Mesajımız Var” oyununu oynayalım.

A Mesaj› al›r.

B Mesaj› tafl›r.

C Mesaj› cevapland›r›r.

D Cevab› tafl›r.

E Tepki olufluturur.

Oyun, ö¤retmenimizink⤛da bir mesaj yazmas›yla bafllar.

Mesaj› tafl›r.

Mesaj› de¤erlendirip

cevap mesaj› oluflturur.

Cev

ap m

esaj

›n›

tepk

i org

an›n

a ta

fl›r.

Mesaj› al›r.

Cevap mesaj›natepki oluflturur.

B

A

E

D

C

Etkinlik :17. Etkinlik :18.

ADuyularımızda bulunan özel hücreler

B Sinirler

C Beyin

D Sinirler

ETepki yapısı, kaslar veya organlar

Öğrencilerin yeni şemalarında A, B, C, D ve E yapı ve organ-ları için yukarıdaki çizelgede görünen eşleştirmeleri yapmaları beklenmektedir.

36

Vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen uyarıların vücudumuzda her zaman bu şekilde tepki oluşturmadığı belirtilerek yutkunmak, yanan parmağın geri çekilmesi, göz kapaklarının açılıp kapanması gibi düşünmemize bile gerek kalmadan hatta isteğimiz dışında yaptığımız bazı hareketlerin de olduğu belirtilir ve öğrencilerin buna benzer başka olayları keşfetmelerini sağlamak amacıyla “Uyarı-Tepki” adlı 6. Etkinlik’i yapmaları istenir.

6. Etkinlik: Uyarı-Tepki (Önerilen süre: 20 dk.) Bu etkinliğin amacı öğrencilerin refl eksi gözlemleyecek bir deney tasarlamalarını sağlamaktır. Öğrencilere etkinlik resmi inceletilir ve etkinliğin girişindeki soru yöneltilir. Öğrencilerin fi kirlerini gruplarıyla paylaşmaları sağlanır. Söyledikleri olaylardan refl eks olanlar ve olmayanlar bir başlık atılmadan tahtanın ayrı yerlerine listelenir. Refl eks davranışların neler olduğu öğrencilere hissettirilmeden her grubun bu refl eks davranışlardan birini seçmesi sağlanır. Öğrencilerin deney yaparak gözlemleyebilecekleri refl eks davranışlar şunlar olabilir. Yüksek sesten ürkmek, göz bebeğimizin ışıkta küçülüp karanlıkta büyümesi, öksürmek, hapşırmak, limon görünce ağzımızın sulanması vb. Deney sırasında öğrencilerin kendilerine ve birbirlerine zarar verici davranışlarda bulunmamalarına dikkat edilir. Öğrencilerin deneylerini hazırlarken etkinlikte yer alan çizelgeyi defterlerine çizerek doldurmaları istenmelidir. Öğrencilerin deneyleri için hazırlayacakları çizelgeler aşağıdaki örneğe benzer şekilde olabilir.

Deneyimin Araştırma sorusu Gözümüze ışık tutulduğunda ne olur?

HipoteziGözümüze ışık tutulursa göz bebeğimiz büyür.

Bağımlı değişken Göz bebeğinin büyüyüp küçülmesiBağımsız değişken Işık şiddeti (az ışık-güneş ışığı-çok ışık)Kontrol edilen değişken Öğrencilerin gözleriAraç ve gereci Az ışık için perde...

İşlem basamakları

Öğrenciler önce az ışıkta, sonra güneş ışığında daha sonra da çok ışıkta birbirlerinin göz bebeklerini dikkatle incelerler.

GözlemleriGöz bebeğinin az ışıkta büyük, güneş ışığında normal, çok ışıkta ise küçük olduğu gözlemlenir.

SonucuBu deney sonunda hipotez reddedil-miştir.

Öğrencilerden tartışma sonunda bu olayların vücudumuzun tehlikelere karşı korunması veya dışarıdan gelen uyarılara hızlı bir şekilde tepki verebilmesi için gerçekleştiğini belirtmeleri beklenir.

36

6. EtkinlikBulal›m, Keflfedelim Uyar› - Tepki

Araflt›rma Sorusu

Elimizi yanan bir muma değdirdiği-mizde düşünmeden hemen geri çekeriz. Günlük hayatımızda böyle düşünmeden ve hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz başka olaylar da vardır. Bunlar neler olabilir?

Bunlar› Yapal›m• Üç-beş kişilik gruplar oluşturalım.• Günlük hayatta düşünmeden hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz olayları

listeleyelim.• Bu olaylardan birini seçelim.• Grup arkadaşlarımızla birlikte bu olayı gözlemleyebileceğimiz bir deney

tasarlayalım.• Deneyimizi hazırlarken aşağıdaki çizelgeden yararlanalım.

• Deneyimizi farklı arkadaşlarımızla tekrarlayalım.• Çalışmamızı tamamladıktan sonra deney sonuçlarımızı diğer gruplara anlatalım.

Sonuca Varal›m• Yaptığımız deneyleri ve bu deneylerin sonuçlarını sınıf arkadaşlarımıza rapor

hâlinde sunalım.• Sunumlarımızın ardından “Deney sırasında gözlemlediğimiz olaylar niçin

gerçekleşiyor olabilir?” sorusunun cevab›n› tartışalım.

Deneyimin

Araştırma sorusu

Hipotezi

Ba¤›ms›z de¤iflkeni

Ba¤›ml› de¤iflkeni

Kontrol edilen de¤iflkeni

Araç ve gereci

‹şlem basamakları

Gözlemleri

Sonucu

Vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen uyarılar, vücudumuzda her zaman bu şekilde tepki oluşturmaz. Yemek yerken yutkunuruz. Göz kapaklarımız gün boyu defalarca açılıp kapanır. Elimizi sivri bir cisme değdirdiğimizde hemen geri çekeriz. Bunlar gibi birçok olay, düşünmemize bile gerek kalmadan gerçekleşir. Hatta isteğimiz dışında yaptığımız bazı hareketler bizi tehlikelere karşı korur. Aşağıdaki etkinlikte düşünmeden ve hızlı bir şekilde gerçekleştirdiğimiz benzer olayları keşfedeceğiz.

Etkinlik :17. Etkinlik :18.

37

Etkinlik tamamlandıktan sonra Ders Kitabı’nın 37. sayfasında yer alan şekil öğrencilere inceletilir ve öğrencilerin bu şekli yorumlayabilmeleri için “Resimde gördüğümüz yapılar nelerdir?”, “Resimde gördüğünüz olayı anlatalım.”, “Kaslarımıza elimizin çekilmesi emrini vücudumuzdaki hangi yapı verir?” gibi yönlendirici sorular sorulur. Böylece elimizi yanan bir muma yaklaştırdığımızda derimizdeki acı hissini alan sinirlerin bunu omuriliğe ilettikleri, omuriliğin de hemen kaslarımızın kasılarak elimizin çekilmesini sağladığı sonucuna varılır. Resme ait açıklama öğrencilere okutulur ve açıklamamın altında yer alan refl eks örneklerine ve bu hareketlerin isteğimiz dışında gerçekleştiğine öğrencilerin dikkatleri çekilir. Ardından refl eks çeşitlerinin neler olduğu örnekleri ile açıklanır ve sayfada yer alan fotoğrafl ar öğrencilere inceletilir. Öğrencilerden farklı örnekler vererek kendi cümleleri ile refl eksi tanımlamaları istenir. Çalışma Kitabı’ndaki “Nerede Gerçekleşir?” adlı 18. Etkinlik yaptırılır.

Değerlendirme Aşaması

18. Etkinlik: 18. Etkinlik: Nerede Gerçekleşir?

Bu etkinliğin amacı vücudumuzda gerçekleşen olayların sinir sistemimizin hangi organları tarafından gerçekleştirildiğini ve bu olaylardan hangilerinin refl eks olduğunu belirtmelerini sağlamaktır. Bu etkinliği öğrencilerinizle birlikte yapabilir ve onları, soruları cevaplarken yönlendirebilirsiniz.

Etkinliği tamamladıktan sonra öğrencilerden Ders Kitabı’ndaki “İç Salgı Bezlerimiz” konusunun “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümüyle ilgili araştırma yapmaları istenir.

Konu Biterken

• Öğrencilerin sinir sisteminin bölümlerini ve görevlerini kendi cümleleri ile defterlerine yazmaları istenir. Öğrencilerin refl eks hareketlere örnek vermeleri istenir.

• Öğrencilerin çalışmaları kontrol edilerek gerekli dönütler verilir ve düzeltmeler yapılır.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

37

Vücudumuzda Sistemler

Refleks Nedir?

Yanda yer alan foto¤raflardaki farkl›l›klar› belirleyelim. Sizce bu farkl›l›klar›n sebebi nedir? Yeni doğan bebeğin emme hareketi, yanan bir mumdan parmağın hızla geri çekilmesi, yüksek sesten ürkmek, öksürmek, hapşırmak, yutkunmak gibi hareketleri düşünmeden gerçeklefltirdi¤imizi fark ettiniz mi? Göz bebe¤imizin ›fl›kta küçülüp karanl›kta büyümesi de düflünmeden gerçeklefltirdi¤imiz hareketlerdendir. Bu hareketleri niçin düflünmeden yap›yor olabiliriz? Peki bunlar vücudumuzda nereden kontrol ediliyor olabilir? Vücut sıcaklığımız biraz yükselince terlemeye başlarız. Loş bir ortama girdiğimizde göz bebeklerimiz hemen büyürken ışığa bakınca aniden küçülür. Gözümüze doğru gelen bir cisim karşısında gözlerimizi farkında olmadan kapatırız. Bu hareketler isteğimiz dışında gerçekleşir ve vücudumuzun kendisini korumas›n› sa¤lar.

Yandaki şekilde görüldüğü gibi elimizi yanan bir muma yak-laştırdığımızda derimizdeki acı hissini alan sinirler bunu omuriliğe iletir. Omurilik, kaslarımızın hemen kasılarak elimizin çekilmesini sağlar. Kontrolümüz d›fl›nda ger-çekleflen bu hareket elimizin zarar görmesini engeller.

Vücudumuzun dışarıdan gelen ›fl›k, ses gibi bir uyarıya ani ve hızlı bir hareketle tepki göstermesine refleks denir. Refleksler, sürekli ve hızlı bir biçimde gerçekleşir ve bu sayede vücudumuzun kendini savunmasını sağlar. Refleks hareketlerimiz, omurilik tarafından gerçekleştirilmesine rağmen beynimiz tarafından kontrol edilir. Peki, siz de refleks hareketlerimize farklı örnekler verebilir misiniz? Araba ve bisiklet sürmek, örgü örmek, dans etmek, yüzmek, limon görünce ağzımızın sulanması gibi hareketler de reflekstir. Bu hareketleri ise tekrarlayarak ö¤reniriz. Bunlar› bir kez ö¤rendikten sonra bir daha unutmaz ve düşünmeden gerçekleştiririz.

18

27. s.

Omurilik

27

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :17. Nerede Gerçekleflir?EtkinlikEtkinlik : :1188..

Yutkunmak Acıkmak Gürültüden irkilmek

Yüzmek Örgü örmekSistemlerin çal›flmas›n›

düzenlemek

‹p üstünde yürümek Besinleri sindirmek Dans etmek

Nefes almak Kan bas›nc›n› düzenlemek Konuflmak

1 2 3

4 5 6

7 8 9

10 11 12

1. Yukarıdaki olaylardan hangisi ya da hangileri beynimizin kontrolünde gerçekleştirilir?

...........................................................................................................................

2. Yukarıdaki olaylardan hangisi ya da hangileri omuriliğimizin kontrolünde

gerçekleştirilir?

...........................................................................................................................

3. Yukarıdaki olaylardan hangisi ya da hangileri beyinci¤imizin kontrolünde gerçekleştirilir?

...........................................................................................................................

4. Yukarıdaki olaylardan hangisi ya da hangileri omurilik soğanım›z›n kontrolünde gerçekleştirilir?

...........................................................................................................................

Afla¤›da vücudumuzla ilgili baz› olaylar verilmifltir. Bu olaylar›n bulundu¤u kutucuk numaralar›n› kullanarak afla¤›daki sorular› cevaplayal›m.

2, 11, 12

1, 3, 4, 5, 6, 7, (Refleksler)

7, 9

1, 6, 8

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

38

Keşif Aşaması

Öğrencilerin “İç Salgı Bezlerimiz” başlığı altındaki resmi incele-meleri ve resme ilişkin metni okumaları sağlanır. Ardından öğrencilerin iç salgı bezlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde göstererek bunların görevlerini açıklamaları amacıyla “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümündeki çalışma yaptırılır.

Araştıralım, Hazırlanalım

Bu bölümün amacı, öğrencilere iç salgı bezlerimizin vücudu-muzdaki doku ve organlar arasındaki işleyişi denetleyip düzenlediğini kavratmaktır. Öğrenciler bu çalışmayı gruplar oluşturarak yapabilirler. Araştırmalarının sonucunda, edindikleri bilgileri bir insan modeli hazırlayarak üzerinde gösterebilirler. Bu bölümde yer alan sorular sınıfta cevaplandırılır.

Öğrencilerin araştırmaları sonucunda edindikleri bilgileri pekiş-tirmeleri amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “İç Salgı Bezlerimiz” adlı 19. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

19. Etkinlik: 19. Etkinlik: ‹ç Salgı Bezlerimiz

Bu etkinlik için öğrencilerin insan modelleri üzerinde iç salgı bezlerini renkli kalemlerle boyamaları sağlanır. Öğrenciler dişi ve erkek bireylerde ortak bulunan bezlerin aynı renklerde boyanması için yönlendirilir. Şekillerin yanındaki kutucuklara ortak olan iç salgı bezlerinin bir kere yazılacağı belirtilebilir.

Açıklama Aşaması

Öğrencilerin Ders Kitabı’nın 39. sayfasında yer alan şema üze-rindeki iç salgı bezlerini göstermeleri istenir. Öğrenciler tabloyu inceleyerek iç salgı bezlerini ve görevlerini okurlar. Daha sonra onların, hazırladıkları iç salgı bezlerini içeren modelleri kitapta verilen bilgilerle karşılaştırarak kontrol etmeleri sağlanır. İç salgı bezlerinin görevlerini hormon adı verilen özel salgılar üreterek yerine getirdikleri vurgulanmalıdır. Öğrencilere hipofi z bezini ve kan damarlarını gösteren resim inceletilir. Hipofi z bezinin salgıladığı hormonları kan damarlarına verdiği belirtilir. Diğer iç salgı bezlerinin de buna benzer şekilde salgıladıkları hormonları kan damarlarına verdikleri söylenir. Şemada görülen iç salgı bezlerinin salgıladıkları hormonlara örnek verildiği, iç salgı bezlerinin bunlardan başka hormonlar da salgıladıkları belirtilebilir. Konu bitiminde Çalışma Kitabı’ndaki “Hormonların Kontrolü” adlı 20. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

20. Etkinlik: 20. Etkinlik: Hormonların Kontrolü

Bu etkinliğin amacı iç salgı bezleri ile görevlerini eşleştirerek konunun pekiştirilmesini sağlamaktır. Öğrenciler birbirlerinin yaptıkları eşleştirmeleri kontrol ederler.

38

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Afla¤›daki sorular›n cevab›n› araflt›ral›m.1. Korktuğumuzda ya da heyecanlandığımızda vücudumuzda ne gibi değişimler olur?

Bunun sebebi nedir?2. Her geçen gün biraz daha büyüyoruz, ergenlik dönemini tamamlayana kadar

büyümemiz devam edecek. Vücudumuzda büyümemizi kontrol eden nedir?3. Heyecanlanmamıza ve korkmamıza sebep olan nedir?

Çevremdeki insanlar da en az benim kadar heyecanlı görünüyordu. Pilotlarımız,

uçaklarıyla havada tehlikeli taklalar atarken bizler de büyük bir coşkuyla onları

alkışlıyorduk. Kalbim yerinden çıkacakmış gibi atıyordu. Nefesimi tuttum, içimde bir

şeylerin yükseldiğini hissetim. Ellerim terliyordu... Bir an gökyüzündeki uçaklardan

birinin pilotu olduğumu hayal ettim. Ben onları izlerken bile bu kadar heyecanlandığıma

göre acaba pilotlar neler hissediyorlardı? Gösteriyi izlerken yaşadıklarımın sebebini

merak ettim ve aşağıdaki soruların cevaplarını araştırmaya karar verdim. Ne dersiniz,

cevapları birlikte araştıralım mı?

TÜRK YILDIZLARI’nın

Zafer Bayramı’nda sesten

bile daha süratli uçaklarla

yapt ık lar ı muhteşem

gösteriyi izlerken çok

heyecanlandım.

İç Salgı Bezlerimiz

Vücudumuzun doku ve organları arasındaki işleyişi denetlemek ve düzenlemek sadece sinir sistemimizin görevi değildir. Organ ve sistemlerimizin çalışmasının denetlenmesi ve düzenlemesi genellikle sinir sistemimiz ile iç salgı bezlerimizin birlikte çalışması sonucunda gerçekleşir.

28

‹ç Salg› BezlerimizEtkinlikEtkinlik : :1199.. Aşağıdaki şekillerde dişi ve erkek bireylere ait iç salgı bezleri görülmektedir. Bu iç salgı bezlerini boyayarak bunlar›n adlar›n› ve görevlerini, salgıladıkları hormonu kutucuklardaki noktal› yerlere yazalım. Her iki bireyde ortak olan iç salg› bezlerini ayn› renkte boyamaya dikkat edelim.

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Bezin adı :.......................................................

Salgıladığı hormon :.......................................

Hormonun görevi :.........................................

.......................................................................

Etkinlik :20.

Etkinlik :21.

HipofizBüyüme Hormonu*

Büyümeyi sağlar.

TiroitTiroksin Hormonu

Büyüme, gelişme ve vücudumuzdaki kimyasal olayları düzenler.

Böbreküstü bezleriAdrenalin

Korku ve heyecan durumunda metabolizmayı hızlandırır.

Pankreas‹nsülin-Glukagon

Kan şekerini düzenler. (Glukagon kan şekerini artırır, insülin düşürür).

TestisEşeysel hormonlar

Erkeğe özgü özelliklerin ve spermin oluşmasını sağlar.

Yumurtalıklar

Eşeysel hormonlarDişiye özgü özelliklerin ve

yumurtanın oluşmasını sağlar.

* Birçok hormon salgılayarak denetleyici ve düzenleyici sistemin çalışmasını düzenler. ‹ç salgı bezlerinin çalışmasını düzenler ve denetler.

39

Genişletme Aşaması

Bu konuyla ilgili öğrencilere “Alternatif Araştıralım, Hazırlanalım” konusu ev ödevi olarak verilebilir.

Alternatif Araştıralım Hazırlanalım Denetleyici ve düzenleyici sistemimizde görülen hastalıkları ve bu sistemimizin sağlığını korumak için alabileceğimiz önlemleri araştıralım.

Bu araştırma sonucunda öğrencilerin elde edeceği bilgiler aşağıdaki gibi olabilir (Bu metin öğrencilere araştırma yaptırmadan okunarak da kullanılabilir.).

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimizin Sağlığı

Menenjit, kuduz ve çocuk felci sinir sistemi hastalıklarındandır. Sinir sistemimizi bu hastalıklardan korumak için aşılar kullanıl-maktadır. Sinir hücreleri kendilerini yenileyemedikleri için darbe ve çarpmalar sonucunda sinir sisteminde kalıcı sorunlar ortaya çıkabilir. İç salgı bezlerimiz birbirinden bağımsız çalışmaz. Herhangi bir salgı bezinde meydana gelen aksaklık vücudumuzda pek çok yapıyı olumsuz etkiler. Örneğin; hipofi z bezinin fazla hormon salgılaması devlik, az hormon salgılaması ise cücelik, pankreasın insülin hormonu salgılayamaması ise şeker hastalığına sebep olur. Eğer vücudumuzda iyot eksikliği olursa tiroksin hormonunun salgılanması azalır ve dış guatr, tiroid bezinin çok çalışarak fazla tiroksin hormonu üretmesi durumunda ise iç guatr oluşur.

Öğrencilerin vücudumuzdaki sistemlerle ilgili öğrendikleri ile denetleyici ve düzenleyici sistemimizin görevi olan vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve uyum içinde çalıştığı düşüncesini pekiştirmeleri amacıyla Çalışma Kitabı’nda yer alan “Vücudumuzdaki Sistemler” adlı 21. Etkinlik yaptırılır.

21. Etkinlik: 21. Etkinlik: Vücudumuzdaki Sistemler

Bu etkinlikle öğrenciler verilen kavramlar arasında anlamlı bağlantılar kurarlar. Öğrenciler bu etkinliği bitirdikten sonra “Vücu-dumuzdaki Sistemler” kavram haritası doldurulmuş hâliyle tahtaya yansıtılarak veya çizilerek öğrencilerin cevaplarını kontrol etmeleri sağlanır.

Öğrencilerin ünite boyunca öğrendikleri kavramları oyun oynayarak eğlenceli bir şekilde tekrar etmeleri amacıyla Çalışma Kitabı’nda yer alan “Sinir Sistemimiz ve İç Salgı Bezlerimizi Oynayarak Öğrenelim” adlı 22. Etkinlik yaptırılır.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemimiz

39

Vücudumuzda Sistemler

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m

‹ç salgı bezlerimiz, denetleme ve düzenleme görevlerini hormon adı verilen özel salgılar üreterek yerine getirir. ‹ç salgı bezlerinin ürettiği hormonlar, görevini düzenleyecekleri organlara, kan yoluyla taşınır. Yandaki flekilde hipofiz bezi ve kan damarlar› görülmektedir. ‹ç salgı bezlerimiz, denetleyici ve düzenleyici görevlerini uzun sürede ve sürekli olarak gerçekleştirir. Sinir sistemimiz ise çok hızlı ve kısa süreli bir şekilde çalışır. Her bir hormon, farklı etkilere sahiptir. Aşağıdaki flemada, bazı iç salgı bezlerimiz ile bunların salgıladıkları hormonlara örnek verilmifltir. fiemay› inceleyerek difli ve erkek iç salgı bezlerinin üretti¤i hormonlar› ve bu hormonların görevlerini belirleyelim.

19

28. s.

21

29. s.

TiroitSalg›lad›¤› Hormon: Tiroksin hormonuGörevi: • Büyümeyi, gelişmeyi ve vücu-dumuzdaki diğer kimyasal olayları düzenler.

PankreasSalg›lad›¤› Hormonlar ve Görevleri:

‹nsülin: Kan şekerini düflürür.Glukagon: Kan şekerini art›r›r.

BöbreküstüSalg›lad›¤› Hormon: Adrenalin hormonuGörevi: • Korku, coşku, heyecan ve öfke anlarında metabolizmayı hızlandırır.

TestisSalg›lad›¤› Hormon: Eşeysel hormonlarGörevleri: • Ergenlik döneminde, erkeğe özgü özelliklerin oluşmasını sağlar.• Erkek üreme hücrelerinin (sperm) oluşmasını sağlar.

HipofizSalg›lad›¤› Hormon: Büyüme hormonuGörevleri: • ‹ç salgı bezlerinin çalışmasını denetler ve düzenler.• Büyümeyi sağlar.• ‹ç salgı bezleri ile sinir sistemi arasındaki uyumu sağlar.

YumurtalıkSalg›lad›¤› Hormon: Eşeysel hormonlarGörevleri: • Ergenlik döneminde, dişiye özgü özelliklerin oluşmasını sağlar. • Dişi üreme hücrelerinin (yumurta) oluşmasını sağlar.

Kan damar›

Hipofiz bezi

20

29. s.

29

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :19. Hormonlar›n KontrolüEtkinlikEtkinlik : :2020.. Aşağıda verilen iç salgı bezleri ile görevlerini efllefltirerek çizelgeyi doldurunuz.

Vücudumuzdaki SistemlerEtkinlikEtkinlik : :2211.. Afla¤›da görülen kavram haritas›nda eksik b›rak›lm›fl olan boflluklara, verilen kavramlardan uygun olanlar› yerlefltirelim.

a. Tüm iç salgı bezlerini denetleyen ve düzenleyen iç salgı bezidir.

b. Salgıladığı adrenalin hormonuyla heyecan ve korku anlarında kalp atışını ve solunumu hızlandıran iç salgı bezidir.

d. Fazla çalıştığında guatr hastalığına sebep olan, büyüme ve gelişmede etkili tiroksin hormonunu salgılayan iç salgı bezidir.

ç. Dişiye özgü özellikleri ortaya çıkaran ve dişideki üreme olaylarını düzenleyen iç salgı bezidir.

c. Erkeğe özgü özellikleri ortaya çıkaran ve erkekteki üreme olaylarını düzenleyen iç salgı bezidir.

e. Kan şekeri düştüğünde kan şekerini artıran glukagon ve kan şekeri yükseldiğinde kan şekerini düşüren insülin hormonlarını salgılar.

1. Testis

2. Pankreas

3. Tiroit

4. Yumurtalık

5. Böbreküstü

6. Hipofiz

‹ç Salg› Bezi Görevi

‹ç salg› bezi

Görev

Kavramlar

EklemBöbrekEfleysel bezlerÇevreselBeyincikKaraci¤erHipofizBeyinDolafl›mBöbreküstüFizikselOmurilik so¤an›Omurilik

Omurilik so¤an›

1

2

3

4

5

6

c

e

d

ç

b

a

Fiziksel Böbrek

Hipofiz

Eşeysel bezler

Çevresel

BeyinBeyincik

Omurilik

Böbrek-üstü

40

Denetleyici ve düzenleyici sistemimizin sağlığını olumsuz etkileyen etkenler (alkol, sigara ve uyuşturucu) ile ilgili örnekler verilir.

Değerlendirme Aşaması

22. Etkinlik: 22. Etkinlik: Sinir Sistemimiz ve ‹ç Salg› Bezlerimizi Oynayarak Ö¤renelim

Etkinlik için Çalışma Kitabı’nın 30. sayfasını fotokopi ile çoğaltabilirsiniz. Öğrenciler etkinlik içindeki adımları doğru sıra ile takip ederek bu sayfayı katladıklarında üzerinde kavramların yazılı olduğu bir tuzluk elde edeceklerdir. Bu oyun öğrencilerle birlikte oynanarak öğrencilerin her bir kavramla ilgili soruları birbirlerine yöneltmeleri sağlanır. • “Kendimizi Değerlendirelim” Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yan-lışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir. • “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları1.

a) Şekil A: Sinir sistemi, Şekil B: İç salgı bezlerib) Denetleyici ve düzenleyici sistemimizi oluşturur.c) Vücudumuzda gerçekleşen olayların denetlenmesini ve düzenlenme-

sini sağlar.d) Şekil A için: 1. Beyin 2. Beyincik 3. Omurilik

4. Çevresel sinirler

Şekil B için: 1. Hipofi z 2. Tiroit 3. Pankreas 4. Böbreküstü bezi 5. Testis 6. Yumurtalık

2. Öğrencilerin refl eks davranışları gözlemlemek için gerçekleştirdiklerideneyler kabul edilir.

Aşağıda, refl eks davranışı gözlemek için yapılan bir deney örnek olarak verilmiştir. Deney: Kim Daha Hızlı? Öğrenciler ikişerli gruplara ayrılır. Gruplar uzun bir cetvel veya cetvel şeklinde bölmelendirilmiş uzun bir kâğıt hazırlar. A öğrencisi kâğıdı veya cetveli üst ucundan tutar. B öğrencisi ise alt ucu 0 (sıfır) noktası hizasında başparmağı ve işaret parmağı ile tutacak şekilde bekler. A öğrencisi haber vermeden kâğıdı veya cetveli bırakır, B öğrencisi kâğıdı tutar. B öğrencisinin kâğıdı veya cetveli kaçıncı bölmeden tuttuğu kaydedilir. Bu işlem 3- 4 kez tekrarlanır ve ortalaması alınır. Her bir grubun sonuçlarını diğerleriyle karşılaştırmaları sağlanır. Öğrenciler ölçüm sonuçlarına göre birbirlerinin refl eksleri arasındaki farkı karşılaştırabilirler.

Konu Biterken• Öğrencilerin konu sonunda anahtar kavramlara geri dönerek burada yer

alan kavramlar hakkında öğrendiklerini ifade etmeleri ve bu bilgilerini konuya başlamadan önceki bilgileriyle karşılaştırmaları sağlanır.

40

Bunlar› Biliyor muydunuz ?

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.

1. Aşağıdaki soruları A ve B şekillerini kullanarak cevaplayalım. a) A ve B şekillerinde gösterilenler nelerdir?b) A ve B şekilleri birlikte çalışarak vücudumuzun hangi sistemini oluşturur?c) Bu sistemin vücudumuz için önemi nedir? d) A ve B şekillerindeki numaralandırılmış bölümlerin isimlerini yazalım ve

görevlerini açıklayalım. 2. Refleks olarak adlandırdığımız hareketlerden birini seçelim. Seçtiğimiz refleksi

gözlemleyebileceğimiz bir deney tasarlayalım.

Şekil A Şekil B

22

30. s.

Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Denetleyici ve düzenleyici sistemiz, farklı görev ve yapıdaki organların ve sistemlerin uyum içinde çalışmasını sağlar. Bunun için sinir sistemi ve iç salgı bezlerimiz birbiriyle etkileşim içerisindedir. Bu sistemimizin sağlığını korumak için dengeli ve düzenli beslenmeliyiz. Denetleyici ve düzenleyici sistemimizi olumsuz etkileyecek alkol, sigara ve uyuşturucu gibi zararlı maddelerden uzak durmal›y›z. Sinir sistemimize zarar verebilecek ağır sporlardan, ani hareketlerden, çarpma ve darbelerden kaçınmal›y›z.

1 2

43

1

2

34

5

6

30

Sinir Sistemimizi ve ‹ç Salg› Bezlerimizi Oynayarak Ö¤renelim

EtkinlikEtkinlik : :2222.. Etkinlik :23. Aşağıdaki şekli çizerek veya fotokopisini çekerek çoğaltalım. Çizdi¤imiz veya fotokopisini çekti¤imiz k⤛d›, üzerinde sadece flekil kalacak biçimde kenarlar›ndan keselim. Afla¤›daki ifllemleri ad›m ad›m yaparak tuzlu¤umuzu haz›rlayal›m.

1. Kâğıdımızı, yazılı yüzü altta kalacak biçimde ters çevirelim.2. Kâğıdımızı köşelerinden 1. flekil’de görüldüğü gibi

katlayalım.3. Köşelerinden katlamış olduğumuz kâğıdı, yazılı yüzü

bize bakacak biçimde tekrar çevirelim.4. 2. flekilde olduğu gibi, köşelerinden bir daha katlayalım. 5. Ard›ndan k⤛d›m›z› 3. flekilde olduğu gibi ortasından

katlayalım.6. Ortasından katladığımız kâğıdı açalım ve 4. flekilde

görüldüğü gibi diğer yönde katlayalım.7. Kâğıdın köşelerini foto¤raftaki gibi ortada birleştirelim.8. Tuzluğumuzu tamamladık. Oluşan ceplere parmaklarımızı yerleştirerek oyunumuza başlayalım.9. Oyunda bir kişi tuzlu¤u açıp kapatmakla görevlidir. Diğer oyunculardan biri tuzlu¤un bir

cebini iflaret ederek 1 ile 10 arasında herhangi bir sayı söyler. Tuzluğu elinde tutan oyuncu, tuzlu¤u söylenen sayı kadar açıp kapatır. Söylenen sayıya geldiğinde, açık kalan cebin iç yüzündeki kavramı okur. Diğer oyuncuya bu kavramla ilgili bir soru sorar (Pankreas nedir? Pankreasın görevi nedir? vb.). Sayıy› söyleyen öğrenci bu soruyu cevaplamaya çal›fl›r. Cevaplayamazsa sıra di¤er oyuncuya geçer. Oyunumuz böylece devam eder.

Not: Tuzlu¤umuzu haz›rlarken katlamalar sonucunda görünmeyen kelimeler olacakt›r. Bu kelimeler hakk›nda da birbirimize sorular yöneltebiliriz.

1. flekil

2. flekil

3. flekil

4. flekil

ME

RK

EZ

ÎS

‹N‹R

S‹S

TEM

‹

41

Duyu Organlarımız

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler önceki sınıfl arda duyu organlarının çevreyi algı-lamamızdaki önemi hakkında bilgi sahibi olmuşlardı. Bu konuda, öğrencilerin çevrelerindeki uyarıları algılamada duyu organlarının rolünü fark etmeleri, duyu organlarının yapılarını şekil, model üzerinde açıklamaları, duyu organlarının hangi uyarıları aldığını ve bunlara nasıl cevap verildiğini açıklamaları beklenmektedir. Ayrıca duyu organlarındaki aksaklıklara, teknolojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kullanımına ve duyu organlarının sağlığını korumak amacı ile alınabilecek önlemlere günlük hayatından örnekler vermeleri beklenmektedir. Bunların yanı sıra öğrencilerin kendilerini, görme veya işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlamaya çalışmaları beklenmektedir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavramlar Öğrencilere konu başındaki anahtar kavramlarla ilgili ne bildikleri sorulur. Defterlerindeki boş bir sayfayı açarak bu sayfayı ikiye bölmeleri istenir. Her bölüme bu iki anahtar kavramdan birisi yazılır. Öğrencilere anahtar kavramlarla ilgili düşüncelerini listeleyerek bunları birbirlerine açıklamaları söylenir. Öğrencilere konu sonunda bu kavramlara tekrar dönüleceği hatırlatılır.

• Konuya Giriş Öğrencilere Ders Kitabı’nın 41. sayfasındaki resimler inceletilerek resimlere ilişkin paragraf okutulur. Resimlerin altında yer alan sorular ile resim arasında ilişkilendirme sağlanır. Öğrencilere “Paragrafta yer alan eylemleri yaparken hangi duyularınızı kullandınız?” sorusu yöneltilerek sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur. Öğrencilerin ön bilgilerini yoklamak amacıyla Çalışma Kitabı’nda yer alan “Organların Adı Ne?” adlı 23. Etkinlik yaptırılır.

41

Anahtar Kavramlaralmaçuyart›

Duyu Organlar›m›z

23

31. s. Yukarıda anlatılan olayları alg›layabilmek için hangi duyularınızı kullanırsınız? Çevrenizdeki uyarıları algılamanızda, duyularınız ne kadar etkili olabilir?

Okuduklarımızın .......................................................................... %10’unu,Duyduklarımızın .......................................................................... %20’sini,Gördüklerimizin .......................................................................... %30’unu,Hem görüp hem duyduklarımızın ............................................... %50’sini,Söylediklerimizin ......................................................................... %80’ini,Hem söyleyip hem de davranışa dönüştürdüklerimizin .............. %90’ını hatırlarız.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Güneşli bir bahar sabahında parkta yürüyüşe çıkıyorsunuz. Parkı kuşların sesi ve çiçeklerin kokusu sarmış. Birden arkanızdan birinin size seslendiğini duyuyorsunuz. Size seslenen uzun zamandır görmediğiniz ve çok sevdiğiniz bir arkadaşınız. Birbirinizi özlemişsiniz. Hemen kucaklaşıyorsunuz. Arkadaşınız sizi, biraz ilerideki pastanenin bahçesinde dondurma yemeye davet ediyor. Birlikte oturup hafif bahar rüzgârının esintisini derinizde hissederek birer dondurma yiyorsunuz.

KA

ZA

NIM

LA

R

4. Duyu organları ile ilgili olarak öğrenciler;4.1. Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu organlarının rolünü fark

eder.4.2. Duyu organlarının yapılarını şekil ve/veya model üzerinde açıklar

(FTTÇ-4).4.3. Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığını ve bunlara nasıl cevap

verildiğini açıklar.4.4. Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi deneyle gösterir (BSB-1).4.5. Duyu organlarındaki aksaklıklara ve teknolojinin bu aksaklıkların

giderilmesinde kullanımına örnekler verir (FTTÇ-31, 32).4.6. Duyu organlarının sağlığını korumak amacı ile alınabilecek önlemlere

günlük hayatından örnekler verir.4.7. Kendini, görme veya işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları

anlamaya çalışır (TD-3).

AÇ

IKL

AM

AL

AR

Sınırlamalar• 4.3. Duyu organlarında bulunan özel almaçların (duyu reseptörleri) deride

sıcaklık, dokunma, acı, basınç; gözde ışık; burunda koku; dilde tat; kulakta ses uyarılarını aldığı vurgulanır. Tüm duyu organlarındaki duyu almaçlarının uyarıları, duyu-sinir yolu ile beyindeki özel merkezlere ilettiği ve yanıt verdiği düşünülerek tek bir duyu organı örneği üzerinden uyarı alımı - cevap verme süreci açıklanır. Diğerleri öğrencilerden beklenir.

• 4.5. Aksaklıklar tanım düzeyinde verilir. Teknolojik örnek olarak lens, gözlük, işitme cihazı, kornea nakli vb. belirtilir.

[!] Uyarılar• 4.3. Kulağın vücudumuzun dengesinin sağlanmasına yardımcı olduğu

belirtilir.• 4.5. Rehberlik Araştırma Merkezi ve Okul Rehberlik Servisi ile iş birliği

sağlanarak “Göz Tarama Testi” yapılabilir. Ara Disiplinlerle İlişkilendirme

• İnsan Hakları ve Vatandaşlık (4.7–4.9) • 4.7. Kendini görme işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlamaya

çalışır. • 4. 9. Engelli arkadaşlarına karşı ayırımcı bir tavır sergilememeye özen gös-

terir.

31

Vücudumuzda Sistemler

1. Aşağıdaki resmi inceleyelim. Kutucukların içine ilgili duyu organlar›n›n adlar›n› yazalım.

2. Aşağıdaki duyu organlar› resimlerinin yanlar›nda yer alan noktal› yerlere, bu organlar hakk›ndaki bildiklerimizi anlatan fliir, tekerleme, vb. yazal›m.

Etkinlik :22. Organlar›n Ad› Ne?EtkinlikEtkinlik : :2233..

....................................................................................................

............................................................................................................

............................................................................................................

....................................................................................................

............................................................................................................

............................................................................................................

....................................................................................................

............................................................................................................

............................................................................................................

....................................................................................................

............................................................................................................

............................................................................................................

....................................................................................................

............................................................................................................

............................................................................................................

kulak

dil

göz

burun

deri

Öğrencilerden gelen uygun cevaplar değerlendirilir.

42

23. Etkinlik: 23. Etkinlik: Organların Adı Ne?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilere duyu organları hakkındaki bilgilerini hatırlatmaktır. Öğrencilerden iki aşamadan oluşan etkinliğin birinci aşamasında resimdeki kutucuklara ilgili duyu organının adını, ikinci aşamasında ise şekilleri verilen duyu organlarının yanındaki boşluklara o organ hakkında bildiklerini yazmaları istenir.

Keşif Aşaması

Öğrencilere, “Duyu organlarımızı kullanarak yaptığımız işlerin neler olduğunu söyleyebilir misiniz?” sorusu sorularak sınıfta tartışma ortamı oluşturulur. Ardından Ders Kitabı’ndaki “Duyu Organlarım” adlı 7. Etkinlik yaptırılır.

7. Etkinlik: Duyu Organlarım(Önerilen süre: 15 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin duyu organlarının çevremizdeki uyarıları algılamada nasıl bir rol oynadığını fark etmelerini sağlamaktır. Öğrenciler, meyveleri keserken dikkatli olmaları hususunda uyarılır. Etkinliğin sonundaki sorular, öğrenciler tarafından cevaplanır. Etkinliğin sonunda öğrencilerden etkinlik yapıldıktan sonra keskin kokulu meyveleri tanımanın daha kolay olduğu ve gözleri bağlanmayan öğrencinin meyveleri dokunarak koklayarak ve görerek daha iyi tanıdığı sonucuna ulaşmaları beklenir.

Açıklama Aşaması

Öğrencilere, duyu organlarımızın beraber çalışması durumunda algılamamızın daha kolay ve doğru olacağı açıklanır. Çevremizdeki cisimlerin sesini, rengini, kokusunu, sertliğini vb. duyu organlarımız sayesinde hissettiğimiz vurgulanır. Dış ortamdan duyu organlarımız ile aldığımız uyarıları sinirlere aktaran özel hücrelere “duyu almaçları” adı verildiği söylenir. Duyu almaçlarının, duyu organlarının yapısında bulunduğu vurgulanarak sayfada yer alan duyu almaçlarına ilişkin resimler öğrencilere inceletilebilir. Farklı duyu organlarımız için farklı almaçların olduğu belirtilir.

Duyu almaçları sayesinde uyartıların, duyu-sinir yolu ile beyindeki duyu merkezlerine iletildiği bilgisi verilirken öğrencilerin Ders Kitabı’nın 42. sayfasında yer alan beyindeki duyu merkezlerine ilişkin resmi incelemeleri sağlanır. Beyindeki ilgili merkezin kendisine ulaşan uyartı mesajını değerlendirip mesajın gerektirdiği komutları vücudun ilgili bölümlerine verdiği ve bu bölümlerin verilen komutları yerine getirmesini kontrol ettiği bilgisi verilir. Böylece dış ortamdan gelen uyarıların algılanmasının sağlanmış olduğu vurgulanır.

Öğrencilerden, duyu organlarımızdan biri olan göz hakkında neler bildiklerini defterlerine not etmeleri istenir. Alınan notlardan birkaç tanesi okutularak Çalışma Kitabı’ndaki “Gözün Dış Yapısı’ adlı 24. Etkinlik yaptırılır.

24. Etkinlik: 24. Etkinlik: Gözün Dış Yapısı

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin arkadaşlarının gözlerini büyüteçle incelemelerini ve gözün dış yapısı hakkında bilgi edinmelerini sağla-maktır. Öğrencilere “Gözlerim Beni Yanıltabilir mi?” adlı 4. Alternatif Etkinlik yaptırılabilir.

42

Çevremizi algılamamız› sa¤layan göz, kulak, burun, dil ve deri duyu organlarımızdır. Duyu organlarımızı kullanarak yaptığımız işlerin neler olduğunu söyleyebilir misiniz? Aşağıdaki etkinliği yaparak duyu organlarımızın çevremizdeki uyarıları algılamamızda nasıl bir rol oynadığını fark etmeye çal›flal›m.

Bunlar› Yapal›m• Sınıfımızdan gönüllü üç arkadaşımızı seçelim. • Getirdiğimiz meyveleri gönüllü arkadafllar›m›z›n

görmeyece¤i bir yerde aynı şekil ve büyüklükteki üç parçaya keserek ay›ral›m.

• Kesilen meyve parçalar›n›n her birini ayrı tabaklara koyal›m.

• Birinci gönüllü arkadaşımızın gözlerini bağlayalım ve verilen üç meyveyi sadece koklayarak tanımasını isteyelim. Arkadaşımızın tahminlerini kaydedelim. Arkadaşımızın gözlerini açalım ve tahminlerinin doğruluğunu kontrol edelim.

• ‹kinci gönüllü arkadaşımızın da gözlerini bağlayalım ve aynı işlemleri dokunarak yapmasını isteyelim. Tahminlerini kaydedelim. Arkadaşımızın gözlerini açalım ve tahminlerinin doğruluğunu kontrol edelim.

• Üçüncü gönüllü arkadaşımızın gözlerini bağlamayal›m. Bu arkadafl›m›zdan da üç ayrı meyveyi dokunarak, koklayarak ve görerek tanımasını isteyelim. Arkadaşımızın tahminlerini kaydedip bu tahminlerin doğruluğunu kontrol edelim.

Sonuca Varal›m• Gözlemlerimizden yola ç›karak hangi meyveleri tanımak daha kolay, hangilerini

tanımak daha zor oldu? Sebebini arkadaşlarımızla tartışalım.• Hangi arkadaşımız ya da arkadaşlarımız meyveleri en kolay tanıdı? Neden?

7. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Duyu Organlar›m

Araç ve Gereçler

♦ üç çeşit meyve

(portakal, elma,

armut vb.)

♦ meyve bıçağı

♦ üç adet plastik tabak

♦ gözleri bağlamak

için kumaş parçası

Çevremizdeki cisimlerin sesini, rengini, kokusunu, sertliğini, yumuşaklığını, sıcaklığını vb. özelliklerini duyu organlarımız sayesinde hissederiz. Peki bu organlar›m›z nas›l çal›fl›r? Duyu organlar›m›zda çevremizdeki uyarıları dış ortamdan alan ve duyu sinirlerine aktaran özel hücrelere duyu almaçları adı verilir. Duyu almaçlar› gözde ›fl›k; burunda koku; kulakta ses; dilde tat; deride s›cakl›k, a¤r›, bas›nç, dokunma uyar›lar›n› al›r. Tüm duyu organlar›ndaki duyu almaçları uyar›lar› duyu-sinir yolu ile beyindeki özel duyu merkezlerine iletilir. Yandaki şekilde beyindeki duyu merkezleri gösterilmiştir. Duyu merkezleri kendilerine ulaşan uyarıy› değerlendirir ve oluflturdu¤u cevabı vücudun ilgili bölümlerine gönderir. Bu bölümlerin cevabın gerektirdi¤i ifllemi yerine getirip getirmedi¤ini de duyu merkezleri kontrol eder.

Dokunma

Koku alma

Görme

‹flitme

Tat alma

32

Gözün D›fl Yap›s›EtkinlikEtkinlik : :2244.. Arkadaşımızın gözünü büyüteçle inceleyelim. Gördüklerimizi aşağıdaki boş göz modelinin içerisine çizelim.

Az Ifl›k, Çok Ifl›kEtkinlikEtkinlik : :2255.. Arkadaşımızın gözlerini önce az ışıklı daha sonra çok ›fl›kl› bir ortamda inceleyelim. Gözlem sonuçlar›m›z› aşağıdaki göz modellerinin üzerinde çizimle gösterelim.

Az ›fl›k Çok ›fl›k

Gözün BölümleriEtkinlikEtkinlik : :2266.. Aşağıdaki göz şemaların›n üzerlerinde yer alan kırmızı bölümlerin adlar›nı, flemalar›n altlarında bulunan noktal› yerlere yazalım.

Etkinlik :27.

...................................................................................... ...........................................

Etkinlik :28.

A¤ tabakaSert tabaka Damar tabaka

43

44. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Gözlerim Beni Yanıltabilir mi?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin gözlerin ve beynin görmeyi sağlamak için birlikte çalıştıkları hâlde bazen gözlerin beyne oyun oynayarak gördüklerini yanlış yorumlamasına veya karıştırmasına yol açabileceğini fark etmelerini sağlamaktır. Bu olayın “göz yanılması” olarak adlandırıldığı açıklanır. Bu etkinlik için kullanılacak resimler Öğretmen Kitabı’nın 65-d ve 65-e sayfalarında bulunmaktadır. Gözün görmemizi sağlayan duyu organımız olduğu belirtilir. Gözün kaşlar, göz kapakları, kirpikler ve gözyaşı bezleri ile göz yuvarlağını göz çukuruna bağlayan ve bunların hareketini sağlayan kaslardan oluştuğu belirtilir. Ders Kitabı’nın 43. sayfasında yer alan göz şekli inceletilerek öğrencilerin gözün görmeyi sağlayan bölümleri hakkında bilgi edinmeleri sağlanır. Bunun için laboratuvarda bulunan göz modeli, şeması ya da maketi de kullanılabilir. Gözün bölümlerinin sert tabaka, damar tabaka ve ağ tabaka olduğu belirtilir. Bu bölümlerin görevleri açıklanır. İrisin gözümüze gelen ışığın şiddeti fazla olduğu zaman göz bebeğini daralttığı, az ışıklı ortamlarda ise göz bebeğinin büyümesine sebep olduğu bilgisi verildikten sonra öğrenciler, Çalışma Kitabı’ndaki “Az Işık, Çok Işık’ adlı 25. Etkinlik’e yönlendirilir.

25. Etkinlik: 25. Etkinlik: Az Işık, Çok Işık

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin ışık şiddetinin fazla olduğu ortamlarda göz bebeğinin daraldığını, az ışıklı ortamlarda ise göz bebeğinin büyüdüğünü fark etmelerini sağlamaktır.

Öğrenilenlerin pekiştirilmesi amacıyla öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Gözün Bölümleri’ adlı 26. Etkinlik ev ödevi olarak verilir.

26. Etkinlik: 26. Etkinlik: Gözün Bölümleri

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin göz şemaları üzerinde kırmızı ile gösterilen kısımların isimlerini yazarak gözün görmeyi sağlayan bölümleri hakkındaki bilgilerini pekiştirmeleridir. Bir sonraki derste öğrencilerin yaptıkları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmelerin yapılması sağlanır.

Genişletme Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 43. sayfasında yer alan “Nasıl Görürüz?” başlığı altındaki şekil inceletilir. Ders Kitabı’ndaki şekil ya da laboratuvarda bulunan göz modeli, şeması ya da maketi üzerinde görme olayı açıklanır. Öğrencilere “Bildiğiniz göz kusurları hangileridir?”, “Bu göz kusurları nasıl tedavi edilmektedir?” soruları sorularak konu sınıfta tartışmaya açılır. Sayfada yer alan “Göz Kusurları ve Bu Kusurların Tedavi Yolları” başlığı altındaki açıklamalar ve tablo öğrencilere okutulur. Rehberlik Araştırma Merkezi ve Okul Rehberlik Servisi ile iş birliği sağlanarak öğrencilere “Göz Tarama Testi (Snellen Testi)” yapılabilir.

Öğrencinin öğrenimini yerine getirebilmesi için iyi görmesi gerekir. Modern eğitimde kullanılan eğitim araçlarının çokluğu, aile çevresinde televizyon ve bilgisayar gibi göze ve kulağa hitap eden araçların yaygınlaşması çocuğun görme yeteneğini daha çok kullanmasını gerektirmektedir. Görme kusurları bazen çocuğun kendisi,

Duyu Organlar›m›z

43

Vücudumuzda Sistemler

Görme Organımız Göz

Yandaki foto¤raf› inceleyerek gözümüzü koruyan ve görme iflinde görevli olan yap›lar›n neler oldu¤unu söyleyebilir misiniz? Göz, çevremizden aldığı ışık sayesinde görmemizi sağlayan duyu organımızdır. Gözümüzü koruyan yapılar, kaşlar, göz kapakları ve kirpiklerdir. Ayr›ca gözyafl› bezleri gözümüzün sürekli nemli kalmas›n› sa¤lar ve toz gibi zararl› etkilere karfl› gözümüzü korur. Aşağıdaki göz yuvarla¤› şeklini inceleyerek, gözümüzde hangi yap›lar›n bulundu¤unu belirtelim.

Göz, sert tabaka, damar tabaka ve ağ tabaka (retina) olmak üzere üç bölümden oluşur. Gelin bu bölümlerde bulunan yap›lar›n görevlerini inceleyelim.Sert Tabaka: Gözün dışında bulunan beyaz renkli kısımdır ve gözü dış etkilerden korur. Damar Tabaka: Sert tabakanın altında yer alır ve gözün beslenmesini sağlayan damarlardan oluşur. ‹ris, gözümüze gelen ışığın şiddeti fazla olduğunda göz bebeğini daraltır, az ışıklı ortamlarda ise göz bebeğinin büyümesini sağlar.Ağ Tabaka (Retina): Duyu almaçlar›ndan gelen sinirlerin birleşerek göz yuvarlağının arka tarafından çıkıp beyne gitti¤i kör nokta a¤ tabakada bulunur. Gözümüzde bulunan bu yap›lar›n görmemizi nas›l sa¤lad›¤›n› inceleyelim.

Sar› leke

Göz sinirleri

Kör nokta

A¤ tabaka

Sert tabaka

Damar tabaka

‹ris

Göz bebe¤i

Saydam tabaka(Kornea)

Göz merce¤i

24

32. s.

25

32. s.

26

32. s.

Cisim Ifl›k ›fl›nlar›

Göz merce¤i

A¤ tabaka

Görüntü

Saydam tabaka

Göz bebe¤i

Sar› leke

Göz sinirleri

Nasıl Görürüz?

1. Cisimlerden yansıyan ışık ışınları, önce saydam tabakaya gelir ve burada kırılır. Kırılan ışın göz bebeğine gelir.

2. Göz bebeğinden gelen ışınlar, göz merceğinde tekrar kırılarak ağ tabaka üzerine düşer.

3. Ifl›¤a duyarl› almaçlar›n bulundu¤u ağ tabakada yer alan sarı leke üzerinde ters bir görüntü oluşur. Oluşan görüntü buradaki görme almaçları tarafından algılanır.

4. Algılanan görüntü, görme sinirleri vasıtasıyla beyindeki görme merkezine iletilir. Ters görüntü, beyindeki görme merkezinde düz olarak algılanır. Böylece görme gerçekleşir. Yani gözümüzle de¤il, beynimizle görürüz.

Etkinlik :24.

Etkinlik :25.

Etkinlik :26.

Etkinlik :27.

Etkinlik :28.

44. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Gözlerim Beni Yan›ltabilir mi?

Aşağıda göz yanılmaları ile ilgili verilen iki örneği inceleyelim.

Hareketli bademler Yukarıdaki resmi soldan sağa doğru yavaşça inceleyelim. Bademler hareket ediyor mu?

Kim yukarıda, kim aşağıda? Yukarıdaki resimde yer alan kişilerden hangi-lerinin yukarıda, hangilerinin aşağıda olduğunu söyleyebilirsiniz?

44

ebeveyni veya öğretmeni tarafından anlaşılabilir. Ancak çoğu zaman görme probleminden ne kendisi ne ailesi ne de öğretmeni haberdardır. Bu durum öğrencinin rahat kavramasını ve öğrenmesini engeller. Snellen Testi öğrencilerin görme kusurlarını taramak için kullanılan pratik bir testtir. Bu test 22 x 55 cm ebatlarında standart bir kart hâlinde basılmıştır. Bu kart “E” harfi nin değişik boyda ve değişik pozisyonda sıralanmasından meydana gelen bir tablodur. Bu testin hazırlanması, uygulanması, Görme Kusurları Tarama Fişi ve Görme Kusurları Taraması İzleme Fişi, Öğretmen Kılavuz Kitabı’nın 65, 65a ve 65b sayfalarında verilmiştir.

Değerlendirme Aşaması

Öğrencilere Çalışma Kitabı’nda yer alan “Nasıl Görüyorum?” adlı 27. Etkinlik yaptırılır.

27. Etkinlik: 27. Etkinlik: Nasıl Görüyorum?

Bu etkinliğin amacı öğrencilerin verilen göz şemasından ve cisimlerden yansıyan ışığın gözde takip ettiği yoldan faydalanarak görme olayını açıklamalarını sağlamaktır.

Konu Biterken• Öğrencilerden gözün görmeyi sağlayan bölümlerini ve görmenin

nasıl gerçekleştiğini kendi cümleleri ile defterlerine yazmaları istenir. Öğrenciler bunun için basit bir göz şeması çizerek görme olayını bu şema üzerinde açıklayabilirler. Öğrencilerden ayrıca, bildikleri göz kusurlarını ve bu kusurların tedavi yollarını açıklamaları da istenir. Öğrencilerin çalışmaları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

• Bir sonraki dersin konusu olan “İşitme Organımız Kulak” konusunda kullanılmak üzere sınıfa büyüteç ve fener getirilir.

44

Göz Kusurları ve Bu Kusurların Tedavi Yolları

Gözlük ya da lens kullan›yor musunuz? Bildi¤iniz göz kusurlar› nelerdir? Doğuştan olan bazı göz kusurlar› flunlard›r:Renk körlüğü (Daltonizm): Yanda renk körlüğünün belirlenmesinde kullanılan flekillerden biri görülmektedir. Genellikle kırmızı ve yeşil renklerin birbirinden ayırt edilemediği bir göz kusurudur. Tedavisi yoktur. Şaşılık: Gözü hareket ettiren kasların uyumsuzluğu sonucunda oluşur, ameliyatla giderilebilir. Aşağıdaki çizelgede sonradan oluşan bazı göz kusurları yer almaktad›r. Çizelgeyi inceleyerek bu kusurlara sahip kişilerin nasıl gördükleri ve bu göz kusurlar›n›n tedavi yolların› belirleyelim.

Gözlük ve kontak lensler, bazı göz kusurlarının tedavisinde kullanılan teknolojik araçlardandır. Ayr›ca teknolojik geliflmeler sayesinde gözün bozuk olan korneas› da kornea nakli ile de¤ifltirilebilmektedir.

Kontak lens

27

33. s.

İşitme Organımız Kulak fiu anda etraf›m›zdan duydu¤umuz sesler nelerdir? Bu sesleri duymam›z› sa¤layan kula¤›m›z›n yap›s›n› ve nas›l iflitti¤imizi hiç merak ettiniz mi? Yan sayfadaki flekli inceleyerek kulağın bölümlerini ve kula¤›m›zda bulunan yap›lar›n neler oldu¤unu belirleyelim.

Göz Kusurlar› Görüntünün Oluflumu ve Tedavi Yollar›

Miyopluk

Görüntü sarı lekenin önünde oluşur. Yakını iyi görür, uzağı göremez. Mercekle düzeltilir.

Hipermetropluk

Görüntü, sarı lekenin arkasında oluşur. Uzağı iyi görür, yakını göremez. Mercekle düzeltilir.

Astigmatizm

Göz merceği yüzeyinin pürüzlü bir hâl alması ya da korneanın kavislenmesi sonucunda gö-rüntü sarı lekeye bulanık ve şekli bozuk olarak düşer. Mercekle düzeltilir.

Katarakt

Göz merceğinin içindeki sı-vının ya da göz merceğinin saydamlığını kaybetmesi sonu-cunda görüntü sarı lekeye düş-mez. Ameliyatla düzeltilebilir.

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :24.

Etkinlik :25.

Etkinlik :26.

Nas›l Görüyorum?EtkinlikEtkinlik : :2277.. Aşağıdaki göz şeması üzerinde, cisimlerden yansıyan ışığın gözde takip ettiği yol gösterilmiştir. Şemadan faydalanarak görme olayının nas›l gerçekleflti¤ini açıklayalım.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

....................................................................................................................

....................................................................................................................

....................................................................................................................

Kula¤›n Bölümleri ve GörevleriEtkinlikEtkinlik : :2288..

Cisimlerden yansıyan ışık ışınları saydam tabakaya gelir ve burada kırılır. Kırılan ışın göz bebeğine gelir. Göz bebeğinden geçen ışınlar, göz merceğinde tekrar kırılarak ağ tabaka üzerine düşer. Sarı leke üzerinde ters bir görüntü oluşur ve buradaki görme almaçları tarafından algılanır. Algılanan görüntü, görme sinirleri vasıtasıyla beyindeki görme merkezine iletilir. Ters görüntü, beyindeki görme merkezinde düz olarak algılanır. Böylece görme gerçekleşir.

Etkinlik :24.

Etkinlik :25.

Etkinlik :26.

Etkinlik :27.

Etkinlik :28.

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

45

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

Öğrencilere “Çevremizdeki sesleri nasıl algılarız?” sorusu soru-larak sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur.

Keşif Aşaması

Öğrencilerden gözlerini bir süreliğine kapatarak duydukları sesleri tanımlamaları istenir. Öğrencilerin birbirlerinin kulaklarını büyüteç ve fener yardımıyla inceleyerek gözlem sonuçlarını defterlerine kaydet-meleri istenir. Öğrencilerin çalışmalarından birkaçı sınıfta okutulur.

Açıklama Aşaması

Kulaklarımızın işitmemizi ve dengemizi sağlayan duyu organımız olduğu vurgulanarak Ders Kitabı’nın 45. sayfasındaki kulak şekli öğrencilere inceletilir. Laboratuvarda bulunan kulak modeli, şeması ya da maketi üzerinde kulağın bölümleri açıklanır. Öğrencilerin öğrendiklerini pekiştirmelerini sağlamak amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “Kulağın Bölümleri ve Görevleri” adlı 28. Etkinlik öğrencilere ev ödevi olarak verilir.

28. Etkinlik: 28. Etkinlik: Kulağın Bölümleri ve Görevleri

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin kulağın bölümleri hakkındaki bilgilerinin pekiştirilmesini sağlamaktır. Öğrencilerden, verilen kulak şeması üzerinde kulağın bölümlerini göstermeleri istenir. Kulağın bölümlerini ve bu bölümlerin görevlerini çizelgeye yazmaları söylenir. Bir sonraki derste öğrencilerin yaptıkları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

Genişletme Aşaması

Öğrenciler Ders Kitabı’nın 45. sayfasında “Nasıl İşitiriz?” adlı etkinliğe yönlendirilir ve işitme olayının nasıl gerçekleştiği öğrencilere açıklatırılır.

8. Etkinlik: Nas›l ‹flitiriz?(Önerilen süre: 15 dk.) Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin etkinlikte yer alan kulak modeli üzerinde verilen numaralar ile işitme olayının nasıl gerçekleştiğini anlatan cümlelerdeki harfl eri eşleştirmelerini sağlamaktır. Öğrencilerden 3-5 kişilik gruplar oluşturmaları istenir. Grup üyelerden tartışarak işitme olayını anlatan “A”, “B”, “C”, “D” şeklinde harfl endirilen, eksik olarak verilmiş cümlelerdeki boşlukları doldurmaları istenir. Daha sonra kulak modelindeki “1”, “2”, “3”, “4” numaraları ile “A”, “B”, “C”, “D” harfl erinin doğru şekilde eşleştirmeleri sağlanır.Cevap: 1-C (kulak yolu) 2-D (oval pencere) 3-A (salyangoza) 4-B (işitme almaçları) Etkinliğin sonucunda öğrencilerin işitme olayını kendi cümleleriyle açıklamaları, ses dalgasının işitme almaçları ile işitme sinirlerinin iletildikten sonra beyindeki duyma merkezine iletildiğini belirtmeleri beklenmektedir. Ayrıca görme ve duyma olayları arasındaki farklılık için öğrencilerin gözde ışık uyarısının görme almaçlarıyla, kulakta ses uyarısının duyma almaçlarıyla alındığını belirtmeleri beklenir. Görme ve duyma arasındaki benzerlik için alınan bu uyarıların görme ve duyma sinirleri ile beyine iletildiğini belirtmeleri beklenir. Bu uyarıların beyinde algılandığı vurgulanmalıdır.

Duyu Organlar›m›z

45

Vücudumuzda Sistemler

28

33. s.

‹şitme ve dengemizi sağlayan duyu organımız olan kulak d›fl kulak, orta kulak ve iç kulak olmak üzere üç bölümden oluflur. Yukar›daki resmi inceleyerek d›fl, orta ve iç kulakta bulunan yap›lar›n neler oldu¤unu belirleyelim.

D›fl kulak

Ort

a k

ula

k ‹ç kulak

Kulak kepçesi

Kulak yolu

Kulak zar›

Çekiç Örs

Üzengi

Oval pencere

Östaki borusu

Salyangoz

Ses dalgaları iflitme almaçlar›

arac›l›¤› ile işitme sinirlerine

iletir.

‹flitme sinirleri

‹flitme almaçlar›ndan ald›¤› bilgiyi beyine iletir.

Yar›m daire kanallar›

Vücudumuzun dengesi ile ilgili bilgileri

beyinci¤e iletir.

Bunlar› Yapal›m• Üçer ya da beşer kişilik gruplar

oluşturalım.• Yandaki resmi inceleyerek bir

ses dalgas›n›n kulak içinde nas›l ilerledi¤i gözlemleyelim.

• Afla¤›da nas›l iflitti¤imizi aç›klayan cümleler kar›fl›k olarak verilmifltir. Bu cümle-lerdeki eksik bölümleri tamam-layal›m.

8. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Nas›l ‹flitiriz?

13

2

4

• Resim üzerinde görülen numaralarla kar›fl›k hâlde verilmifl olan “A”, “B”, “C”, “D” cümlelerini efllefltirerek iflitmenin nas›l gerçekleflti¤ini bulal›m.

Sonuca Varal›m• Ses dalgas› iflitme sinirine ulaflt›ktan sonra gerçekleflecek olay› aç›klayal›m.• Görme ve duyma aras›ndaki benzerli¤i ve farkl›l›¤› belirtelim.

Se s, sa lyangozdak i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .tarafından algılanır ve işitme sinirleri aracılığı i le beyindeki işi tme merkezine iletilir.

B

Çek iç, örs ve

üzengi kemikleri

se s t i t reşimini

.................. ile

tir.

DSes dalgaları, kulak

kepçesi ile toplanır

ve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

i le kulak zarına

i l e t i l i r. Böy le ce

kulak zarı titreşir.

C

AOva l pence reden ge len t i t reşimler ......................... geçer.

33

Kula¤›n Bölümleri ve GörevleriEtkinlikEtkinlik : :2288..

Yandaki şekil üzerinde kulağın bölüm-lerini gösterelim. Bu bölümlerin adlar›n› ve görevlerini afla¤›da verilen çizelgeye yazalım.

Kula¤›n Bölümleri Bölümlerin Görevleri

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Dış kulak

Orta kulak

‹ç kulak

D›fl kulakta kulak kepçesiyle ses dalgalar› toplanarak kulak yoluna iletilir.

Burada bulunan çekiç, örs, üzengi kemikleri ile kulak zarının titreşimleri oval pencereye iletilir.

Oval pencereden gelen ses dalgaları salyangoza iletilir. Salyangoz, gelen ses dalgalarını işitme sinirleri ile beyne iletir. Ayrıca yarım daire kanalları, vücudumuzun dengesi ile ilgili bilgileri beyinciğe iletir.

46

Öğrencilere “Bildiğiniz işitme bozuklukları hangileridir?”, “Bu işitme bozuklukları nasıl tedavi edilmektedir?” soruları sorularak konu sınıfta tartışmaya açılır. Sayfada yer alan “İşitme Bozuklukları ve Bunların Tedavi Yolları” başlığı altındaki açıklamalar öğrencilere okutulur. Sayfada yer alan “Bunları Biliyor muydunuz?” bölümü öğrencilere okutulur.

Değerlendirme Aşaması

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki “Doğru mu, Yanlış mı?’ adlı 29. Etkinlik ve “Nasıl Duyuyorum?’ adlı 30. Etkinlik ev ödevi olarak verilir.

29. Etkinlik: 29. Etkinlik: Doğru mu, Yanlış mı?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin kulak ile ilgili olarak verilen cümlelerin doğruluğunu ve yanlışlığını fark etmelerini sağlamaktır. Bir sonraki derste öğrencilerin yaptıkları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

30. Etkinlik: 30. Etkinlik: Nasıl Duyuyorum?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin karışık olarak verilen işitme olayı basamaklarını doğru biçimde sıralamalarını sağlamaktır. Öğrencilerin yaptıkları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

Konu Biterken• Öğrencilerden kulağın bölümlerini gösteren basit bir kulak şeması

çizmeleri ve işitme olayını bu şema üzerinde açıklamaları istenir. Ayrıca öğrencilerden bildikleri işitme kusurlarını ve bu kusurların tedavi yollarını belirtmeleri de istenir. Öğrencilerin çalışmaları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

Öğrencilerin konu girişindeki soruları cevaplamaları sağlanır. “Derinin görevi nedir?” sorusu sorulur ve tartışma ortamı oluşturulur.

Keşif Aşaması

Öğrencilere aşağıdakiler yaptırılabilir:• Öğrenciler ikişer kişilik gruplara ayrılır. • Öğrencilerden biri arkadaşının gözlerini kapatır.• Diğer öğrenci bazen bir tek kalemi, bazen de iki kalemi bir araya

getirerek kalemlerin arka tarafını arkadaşının dudaklarına, kollarına, parmaklarına ve bacaklarına hafi fçe bastırır.

• Başka bir öğrenci arkadaşının ne zaman iki kalem, ne zaman tek kalem hissettiğini tahtaya çizilen bir çizelgeye işaretler ve en duyarlı bölgelerini belirlemeye çalışır.

Açıklama Aşaması

Öğrencilere “Niçin gıdıklanırız veya elimiz kesildiğinde acıyı nasıl hissederiz?” sorusu yöneltilir. Öğrencilerden beklenen cevap deride bulunan özel almaçlar ile uyarıların beyne iletildiği şeklinde olmalıdır. Öğrencilere derinin vücudun dışını tamamen kaplayan en büyük duyu organımız olduğu bilgisi verilir. Derinin görevinin vücut

46

‹şitme Bozuklukları ve Bunların Tedavi Yolları

‹flitme bozukluklar›n›n sebebi ne olabilir? Kulak zarı sertleşmesi, orta kulakta kemik kaynaması ve iç kulaktaki zedelenmeler iflitme kayb›na neden olan doğuştan gelen bozukluklard›r. Bir hastalık ya da yüksek şiddetteki ses, kulağa zarar verip işitme kaybına sebep olabilir. ‹flitme kayb› olan insanlar yandaki foto¤rafta gördü¤ümüz arkadafl›m›z gibi iflitme cihaz› kullanabilir.

29

34. s.

Dokunma Organımız Deri

Niçin g›d›kland›¤›n›z›, cisimlerin s›cakl›¤›n› veya so¤uklu¤unu, eliniz kesildi¤inde ac›y› nas›l hissetti¤inizi hiç düflündünüz mü? Sizce derimizin görevleri nelerdir? Deri, en büyük duyu organımızdır ve vücudumuzun dışını tamamen kaplar. Aşağıdaki şekli inceleyerek derinin bölümlerinin ve bu bölümlerin görevlerinin neler oldu¤unu belirtelim.

30

34. s.

Bunlar› Biliyor muydunuz ?

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m

• Kula¤›m›z, kulak yolundaki kıllar ile birlikte kulağa giren toz vb. maddelerin kulak zarına ulaşmasını engelleyen bir s›v› salg›lar. • Östaki borusu orta kulaktan yutağa aç›l›r ve orta kulak ile d›fl ortam aras›ndaki basınç farkını dengeleyerek kulak zarının yırtılmasını engellemiş olur.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Kan damarlar›

K›l kaslar›

Duyu Almaçlar›: Derimizde dokunmaya, a¤r›ya, bas›nca, s›cak ve so¤u¤a tepki veren milyonlarca duyu almac› vard›r. Duyu almaçlar› çev-remimizi alg›lamam›z› sa¤lar.

Ter bezi

Ya¤ tabakas›

K›l kökü

Alt Deri: En altta bulunan yağ tabakası vücudumuzu çarpma-lara karşı korur. Ayr›ca vücudumuzun ısı kay-bını önler. Alt deride yer alan ter bezleri, terleme ile boşaltıma yardımcı olur.

Üst Deri: Derinin alt bölümlerini d›fl etken-lerden koruyan taba-kadır. Derimizin rengini üst deride bulunan özel hücreler belirler.

Derimiz vücudumuzun ısısını ayarlar, solunuma ve boşaltıma yardımcı olur ve vücudumuzu dış etkilerden korur.

Y

D

Y

Y

D

D

34

Do¤ru mu, Yanl›fl m›?EtkinlikEtkinlik : :2929.. Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların karşısına “D”, yanlış olanların karşısına “Y” harfini yazalım.

1. Kulak yolu, kulak kepçesini iç kulağa bağlayan bir kanaldır.

2. Orta kulakta çekiç, örs, üzengi kemikleri ile östaki borusu ve oval pencere bulunur.

3. Vücudumuzun dengesinin bozulup bozulmadığını beyinciğe bildirme işini, salyangozun üst kısmındaki dalız yapar.

4. Yüksek şiddetli sesler kulaklara zarar vermez.

5. ‹flitme sinirleri salyangozdad›r.

6. ‹şitme cihazları işitme bozukluklarını tedavi etmez.

Etkinlik :31.

Nas›l Duyuyorum?EtkinlikEtkinlik : :30.30. Aşağıda işitme olayının gerçekleşme basamakları karışık olarak verilmiştir. Bu basamaklar› do¤ru flekilde sıralayal›m.

Kulak yolu Duyu sinirleri Kulak kepçesi Oval pencere

a b c

SalyangozeSes dalgaları

d

Çekiç, örs, üzengi kemikleri

gKulak zarı

h

Beyindeki işitme merkezi

f

Duyu almaçları

i

ç

Do¤ru s›ralama:

d → ........ → ........ → ........ → ........ → ........ → ........ → ........ → ........ → ........

Etkinlik :32.

c a h çg e › b f

47

sıcaklığını ayarlamak, solunuma ve boşaltıma yardımcı olmak, vücudu dış etkilerden korumak olduğu söylenir. Derinin üzerinde dokunmayı, basıncı, ağrıyı, sıcağı vb. duyuları algılayan almaçların olduğu vurgu-lanır. Ders Kitabı’nın 46. sayfasında yer alan deri şekli öğrencilere inceletilir ve derinin bölümleri açıklanır.

Genişletme Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 47. sayfasında yer alan resim inceletilir. Resim ile ilgili sorular öğrencilere yöneltilir. Öğrencilerden beklenen cevaplar söyledir: “Elimizi kestiğimizde derideki acı duyusunu alan almaçlar duyu sinirleri ile acı uyarısını beyine iletir. Beyindeki dokunma duyu merkezinde acı duyusu algılanır.”, “Acı duyusuna beyinde cevap oluşur.”, “Derimizde ayrıca sıcak, soğuk, dokunma, ağrı, basınç gibi duyuları da hissederiz.” Sayfada yer alan “Bunları Biliyor muydunuz?” bölümü öğrencilere okutulur. Öğrencilere “Bildiğiniz deri hastalıkları hangileridir?”, “Bu hastalıklar nasıl tedavi edilmektedir?” soruları sorularak sınıfta tartışma ortamı oluşturulur. Öğrencilere “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümündeki çalışma yaptırılır.

Araştıralım, Hazırlanalım

Bu araştırmanın amacı, öğrencilerin deride oluşabilecek parazitlerin sebep olduğu hastalıkların neler olduğunu ve derilerini güneşin zararlı etkilerinden korumak için almaları gereken önlemleri araştırarak konunun günlük hayatla ilişkilendirmelerini sağlamaktır.

Ders Kitabı’nın 47. sayfasında yer alan “Deri Hastalıkları ve Bu Hastalıkların Tedavi Yolları” başlığı altındaki açıklamalar öğrencilere okutulur.

Değerlendirme Aşaması

Öğrencilerin öğrendiklerini pekiştirmelerini sağlamak amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “Derinin Bölümleri’ adlı 31. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

31. Etkinlik: 31. Etkinlik: Derinin Bölümleri

Bu etkinliğin amacı öğrencilerin verilen şekil üzerinde derinin bölümlerini göstermelerini ve şeklin yanındaki çizelgeye bu bölümlerin görevlerini yazmalarını sağlamaktır.

Konu Biterken

• Öğrencilerden derinin bölümlerini ve deride hissetmenin nasıl gerçekleştiğini kendi cümleleri ile defterlerine yazmaları istenir. Bildikleri deri hastalıklarını ve bu hastalıkların tedavi yollarını açıklamaları da söylenir. Öğrencilerin çalışmaları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

• Öğrencilerden bir sonraki derste yapılacak olan Ders Kitabı’ndaki “Tadı Nasıl?” adlı 9. Etkinlik’te kullanılmak üzere çiğ patates, soğan, elma, domates, meyve bıçağı, gözleri bağlamak için kumaş parçası ve dört adet tabak getirmeleri istenir.

Duyu Organlar›m›z

47

Vücudumuzda Sistemler

Yandaki resmi inceleyerek afla¤›daki sorulara cevap arayal›m. • Elimizi kesti¤imizde ac›y› nas›l hissederiz? • Ac› duyusuna vücudumuzun neresinde cevap oluflur? • Ac› duyusu d›fl›nda derimizle hangi tür duyular› al›r›z?

Derinin her yerinde aynı miktarda duyu almacı olmad›¤›ndan duyular› derimizin her bölgesinde ayn› oranda alg›layamay›z. Parmak uçları ve dudaklar gibi bölgelerde algılama daha fazladır.

“Suda Çok Kaldığımızda Derimiz Neden Buruşur?”

Derimizin dış katmanı ölü deri hücrelerinden oluşur. Ölü derinin yapısında canlı deride bulunduğu kadar su bulunmaz. Bu yüzden suyun içinde uzun süre bekleyen cilt suyu emerek şişer. Bu durumda kapladığı alana sığmakta zorlanan fliflen deri buruşur. Özellikle vücudumuzun belirli bölgelerinde daha fazla buruşma olur. Bu bölgeler, parmaklarımızın ve avuçlarımızın iç kısımları ile ayak parmaklarımızın altları ve tabanlarımızdır.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Deri Hastalıkları ve Bu Hastalıkların Tedavi Yolları

Deri hastalıkları, kesici, ezici cisimler ile kimyasal maddelerin verdi¤i zararlardan oluflabildi¤i gibi parazitler sebebiyle de ortaya çıkabilmektedir. Bazı mikroorganizmalar da derideki herhangi bir yaranın üzerine yerleflerek deri iltihaplanmalarına yol açabilir. Alerjik deri hastalıkları arasında ise kurdeşen ve egzama sayılabilir.

Bazı deri hastalıklarının teşhisinde derma-toskop adı verilen cihaz kullanılır. Açık tene sahip ve vücudunda çok sayıda ben bulunan kimseler ile daha önce aile üyelerinden biri deri kanserine yakalanmış kişilerin cilt kanseri olma olas›l›¤› yüksektir. Bu kiflilerin derilerindeki güneş lekeleri ve benler yanda görüldü¤ü gibi dermatoskop ile incelenir.

31

35. s.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Afla¤›daki sorular›n cevab›n› araflt›ral›m. Araflt›rma sonuçlar›m›z› bir sunumla arkadafllar›m›zla paylaflal›m.1. Parazitlerin sebep oldu¤u deri hastal›klar› nelerdir?2. Derimizi güneflin zararl› ›fl›nlar›ndan nas›l koruyabiliriz?

Bunlar› Biliyor muydunuz ?

Etkinlik :29. Etkinlik :31.

Etkinlik :30.

Etkinlik :32.

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :29. Derinin BölümleriEtkinlikEtkinlik : :3311..

Etkinlik :30.

Yandaki şekil üzerinde derinin bölümlerini gösterelim. Bu bölümlerin adlar›n› ve görevlerini afla¤›da verilen çizelgeye yazalım.

Etkinlik :32.

Derinin

BölümleriBölümlerin Görevleri

.................

.................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

.................

.................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

...................................................

Üst deri

Alt deri

Derinin alt bölümlerini koruyan tabakadır. Üst deride ayrıca derinin rengini belirleyen hücreler de vardır.

Kan damarları, kıl kasları, sinirler, ter bezleri, yağ bezleri, kıl kökleri ve duyu almaçları alt deride yer alır. Bu bölümün en altında ise yağ tabakası bulunur. Yağ tabakası vücudumuzu çarpmalara ve vurmalara karşı korur. Ayr›ca vücudumuzun ısı kaybını önler. Burada yer alan ter bezleri, terleme ile boşaltıma yardımcı olur.

48

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

Öğrencilerin konuya ilgilerini çekmek amacıyla “Nezle olduğumuzda kokuları algılayabiliyor muyuz?”, “Peki, nezleyken yiyeceklerin tadını algılayabiliyor muyuz?” soruları sorularak sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur.Keşif Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’ndaki “Tadı Nasıl?’ adlı 9. Etkinlik yaptırılır.

9. Etkinlik: Tadı Nasıl?(Önerilen süre: 15 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi kavramalarını sağlamaktır. Öğrenciler, yiyecekleri keserken dikkatli olmaları hususunda uyarılır. Öğrencilerden, aşağıdaki çizelgeye benzer bir çizelge hazırlamaları beklenir.

YiyecekBurunları kapalı öğrenciler Burunları açık öğrenciler

1. öğrenci 2. öğrenci ...... 1. öğrenci 2. öğrenci ...

Patates

Soğan

Elma

Domates

Bu etkinliğin sonucunda burunları kapalı olan öğrencilerin yiyeceklerin tatlarını almadıkları ve kokusu iyi alınamayan besinlerin tatlarının da iyi alınamayacağı sonucuna ulaşılması beklenir.

Öğrencilerin konuya ilgilerini artırmak amacıyla aşağıdaki etkinliklerden biri ya da birkaçı onlara yaptırılabilir.

1. Koku Ağacı

Orta boydaki bir kovanın içine kum doldurulur. Büyük bir dal (yapraksız) kum dolu kovanın içine yerleştirilir. Değişik baharatlar (karabiber, kekik, kimyon, tarçın vb.) önceden hazırlanmış küçük bez bohçalara konur. Bu bohçalar iplerle dalın farklı bölgelerine bağlanır. Öğrencilerden, bu düzeneği sınıfta kendilerinin tasarlayacakları bir oyunda kullanmaları istenir.2. Kokusu Nasıl?

Gönüllü bir öğrencinin gözleri bağlanır. Bu öğrencinin burnuna çeşitli malzemeler (silgi, kalem, diş macunu, patates vb.) yaklaştırılır. Öğrencilerden bunları koklaması ve bunların hangi malzemeye ait olduğunu tahmin etmesi istenir.

48

Bunlar› Yapal›m• Üçer ya da beşer kişilik gruplar oluşturalım.• Patatesi, soğanı, elmayı ve domatesi eşit

büyüklüklerde keselim ve kestiğimiz parçaları ayrı tabaklara koyalım.

• Grubumuzdan seçtiğimiz bir arkadaşımız, gruptaki diğer arkadaşlarımızın gözlerini bağlasın.

• Gözleri bağlanan arkadaşlarımızdan yarısı burunlarını kapatsın.

• Gözleri açık olan arkadaşlarımız, tabaklardaki yiyeceklerden birer parça alsınlar ve gözleri bağlı olan arkadaşlarına bu yiyecekleri tatmaları için yardımcı olsunlar. Ardından yiyecekleri tadan arkadaşlarına tattıklarının hangi yiyecek olduğunu sorsunlar.

• Bir çizelge hazırlayarak verilen cevapları bu çizelgeye kaydedelim. Çizelgede yiyeceğin tadını doğru algılayan öğrenciler için “+”, yanlış algılayan ya da algılayamayan öğrenciler için “-” işareti koyalım.

Sonuca Varal›m• Arkadaşlarımız yiyeceklerin tatlarını

birbirlerinden farklı mı algıladılar? Farklı algıladılarsa bunun sebebi nedir?

• Yaptığımız etkinlikten, tat alma ile koku alma arasında nasıl bir ilişki olduğu sonucunu çıkarabiliriz? Arkadaşlarımızla tartışalım.

9. EtkinlikGözlemleyelim, ‹nceleyelim Tad› Nas›l?

Araç ve Gereçler

♦ çiğ patates

♦ soğan

♦ elma

♦ domates

♦ meyve bıçağı

♦ gözleri bağlamak için

kumaş parçası

♦ dört adet tabak

Koku ve tat alma organlarımız birbiriyle uyumlu olarak çalışır. Dilimiz bir besinin tadın›, burnumuz da kokusunu algılar. Örneğin, nezle olduğumuzda kokuları tam olarak alamadığımız için besinlerin tadını da tam olarak alamayız. Besinlerin tadını tam olarak alabilmek için burnumuzun ve dilimizin birlikte görev yapması gerekir.

Koku ve Tat Alma Arasında Bir İlişki Olabilir mi?

Nezle olduğumuzda kokuları ve yiyeceklerin tad›n› algılayabiliyor muyuz? Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi kavrayabilmek için afla¤›daki etkinliği yapalım.

Bunlar› Biliyor muydunuz ?

Etkinlik :29. Etkinlik :31.

Etkinlik :30.

Etkinlik :32.

49

Duyu Organlar›m›z

49

Vücudumuzda Sistemler

Koklama Organımız Burun

Burun, soludu¤umuz havanın temizlenmesini, ısıtılmasını, nemlendirilmesini ve çevremizdeki kokular›n algılanmasını sağlar.

32

35. s.

Burun bofllu¤u

Sinüs

Sar› bölge

Koku almaçlar›

Sinüs

Etraf›m›zdaki kokular› nas›l alg›lar›z? Burnumuz sadece koku almaya m› yarar? Burnun yapısını, bölümlerini aşağıdaki şekil üzerinde inceleyelim.

Bazı Burun Hastalıkları

Sinüzit: Sinüslerin iltihaplanmasına sinüzit denir. Doktorun tavsiye edeceği ilaçlarla tedavi edilebilir.Saman Nezlesi: Saman nezlesi bir alerjidir. ‹lkbahar ve yaz aylarında polenler rüzgârlara kapılarak geniş alanlara yayılır. Aldığımız nefesle burnumuza yerleşen polenler şiddetli hapşırıklar eşliğinde burnun suya benzer bir akıntı salgılamasına sebep olur. ‹laçlarla ya da aşı yapılarak tedavi edilebilir.Burun Kanaması: Ergenlik döneminde büyümeye ba¤l› olarak orta yafllarda ise tansiyon yüksekli¤inden kaynaklanan burun kanamalar› görülebilir. Burun kanamalar›n› durdurmak için yapılacak ilk yardımda hasta oturtulur, başı hafifçe öne doğru eğilir, iki kafl aras›na buz konulur, burun kanatlar›na bafl ve iflaret parma¤› ile befl - on dakika kadar devaml› bask› yap›l›r. Bu sırada da ağızdan nefes almas› ve yutkunması söylenir.

Bir süre aynı kokuyu alacak olursak bir müddet sonra bu kokuyu hissedemeyiz. Ancak ortama farkl› bir koku geldiğinde bu yeni kokuyu fark ederiz.

Bunlar› Biliyor muydunuz Bunlar› Biliyor muydunuz ??

Burun boşluğunun üst tarafında koku almaçların›n yoğunlaştığı sarı bölge bulunur.

Araç-

Gereçler

Burun, kemik ve kıkır-dakla desteklenen bir organımızdır. Bur un boşluğunun duvarları, burnun nemli kalmasını sağlayan mukus salgı-sını üre ten mukoza tabakasıyla kaplıdır.

Bir çiçe¤in kokusunu nas›l alg›lar›z? Yandaki flekli inceleyerek bu soruyu cevaplayal›m. Kokulu cisimlerden buharlaşarak havaya karışan tanecikler, sarı bölgedeki mukus sıvısında çözünerek koku almaçlarını uyarır. Kokunun alg›lanmas› için bundan sonra gerçekleflen olaylar nelerdir? Aç›klayal›m.

Açıklama Aşaması

Öğrencilere “Etrafımızdaki kokuları nasıl algılarız?” sorusu yöneltilir. Ardından koku alma ve solunum organı olan burnumuzun alınan havanın temizlenmesinde, ısıtılmasında, nemlendirilmesinde ve kokusunun algılanmasında rol oynadığı açıklanır. Burnun yapısı ve bölümleri Ders Kitabı’nın 49. sayfasındaki burun şeması üzerinde, laboratuvarda bulunan model, levha ya da şema üzerinde gösterilir.

Genişletme Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 49. sayfasında yer alan “Bir çiçeğin kokusunu nasıl algılarız?” sorusu yöneltilir ve soruyla ilgili şekil inceletilir. Ders Kitabı’ndaki şekil ya da laboratuvarda bulunan burun modeli, şeması veya maketi üzerinde burnun kokuyu nasıl algıladığı öğrencilere açıklatılır. Öğrencilere “Bildiğiniz burun hastalıkları hangileridir?” sorusu sorularak sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur. Aynı sayfada yer alan “Bazı Burun Hastalıkları” başlığı altındaki açıklamalar öğrencilere okutulur.

Değerlendirme Aşaması

Öğrencilere Çalışma Kitabı’ndaki ‘Kimin Burnu Daha İyi Koku Alıyor?’ adlı 32. Etkinlik yaptırılır.

32. Etkinlik: 32. Etkinlik: Kimin Burnu Daha ‹yi Koku Alıyor?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin kokuların algılanmasında burnun önemini ve buna bağlı olarak kokuların nasıl algılandığını açıklamalarını sağlamaktır. Etkinliğin sonucunda öğrencilerin kokuların algılanmasında kişiden kişiye değişen farklılıkların olabileceğini fark etmeleri beklenmektedir. Ayrıca kokuları algılayabilmemiz için kokulu cisimlerden buharlaşarak havaya karışan taneciklerin burnumuza ulaştığı sonucuna varmaları beklenir.

Konu Biterken

• Öğrencilerden burnun bölümlerini ve kokuyu algılamanın burunda nasıl gerçekleştiğini kendi cümleleri ile defterlerine yazmaları istenir. Öğrencilerden bildikleri burun hastalıklarını açıklamaları istenir. Öğrencilerin çalışmaları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

• Bir sonraki dersin keşif aşamasında yapılacak olan etkinlikte kullanılmak üzere öğrencilerden kâğıt mendil ve kesme şeker getirmeleri istenir.

• Ders Kitabı’ndaki “Sofrayı Kur” adlı 10. Etkinlik’te kullanılmak üzere öğrencilerden çeşitli mutfak malzemeleri (tabak, kaşık, bardak vb.) getirmeleri istenir.

35

Etkinlik :29. Etkinlik :31.

Etkinlik :30.

Kimin Burnu Daha ‹yi Koku Al›yor?EtkinlikEtkinlik : :3322..

Araç ve Gereçler

• on adet kavanoz (kapaksız)• on adet değişik kokulu

madde (karabiber, nane, peynir, limon kabuğu vb.)

• bez parçası• yapıştırıcı• kalem• kâğıt

Bunlar› Yapal›m• Üçer ya da beşer kişilik gruplar oluşturalım.• Her bir kavanoza birer kokulu madde yerleştirelim.• Yerleştirdiğimiz maddelerin isimlerini birer kâğıda

yazal›m ve bu k⤛tlar› içlerindeki maddelerle uyumlu olacak biçimde kavanozlar›n üzerlerine yap›flt›ral›m.

• Grubumuzdan bir kişi diğer arkadaşlarının gözlerini kapatsın.

• Gözleri açık olan arkadaşımız kavanozdaki mad-deleri sırayla arkadaşlarına koklatsın.

• Arkadafllar›m›z koklad›klar› maddelerin isimlerini tahmin etsin.

Sonuca Varalım• Kaç arkadaşımız bütün maddelerin isimlerini do¤ru

tahmin etti? Sebebini tart›flal›m.• Kokuları algılamamızda burnumuzun ne kadar önemli

bir görevi olduğunu göz önünde bulundurarak koku-ları nasıl algıladığımızı açıklayalım.

50

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

Öğrenciler “En sevdiğiniz yiyecek hangisi?”, “Bu yiyeceği niye seviyorsunuz?” vb. sorularla, tatma organı olan dilin önemini fark etmelerini sağlayacak şekilde yönlendirilir. Öğrencilerden dil hakkında bildiklerini defterlerine yazmaları istenir. Öğrencilerin yazdıkları okutularak “Dilin görevi nedir?” sorusu sorulur ve sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur.

Keşif Aşaması

Öğrencilere aşağıdakiler yaptırılabilir.• Öğrencilerden temiz bir kâğıt mendil ile dillerinin üstünü kurutmaları

istenir. • Dillerinin üzerine kesme şeker koymaları istenir. Bu esnada

öğrencilere “Tat alabildiniz mi?” sorusu yöneltilir.• Öğrencilerden dillerini ağızlarının içine almaları istenir. “Tat alabil-

diniz mi?” sorusu öğrencilere tekrar yöneltilir ve sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur.

Bu etkinliğin sonucunda öğrencilerin maddelerin tadının alına-bilmesi için bu maddelerin tükürükte çözünmesi gerektiği sonucuna ulaşmaları beklenmektedir.

Açıklama Aşaması

Öğrencilere dilin tat alma, yutma ve konuşmaya yardımcı olduğu söylenir. Maddelerin tadının alınabilmesi için bu maddelerin tükürükte çözünmesi gerektiği açıklanır. Ders Kitabı’nın 50. sayfasında yer alan dil şekli öğrencilere inceletilir ve dilin ucunda, yanlarında ve arkasında tatları algılamaya yarayan tat alma tomurcuklarının bulunduğu vurgulanır. Tat alma tomurcuklarında tatları algılamaya yarayan almaçların yer aldığı bilgisi verilir. Ardından öğrencilere sayfada yer alan “Dilimin Görevi” adlı şiir okutularak, tat alma sürecini öğrencilerin kendi cümleleri ile ifade etmeleri sağlanmalıdır.

Genişletme Aşaması

Öğrencilere laboratuvarda bulunan dil modeli, şeması ya da maketi üzerinde dilin tadı algılama olayı ve tat alma bölgeleri açıklanır. Öğrencilere “Bildiğiniz dil hastalıkları hangileridir?” sorusu sorularak sınıfta tartışma ortamı oluşturulur. Sayfada yer alan “Bazı Dil Hastalıkları” başlığı altındaki açıklamalar öğrencilere okutulur.

Ardından Çalışma Kitabı’ndaki “Nasıl Tat Alırız?’ adlı 33. Etkinlik yaptırılır.

33. Etkinlik: 33. Etkinlik: Nasıl Tat Alırız?

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin verilen dil şekli üzerindeki tat alma bölgelerini göstermelerini ve tat alma olayını açıklamalarını sağlamaktır.

Öğrencilerin kendilerini görme veya işitme engelli kişilerin yeri-ne koyarak onları anlamaya çalışmalarını sağlamak amacıyla Ders Kitabı’ndaki “Sofrayı Kur” adlı 10. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

50

ac›

ekfliekfli

tuzlutuzlu

tatl›

Bunlar› Yapal›m• Sınıfımızdan görme veya işitme engelli rolünü

oynamak isteyen gönüllü iki öğrenci seçelim.• Bu arkadaşlarımızdan aşağıdaki görevleri yerine

getirmelerini isteyelim. Etkinlik sırasında onlara kesinlikle yardım etmeyelim.

Görme Engelli Rolündeki Arkadaşımızın Görevi: Tahtanın önüne koyaca¤›n›z sıra üzerinde yığılı biçimde duran malzemeleri kullanarak beş dakika içinde düzgün bir sofra hazırlamak.

10. EtkinlikOyun Oynayal›m Sofray› Kur

Araç ve Gereçler

♦ çeşitli mutfak malze-

meleri (tabak, bardak,

kaşık vb.)

Tatma Organımız Dil

33

36. s. Kendinizi, görme veya işitme engelli birinin yerine koyarak onların duygularını, düşüncelerini anlayıp hissetmeyi hiç denediniz mi? Aşağıdaki etkinlikle kendimizi görme veya iflitme engelli birinin yerine koyarak onları anlamaya çalışacağız.

Tat Alma Tomurcu¤u

Dilimizin ucunda, yanlarında ve arkasında tatları algılamaya yarayan tat alma tomurcukları bulunur. Dilimizin her bölgesi her tadı alabilir fakat baz› bölgelerde farkl› tatlar› alabilen tat tomurcuklar› daha yo¤undur. Tat tomurcuklar› içinde duyu hücreleri bulunur.

Yiyeceklerin baz›lar›n›n tad›n› severken, baz›lar›n›n tad›n› ise sevmeyiz. Biberin ac›, limonun ekfli, çikolatan›n ise tatl› oldu¤unu nas›l ay›rt etti¤imizi aç›klayabilir misiniz? Dilin yapısını ve hangi bölgelerinin hangi tatlar› ald›¤›n› yandaki şekil üzerinde inceleyerek belirleyelim.

Bazı Dil Hastalıkları

Tat Körlüğü: ‹nsanların bir kısmı bazı maddelerin tatlarını alamazlar. Kalıtsal olan bu duruma tat körlüğü denir.Dil ‹ltihabı: Çürük dişler, diş eti iltihab›, sigara içmek, çok sıcak veya çok soğuk yiyecekleri yemeyi alışkanlık hâline getirmek, dil iltihab›n›n bafll›ca sebebidir.

Dilimin GöreviÇeşit çeşit tatlar,Dilim bunu nasıl algılar?Tükürükte çözününce yiyecekler,Tat alma tomurcukları görevlerini yapt›lar.

Uyarıyı alınca tat alma sinirleri,Taşıdılar beynime aldıkları bilgiyi,Acı, tatlı, tuzlu, ekşi öğrendimDilimin görevini nasıl gerçekleştirdiğini.

Afla¤›daki fliiri okuyal›m ve fliirden yararlanarak nas›l tat ald›¤›m›z› kendi cümlelerimizle ifade edelim.

36

Nas›l Tat Al›r›z?EtkinlikEtkinlik : :3333.. Afla¤›daki dil şekli üzerinde yer alan tat alma bölgelerini renkli kalemlerle boyayalım.

Tatlı =

Ekşi =

Acı =

Tuzlu =

• Nasıl tat aldığımızı açıklayalım.

....................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

..........................................................

............................................................

............................................................

............................................................

............................................................

Etkinlik :35.

Bulmacay› ÇözelimEtkinlikEtkinlik : :3344.. Aşağıda verilen harf tablosunda duyu organları ile ilgili kavramlar gizlenmiştir. Listede verilen bu kavramlar› bulabilecek misiniz?

Kavramlar

Göz‹risKör NoktaMiyopKulakÜzengiSalyangozDilBurunDeriAlt DeriÜst Deri

S Ç K S L M U P N T O K R T Ş

B A Ç T K R Y Z U V M N K S F

F A L Ç ‹ P O Y ‹ M ‹ R N K T

N Ü Ü Y Ş A Ş F A Z Y A Ü T Z

Ö Z K R A S F Ç V Ş O K S R D

Ğ A ‹ D C N G U T D ‹ L T H Y

R L M Z T D G Z N Ö Ö ‹ D R O

K T L F L Ü Ö O P K H L E K Ğ

Ö D H E T ‹ Z H Z Ç Ö B R I E

K E P L S O P E Y F Z Ş ‹ N Ş

D R K T ‹ V I L N U ‹ R A M F

C ‹ A B M C H Ö Y G R H U B Ö

F U L V Z Ü K L Ğ A ‹ Z C D O

A N U R U B M H V Z S L V T V

N M K Ö R N O K T A K D E R ‹

Etkinlik :36.

1. Tükürükte çözünen maddeler, tat tomurcuklarındaki almaçları uyarır.

2. Almaçlar, aldıkları uyarıları tat alma sinirlerine iletir.

3. Tat alma sinirleri beyindeki tat alma merkezini uyarır ve tat duyusu algılanır.

51

10. Etkinlik: Sofrayı Kur(Önerilen süre: 30 dk.) Bu etkinliğin amacı öğrencilerin, kendilerini görme ve işitme engelli birinin yerine koyarak onların duygularını ve düşüncelerini anlayıp hissedebilmelerini sağlamaktır. Etkinliğin sonunda öğrenci-lerden yakın çevrelerinde bulunan engelli insanlara karşı daha anlayışlı davranmaları ve onları yaptıkları işlerde teşvik etmeleri gerektiği sonuçlarına ulaşmaları beklenmektedir.

Öğrencilere “Görme Engelliyim” adlı 5. Alternatif Etkinlik yaptırılabilir.

55. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Görme Engelliyim

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin kendilerini görme engelli birinin yerine koyarak engelli kişilerin karşılaştıkları sorunların farkına varmalarını sağlamaktır. Ayrıca bu etkinlikte öğrencilerin engelli kişilerle karşılaştıklarında onlara nasıl davranmaları gerektiğini kavramaları da amaçlanmıştır.

Öğrencilere “Görme ve işitme organlarınız olmadan dış dünyanın bilgisini nasıl elde edersiniz?” sorusu sorularak sınıfta bir tartışma ortamı oluşturulur. İşitme engelliler için geliştirilen işaret dilinin ve görme engelliler için hazırlanmış Braille (Breyıl) alfabesinin bu amaçla kullanıldığı açıklanır. Sayfada yer alan konuya ilişkin resim ve fotoğrafl ar inceletilir.

Öğrencilerin, beş duyu organı hakkındaki bilgilerinin pekiştirilmesi amacıyla Çalışma Kitabı’ndaki “Bulmacayı Çözelim” adlı 34. Etkinlik ev ödevi olarak verilir.

34. Etkinlik: 34. Etkinlik: Bulmacayı Çözelim

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin duyu organları hakkındaki öğrendiği kavramları hatırlamalarını sağlamaktır. Bir sonraki derste öğrencilerin yaptıkları kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

Duyu Organlar›m›z

51

Vücudumuzda Sistemler

‹flitme Engelli Rolündeki Arkadaşımızın Görevi: Konuşmadan, yalnızca dudak hareketleriyle verilen talimatlarla (bardakları topla, kaşığı tabağın içine koy vb.) sofrayı beş dakika içinde toplamak.

• Arkadaşlarımızdan görevlerini ikinci kez yerine getirmelerini isteyelim. Ancak bu defa onlara yardım edelim.

• Görevler tamamlandıktan sonra görme ve işitme engelli rollerini oynayan arkadaşlarımıza aşağıdaki soruları yöneltelim.

- Görevini yerine getirirken neler hissettin? - Gerçekten görme veya işitme engelli olsaydın neler hissederdin? - Arkadaşlarının sana nasıl davranmalarını isterdin?Sonuca Varal›m• Görme veya işitme engelliler hangi iflleri yaparken zorluk yaşıyorlar? Bu zorlukları

aşmalarında onlara nasıl yardımcı olabiliriz?• Bir günümüzü görme veya işitme engelli bir insan olarak geçirmek zorunda

olduğumuzu düşünelim ve afla¤›daki sorular› arkadafllar›m›zla tart›flal›m. - Günlük faaliyetlerimizi gerçekleştirirken ne gibi zorluklar yaşardık? - Neleri yapabilir, neleri yapamazdık? - Çevremizdeki insanların bize nasıl davranmasını isterdik?• Görme veya işitme engelli olsaydınız işlerinizi yardımsız yapabilmek için evinizde,

okulunuzda ve sokaklarda ne gibi düzenlemeler yapılmasını isterdiniz?

‹ster görme engelli, ister işitme engelli olsun, çevremizde bulunan engelli kişilere karşı daima anlayışlı olmalıyız. Engelli kişileri yaptıkları işlerde destekleyerek onların kendilerine olan güvenlerinin artmas›n› sağlamalıyız. Görme ve işitme organlarımızı kullanmadan dış dünyadaki bilgileri nasıl elde edebilir ve edindi¤imiz bilgileri başkalarına nasıl iletebiliriz? ‹şitme engellilerin dış dünya ile iletişimlerini sağlamak için bir dil gelifltirildi¤ini biliyor muydunuz? ‹flitme engelliler, çevreleriyle iletiflim kurmak için iflaret dilini kullan›rlar. ‹şaret dili, harfleri veya kelimeleri anlatmak için sadece ellerin kullanıldığı bir dildir. Bu dil, işitme ve konuşmanın yerini tam olarak almasa da iflitme engellilerin iletiflim sorununu büyük oranda çözmektedir.

Görme engelliler için kullanılan Braille (Breyıl) alfabesinde, kabartma noktalardan oluşan karakterler kullanılmaktadır. Görme engelliler, parmaklarının uçlarını kullanarak bu alfabeyle yazılmış yazıları okuyabilmektedir. Duyu organlarımızın sağlığını korumak amacıyla günlük hayatımızda ne tür önlemler alabiliriz?

Braille alfabesi ile yaz›lm›fl bir yaz›

34

36. s.

‹flaret dili

C

DS

Etkinlik :33. Etkinlik :35.

Etkinlik :34.

Etkinlik :36.

Bunları Yapalım• Üç adet dörder kişilik gruplar oluşturalım.• Her gruptan, görme engelli rolünü oynamak isteyen gönüllü bir

öğrenciyi sınıftan dışarı çıkartalım.• Her grup, kendi grup arkadaşı içeri girdiğinde aşağıdaki

davranışları göstersin. Birinci grup: Arkadaşları ile alay edecekler. Onun işini

zorlaştıracaklar (sözel olarak). İkinci grup: Herhangi bir müdahale ve yardımda

bulunmayacaklar. Üçüncü grup: Arkadaşlarını teşvik edecekler. Ona yardımcı

olacaklar (sözel olarak).• Dışarıya çıkardığımız arkadaşlarımız sırayla, gözleri bağlanarak

ve görevleri bildirilerek içeriye alınsın.GÖREV: Beş dakika içinde, sınıfın önüne koyduğunuz bir sıra

ya da öğretmen masasının üzerinde yığılı biçimde bulunan malzemelerle düzgün bir sofra hazırlamaktır.

Gözleri bağlanan üç arkadaşımıza görevlerini bitirdikten sonra, aşağıdaki soruları yöneltelim.

• Gözlerinizin bağlı olması sizde nasıl bir duygu yarattı?• Sofrayı hazırlamaya çalışırken neler hissettiniz?• Grup arkadaşlarınızın davranışları sizi nasıl etkiledi?Sonuca Varalım1. En başarılı olan arkadaşımız hangisi? Niçin?2. Diğer arkadaşlarımız nasıl daha başarılı olabilirlerdi?3. Yakın çevremizde engelli insanlar var mı? Onlara nasıl

davranıyoruz?4. Engelli bir insanla karşılaştığımızda ona nasıl davranmamız

gerekir?

5. 5. Alternatif Etkinlik:Alternatif Etkinlik: Görme Engelliyim

52

52

Duyu Organlarımızın Sağlığı

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.1. Afla¤›daki cümlelerde bofl b›rak›lan yerleri uygun ifadelerle tamamlayal›m.• Çevremizdeki uyarıları algılamamızda ................ görevlidir.• Gözün dışında bulunan beyaz renkli ................., gözü dış etkilerden korur.• Duyu organları ........... , ........ , .......... , ....... , ......., gibi uyarıları dış ortamdan alır.• Dışarıdan gelen uyarıların duyu organlarında izlediği yol, sırasıyla, .............,

............. ve beyindeki ilgili merkezdir.2. Koku alma ve tat alma arasındaki ilişki nas›ld›r?3. Duyu organlarında meydana gelen hastalıklar nelerdir?4. Duyu organlarımızın sağlığını korumak için neler yapmalıyız?5. Duyu organlarımızdan herhangi birini seçelim. Bu organ görevini yerine getiremezse

hayatımız bundan nasıl etkilenir? Aç›klayal›m.

Kulak sağlığımız için kulaklarımızı temiz tutmalı, sert cisimlerle karıştırmamalı, soğuktan ve dış darbelerden korumalıyız. Yüksek sesli ortamlarda bulunmamalı, patlama sesi gibi şiddetli seslerin olduğu ortamlarda, oluşan basıncın kulak zarımıza zarar vermesini engellemek için ağzımızı açmalıyız.

Göz sağlığımız için gözlerimizi temiz tutmalı, başkalarına ait havlu ve gözlükleri kullanmamalıyız. Televizyonu uzun süre ve yakından izlememeli, okuma sırasında gözlerimiz ile kitap arasındaki uzaklığın yaklafl›k 35 cm olmasına dikkat etmeliyiz. Gözlerimizi aşırı ışıktan korumalıyız. Gözlerimizin görme yeteneğini artırmak için A vitamini içeren besinler yemeliyiz.

Deri sağlığımız için derimizi ezilme, kesilme ve yanmalardan korumalıy›z. Vücudumuzu temiz tutarak derimizin üzerinde mikropların üremesine engel olmalıyız. Bunun için derimizin üstündeki kirleri ve ölü hücreleri, sık sık yıkanarak vücudumuzdan uzaklaştırmalıyız. Güneflte fazla kalmamal›y›z.

Burun sa¤l›¤›m›z için burnumuzu kar›flt›rmamal› ve burun k›llar›m›z› koparmamal›y›z. Ne oldu¤unu bilmedi¤imiz ya da kokusu keskin olan maddeleri koklamamal› ve sigara içmemeliyiz.

Dil sağlığımız için ağız temizliğine önem vermeliyiz. Çok sıcak ya da çok soğuk yiyecek ve içeceklerden kaçınmalı, alkol ve sigara kullanmamalı ve dilimize zarar verebilecek bazı kimyasal maddelerden uzak durmalıyız.

ab

c c ç d e

gf

Öğrencilerden duyu organlarının sağlığını korumak amacı ile alınabilecek önlemlere günlük hayatlarından örnekler vermeleri istenir. Ardından Ders Kitabı’nın 52. sayfasında yer alan “Duyu Organlarımızın Sağlığı” başlığı altındaki açıklamalar okutulur.

Değerlendirme Aşaması

• “Kendimizi Değerlendirelim” Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir.

• “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları1. a. duyu organları ç. ses f. sertlik b. sert tabaka d. tat g. duyu almaçları c. koku e. ışık h. sinirler2. Koku ve tat alma organları birbirleriyle uyum içerisinde çalışır.

Çiğneme yoluyla bir besinin tadı alınırken burun da o besinin kokusunu algılar. Besinlerin tadını tam olarak alabilmek için burun ve dilin birlikte görev yapması gerekir.

3. Bazı göz kusurları: miyopluk, hipermetropluk, astigmatlık, katarakt, renk körlüğü ve şaşılık.

Bazı işitme bozuklukları: işitme kaybı, kulak zarı sertleşmesi, orta kulakta kemik kaynaması, iç kulaktaki zedelenmeler.

Bazı deri hastalıkları: mantar hastalıkları, deri kanseri ve parazit ısırmaları sonucu oluşan hastalıklar.

Bazı burun hastalıkları: sinüzit, saman nezlesi, burun akıntısı, burun kanaması ve burun tıkanması.

Bazı dil hastalıkları: tat körlüğü, dil iltihabı ve dil yaraları.4. Göz sağlığı için; başkalarına ait havlu ve gözlükler kullanılmamalı,

televizyon uzun süre yakından izlenmemeli, okuma sırasında göz ile kitap arasındaki uzaklığın yaklaşık 35 cm olmasına dikkat edilmeli, gözler aşırı ışıktan korunmalı, A vitamini içeren besinler yenmeli.

Kulak sağlığı için; kulaklar temiz tutulmalı, soğuktan korunmalı, sert cisimlerle karıştırılmamalı, dış darbelerden korunmalıdır. Ayrıca yüksek sesli ortamlarda bulunulmamalı.

Burun sağlığı için; burun kılları koparılmamalı, burun karış-tırılmamalı, sigara içilmemeli, ne olduğu bilinmeyen ya da kokusu keskin olan maddeler koklanmamalı.

Deri sağlığı için; deri ezilme, kesilme ve yaralanmalardan korunmalı, deri üstündeki kirler ve ölü hücreler sık sık yıkanarak vücuttan uzaklaştırılmalı. Güneşte fazla kalınmamalı.

Dil sağlığı için; ağız temizliğine önem verilmeli, çok sıcak ya da çok soğuk yiyecek ve içeceklerden kaçınılmalı, alkol ve sigara kullanılmamalı ve zararlı kimyasal maddelerden uzak durulmalıdır.

5. Öğrencilerden gelen uygun cevaplar kabul edilir.

Konu Biterken• Öğrencilere bu konuda öğrendiklerini defterlerine özetlemeleri

istenir. Öğrencilerin yazdıkları özetler kontrol edilerek geri bildirimde bulunulur ve gerekli düzeltmeler yapılır.

• Öğrencilerden Ders Kitabı’ndaki “Görevimizi Seçelim” adlı 11. Etkinlik için gruplar oluşturmaları istenir. Her grubun bir görev seçmesi ve grupların görevleri ile ilgili gerekli hazırlıkları yapmaları istenir.

• Öğrencilerden Ders Kitabı’nın 55. sayfasında yer alan “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümü için bağımlılığa sebep olan maddeler hakkında araştırma yapmaları istenir ve sınıfa konu ile ilgili uzman bir kişinin davet edilmesi için gerekli hazırlıkların tamamlanması sağlanır.

53

53

Destek ve hareket sistemi Dolafl›m sistemi Sinir sistemi

Anahtar Kavramlarba¤›ml›l›korgan nakli

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

Sabah okula gitmek için ayarladığınız çalar saatin sesi ile uyandığınız zaman, annenizin hazırladığı omletin kokusunu alabilir, yoldan geçen aracın gürültüsünü ya da kuş seslerini duyabilirsiniz. Omletinizin yanında içtiğiniz bir bardak sütün kemiklerinizin gelişmesine ve büyümenize yardımcı olduğunu biliyorsunuz. Acıktığınızı hissetmenize sebep olan nedir? Kahvaltıdan kalkıp dişlerinizi fırçalamaya giderken hangi sistemleriniz devreye girer? Yediğiniz besinlerden sindirilenlere ve sindirilmeyenlere ne olur? Bütün bunları sağlayan sistem ve yapılarımız nelerdir?

• Bu sistemler birbirinden bağımsız olarak mı çalışır? • Sigara ve alkol gibi bağımlılığa sebep olan maddeler sistemlerimizin çalışmasını nasıl

etkiler?

Solunum sistemi ‹ç salg› bezleri Sindirim sistemi Boflalt›m sistemi Üreme sistemi

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sağlığı ve Organ Bağışı

• Konuya Başlarken

• Öğrenciler Neredeler, Nereye Gelecekler? Öğrenciler 6. sınıfta ve bu ünitede üreme, destek ve hareket, dolaşım, solunum, sindirim, boşaltım, denetleyici ve düzenleyici sistem ile duyu organları hakkında bilgi sahibi olmuşlardı. Bu konuda, öğrencilerin vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığını, bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini ve organ bağışının önemini açıklamaları beklenmektedir. Öğrencilerin bu konuda ayrıca sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren bireyleri takdir etme ve anlayışlı olma davranışlarını kazanmaları beklenmektedir.

Ön Bilgileri Yoklama ve Merak Uyandırma Aşaması

• Anahtar Kavramlar Öğrencilere konu başındaki anahtar kavramlarla ilgili ne bildikleri sorulur. Defterlerindeki boş bir sayfayı açarak bu sayfayı ikiye bölmeleri istenir. Her bölüme iki anahtar kavramdan birisi yazılır. Öğrencilere anahtar kavramlarla ilgili düşündüklerini listeleyerek bunları birbirlerine açıklamaları söylenir. Konu sonunda bu kavramlara tekrar dönüleceği belirtilir.

• Konuya Giriş Öğrencilere Ders Kitabı’nın 53. sayfasında yer alan vücudumuzdaki sistemlere ilişkin resimler inceletilir. Resimlerin altındaki paragraf okutulur. Sayfanın altında yer alan sorular öğrencilere yöneltilir.

KA

ZA

NIM

LA

R 5. Vücudumuzdaki sistemlerle ile ilgili olarak öğrenciler;5.1. Vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığına

örnekler verir.5.2. Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini araştırır ve

sunar (BSB-25, 27, 32; FTTÇ-28, 29, 32).5.3. Organ bağışının önemini vurgular.5.4. Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren

bireyleri takdir eder ve anlayışlı olur (TD-3).

AÇ

IKL

AM

AL

AR

[!] Uyarılar• 5.2. Rehberlik Araştırma Merkezi, Okul Rehberlik Servisi ve Yeşilay

kulübü ile iletişim kurularak bağımlılığa sebep olan maddeler ve zararları ile ilgili broşürler istenerek dağıtılabilir.

• 5.3. Organ bağışı konusunda Atatürk’ün millî birlik ve beraberliğe ile toplumsal dayanışmaya verdiği önem örneklerle vurgulanır.

Ders İçi İlişkilendirme• 5.2. Bağımlılığa sebep olan maddeler 5. sınıf “Vücudumuz Bilmecesini

Çözelim” ünitesindeki Sigara ve Alkol ile ilişkilendirilir.

Diğer Derslerle İlişkilendirme• 5.2. kazanımı, Türkçe dersi “Okuma” öğrenme alanı amaç 6 (Araştırma

Yapma), “Konuşma” öğrenme alanı, “Yazma” öğrenme alanı amaç 1 (Yazmaya hazırlık yapma), 2 (Yazma kurallarını uygulama), 3 (Kendini yazılı olarak ifade etme) ile ilişkilendirilir.

Ara Disiplinlerle İlişkilendirme• Rehberlik ve Psikolojik Danışma (5.2-10,11)• Sağlık Kültürü Eğitimi (5.2-22; 5.3-23)• İnsan Hakları ve Vatandaşlık (5.4 -15)

54

54

Aşağıdaki etkinliği yaparak vücudumuzdaki sistemlerin birbirinden bağımsız olarak mı yoksa birlikte ve uyum içinde mi çalıştığına karar verelim.

Afla¤›daki metni okuyalım. Yaklaşık dört yıldır yüzüyorum. ‹yi bir yüzücü olabilmek için çok çalışmam gerekiyor. Günde yaklafl›k altı saat antrenman yapıyorum. Havuza girmeden önce vücudumu hazırlamak için ısınma hareketleri yapıyorum. Yüzerken nefesimi çok iyi ayarlamalıyım. Başımı suya sokmadan önce nefesimi tutmam, suda nefesimi vermem ve birkaç kulaç sonra başımı sudan çıkararak tekrar nefes almam gerekiyor. Kol ve bacak kaslarımın da birbiri ile uyum içinde çalışması gerekiyor. ‹yi bir yüzücü olabilmek için çok çalışmanın yanı sıra yeterli ve dengeli beslenmeliyim. Sindirimi zor olan gıdalardan uzak durmalı ve yeterli miktarda meyve ve sebze tüketmeliyim. Tabi, sigara ve alkol gibi bağımlılığa sebep olan zararl› alışkanlıklardan da uzak durmalıyım. Yüzmek beni çok mutlu ediyor. Beni en çok heyecanlandıran yüzerken nefes almak için başımı sudan çıkardığımda seyircilerden duyduğum alkış sesleri.

• Metinde gerçekleşen olayları ve bu olayları gerçekleştiren sistemlerin neler olduğunu defterimizde listeleyelim.

Sonuca Varal›m• Yüzücünün vücudundaki sistemlerin, tüm bu olayları gerçekleştirebilmesi için nasıl

çalışması gerektiğini açıklayalım. • Bir spor dalı seçerek, bu sporu yaparken vücudumuzdaki sistemlerin nasıl çalıştığını

anlatan bir metin yazalım. Yazdığımız metni sınıf arkadaşlarımıza okuyalım.

11. EtkinlikBulal›m, Keflfedelim Sistemlerin Uyumu

Vücudumuzda gerçekleşen her olay ve yaptığımız her iş, vücudumuzdaki sistemlerin birlikte ve uyumlu bir şekilde çalışması ile gerçekleşmektedir. Vücudumuzun, üreme, destek ve hareket, dolaşım, solunum, sindirim, boşaltım, denetleyici ve düzenleyici sistem ile duyu organlarından oluştuğunu biliyoruz. Sistemlerimizden birinin çalışmasında herhangi bir aksaklık olursa bu durumdan diğer sistemlerimiz de etkilenir. Örneğin, denetleyici ve düzenleyici sistemdeki bir aksaklık kasları ve dolayısıyla hareket sistemini etkilemektedir.

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Keşif Aşaması

Öğrencilere Ders Kitabı’nda yer alan “Sistemlerin Uyumu” adlı 11. Etkinlik yaptırılır.

11. Etkinlik: Sistemlerin Uyumu(Önerilen süre: 15 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin vücudumuzdaki tüm sistemlerin birbirinden bağımsız olarak mı yoksa birlikte ve uyum içerisinde mi çalıştıklarına karar vermelerini sağlamaktır. Etkinlikte yer alan okuma metni öğrencilere okutulur. Öğrencilerden bu metinde gerçekleşen olayları ve bu olayları gerçekleştiren sistemlerin neler olduğunu defterlerine listelemeleri istenir. Etkinliğin sonundaki sorular, öğren-ciler tarafından cevaplanır. Öğrencilerin etkinlik yapıldıktan sonra vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve uyumlu çalıştıkları sonucuna ulaşmaları beklenir.

Açıklama Aşaması

Öğrencilere vücudumuzda gerçekleşen her olayın ve yaptığımız her işin vücudumuzdaki sistemlerin birlikte ve uyum içerisinde çalışması ile gerçekleştiği bilgisi verilir. Sistemlerimizden herhangi birinin çalışmaması durumunda diğer sistemlerimizin de bundan etkileneceği vurgulanır.

Öğrencilere Ders Kitabı’ndaki “Görevimizi Seçelim” adlı 12. Etkinlik yaptırılır.

Ayrıca bunun dışında öğrencilere “Hastalıkların Sistemlere Etkisi” adlı 6. Alternatif Etkinlik de yaptırılabilir.

66. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Hastalıkların Sistemlere Etkisi

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin vücutlarındaki tüm sistemlerin birlikte ve uyum içerisinde çalıştıklarını anlamalarını sağlamaktır. Bunun için aşağıdaki örnekten yararlanılabilir. Öğrencilere araştırma konuları için yeterli süre verilir. Bu süre sonunda bütün öğrenciler yaptıkları çalışmaları karşılaştırırlar.

Etkinlik :33. Etkinlik :35.

Etkinlik :34.

Etkinlik :36.

Grip

Bir hastalık seçerek bu hastalığın etkilediği sistemleri, oluşma sebeplerini ve bu hastalıktan korunma yollarını araştıralım. Araştırma sonuçlarımıza göre aşağıda verilen kutucukları dolduralım.

66. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Hastal›klar›n Sistemlere Etkisi

Destek ve hareket sistemi

Dolaşım sistemi

Solunum sistemi

Sindirim sistemi

Boşaltım sistemi

Denetleyici ve düzenleyici sistem

Yetersiz ve dengesiz beslenme

Soğuk algınlığı

Stres

Grip mikrobunun bulaşması

Yeterli ve dengeli beslenmek

Stresten uzak durmak

Aşı olmak

Hastalığın Adı

Sebepleri

Korunma Yolları

Etkilediği Sistemler

Hastalığın Adı

Etkilediği Sistemler

Korunma YollarıSebepleri

55

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

55

Vücudumuzda Sistemler

Sigara ve alkol gibi bağımlılığa sebep olan maddeler, sistemlerimizin çalışmasını nasıl etkiler? Bu sorunun cevabını bularak aşağıdaki etkinliği yapalım.

Bunlar› Yapal›m• Sınıfımızda üç grup oluşturalım. • Her bir grup aşağıdaki görevlerden birini seçsin.• Grubumuz içinde iş bölümü yaparak bize düflen görevi yerine getirelim. I. GRUP: “Bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlere etkisi”

konusu ile ilgili bir araştırma yapalım. II. GRUP: “Bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlere etkisi”

konusunda görsel materyallerden yararlanarak resim, poster, grafik vb. hazırlayalım.

III. GRUP: “Bağımlılığa sebep olan maddelerin bireyin ruhsal ve sosyal yaşamı üzerindeki etkileri” ile ilgili radyo, televizyon, gazete vb. iletişim araçlarından yararlanarak gazete, radyo, televizyon veya ‹nternet haberleri hazırlayalım.

• Seçtiğimiz görevle ilgili hazırlıklarım›z›, sınıftaki arkadaşlarımıza sunalım.Sonuca Varal›m• Bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlere etkisi nedir?• Bağımlılığa sebep olan maddelere karşı çevrenizi bilinçlendirmek için neler

yapabilirsiniz? Bu konuyu arkadafllar›n›zla tart›fl›n.

12. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m Görevimizi Seçelim

Sigara ve alkol gibi bağımlılık yapan maddelerin, sindirim bozuklukları, bağırsak, böbrek, karaciğer, kalp ve damar hastalıkları, gırtlak ve akciğer kanseri gibi birçok hastalığa sebep olduğu araştırmalarla belirlenmiştir. Ayrıca bu alışkanlıklar, görme bozukluğu ve dikkat dağınıklığına sebep olduğu için çeflitli kazalar ortaya çıkmaktad›r. Bu tür alışkanlıklar, merak, özenti ve arkadaşlar tarafından kabul görülebilme duyguları ile başlamaktadır. Hepimiz, arkadaşlarımız›n olmas›n› ve bu arkadafllar›m›z›n bizi sevmesini isteriz. Onların ilgisini çekmek için zaman zaman kendimizi olduğumuzdan farklı gösterme yanlışlığına da düşebiliriz. Bu yanlışlığa düşmemek için kendimize güvenmeyi ve bize zarar verecek konularda “hayır” demeyi öğrenmemiz gerekir. Neyi yapmamam›z gerekti¤ini ve neyin bize zarar vereceğini bilirsek bu tip konularda daha az hata yapar›z. Bu tür alışkanlıklardan uzak durarak sağlıklı yaşamak için spor, sanat ve bilim gibi uğraşlar edinelim. Çeşitli spor dallarıyla uğraşalım, gitar çalalım, resim yapalım, çeşitli kulüplere üye olup onların etkinliklerine katılalım, ne dersiniz?

S‹GARA VEYA SA⁄LIK

Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

Bağımlılığa sebep olan maddeler ve bunlar›n zararları hakkında çeflitli kaynaklardan bilgi toplayal›m. Toplad›¤›m›z bilgileri bir rapor hâlinde arkadafllar›m›za sunal›m. Konu hakk›nda daha fazla bilgi alabilmek için sınıfımıza uzman bir kişi davet edelim. Uzmana bu konu ile ilgili merak ettiğimiz soruları yöneltelim.

35

37. s.

SA⁄LI⁄I SEÇ‹N

12. Etkinlik: Görevimizi Seçelim (Önerilen süre: 25 dk.)

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sigara ve alkol gibi bağımlılığa sebep olan maddelerin vücudumuzdaki sistemlerin çalışmasına olumsuz etkilerini kavramalarını sağlamaktır. Gruplardan, önceden seçtikleri ve hazırladıkları ödevleri sınıfta arkadaşlarına sunmaları istenir. Öğrencilerden etkinliğin sonundaki soruları cevaplamaları istenir. Etkinliğin sonucunda öğrencilerin, bağımlılığa sebep olan maddelerin başta kanser olmak üzere vücudumuzdaki sistemleri ve duyu organlarımızı etkileyen birçok hastalığa sebep olduğu sonucuna ulaşmaları beklenir. Ayrıca öğrencilerden bağımlılığa sebep olan maddeleri kullanan kişileri uyarmaları ve bu maddelerin kullanılmamasına ilişkin bilinçlendirme çalışmalarına katılmaları gerektiğinin farkında olmaları beklenir.

Öğrencilere etkinliğin altında yer alan paragrafl ar okutularak bağımlılığa sebep olan maddelerin zararları hakkında bilgi verilir.

Çalışma Kitabı’ndaki “Doğru Karar” adlı 35. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

35. Etkinlik: 35. Etkinlik: Doğru Karar

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin kendilerine zarar verecek konularda “Hayır!” diyebilmeleri gerektiğinin farkına varmalarını sağlamaktır. Öğrencilere etkinlikte yer alan okuma metni okutulur. Öğrencilerden metnin altında yer alan soruları cevaplamaları istenir.

Öğrencilere “Araştıralım, Hazırlanalım” bölümündeki çalışma yaptırılır.

Araştıralım, Hazırlanalım

Bu bölümün amacı, öğrencilerin bağımlılığa sebep olan maddelerin zararları hakkında daha fazla bilgiye çeşitli kaynaklardan ulaşmalarını ve konu hakkında merak ettikleri soruların cevaplarını uzman (Kızılay, Yeşilay görevlileri, doktor vb.) bir kişiden alarak konunun ciddiyetinin farkına varmalarını sağlamaktır. Bunun için öğrencilerin bağımlılığa sebep olan maddelerin zararları hakkında çeşitli kaynaklardan bilgi toplamaları ve sınıfa konuyla ilgili bir uzman davet etmeleri sağlanır. Öğrencilerden uzmana konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltmeleri istenir.

Vücudumuzda Sistemler

Etkinlik :33. Do¤ru KararEtkinlikEtkinlik : :3355.. Aşağıdaki metni okuyarak bu metnin alt›nda bulunan soruları cevaplayalım.

“Mert o gün eve arkadaşlarıyla yürüyerek gitmeye karar verdi. Bir süre sohbet ederek yürüdüler. Okuldan yeterince uzaklaştıktan sonra gruptaki arkadaşlarından biri cebindeki sigara paketini çıkararak herkese sigara dağıtmaya başladı. Bir tane de Mert’e uzattı. Mert biraz şaşkın, biraz da çekinerek istemediğini söyledi. Fakat arkadaşı “Hadi Mert, m›z›kç›l›k yapma. Yak bir tane.” diyerek ısrar etmeye başladı. Mert, çok zor durumdaydı. Kafası iyice karışmıştı. Ne yapacağını bilemedi. Bir yanda sevdiği arkadaşları, diğer yanda ise sa¤l›¤› vardı.”

1. Bu durumda Mert sizce ne yapmalı? Neden?

........................................................................................................................................

2. Sizin başınıza benzer bir durum geldi mi? Geldiyse ne yaptınız?

........................................................................................................................................

3. Mert’in, arkadaşlarının baskısına karşı koyması geleceğini nasıl etkileyecektir?

........................................................................................................................................

4. Mert, arkadaşlarının baskısına karşı koymaması durumunda gelecekte neler yaflayabilir?

........................................................................................................................................

5. Diğer insanlar, bizi yanlış davranışlarda bulunmaya zorlad›klar›nda nasıl davranmamız gerekir?

........................................................................................................................................

Etkinlik :34.

Etkinlik :36.

Öğrencilerden gelen uygun yanıtlar kabul edilir.

56

56

Organ Bağışının Önemi Aşağıdaki gazete haberlerini okuyarak haberler hakkındaki düşüncelerimizi arkadaşlarımızla paylaşalım.

ORGAN NAKL‹NDE ÇIĞIR YAPAY ORGAN NAKL‹

Organ naklinde çığır açacak bir gelişme kaydedildi. Uzmanlar, laboratuvar ortamında üretilen yapay bir organı insan vücuduna naklederek bir ilke imza attı. Uzun süredir insana ait dokuları üretebilen ve bu yönde çalışmalarını sürdüren bilim insanları, ilk kez tamamen laboratuvar ortamında bir organ üretebildi.

YAPAY ORGAN NASIL YAPILDI?

Boston Çocuk Hastanesi doktorları tarafından idrar keselerinde doğuştan sorun bulunan 7 çocuğun önce idrar keselerinden hücre örnekleri alındı. Ardından bu hücrelerden laboratuvarda idrar keseleri üretildi. Yaklaşık iki ayın ardından üretilen idrar keseleri de hücre örnekleri alınan aynı hastalara takıldı. Doktorlar organların hastalara 4 yıl önce takıldığını ve geçen süre boyunca incelenen hastaların bir sorun yaşamadığını belirtti.

SIRADA DAMAR, BÖBREK, KARAC‹ĞER VE

KALP VAR

Aynı ekibin şimdi de yapay damar, böbrek, karaciğer ve kalp üretmek için çalışmalara başladığı kaydedildi.

Ekibin bu organları yapmayı başarması hâlinde bu durum organ nakli bekleyen yüz binlerce insan için yeni bir umut olacak.

ORGAN BAĞIŞI ARTMAZSA ÖLÜMLER ARTACAK

7 – 10 Nisan tarihleri arasında gerçekleşen Belek’teki Organ Bağışı ve Kullanımı Sem-pozyumu’nda, bağış yetersizliği nedeniyle her yıl diyaliz hastalarının yüzde 10’unun hayatını kaybettiği açıklandı. Sağlık Bakanlığı, Akdeniz Üniversitesi, Başkent Üniversitesi ve Türkiye Organ Nakli Derneğinin ev sahipliğinde düzenlenen sempozyumda ülkemizde organ bağışının yetersiz

olduğu açıklandı. Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Organ Nakli Ünitesi Başkanı Doç. Dr. Alper Demirbaş, beş yıl içinde yeterli organ bağışı gerçekleşmediği takdirde, diyalize mahkûm yaşayan 30 000 böbrek hastasının büyük bölümünün hayatını kaybedeceğini belirtti. Bunları da sırasıyla karaciğer, kalp, pankreas ve akciğer hastalarının izleyeceğini açıkladı.

Eski idrar kesesinin üzerinde “çarp› iflareti” fleklinde bir kesik aç›l›yor. Yeni kese bu kesik üzerinden eski keseyle birlefliyor.

‹drar kesesi

‹drar yolu

Böbrek

TÜRK‹YE ORGAN BAĞIŞI ARAŞTIRMASI 2005 SONUÇLARI AÇIKLANDI

Sağlık Bakanlığınca, Türkiye genelinde organ bağışında bulunan kişilerin sayıları ve illere göre

dağılımının tespiti amacıyla yapılan “Türkiye Organ Bağışı Araştırması 2005”in sonuçları açıklandı.

Türkiye genelinde, 2005 yılında 6224 kişi organ bağışında bulunurken, 1952 kişi ile Bursa ili ilk sırada

yer aldı. Bursa ilini 589 kişi ile Antalya, 477 kişi ile Aydın, 386 kişi ile de İstanbul izledi.

Gelişmiş ülkelerde organ bağışı yapan kişilerin sayıları yüz binlerle ifade ediliyor. Türkiye genelinde

2002 - 2005 yılları arasında toplam 13 343 kişi organ bağışında bulundu. Araştırma sonuçları, organ

ve doku nakli hizmetlerinde yaşanan en önemli sorunun “organ ve doku bağışının temini” olduğunu

gösteriyor.

Öğrencilerin organ bağışının önemini anlayabilmeleri için aşağıdaki metin okunarak konuya başlanır.

Bir yakınınız geçirdiği bir kaza sonucu görme duyusunu kaybetti. Doktorların yaptıkları tetkikler sonucunda yakınınızın tekrar görme duyusunu kazanabilmesi için kornea nakline ihtiyacı olduğunu öğrendiniz. Doktorlar hastanıza nakledilecek bir kornea olmadığı için beklemekten başka bir çarenizin olmadığını söyledi. Uzun bir bekleyişten sonra aranan kornea bulunarak yakınınıza nakledildi. Yakınınız bir süre sonra yeniden görme duyusunu kazandı. Bu olay ailenizde bir bayram havası yarattı. Yaşadığınız bu olay size organ bağışının ne kadar önemli olduğunu öğretti. Böyle bir tecrübe yaşamayan insanların bu kadar önemli olan organ bağışı konusuna ilgisiz kalmalarını önlemek ve organ bağışı bekleyen insanların ve yakınlarının sizinle aynı mutluluğu yaşamaları için ne yapabileceğinizi düşünmeye başladınız. Bu konuyu arkadaşlarınıza anlatıp onlarla birlikte organ bağışını arttırmak ve önemini vurgulamak için bir kampanya düzenlemeye karar verdiniz. Şimdi sizlerin en az iki hafta sürecek bir kampanya planlamanız gerekiyor. Kampanyanızı hazırlamak için öncelikle çalışma grupları oluşturmalısınız.

Bu çalışma için öğrencilerinize kampanyalarını hazırlarken yardımcı olması amacıyla aşağıda yer alan Dereceli Puanlama Anahtarı öğrencilerin görebileceği bir yere asılır. Öğrenciler kendi çalışmalarını değerlendirmek için Dereceli Puanlama Anahtarı’nı ve Kontrol Listesi’ni kullanabilir. Öğrencilerin Ders Kitabı’nın 56. sayfasında yer alan gazete haberlerini okuyarak bu haberler hakkındaki düşüncelerini paylaşmaları sağlanır. Haberler okunduktan sonra öğrenciler, organ bağışının önemini vurgulamaları amacıyla Ders Kitabı’ndaki “Haberleri Tartışalım” adlı 13. Etkinlik’e yönlendirilir.

DERECEL‹ PUANLAMA ANAHTARI (Kampanya Hazırlama)

Aşağıdaki dereceli puanlama anahtarı, öğrencilerinizin planladıkları kampanyaları değerlendirmeniz için hazırlanmıştır. Bu anahtar, aynı zamanda değerlendirme yaparken hangi ölçütlere dikkat edeceğiniz konusunda da size bilgi verecektir.

Grubun Adı: Alınan Puan:Grubun Ödevi Sunduğu Tarih:

Performans Düzeyi

Ölçütler ve Ölçüt Tanımlamaları

Kampanya Adı

Çok ‹yi- 4 puan -

Kampanyanın adı, konuyu ve amacını tam olarak yansıtmakta.

‹yi- 3 puan -

Kampanyanın adı, konuyu ve amacını genel anlamda yansıtmakta.

Orta- 2 puan -

Kampanyanın adı, konuyu ve amacını az yansıtmakta.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Kampanyanın adı, konuyu ve amacını hiç yansıtmıyor.

Slogan

Çok ‹yi- 4 puan -

Kampanyayı bütünüyle ifade eden uygun bir slogan var.

‹yi- 3 puan -

Kampanyanın büyük bir kısmını ifade eden uygun bir slogan var.

Orta- 2 puan -

Kampanyanın çok az bir kısmını ifade eden ve yeteri kadar uygun olmayan bir slogan var.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Kampanyayı ifade etmeyen bir slogan var.

‹çerik

Çok ‹yi- 4 puan -

Kampanyanın içeriği tamamen konu ile ilgili.

‹yi- 3 puan -

Kampanyanın içeriğinin büyük bir bölümü konu ile ilgili.

Orta- 2 puan -

Kampanyanın içeriğinin küçük bir bölümü konu ile ilgili.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Kampanyanın içeriği konu ile ilgili değil.

Kampanyada Kullanılan Yazılı ve Görsel Materyaller

Çok ‹yi- 4 puan -

Kampanyada kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin tamamı konuyla ilgili. Yazılı ve görsel materyaller arasında tam bir uyum var.

‹yi- 3 puan -

Kampanyada kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin çoğu konuyla ilgili. Yazılı ve görsel materyallerin çoğu birbiriyle uyumlu.

Orta- 2 puan -

Kampanyada kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin çok azı konuyla ilgili. Yazılı ve görsel materyallerin çok azı birbiriyle uyumlu.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Kampanyada kullanılan resim, grafik gibi görsel materyallerin hiçbiri konuyla ilgili değil. Yazılı ve görsel materyaller arasında uyum yok.

Kampanyanın Hayata Geçirilmesi

Çok ‹yi- 4 puan -

Grup üyeleri işbirliği ile kampanyayı hayata geçirmek için gerekli olan çalışmaların hepsini titizlikle sürdürdü.

‹yi- 3 puan -

Grup üyeleri işbirliği ile kampanyayı hayata geçirmek için gerekli olan çalışmaların çoğunu titizlikle sürdürdü.

Orta- 2 puan -

Gruptaki birkaç kişi kampanyayı hayata geçirmek için gerekli olan çalışmaların çok azını titizlikle sürdürdü. Bazı zamanlarda kampanya ile ilgili sorunlar yaşandı.

Geliştirilmeli - 1 puan -

Gruptaki birkaç kişi kampanyayı hayata geçirmek için gerekli olan çalışmaları sürdürmeye çalıştı ve kampanya amacına ulaşmadan bitti.

57

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

57

Vücudumuzda Sistemler

Bunlar› Yapal›m• Sınıfımızda altı grup oluşturalım. • Aşağıdaki şapkalardan birini seçelim.• Okuduğumuz haberleri flapkamızın renginin ifade ettiği bakış açısına uygun olarak

tartışalım.

• Tartışmamız›n sonucu ulaştığımız görüş ve önerilerimizi rapor hâline getirelim.• Ulaştığımız sonuçları aram›zdan bir sözcü seçerek arkadafllar›m›zla paylaşalım.Sonuca Varal›m• Organ bağışının Türkiye’deki durumunu araflt›ral›m.• Organ bağışının toplumsal önemi nedir?• Organ bağışının önemini vurgulayan, organ bağışına yönlendirici slogan ve poster

hazırlayarak bunlar› okul panosunda sergileyelim.

13. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m Haberleri Tart›flal›m

Tarafsızız. Okuduğumuz haberdeki organ bağışı ile ilgili net bilgileri, araştırmaları ve kanıtlamış verileri ortaya koyarız.

Kötümseriz. Haberlerde yer alan tehlikeleri ve riskleri açıklar, haberlerin kötümser taraflarını ele alırız.

‹yimseriz. Okudu¤umuz haberlerin olumlu taraf›n› görürüz.

Duygusalız. Okuduğumuz haberlerin bizde uyandırdığı sevinç, merak, öfke, üzüntü gibi duyguları anlatırız.

Yenilikçi ve yaratıcıyız. Gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini düşünmeden Türkiye’de ve dünyada organ bağışını artırmak için yapılabilecek yaratıcı fikirleri ortaya koyarız.

Derleyip toparlarız. Haberlerde yer alan durumları özetler, bunların ne gibi sonuçlar doğuracağını ortaya koyarız.

Okuduğumuz gazete haberleri ile ilgili düşüncelerimizi, aşağıdaki etkinliği yaparak arkadaşlarımızla paylaşalım.

Genişletme Aşaması

13.Etkinlik: Haberleri Tartışalım(Önerilen süre: 20 dk.)

Bu etkinliğin amacı organ bağışının önemi konusunu öğrencilerin altı farklı bakış açısıyla değerlendirmelerini sağlamaktır. Öğrencilerin fi kirlerini ifade etmeleri için cesaretlendirilmelerine özen gösterilir. Öğrenciler şapkaların renginin ifade ettiği bakış açısına uygun olarak okudukları haberler hakkında tartışırlar.

Kırmızı şapka:Kırmızı şapka: Duygusal şapkadır. Öğrenciler düşüncelerini okudukları haberlerin kendilerinde uyandırdığı sevinç, merak, öfke, üzüntü vb. duyguları ifade edecek şekilde yönlendirilir.

Mavi şapka:Mavi şapka: Derleyip toparlayıcı şapkadır. Öğrenciler haberlerde yer alan durumları özetler, bunların ne gibi sonuçlar doğuracağını ortaya koyacak şekilde yönlendirilir.

Sarı şapkaSarı şapka:: İyimser şapkadır. Öğrenciler okudukları haberlerde yer alan avantajları ve yararları açıklarlar.

Beyaz şapka:Beyaz şapka: Tarafsız şapkadır. Öğrenciler okudukları haber-lerdeki organ bağışı ile ilgili net bilgileri, araştırmaları ve kanıtlanmış verileri ortaya koyacak şekilde yönlendirilirler.

Siyah şapka: Kötümser şapkadır. Öğrenciler haberlerde yer alan tehlikeleri ve riskleri açıklayacak, haberlerin olumsuz tarafl arını ele alacak şekilde yönlendirilir.

Yeşil şapka:Yeşil şapka: Yenilikçi ve yaratıcı şapkadır. Öğrenciler gerçekleşip gerçekleşmeyeceğini düşünmeden Türkiye’de ve dünyada organ bağışını artırmak için yapılabilecek yaratıcı fi kirleri ortaya koyacak şekilde yönlendirilir.

Etkinlik sonucunda öğrencilerin, hazırladıkları posterleri sınıf ve okul panolarında sunmaları sağlanır. “Organ bağışının toplumsal önemi nedir?” sorusunun cevabı üzerinde sınıfta bir tartışma ortamı yaratılır.

KONTROL LİSTESİ (Kampanya Hazırlama)

Aşağıdaki kontrol listesi, hazırladığınız çalışmayı değerlendirmek için hazırlanmıştır. Bu liste aynı zamanda kampanyanızı planlarken ve hayata geçirirken hangi ölçütlere dikkat edeceğiniz konusunda size bilgi vermektedir. Bu listeyi, kampanyanızı yaptıktan sonra grubunuz için (X) işareti koyarak doldurunuz.

Grubun Adı:

ÖLÇÜTLER Evet Hayır

Kampanyamızın adını belirledik.

Kampanyayı ifade edecek uygun bir slogan bulduk.

Kampanyamız için konuyla ilgili araştırma yaptık.

Araştırmalarımızdan elde ettiğimiz bilgileri grup arkadaşlarımızla paylaştık.

Kampanyamızın çok sayıda kişiye ulaşması için yaratıcı fi kirler öne sürdük.

Yaratıcı fi kirlerimizden konumuza uygun olduğunu düşündüğümüz bir tanesini kampanyamızda kullanmaya karar verdik.

Kampanyada kullanacağımız yazılı materyalleri hazırladık.

Kampanyada kullanacağımız görsel materyalleri hazırladık.

Kampanyada kullandığımız yazılı ve görsel materyalleri okulumuzun uygun yerlerine astık.

Grup arkadaşlarımızla kampanyamızı uygulayabileceğimiz bir plan hazırladık.

Kampanya planımıza bağlı kalarak titizlikle çalıştık.

58

58

HAYATA YEN‹DEN MERHABA D‹YEMEZS‹N‹Z AMA DED‹RTEB‹L‹RS‹N‹Z

Organ nakline ihtiyacı olan insanların yeniden hayata dönmesini sağlayan organ bağışı ile ilgili bazı soruların cevaplarını aşağıdaki bölümü okuyarak bulabiliriz.

Organ Bağışı Nedir? Kişinin hayatta iken kendi iradesi ile ölümünden sonra doku ve organlarının başka bir insanın tedavisi için kullanılmasına izin vermesidir. Organ bağışı, görmeyen bir insanın görmesini ya da hayatını diyaliz cihazına bağlı olarak sürdüren bir böbrek hastasının hayata dönmesini sağlar.

Hangi Organlar Bağışlanabilir? Sağlıklı her organ bağışlanabilir. Ülkemizde, kalp, akciğer, böbrek, karaciğer ve pankreas gibi organlar; kalp kapağı, gözün kornea tabakası, kas ve kemik iliği gibi dokular başarıyla nakledilebilmektedir.

Organ Bağışını Kimler Yapabilir? Organ bağışı ile ilgili yasa gereği, organ bağışı yapılabilmek için 18 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Bu isteğin tanıklar huzurunda sözlü ve yaz›l› olarak yapılması ve ayrıca bunun doktor tarafından onaylanması gerekir. Organ bağışında bulunmak isteyen kişi yanda görülen “Doku ve Organ Bağış Belge”sini doldurur ve bu belgeyi bir kimlik gibi sürekli yanında bulundurur.

Organ Nakli Nedir? Görev yapmayacak durumda olan veya hastalık sonucu bedenimize zararlı hâle gelen bir organın yerine sağlam bir organın nakledilmesi işlemine organ nakli denir. Organ nakli, canlı veya beyin ölümü gerçeklemiş kişilerden alınan organlarla yapılır. Canlı kişilerden organ nakli, organ veren kişinin yaşamını riske sokmayacak flekilde gerçeklefltirilir.

Dayanışma ve yardımlaşma milli birlik ve beraberli¤in güçlenmesi için gereklidir. Milletimizin toplumsal ba¤lar›n›n güçlenmesini sağlar. Atatürk’ün “Millet ve biz yok, birlik hâlinde millet var. Biz ve millet ayrı ayrı şeyler değiliz. Ve şunu kati olarak söyleyeyim ki bir millet, varlığı ve bağımsızlığı için her şeye girişir ve bu gaye uğrunda her fedakârlığı yaparsa muvaffak olmaması mümkün değildir. Elbette muvaffak olur. Muvaffak olamaz ise o millet ölmüş demektir. Şu hâlde millet yaşadıkça ve her türlü fedakârlıkta bulundukça muvaffak olamaması hatıra gelmez ve böyle bir şey söz konusu olamaz.” sözünde de belirttiği gibi toplumun bütün fertlerinin daima dayanışma içinde olmaları gerekir. Bir toplumun ilerleyip gelişebilmesi ve sağlıklı olarak ayakta durabilmesi için bu kaçınılmaz bir şarttır. Organ bağışı da toplumsal dayanışmaya ve yardımlaşmaya en güzel örnektir.

36

37. s.

Kardeflim

Etkinlik sonrasında Ders Kitabı’nın 58. sayfasında yer alan organ bağışı ile ilgili bazı soruları ve cevaplarını içeren bölümü okuyarak bulabiliriz. “Hayata Yeniden Merhaba Diyemezsiniz Ama Dedirtebilirsiniz” başlıklı bölüm okutulur. Sayfada yer alan “Doku ve Organ Bağış Belge”si öğrencilere inceletilir. Organ bağışı konusu ile Atatürk’ ün millî birlik ve beraberliğe ve toplumsal dayanışmaya verdiği önem farklı örneklerle ilişkilendirilir. Aşağıda doku ve organ bağışı belgesi bu konuyla ilgilenen öğrencilere daha yakından inceletilebilir.

Öğrencilerin organ bağışının önemini fark edebilmeleri için Çalışma Kitabı’ndaki “Organ Bağışının Önemi” adlı 36. Etkinlik’i yapmaları sağlanır.

36. Etkinlik:36. Etkinlik: Organ Bağışının Önemi

Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin organ bağışının önemini vurgulamalarını sağlamaktır. Bunun için etkinlikte yer alan metin öğrencilere okutulur ve metne ait soruları tartışarak cevaplamaları sağlanır.

Öğrencilerden gazete veya dergilerden organ bağışının önemini vurgulayan farklı haberler bularak sınıf panosunda arkadaşları ile paylaşmaları istenebilir.

37

Etkinlik :33. Etkinlik :35.

Etkinlik :34.

Organ Ba¤›fl›n›n ÖnemiEtkinlikEtkinlik : :3366.. F. C., ölümünden sonra befl kişiye can verdi. F. C.nin böbreği ile karaciğeri iki hastaya nakledilirken diğer böbreği ile korneaları ise nakledilecek hastaları bekliyor. F.C.nin organları, organ nakli bekleyen beş kişiyi daha hayata bağlayacak.

Yukarıdaki haber metnini F.C.nin yakınlarının, organ bağışı bekleyen hastaların ve hasta yakınlarının yaşadıklarını düşünerek organ bağışının önemini vurgulayan cümlelerle tamamlayalım.

F.C.nin yakınları için: ....................................................................................................

.............................................................................................................................................

Organ bağışı bekleyen hastalar için: .................................................................................

............................................................................................................................................

Hasta yakınları için: ............................................................................................................

.............................................................................................................................................

F.C. öldü ama organları başka insanları yaşatıyor. Bu da yakınlarının acısını azaltır.

Sağlıklarına kavuşmalarını sağlayan F.C.’ye minnet duyuyorlardır.

Bu olay onları sevdikleriyle yeniden sağlıklı günlere kavuşturduğu için mutlulardır.

59

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

59

Vücudumuzda Sistemler

Âfl›k Veysel (Veysel fiATIRO⁄LU)

Âşık Veysel, 1894 yılında Sivas’ın Şarkışla ilçesine bağlı Sivrialan köyünde dünyaya gelir. O yıllarda Sivas yöresinde, çiçek hastalığı çok yaygındır. Veysel’in iki kız kardeşi de hayatlarını bu hastalık sebebiyle kaybetmiştir. Veysel de bu hastal›¤a yakalanarak yedi yafl›nda gözlerini kaybeder. Yaflanan bu olay, bütün aileyi üzerken Veysel de gittikçe içine kapan›r. Veysel’in babası şiire meraklıdır. Veysel’i, ona halk ozanlarından şiirler okuyup ezberleterek avutmaya çalışır. Yörenin ozanları da zaman zaman onların evine uğrayıp saz çalmaktadırlar. Sonunda Veysel, bir uğraşı olması için saz çalmayı öğrenmeye başlar. Âşık Veysel, ilk saz derslerini arkadaşı Âşık Alâ’dan alır. Saz sayesinde körlüğünü biraz olsun unutur. Kendisini bu işe iyice verir. Yunus Emre, Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan, Emrah, Dadaloğlu gibi halk şairlerinden etkilenir. Zamanla türkü yorumunda ve saz çalmakta ustalaşır. 1931 yılında, Sivas Lisesinde edebiyat öğretmeni olan Ahmet Kutsi Tecer ve arkadaşları Halk Şairleri Bayramı’nı düzenler. Bu etkinlik Veysel’in hayatında bir dönüm noktası olur. Âşık Veysel, o güne kadar usta

şairlerin şiirlerini çalıp söylemiştir. Burada ise Halk Şairleri Bayramı’na katılan bütün şairler, kendilerine ait olan Cumhuriyet ve Gazi Mustafa Kemal konulu şiirleri söylerler. Âşık Veysel’in gün ışığına çıkan ilk şiiri de burada söylediği “Atatürk’tür Türkiye’nin ihyası” dizesiyle başlayan şiir olur. Sivrialan’ın bağlı olduğu Ağacakışla kazası müdürü Ali Rıza Bey, Veysel’in bu destanını çok beğenir ve Ankara’ya göndermeyi düşünür. Âşık Veysel, Ankara’ya kendisi gitmek ister ve arkadaşı ‹brahim ile birlikte üç ay boyunca yürüyerek Ankara’ya ulafl›r. Veysel, Ankara’ya, destanını Atatürk’e okumak hevesiyle gitmiştir. Ancak bu fırsatı elde edemez. Destanı, Hâkimiyet-i Millîye (Ulus) gazetesinde yayımlanır. Bu olaydan sonra Anadolu’yu şehir şehir dolaşır ve şiirlerini sazıyla seslendirmeye devam eder. köy enstitülerinde saz ve halk türküleri dersleri verir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 1965 yılında özel bir kanunla Âşık Veysel’e “Ana dilimize ve millî kültürümüze yaptığı katkılar” sebebiyle 500 lira maaş bağlar. Veysel, 21 Mart 1973 tarihinde, doğduğu köy olan Sivrialan’da, sonradan adına müze olarak düzenlenmiş evde hayata gözlerini yumar. Âşık Veysel’in adına Şarkışla’da her yıl bir şenlik düzenlenmektedir. Şiirleri, Deyişler (1944), Sazımdan Sesler (1950) ve Dostlar Beni Hatırlasın (1970) isimli kitaplarında toplanmış ve eserleri, ölümünden sonra, Bütün Şiirleri adıyla yeniden yayımlanmıştır.

Sağlık Sorunlarıyla Birlikte Yaşamak

KardeflimKardeflimBeni hor görme kardeşim.

Sen altınsın ben tunç muyum?Aynı vardan var olmuşuz.

Sen gümüşsün ben sac mıyım?....

“Çevrenizdeki insanların sağlık sorunları nelerdir?”, “Çevrenizde sağlık sorunları olmasına rağmen toplumsal görevlerini devam ettiren bireyler var mı?”,“Yaşadıkları sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren böyle bireyler için neler düşüyorsunuz?”,“ Böyle kişilere nasıl davranmamız gerekir?” vb. sorular sorularak öğrencilerin konuya ilgisi çekilir.

Tartışmanın ardından “Duyarlılık” adlı 7. Alternatif Etkinlik öğrencilere yaptırılabilir.

77. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Duyarlılık Bu etkinliğin amacı, öğrencilerin sağlık sorunları olmasına rağmen toplumsal görevlerini devam ettiren insanlar hakkındaki düşüncelerini kendi cümleleri ile ifade etmelerini sağlamaktır.

Öğrencilere Ders Kitabı’nın 59. sayfasında yer alan fotoğraf inceletilir ve “Kardeşim” adlı şiir okutulur. “Âşık Veysel, şiirinde ne anlatmak istemektedir?” sorusu öğrencilere sorulur. Ardından Âşık Veysel’in hayat hikâyesini anlatan yazı okutulur ve metinle ilgili aşağıdaki sorular öğrencilere sorulabilir:

• Âşık Veysel bu sağlık sorunu ile nasıl mücadele etmiştir?• Âşık Veysel’in toplum için yaptığı çalışmalar nelerdir? Bu çalışma-

ları niçin yapmış olabilir?• Âşık Veysel’in hayat hikâyesinden neler öğrenebiliriz?

Öğrencilerin sağlık sorunları olmasına rağmen toplumsal görevlerini devam ettiren bireyleri takdir etmelerini ve anlayışlı olmalarını sağlamak amacıyla Ders Kitabı’ndaki “Ben de Olabilirdim” adlı 14. Etkinlik öğrencilere yaptırılır.

Etkinlik :33. Etkinlik :35.

Etkinlik :34.

Etkinlik :36.77. Alternatif Etkinlik:. Alternatif Etkinlik: Duyarl›l›k

Aşağıdaki cümlelerde eksik bırakılmış bölümleri kendi cümlelerimizle tamamlayalım.

• Sağlık sorunlarıyla birlikte yaşayan insanları takdir ederim çünkü ..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

• Sağlık sorunlarıyla birlikte yaşayan insanlara karşı anlayışlı olurum çünkü...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

60

60

Âşık Veysel’in hayat hikâyesi, sağlık sorunları olmasına rağmen toplumsal görevlerini yerine getiren insanlara güzel bir örnektir. Bizler de “Ben de Olabilirdim” etkinliğini yaparak sağlık sorunları bulunan insanların hayatlarını anlamaya çalışalım.

Bunlar› Yapal›m• Gruplar oluşturalım.• Aşağıdaki konulardan birini seçerek hazırlanalım. 1. Konu: Âşık Veysel görme engeline yenilmemiş ve çalışmaya üretmeye ömrü

boyunca devam etmiştir. Toplumumuzda Âşık Veysel gibi sağlık sorunlarıyla birlikte görevlerini devam ettiren birçok insan vardır. Biz de sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren bir kişinin hayatını anlatan bir yazı hazırlayalım.

2. Konu: Yakın çevremizdeki bireylerde görülen sağlık sorunlarının çeşitleri, görülme sıklığı ve bu sorunlara sahip kişilerin yaş grupları hakkında araştırma yapalım. Araştırma sonuçlarımızı tablo veya grafik kullanarak sunalım.

3. Konu: Ülkemizde ve yaşadığımız çevrede sağlık sorunları bulunan insanlar için ne tür çalışmalar yapılmaktadır? Araştıralım ve araştırma sonuçlarımızı arkadaşlarımıza sunalım.

Sonuca Varal›m• Sağlık sorunlarına (AIDS, lösemi ve böbrek hastal›¤› veya fiziksel engelliler vb.)

ra¤men toplumda görevlerini devam ettiren bireyleri takdir ettiğimizi onlara nasıl gösterebiliriz?

• Kişisel ve toplumsal olarak böyle bireylere, anlayışlı olduğumuzu nasıl gösterebiliriz?• Sağlık sorunu olan bireylere kişisel ve toplumsal olarak ne gibi yardımlarda

bulunulabilir?

14. EtkinlikSorgulayal›m, Araflt›ral›m Ben de Olabilirdim

AIDS, lösemi ve böbrek hastal›¤ı, fiziksel engeli veya kalıtsal hastalıkları olan insanlar sağlık sorunlarıyla ya-şamaktadı r . B iz ler , onların da toplumdaki diğer insanlarla birlikte rahatça çalışabilme ve toplumsal hayata katılma haklarının olduğunu bil-meliyiz. Herhangi bir sağlık sorunu oldu¤u hâlde toplumsal görev-lerini yerine getiren kişilere, onları takdir ettiğimizi her zaman göstermeliyiz. Bu kişilerin hem toplumsal görevlerini yerine getirmeleri hem de sağlık sorunlarıyla ilgilenebilmeleri için gereken toplumsal düzenlemelerin yap›lmas›na çal›flmal›y›z. Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini yerine getiren bu kişilere yardımcı olmalı ve onlara hak ettikleri anlayışı göstermeliyiz.

37

38. s.

14.Etkinlik: Ben de Olabilirdim(Önerilen süre: 20 dk.)

Bu etkinlik için öğrenciler gruplara ayrılır ve her grubun etkinlikteki bir konuyu seçerek hazırlanmaları sağlanır. Araştırmalarını yaparak hazırlanan gruplara sunumları yaptırılır. Sunumların ardından “Sonuca Varalım” bölümünde yer alan sorular tüm sınıfın katılımıyla tartışılır.

AIDS, lösemi ve böbrek hastaları, fi ziksel engelliler veya kalıtsal hastalıkları olan insanlar sağlık sorunlarıyla yaşadığı ve onların da toplumdaki diğer insanlarla birlikte rahatça çalışabilme ve toplumsal hayata katılmaya haklarının olduğu vurgulanmalıdır. “Herhangi bir sağlık sorunu olan ve toplumsal görevlerini yerine getiren kişilere onları takdir ettiğimizi nasıl belirtebiliriz?” sorusu öğrencilere sorularak tartışmaları sağlanır.

Bu kişilerin hem toplumsal görevlerini yerine getirmeleri hem de sağlık sorunlarıyla ilgilenebilmeleri için ne gibi toplumsal düzenlemeler yapılabileceği tartışılır. Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini yerine getiren bu kişilere yardımcı olmamız ve onlara hak ettikleri anlayışı göstermemiz gerektiği vurgulanır.

Öğrencilerinizin yakın çevrelerinde sağlık sorunlarına rağmen toplumsal görevlerini devam ettiren bireyler varsa onlardan izin alarak röportaj yapmaları ve bu kişinin hayat hikâyesini anlatan bir yazı hazırlamaları istenebilir. Etkinliğin ardından Çalışma Kitabı’ndaki “Okuma Parçası ”adlı 37. Etkinlik yaptırılır.

37. Etkinlik: 37. Etkinlik: Okuma Parçası

“Helen Keller’ın Örnek Alınası Yaşam Öyküsü” başlıklı parça öğrencilere okutulur. Parçaya ait sorular öğrencilere cevaplatılır.

Değerlendirme Aşaması

• Kendimizi Değerlendirelim” Soruları Öğrencilerin kendilerini değerlendirmeleri için konu bitimindeki soruların cevaplarını defterlerine yazmaları sağlanır. Bu sorulara aşağıdaki cevapların verilmesi beklenmektedir. Verilen cevaplardaki eksik ve yanlışların giderilmesi için öğrenciler Ders Kitabı’ndaki ilgili sayfalara yönlendirilir.

• “Kendimizi Değerlendirelim” Sorularının Cevapları

1. Öğrencilerin verdiği uygun yanıtlar kabul edilir. Öğrencilerin vücudumuzda gerçekleşen herhangi bir olayı seçerek bu olayın gerçekleşmesi için hangi sistemlerimizin birlikte ve uyumlu çalıştığını belirtmeleri yeterlidir.

2. Sigara ve alkol gibi bağımlılık yapan maddeler sindirim bozuklukları, bağırsak, böbrek, karaciğer, kalp ve damar hastalıklarına, gırtlak ve akciğer kanserine, görme bozukluğu ve dikkat dağınıklığına sebep olabilir. Bağımlılık yapan maddeler, sistemlerimizin sağlığını dolayısıyla sağlığımızı etkiler.

3. Öğrenciler bu soru için farklı çizelge ve/veya grafi kler hazırlayabilir. Örnek çizelge ve sütun grafi kleri yanda verilmiştir. Bu grafi k ve çizelgeleri öğrencilerin okumasını sağlamak için “En çok organ bağışı hangi yıl yapılmıştır?”, “2005 yılında en fazla sayıda kişinin bağış beklediği organ hangisidir?” vb. sorular sorulabilir.

38

Okuma Parças› EtkinlikEtkinlik : :3377..Helen Keller’in Örnek Al›nas› Yaflam Öyküsü

Helen Keller (Helın Kelır), 1880 yılında ABD’nin Tuscumbia (Taskambiya) şehrinde doğduğu zaman son derece sağlıklı bir bebekti. On sekiz aylık oluncaya kadar da ciddi bir sağlık problemi yaşamadı. Ancak iki yaşını doldurmasına birkaç ay kala ateşli bir hastalık geçirdi. Bu hastalığın sonunda hayati tehlikeyi atlatmış ancak yaşamı tümüyle değişmişti. Geçirdiği hastalık onu konuşma, görme ve işitme engelli yapmıştı. Helen’›n hayatı, 1887 yılının mart ayında, henüz yirmi yaşında olan Anne Sullivan (En Salivın)’dan ders almaya başlamasıyla birlikte yeniden değişmeye başladı. Öğretmen Anna Sullivan, yedi yaşına girmek üzere olan Helen’a önce harfleri öğretti. Bu çocukta müthiş bir öğrenme isteği vardı. Yenilgiyi kabul etmiyor ve öğrenmek için büyük bir gayret sarf ediyordu. Alfabeyi kısa sürede öğrendi. Ardından elini kullanarak yazmaya ve görme engelliler için hazırlanmış yazıları okumaya başladı. On yaşına geldiğinde, Norveç’te yaşayan işitme ve görme engelli bir kızın konuşmayı başardığını öğrendi. Bunu kendisinin de başarabileceğine olan inancı sebebiyle Bayan Sarah Fuller (Sera Foler)’den konuşma dersleri aldı ve bir süre sonra konuşmaya başladı. Helen, asla yılmıyordu. Şimdi onun önünde yeni bir hedef vardı. Üniversitede okumayı çok istiyordu. Sonunda edebiyat fakültesine girerek buradan mezun oldu. Bütün bu mücadeleleri sırasında görme engelli olmayanların da çoğu zaman “görmeden” yaşadıklarını fark etti. O, parmak uçlarıyla hissederek yaşarken fiziksel engelleri olmadığı hâlde “görmeden ve duymadan” yaşayanlara şöyle sesleniyordu: “Yalnız üç gün daha görebileceğinizi düşünün. Bütün ayrıntıları nasıl gördüğünüzü anlayacaksınız. Üç gün daha işitebileceğinizi düşünün. Her bir sesin, her bir notanın nasıl özlemle ruhunuza dolduğunu fark edeceksiniz. Yaşanacak üç gününüz kaldığını düşünün. Hayatınızın tüm saniyelerini, özlemle yaşadığınızı hissedeceksiniz.” Birçok kitap, makale ve biyografi yazan Helen Keller, etkinlikleri ve çalışmaları sebebiyle defalarca üstün hizmet ödülü ve çeşitli üniversitelerden fahri doktora aldı. Hayat hikâyesini “Benim Yaşam Öyküm” adını verdiği kitabında anlattı. Bu kitap elliden fazla dile çevrildi. Bir yandan yazılarını yazarken bir yandan da Amerika Görme Engelliler Derneği ve Dünya Körler Birliği adına ülke ülke dolaşarak konferanslara katıldı. Bu kuruluşlar için yardım topladı. Beş kıtada otuz beş ülkeyi dolaştı ve gittiği yerlerdeki milyonlarca görme engelliye yaşama sevinci götürdü. 1968 yılında hayata gözlerini yumdu. Senatör Lister Hill (Lister Hil)’in şu sözleri Helen Keller’› çok güzel tanımlıyor: “O ölmedi, yaşamaya devam edecek. Helen Keller, hiç ölmemek üzere doğmuş, az rastlanan, ölümsüz isimlerden birisidir. Tüm dünyaya, cesaret ve inancın sınırları olmadığını gösteren bu kadının kitapları okunduğu, öyküleri anlatıldığı sürece o yaşayacak.”Nuray Bartoschek, Bütün Dünya Dergisi (Yeniden düzenlenmiştir.)

Aşağıdaki soruları okuma parçasına göre cevaplayınız.1. Helen Keller sağlık sorunlarıyla nasıl mücadele etmiştir? Bu sorunlar› ne ile aflm›flt›r? .................................................................................................................................................2. Helen Keller neden topluma yönelik çal›flmalar yapm›fl olabilir? .................................................................................................................................................3. Helen Keller’ın, sağlık sorunlarına rağmen başarılı bir hayat geçirmiş olmasının altında yatan

sebep nedir? .................................................................................................................................................4. Helen’in hayat hikâyesinden neler ö¤renebiliriz? .................................................................................................................................................

1. Başarabileceğine inancı ve yılmadan çalışarak mücadele etmiştir. Öğrenme isteği, gayreti ve yaşama sevinci ile aşmıştır.2. Görme engeli olan insanlara yaşama sevinci aşılamak cesaretle ve inanarak engelleri aşabileceklerini göstermek için yapmış olabilir.3. Cesareti, inancı, öğrenme isteği, yılmaması, gayreti, yaşama sevinci...4. Yılmadan ve gayretle çalışırsak aşılamayacak engel yoktur. Öğrencilerden gelen farklı ve uygun cevaplar kabul edilir.

61

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

61

Vücudumuzda Sistemler

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.1. Vücudumuzdaki tüm sistemler birlikte ve uyumlu olarak nas›l çalış›r? Bir örnek

vererek açıklayalım.2. Bağımlılığa sebep olan maddeler vücudumuzdaki sistemleri nasıl etkiler?

Aç›klayal›m.3. “Organ nakli çalışmalarında verimliliği artırmak ve adaletli dağıtımı sağlamak

amacıyla kurulan Ulusal Organ Nakli ve Doku Nakli Koordinasyon Merkezinde çalışıyorsunuz. Sizden ülkemizde organ bağışının önemini vurgulamak ve organ bağışını arttırmak için ekibinizle bir kampanya düzenlemeniz istendi. Yaptığınız araştırmalar sonucunda 2005 y›l›nda Türkiye’de 6501 kişinin böbrek, 3635 kişinin kornea, 351 kişinin karaciğer, 191 kişinin kalp, 64 kişinin kalp kapağı, 65 kişinin pankreas, 277 kişinin kemik iliği nakli için beklediğini ve Türkiye genelinde 2002 yılında 1073, 2003 yılında 984, 2004 y›l›nda 5062, 2005 y›l›nda 6224 kifli olmak üzere toplam 13 343 kişinin organlarını bağışladığını belirlediniz.”

Yukarıdaki sayısal verilere uygun bir çizelge haz›rlayal›m. Çizelgedeki verilerden yararlanarak bir grafik çizelim. Çizelgedeki bilgilere göre afla¤›daki sorular› cevaplayal›m.

a. • 2005 y›l›nda organ bağışı bekleyen toplam kaç kişi vardır?• 2005 y›l›nda organlarını bağışlayan kaç kişi vardır? Bu sayı hastaların organ

ihtiyacını karşılamak için yeterli midir?b. Bu durumda organ bağışı bekleyen bir kişi olsaydınız neler hissederdiniz?c. Organ ba¤›fl›n›n önemini vurgulayan bir slogan haz›rlayal›m.

4. Üç Parmağ› ile Harikalar Yaratan Çocuk

‹zmir’de, halk arasında “kas erimesi” olarak bilinen hastalık sebebiyle yatağa bağımlı yaşayan 15 yaşındaki T.T., yalnızca sağ elinin üç parmağını kullanabiliyor. T.T., üç parmağıyla bilgisayarda harikalar yaratıyor. Hastalığa iki yaşında yakalanan ve okula alt›nc› sınıfta ara vermek zorunda kalan T.T., son iki yıldır yataktan kalkam›yor. Solunum cihazına bağlı olarak yaş›yor ve midesine bağlanan hortumla besleniyor. Konuşamıyor, yürüyemiyor, yemek yiyemiyor. Bilgisayarı, T.T.nin eli, kolu, ayağı ve tüm dünyası. Hastalığına meydan okuyan T.T. 15 aydır tedavi gördü¤ü hastanenin sevgilisi oldu. Bilgisayarda şarkı besteleyip resim çizen T.nin son çalışması ise “Pirinç Boyu” adını verdiği dergi oldu. Mizahi bir dil kullandığı dergide, hastane personelinden en son haberler, şiir, resim, fıkra, duvar yazıları, güzel sözler ve hikâyeler yer alıyor. Dergiyi bastıran belediye başkanı “Hastalığı sebebiyle engelli durumuna düşmüş bir insanın üç parmağıyla neler yapabileceğini gördük. T.T.nin Türkiye’ye örnek olması gerekiyor.” dedi.

a. T.nin hayat hikâyesinden ç›karabilece¤imiz dersler nelerdir?b. T. gibi sağlık sorunları ile hayat›n› sürdüren bireyler için; 1. Birey olarak biz neler yapılabiliriz?

2. Yakın çevremizde, okulumuzda, ilçemizde, ilimizde ve ülkemizde neler yapılabilir?

a) 2005 yılında organ bağışı bekleyen toplam 11.004 kişi vardır. 2005 yılında toplam 6224 kişi organlarını bağışlamıştır. Bu sayı hastaların organ nakil ihtiyacını karşılamak için yeterli değildir.

b) Bu soruya her öğrencinin cevabı farklı olacaktır. Bu soru

öğrencilerin kendilerini organ bağışı bekleyen bir kişinin yerine koyabilmeleri amacıyla hazırlanmıştır.

c) Öğrencilerin hazırladığı uygun sloganlar kabul edilir. Sloganlar sınıf ve okul panolarında sergilenebilir.

4. a. T.T. sağlık sorunu nedeniyle yılmadan çalışmaya ve üretmeye

devam etmiştir.

b.1) Herhangi bir sağlık sorunu olan ve toplumsal görevlerini yerine

getiren böyle kişilere onları takdir ettiğimizi göstermeli, bu kişilerin hem toplumsal görevlerini yerine getirmeleri hem de sağlık sorunlarıyla ilgilenebilmeleri için gereken toplumsal düzenlemelerle ilgili elimizden gelen yardımı yapmalıyız. Ayrıca öğrencilerin konuyla ilgili ürettikleri fi kirler kabul edilir.

2) Öğrencilerin konuyla ilgili ürettikleri fi kirler kabul edilir.

Konu Biterken Öğrencilerin konu sonunda anahtar kavramlara geri dönerek burada yer alan kavramlar hakkında öğrendiklerini ifade etmeleri ve bu bilgilerini konuya başlamadan önceki bilgileriyle karşılaştırmaları sağlanır. Çalışma Kitabı’nda yer alan “Ünite Sonu Değerlendirme Soruları” ev ödevi olarak verilir. Öğrencilerin birbirlerinin cevaplarını kontrol etmeleri sağlanır ve sorular sınıfta cevaplanarak eksiği olan öğrencilerin cevaplarını düzeltmeleri sağlanır.

Etkinlik :37.

2002 2003 2004 2005Yıl

Organ bağışlayan kişi sayısı

kalp

kap

ağı

böbr

ek

pank

reas

kalp

kem

ik il

iği

kara

ciğe

r

korn

ea

Bağış bekleyen kişi sayısı

Organlar

Bağışı Beklenen Organlar

2005 Yılında Organ Bağışı Bekleyen

Kişi Sayısı

böbrek 6501

kornea 3635

karaciğer 351

kalp 191

kalp kapağı 64

pankreas 65

kemik iliği 277

Toplam: 11 004

YıllarOrgan Bağışlayan

Kişi Sayısı

2002 1073

2003 984

2004 5062

2005 6224

Toplam: 13 343

6501

3635

3512771916564

6224

984

5062

1073

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

62

62

Hayat›m›z›n Neresinde?Ünitemizi ÖzetleyelimÜnitemizi Özetleyelim

A¤›z

Yutak

Yemek borusu

Mide

Kal›n ba¤›rsak

Anüs

‹nce ba¤›rsak

Böbrek

Üreter

‹drar Kesesi

Üretra

Hormon

Pankreas Enzim

Hipofiz

Böbrek üstü

Efleysel bezler

Tiroit

Çevresel

VÜ

CU

DU

MU

ZD

A

S

‹S

TE

ML

ER

Sindirim Sistemi

Boflalt›m Sistemi

Denetleyici ve Düzenleyici Sistem

Sindirim Çeflitleri Organlar›

At›klar› Vücudumuzdan

Uzaklaflt›ran Organlar

Deri

Akci¤er

Karaci¤er

Kal›n ba¤›rsak

Böbrek

Organlar› Hastal›klar›

Böbrek yetmezli¤i

Böbrek tafl›

Tedavisi: Diyaliz, böbrek nakli

Tedavisi: Tafl k›rma

Sinir Sistemi ‹ç Salg› Bezleri

Besinlerin, hücrelerimiz taraf›ndan kullan›labilecek kadar küçük parçalara bölünerek kana geçiflini sa¤lar.

Vücudumuzda oluflan at›k maddeleri kan›m›zdan süzerek uzaklaflt›r›r.

Sinir hücreleri

D›flar›dan gelen uyar›lar, duyu organlar›nda bulunan almaçlar sayesinde, çevresel sinir sistemimizdeki sinirlerimiz arac›l›¤› ile beynimizdeki duyu merkezlerine iletilir.

Duyu Organlar›

Göz

DeriDil

Kulak

Burun

BeyinBeyincik

Omurilik so¤an›

Omurilik

Merkezî

Vücudumuzdaki sistemlerin, birbiriyle uyumlu ve sorunsuz çal›flmas›n› sa¤lar.

Fiziksel

Kimyasal

Sa¤l›¤›

Gastrit

Reflü

Ba¤›rsak flikâyetleri

Hastal›klar›

Do¤ru beslenmekAlkolden ve sigaradan uzak durmak

Sindirime

Yard›mc› Organlar

Karaci¤erPankreas

Enzim

Lens‹flitme Cihaz› Teknolojiye örnektir.}

Ünitemizi Özetleyelim Ünitemizi Özetleyelim Ünite bitiminde Ders Kitabı’ndaki “Ünitemizi Özetleyelim” bölümü öğrencilere inceletilerek öğrencilerin üniteye ait kavramlar arasındaki ilişkileri genel hatlarıyla görmeleri sağlanır. Daha sonra öğrencilere ünite için kendilerinin de bir özet hazırlamaları söylenir. Öğrenciler özetlerini farklı şekillerde hazırlamaya yönlendirilebilir. Bazı öğrenciler özetlerini yazılı olarak ifade ederken bazıları üniteyle ilgili resim, şarkı, hikâye, oyun vb. hazırlayabilirler. Öğrencilerin hazırladıkları özetler kontrol edilerek gereken düzeltmeler yapılır. Beğenilen özetler sınıf panosunda sergilenir.

61

Vücudumuzdaki Sistemlerin Sa¤l›¤› ve Organ Ba¤›fl›

61

Vücudumuzda Sistemler

Kendimizi De¤erlendirelim

Aşağıdaki soruların cevaplar›n› defterimize yazal›m.1. Vücudumuzdaki tüm sistemler birlikte ve uyumlu olarak nas›l çalış›r? Bir örnek

vererek açıklayalım.2. Bağımlılığa sebep olan maddeler vücudumuzdaki sistemleri nasıl etkiler?

Aç›klayal›m.3. “Organ nakli çalışmalarında verimliliği artırmak ve adaletli dağıtımı sağlamak

amacıyla kurulan Ulusal Organ Nakli ve Doku Nakli Koordinasyon Merkezinde çalışıyorsunuz. Sizden ülkemizde organ bağışının önemini vurgulamak ve organ bağışını arttırmak için ekibinizle bir kampanya düzenlemeniz istendi. Yaptığınız araştırmalar sonucunda 2005 y›l›nda Türkiye’de 6501 kişinin böbrek, 3635 kişinin kornea, 351 kişinin karaciğer, 191 kişinin kalp, 64 kişinin kalp kapağı, 65 kişinin pankreas, 277 kişinin kemik iliği nakli için beklediğini ve Türkiye genelinde 2002 yılında 1073, 2003 yılında 984, 2004 y›l›nda 5062, 2005 y›l›nda 6224 kifli olmak üzere toplam 13 343 kişinin organlarını bağışladığını belirlediniz.”

Yukarıdaki sayısal verilere uygun bir çizelge haz›rlayal›m. Çizelgedeki verilerden yararlanarak bir grafik çizelim. Çizelgedeki bilgilere göre afla¤›daki sorular› cevaplayal›m.

a. • 2005 y›l›nda organ bağışı bekleyen toplam kaç kişi vardır?• 2005 y›l›nda organlarını bağışlayan kaç kişi vardır? Bu sayı hastaların organ

ihtiyacını karşılamak için yeterli midir?b. Bu durumda organ bağışı bekleyen bir kişi olsaydınız neler hissederdiniz?c. Organ ba¤›fl›n›n önemini vurgulayan bir slogan haz›rlayal›m.

4. Üç Parmağ› ile Harikalar Yaratan Çocuk

‹zmir’de, halk arasında “kas erimesi” olarak bilinen hastalık sebebiyle yatağa bağımlı yaşayan 15 yaşındaki T.T., yalnızca sağ elinin üç parmağını kullanabiliyor. T.T., üç parmağıyla bilgisayarda harikalar yaratıyor. Hastalığa iki yaşında yakalanan ve okula alt›nc› sınıfta ara vermek zorunda kalan T.T., son iki yıldır yataktan kalkam›yor. Solunum cihazına bağlı olarak yaş›yor ve midesine bağlanan hortumla besleniyor. Konuşamıyor, yürüyemiyor, yemek yiyemiyor. Bilgisayarı, T.T.nin eli, kolu, ayağı ve tüm dünyası. Hastalığına meydan okuyan T.T. 15 aydır tedavi gördü¤ü hastanenin sevgilisi oldu. Bilgisayarda şarkı besteleyip resim çizen T.nin son çalışması ise “Pirinç Boyu” adını verdiği dergi oldu. Mizahi bir dil kullandığı dergide, hastane personelinden en son haberler, şiir, resim, fıkra, duvar yazıları, güzel sözler ve hikâyeler yer alıyor. Dergiyi bastıran belediye başkanı “Hastalığı sebebiyle engelli durumuna düşmüş bir insanın üç parmağıyla neler yapabileceğini gördük. T.T.nin Türkiye’ye örnek olması gerekiyor.” dedi.

a. T.nin hayat hikâyesinden ç›karabilece¤imiz dersler nelerdir?b. T. gibi sağlık sorunları ile hayat›n› sürdüren bireyler için; 1. Birey olarak biz neler yapılabiliriz?

2. Yakın çevremizde, okulumuzda, ilçemizde, ilimizde ve ülkemizde neler yapılabilir?

a) 2005 yılında organ bağışı bekleyen toplam 11.004 kişi vardır. 2005 yılında toplam 6224 kişi organlarını bağışlamıştır. Bu sayı hastaların organ nakil ihtiyacını karşılamak için yeterli değildir.

b) Bu soruya her öğrencinin cevabı farklı olacaktır. Bu soru

öğrencilerin kendilerini organ bağışı bekleyen bir kişinin yerine koyabilmeleri amacıyla hazırlanmıştır.

c) Öğrencilerin hazırladığı uygun sloganlar kabul edilir. Sloganlar sınıf ve okul panolarında sergilenebilir.

4. a. T.T. sağlık sorunu nedeniyle yılmadan çalışmaya ve üretmeye

devam etmiştir.

b.1) Herhangi bir sağlık sorunu olan ve toplumsal görevlerini yerine

getiren böyle kişilere onları takdir ettiğimizi göstermeli, bu kişilerin hem toplumsal görevlerini yerine getirmeleri hem de sağlık sorunlarıyla ilgilenebilmeleri için gereken toplumsal düzenlemelerle ilgili elimizden gelen yardımı yapmalıyız. Ayrıca öğrencilerin konuyla ilgili ürettikleri fi kirler kabul edilir.

2) Öğrencilerin konuyla ilgili ürettikleri fi kirler kabul edilir.

Konu Biterken Öğrencilerin konu sonunda anahtar kavramlara geri dönerek burada yer alan kavramlar hakkında öğrendiklerini ifade etmeleri ve bu bilgilerini konuya başlamadan önceki bilgileriyle karşılaştırmaları sağlanır. Çalışma Kitabı’nda yer alan “Ünite Sonu Değerlendirme Soruları” ev ödevi olarak verilir. Öğrencilerin birbirlerinin cevaplarını kontrol etmeleri sağlanır ve sorular sınıfta cevaplanarak eksiği olan öğrencilerin cevaplarını düzeltmeleri sağlanır.

Etkinlik :37.

2002 2003 2004 2005Yıl

Organ bağışlayan kişi sayısı

kalp

kap

ağı

böbr

ek

pank

reas

kalp

kem

ik il

iği

kara

ciğe

r

korn

ea

Bağış bekleyen kişi sayısı

Organlar

Bağışı Beklenen Organlar

2005 Yılında Organ Bağışı Bekleyen

Kişi Sayısı

böbrek 6501

kornea 3635

karaciğer 351

kalp 191

kalp kapağı 64

pankreas 65

kemik iliği 277

Toplam: 11 004

YıllarOrgan Bağışlayan

Kişi Sayısı

2002 1073

2003 984

2004 5062

2005 6224

Toplam: 13 343

6501

3635

3512771916564

6224

984

5062

1073

Notlarım ve Düşüncelerim

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

......................................................................................................................

64

64

Ders Kitab› Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›

A Aşağıdaki cümlelerden hangilerinin doğru (D), hangilerinin yanlış (Y) olduğunu belirleyelim. Yanlış olduğunu düşündüğümüz cümlelerin do¤ru flekillerini defterimize yazalım.

1. Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organlar, ağız, yutak, yemek borusu, mide, karaciğer, pankreas, ince bağırsak, kalın bağırsak ve anüstür.

2. Böbreklerimiz, kan içindeki atık maddeleri vücudumuzdan solunum, idrar ve dışkı şeklinde atar.

3. Denetleyici ve düzenleyici sistem, vücudumuzdaki sistemlerin düzenli ve eş güdümlü çal›flmalar›n› sağlar.

4. Duyu organlar›, uyarıları dış ortamdan alarak sinirlere aktar›r.5. Görev yapamayacak durumda olan veya hastalık sonucu bedenimize zararlı hâle

gelen bir organın yerine sağlam bir organ yerlefltirilmesi işine diyaliz denir.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerler harflendirilmifltir. Her bir boşluğa kutu içinde verilen bir sözcük veya ifade yerlefltirerek cümleleri anlamlı hâle getirmemiz gerekmektedir. Cümleleri istenilen flekilde tamamlayarak harfleri ve yerleştirdiğimiz sözcük veya ifadeleri defterimize yazalım.

1. Sindirilen besinlerin içerisinde geriye kalan su, ........ tarafından emilir.2. Proteinlerin, karbonhidratların ve yağların kimyasal sindirimini gerçekleştiren enzim-

leri .............. içerir.3. Kan içindeki zararlı atıkları ve üreyi .................. süzerek idrar şeklinde uzaklaştır›r.4. Merkezî sinir sistemi, ....................... ve omurilikten oluşur.5. Vücudumuzun içinde veya çevremizde meydana gelen ve vücudumuzda belirli bir

tepkiye neden olan fiziksel, kimyasal veya biyolojik etkilere ........ denir.6. Gözde ışığa karşı duyarlı almaçların bulunduğu kısıma ........ denir.7. Burun boşluğunun üst tarafında bulunan ve koku almaçlarının yoğunlaştığı bölgeye

........ denir.8. Kan flekerini düzenleyen hormonlar ....... taraf›ndan salg›lan›r.

B

Aşağıda verilen tan›mlar›, uygun kavramlarla kelimelerle efllefltirelim. Tan›m›n numaras› ile eşleştirdiğimiz kavram›n harfini defterimize yazalım.

Kavram

a. mideb. tiroksinc. omurilikç. adrenalind. beyincike. ince bağırsak f. beyin

beyin, uyartı, kalın bağırsak, safra, sarı bölge, kör nokta, böbrekler, sinir hücresi, omurilik, sert tabaka, ince bağırsak, akciğerler, beyincik, sar› leke,

ağ tabaka, pankreas öz suyu, uyarı, damar tabaka, pankreas

a

bc

ç

de

fg

Tan›m

1. Yağların kimyasal sindiriminin başladığı organdır.2. Vücudumuzun hareket ve denge merkezidir.3. Büyüme, gelişme ve vücudumuzdaki bütün kimyasal

olayları düzenleyen hormondur.4. Vücudumuzun refleks yönetim merkezidir.5. Proteinlerin sindiriminin başladığı organdır.

64

Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›n›n Cevaplar›Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›n›n Cevaplar›

Ders Kitabı Ünite Sonu Değerlendirme Soruların›n Cevaplar›

A.1. D2. Y (Böbrekler atık maddeleri idrar şeklinde uzaklaştırır.)3. D4. Y (Dış ortamdan uyarıları duyu almaçları alınır.)5. Y (Tanım organ naklini anlatmaktadır.)

B.a. Kalın bağırsakb. Pankreas özsuyuc. Böbrekler ç. Beyin d. Uyartıe. Ağ tabakaf. Sarı bölgeg. Pankreas

C.1. e2. d3. b4. c5. a

D.1. C2. B3. B4. A5. A

39

Etkinlik :37.Çal›flma Kitab› Ünite Sonu De¤erlendirme Sorular›

A Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri do¤ru bir cümle olacak flekilde kutu içinde verilen uygun sözcüklerle/ifadelerle tamamlayal›m.

B

ağız, mide, fiziksel, beyin, safra kesesi, ince bağırsak, kalın bağırsak, enzimler, pankreas, karaci¤er, sar› leke, saydam tabaka, omurilik, tükürük, ağ tabaka, böbrekler

1. Besinlerin kimyasal sindirimi ................, ...................... ve ...............................

gerçekleşir.

2. Ya¤lar›n sindirime yard›mc› olmak için ürettiği safra salgısını ..................... ince

ba¤›rsa¤a gönderir.

3. ‹ç salgı bezlerimizden ........................ kan şekerimizi düzenler.

4. Görme olayında görüntü ........................ üzerinde oluşur.

5. Vücudumuzun çeşitli faaliyetleri sonucu oluflan atık maddeleri bulunduran kanı

............................ süzerek temizler.

6. Refleks hareketlerimizi ..............................yönetir.

C

39

‹fadeler

1. Böbreküstü bezlerinin salgıladığı hormondur.

2. Vücudumuzda zekâ, uyku, hafıza, öğrenme vb. denetim

merkezidir.

3. Vücudumuzun düzenli bir şekilde çalışmasını sağlayan

sistemdir.

4. Hormon salg›layan yap›lard›r.

5. Yağların sindirimini ve kan şekerimizin düzenlenmesini

sağlar.

6. Böbrek yetmezliği hastaları için kalıcı tedaviyi sağlar.

Kavramlar

a. Pankreas

b. ‹ç salgı bezleri

c. Adrenalin

ç. Organ nakli

d. Sinir sistemi

e. Beyin

f. Diyaliz

g. Boşaltım sistemi

Aşağıda yer alan ifadeleri doğru kavramlarla eşleştirelim.

Afla¤›daki sorular›n cevab› oldu¤unu düflündü¤ümüz seçene¤in harfini daire içine alal›m.

1. Aşağıdaki organlardan hangisi boşaltımda görev almaz? A) Karaciğer B) Akciğer C) Pankreas D) Kalın bağırsak

E¤lenceli SatırlarE¤lenceli Satırlara¤›z mide ince ba¤›rsakta

karaci¤er

pankreas

sar› leke

böbrekler

omurilik

c

e

d

ba

f

1. Y‹NBEC‹K

2. L‹KMUR‹O

3. RENÖ⁄ME

Sözcük Yakalamaca

Afla¤›daki kutucuklar›n üzerinde kar›fl›k s›rayla duran harfleri s›ralayarak do¤ru sözcükleri oluflturun.

65

65

D Aşağıdaki soruların cevaplar›ndan doğru olduğunu düşündüğümüz seçeneği defterimize yazalım.

1. Aşağıdaki organlardan hangisinde hem fiziksel hem de kimyasal sindirim gerçekleşir?

A) ‹nce bağırsak B) Yutak C) Mide D) Kalın bağırsak

2. Afla¤›dakilerden hangisi boflalt›m sistemimizin sağlığın› koruma yollar›ndan biri de¤ildir?

A) Günde en az iki litre su içmesi B) Çok sıcak ve çok soğuk şeylerin yenilmemesi ve içilmemesi C) Bo¤az iltihaplanmalar›nda tedavimizin tamamlanmas› D) Böbreklerimizin ve idrar yollar›m›z›n so¤uktan korunmas› 3. Afla¤›da vücudumuzdaki sistemlerin her birine bir numara verilmifltir. Sistemlerin

birbirleriyle iliflkileri, bu numaralarla afla¤›daki seçeneklerde efllefltirilmifltir. Hangi seçenekte yap›lan efllefltirme do¤rudur?

A) 2 numaral› sistem, sadece 3 ve 4 ile birlikte çal›fl›r. B) 5 numaral› sistem1, 2, 3, 4, 6 ve 7 ile birlikte çal›fl›r. C) 1 numaral› sistem, sadece 3 ve 6 ile birlikte çal›fl›r. D) 7 numaral› sistem, sadece 4 ve 5 ile birlikte çal›fl›r.

4. Afla¤›daki şekillerde sarı renk ile işaretli bölgeler, dildeki tat tomurcuklarının yoğun olarak bulunduğu bölgeleri göstermektedir. Buna göre, numaraland›r›lm›fl şekillerdeki bölgeler, hangi tatları almamıza yardımcı olur?

I II III IV A) Tatlı Ekşi Tuzlu Acı B) Tatlı Tuzlu Ekşi Acı C) Ekşi Tuzlu Acı Tatlı D) Ekşi Acı Tuzlu Tatlı

5. Aşağıda iç salgı bezleri ve görevleri ile ilgili bir çizelge verilmiştir. Hangi seçenekte doğru eşleştirme yapılmıştır?

Tiroit Böbreküstü Pankreas Hipofiz Eşeysel hormon

Kimyasal olayları düzenler.

Metabolizmayı hızlandırır.

Kan şekerini ayarlar.

Büyümeyi sağlar. Yumurta ve sperm üretimini sağlar.

Metabolizmayı hızlandırır.

Kimyasal olayları düzenler.

Kan şekerini ayarlar.

Büyümeyi sağlar. Yumurta ve sperm üretimini sağlar.

Kimyasal olayları düzenler.

Metabolizmayı hızlandırır.

Büyümeyi sağlar. Kan şekerini ayarlar.

Yumurta ve sperm üretimini sağlar.

Metabolizmayı hızlandırır.

Büyümeyi sağlar. Kimyasal olayları düzenler.

Yumurta ve sperm üretimini sağlar.

Kan şekerini ayarlar.

A)

B)

C)

D)

I II III IV

65

Denetleyici ve düzenleyici sistem 5 Boflalt›m sistemi 6

7Sindirim sistemi

4Destek ve hareket sistemi3Üreme sistemi

2Dolafl›m sistemi1Solunum sistemi

Rehberlik KöflesiRehberlik Köflesi Aşağıdaki test okul rehberlik servisi veya rehberlik araştırma merkezinden destek alınarak yapılmalıdır.

SNELLEN (SİNELLEN) TESTİSNELLEN TESTİNİN UYGULAMAYA HAZIRLANIŞI :1- Snellen Testinin uygulanması için testin asıldığı yer (duvar, yazı tahtası, vb.)

ile teste alınan öğrenci arasında 6 metre uzaklık olması gerekir. 2- Test alanı olacak yerin yeteri kadar ışık alması gerekir. 3- Snellen kartı çocuklar ayakta durduklarında göz hizasında olacak şekilde

duvara altından ve üstünden bant ile yapıştırılır veya asılır.4- Snellen kartı yakınında dikkati çekecek başka eşyalar bulunmamasına,

parlayacak şekilde ışığın doğrudan kart üzerine düşmemesine, kartın karanlıkta kalmamasına dikkat edilir. Özellikle testi uygulayacak kişi kendi gölgesini test üzerine düşürmemelidir. Sabah ve öğleden sonra pencerelerden gelen ışık değişimleri kontrol edilmelidir. Bu işlemler yapılarak testin en iyi şekilde görülmesi sağlanmalıdır.

SNELLEN TESTİNİN UYGULANIŞI : Önce amaç belirtilir, yardımcı bir “E” şeklinden yararlanılarak öğrencilere açıklama yapılır. AÇIKLAMA: “E” şekli öğrencilere gösterilir. Şeklin ağzını yukarıya doğru tutar ve şeklin ağzının tavana baktığını, pencereye tutarak pencereye baktığını, kapıya tutarak kapıya baktığını, aşağıya tutarak aşağıya baktığını belirtir. Böylece yönleri kavratılır. Daha sonra Snellen kartı gösterilerek “Burada “E”ye benzeyen büyüklü küçüklü ve değişik yönlere bakan birçok şekil var” denilir. “Ben size hangisini gösterirsem o şeklin ağzının veya dişlerinin hangi yöne baktığını (yukarı, aşağı, kapıya, pencereye) kimin gözü kapalı ise o arkadaşınız cevap verecektir.” şeklinde açıklaması yapılır. Öğrenci şeklin yönünü işaretle de belirtebilir. Kart daha önce açıklanan kurallara uyularak sınıfta uygun olan yere asılır. Karttan itibaren 6 metre uzaklık ölçülür ve tebeşirle öğrencilerin ayakları sığacak büyüklükte dikdörtgen veya kare şeklinde bir çerçeve çizilir. Bu yerin tam 90 derece kartın karşısında olması gerekir. Öğrenciler uygun bir şekilde sıraya dizilir. Öğrenciler teker teker bu kareye gelerek Snellen kartına bakacaklardır. Bu arada kare içine gelen arkadaşlarının gözlerini kapamak üzere bir öğrenci görevlendirilir. Teste önce sağ gözden başlanır. Bunun için önce sol göz tutulur. Öğretmen kart üzerinde bir çubuktan yararlanılarak değişik istikamette olan “E” ye benzeyen şekillerin ağzının veya dişlerinin hangi yöne baktığını sorar. İlk önce kartın en üstündeki “E” harfi nin yönü sorularak başlanır. Bu sıralardan iki veya üç şekil sorulur. Bir şekil sorulunca tesadüfî tutturulabilir. Öğrenci şeklin yönlerini bilemez ise yukarıya çıkılır. Bilirse bir aşağıya inilir. En son görme yeri bulunur ve bu sıradaki şekillerin sağında da kaç fi t yazıyorsa öğrencinin göz tarama fi şinden adı bulunarak sağ göz sütununa o gözün görme fi ti yazılır. (Örneğin 20 fi t ise 20 fi t yazılır.) Sağ gözünün görme durumu ölçülen öğrenci sıranın sonuna geçer, yerine oturmaz. Çünkü grubun teker teker sol gözleri tutularak sağ gözün görme durumu belirlenecektir. Aynı anda öğrencinin iki gözüne bakılmamasının amacı bir gözü tutulurken göz aniden açılırsa gözde kararma olabileceğinden ölçümü olumsuz yönde etkileyebilir. Sağ göz görme ölçümü belirlenen öğrenciler hemen grubun sonuna geçer ve tekrar sırasının gelmesini bekler. Grubun tamamı için aynı işlem yapılır. 30 fi t ve yukarısını seçemeyen öğrencinin sağ veya sol gözünde görme kusurundan söz edilir.GÖZ TARAMA FİŞİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE YAPILACAK İŞLER : Tarama fi şine bakılarak 30 fi tlik ve yukarı mesafeleri göremeyen öğrenciler doktora sevk edilir. Sınıfl arda da bu öğrencilerin ön sıralara oturtulmaları gerekir. Doktora gitmesi gereken öğrencilerin velilerine bilgi verilir. 20 fi ti göremeyen öğrenciler ön sıralarda oturtulur. Ayrıca 15 fi tlik şekilleri bazı öğrencilerin görememeleri normaldir. Bunlara işlem yapılmaz.

4040

2. Afla¤›dakilerden hangisi ya da hangileri merkezî sinir sisteminde yer al›r? I. Omurilik II. Sinirler III. Beyin IV. Kaslar

A) I, II ve III B) Yalnız III C) I ve III D) II ve IV

3. Afla¤›dakilerden hangisi ya da hangileri boşaltım sisteminde yer alır? I. Böbrek II. Akciğer III. Deri IV. Üretra

A) Yalnız I B) II ve IV C) III ve IV D) I ve IV

4. Böbreğin temel birimi olan nefronlar ile ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Boşaltım maddelerini kandan süzerek idrar oluşumunu sağlamas› B) Kan içindeki karbon dioksit ve suyu vücut dışına atmas› C) Karbonhidratların kimyasal sindiriminde görevli olmas›

D) Safran›n, vücuttan uzaklaşmasını sağlamas›

5. Aşağıdakilerden doğru olanı işaretleyiniz? A) Miyop göz kusuru olan insanlar yakını net göremezler. B) Astigmatlık göz kusuru değildir. C) Renk körlüğü kalıtsal bir hastalıktır. D) Hipermetrop göz kusuru olan insanlar uzağı net göremezler.

6. Aşağıdakilerden hangisi duyu organı değildir? A) Ağız B) Kulak C) Göz D) Deri

7. Aşağıdakilerden hangisinin denetimi beyincik tarafından yapılır? A) Problem çözmek B) Yazı yazmayı öğrenmek C) Bıçakla meyve soymak D) Denge sa¤lamak

8. Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri bağımlılık yapan maddelerin vücudumuzda sebep olduğu hastalıklardan değildir?

I. Çocuk felci II. Gırtlak kanseri III. Kalp ve damar hastalıkları IV. Sindirim hastalıkları

A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) I, II ve IV

9. I. Vücudumuzda gerçekleşen her olay sistemlerimizin birlikte ve uyum içinde çalışmasıyla gerçekleşir.

II. Sindirim sistemimizde meydana gelen aksaklıklar boşaltım sistemimizi etkilemez.III. Organ bağışlayabilmek için bağışta bulunacak kişinin hayatta olması gerekir.

Yukarıda verilen ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III

Sıra no

Öğrencinin Adı-Soyadı

Cin

siye

ti Görme Kusurları

DüşüncelerGözlüklü Gözlüksüz

Sağ Göz Sol Göz İki Göz Sağ Göz Sol Göz İki Göz

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

Görme Kusurları Tarama Fişi

OKULUN ADI : TEST TARİHİ:SINIF-ŞUBE : TESTİ UYGULAYAN :SINIF MEVCUDU :

65-a

Sıra

no

Öğrencinin Adı-Soyadı

Sını

f-Şu

beOkulda yapılacak iş Doktor Teşhisi Son Durum

Düşünceler

Doğ

ruda

n do

ktor

a yo

llandı.

Vel

isin

e ha

ber

veri

ldi.

Hiç

bir şe

y ya

pıla

madı.

Göz

lük

veri

ldi.

Göz

lüğü

yet

erli

görü

ldü.

İlaç

ve

tedb

ir ö

neri

ldi.

Boz

uklu

k yo

k.

İlaç

alın

dı.

Göz

lük

alın

dı.

Mad

di y

eter

sizl

ikte

n bi

r şe

y ya

pıla

. yapıla

madı.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

Görme Kusurları Taraması İzleme Fişi(Kusurlu öğrenciler yazılır)

Sınıf-Şube:........................

65-b

SA⁄

BÖ

BR

EK

SO

L BÖ

BR

EK

‹DR

AR

KE

SE

S‹

ÜR

ETR

A

1

34

5

5

2

65-c

SA⁄ ÜRETER SOL ÜRETER

12

34

65-ç

65-d

65-e

DENGEL‹ VE YETERL‹ BESLENMEN‹N ÖNEM‹ Sağlık Bakanlığı ve Hacettepe Üniversitesi, vatan-daşlarımızın beslenme konusunda bilinçlenmelerine katkıda bulunmak amacıyla “Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi”ni hazırlamıştır. Rehberde, her gün alınması gereken temel besinler, yandaki dört yapraklı yonca şekli üzerinde gösterilmiştir. Yoncanın her bir yaprağı bir besin grubunu göstermektedir.

Her bir besin grubu ve bunların vücudumuz için önemi aşağıda belirtilmiştir.

SÜT GRUBU Süt, yoğurt, peynir ve süt tozu gibi sütten yapılan besinlerdir. Bu besinler kalsiyum minerali ve yağ içerir. Yetişkinlerin günde iki, çocukların ve gençlerin ise üç-dört porsiyon süt ve süt ürünü tüketmeleri gerekir (Bir orta boy su bardağı süt veya yoğurt ile iki kibrit kutusu büyüklüğündeki peynir bir porsiyondur.).

Vücudumuz ‹çin Önemi• Süt ürünlerinde bulunan kalsiyum, kemiklerimizin ve dişlerimizin sağlıklı gelişmesini

sağlar.

• Hücrelerimizin çalışmasında önemli rol oynar.

• Yoğurt yemek ve tuzlu ayran içmek, ishal tedavisinde hayati önem taşır.

ET, YUMURTA VE KURU BAKLAG‹L GRUBU Et, tavuk, balık, yumurta, kuru fasulye, nohut, mercimek, ceviz, fındık, fıstık gibi yağlı tohumlu besinler bu grupta yer alır. Bu besinler protein, mineral, vitamin, yağ ve karbonhidrat içerir. Et, yumurta ve kurubaklagil grubundan günde iki porsiyon alınmalıdır. Bu besinlerin her gün tüketilmesi gereken miktarları şöyledir:

- Et, tavuk, balık vb. 50-60 g (iki ızgara köfte kadar)

- Kurubaklagiller 90 g (bir çay bardağının alabileceği kadar)

- Yumurta haftada üç-dört adet

Vücudumuz ‹çin Önemi• Büyümeyi ve gelişmeyi sağlar.

• Hücrelerimizin yenilenmesini ve dokularımızın onarımını sağlar.

• Kan yapımında görevli önemli besin içeriklerini sağlar.

• Sinir ve sindirim sistemlerimiz ile derimizin sağlığında görev alan besin içerikleri en çok bu grupta bulunur.

65-f

• Hastalıklara karşı direncimizi artıran besin içeriklerini sağlar.

• Özellikle protein ihtiyacının arttığı bebeklik ve çocukluk dönemlerinde, bu gruptaki besin içeriklerinin alınması önemlidir.

SEBZE VE MEYVE GRUBU Bitkilerin yenebilen her türlü kısmı, sebze ve meyve grubu altında toplanır. Sebze ve meyvelerin içeriklerinin önemli bir kısmın› su oluflturmaktad›r. Bunun yanında mineral ve vitamin bakımından zengindir. Günde en az beş porsiyon (Bir orta boy elma, muz, portakal veya iki fincan pişmiş sebze bir porsiyondur.) sebze ve meyve tüketmemiz gerekir.

Vücudumuz ‹çin Önemi• Hücrelerimizin yenilenmesini ve dokularımızın onarımını sağlar.

• Büyümemize ve gelişmemize yardım eder.

• Deri ve göz sağlığımız için önemlidir.

• Diş ve diş eti sağlığımızı korur.

• Hastalıklara karşı direncimizi artırır.

• Kalp-damar hastalıklarının ve bazı kanser türlerinin oluşma ihtimalini azaltır.

• Bağırsaklarımızın düzenli çalışmasına yardımcı olur.

• Vücuda zararlı maddelerin vücuttan atılmasına yardımcı olur.

EKMEK VE TAHIL GRUBU Buğday, pirinç, mısır, çavdar ve yulaf gibi tahıllar ve bunlardan yapılan ürünler bu grup içinde yer alır. Bu besinler vitamin, mineral, protein, yağ ve karbonhidrat içerir. Tahıl ürünleri günde altı porsiyon tüketilebilir (Bir dilim ekmek veya dört yemek kaşığı pilav bir porsiyondur.).

Vücudumuz ‹çin Önemi

• Vücudumuzun enerji kaynağıdır.

• Çavdar ve yulaf gibi lif içeriği yüksek olan besinlerin tüketimi, bağırsaklarımızın düzenli çalışmasını sağlar.

Yeterli ve dengeli beslenebilmek için dört farklı besin grubundaki bu yiyeceklerden her gün yeteri kadar tüketmeliyiz. Besin gruplarında yer alan herhangi bir besin içeriğinin yetersiz alınması durumunda, vücutta o besin içeriğinin görevi yerine getirilemez. Bunun sonucunda da vücudun çalışması aksar ve bazı hastalıklar ortaya çıkar. Sağlığımızı korumanın ve hastalıkları önlemenin temel şartı yeterli ve dengeli beslenmektir.

T.C. Sağlık Bakanlığı (Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü) - Hacettepe Üniversitesi (Beslenme ve Diyetetik Bölümü) “Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi”

65-g

74

Notlarım ve Düşüncelerim

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

65-h