Embed Size (px)
Citation preview
آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی
مشخصات‌کتاب
۱۳۱۶سرشناسه:استادی،رضا،-عنوان‌و‌نام‌پدیدآور:آشنایی‌با‌تفاسیر‌به‌ضمیمه‌مساله‌عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند
بحث‌قرآنی/رضا‌استادی.۱۳۸۳مشخصات‌نشر:تهران:قدس،
۴۳۲مشخصات‌ظاهری:ص‌‌ریال۲۵۵۰۰شابک:
وضعیت‌فهرست‌نویسی:فهرستنویسی‌قبلییادداشت:چاپ‌دوم
یادداشت:کتابنامه‌به‌صورت‌زیرنویسموضوع:تفاسیر--مجموعه‌ها
موضوع:قرآن--تحریفموضوع:مفسرانBPرده‌بندی‌کنگره: ۴۶۱۳۸۳آ۵الف/۹۲/۹۲۹۷/۱۷۲رده‌بندی‌دیویی:
۹۲۳۳-۸۴شماره‌کتابشناسی‌ملی:م
پیشگفتار
]پیشگفتار[بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
کتابی‌که‌پیش‌روی‌شماست،شامل‌چهار‌بخش‌است:
-عدم‌تحریف‌قرآن)بررسی‌روایات‌کتاب‌فصل‌الخطاب(1-معرفی‌تفاسیر‌قرآن‌مجید‌از‌علماء‌شیعه2-معرفی‌تفاسیر‌اهل‌سنت3-چند‌بحث‌قرآنی)معاد‌در‌قرآن،وحی‌در‌قرآن،علم‌پیامبر‌و‌امام‌به‌تأویل‌آیات4
قرآن‌و‌تفسیر‌سوره‌تکاثر(امید‌است‌در‌حد‌خود‌سودمند‌باشد.
رضا‌استادی4آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
فهرست
فهرست7عدم‌تحریف‌قرآن
29مصادر‌روایات‌فصل‌الخطاب44درباره‌اعتبار‌کتاب‌های‌حدیث46درباره‌کتاب‌القراءات‌سیاری
53آشنایی‌با‌تفاسیر53تفاسیر‌شیعه55تفسیر‌نعمانی
79تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام86رسالة‌حول
86التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌العسکری‌علیه‌السلام113تفسر‌فرات‌کوفی
125تفسیر‌قمی138تفسیر‌عیاشی
144سایر‌تفاسیر‌روایی147تفسیر‌صافی
148تفسیر‌نور‌الثقلین149تفسیر‌برهان
5آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:150تفسیر‌شبر
151مفتاح‌الجنان‌فی‌حل‌رموز‌القرآن151تفسیر‌جامع
152تفاسیر‌روایی‌اهل‌تسنن154تفسیر‌تبیان
169تفسیر‌مجمع‌البیان180حقائق‌التأویل
182تفسیر‌روح‌الجنان‌و‌روج‌الجنان194تفسیر‌گازر
201منهج‌الصادقین210تفسیر‌صافی
214تفسیر‌کنز‌الدقائق216تفسیر‌ملاصدرا
220تفسیر‌القرآن‌و‌العقل1221تفسیر‌المیزان2236تفسیر‌المیزان
236علت‌مقبولیت‌المیزان239ویژگی‌های‌تفسیر‌المیزان‌چیست؟
249از‌تألیفات‌علماء‌شیعه250تعدادی‌دیگر‌از‌تفاسیر‌قرن‌چهاردهم
253تفاسیر‌اهل‌تسنن255تفسیر‌طبری267تفسیر‌طبری
6آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:290تفسیر‌کشاف
301تفسیرسورآبادی304تفسیر‌مفاتیح‌الغیب:تفسیر‌کبیر
313تفسیر‌زاد‌المسیر‌فی‌عام‌التفسیر317تفسیر‌أنوار‌التنزیل‌و‌أسرار‌التأویل
327تفسیر‌ابن‌عباس329تفسیر‌قرطبی‌الجامع‌لأحکام‌القرآن
332تفسیر‌نیشابوری‌غرائب‌القرآن335سایر‌تفاسیر‌عامه
337تاریخ‌تفسیر351روش‌های‌تفاسیر
353تفاسیر‌مفسران‌شیعه‌تا‌سده‌دهم359چند‌بحث‌قرآنی
361معاد‌جسمانی‌در‌چهل‌آیه373معاد‌در‌قرآن
382آیات‌مربوط‌به‌معاد386فطری‌بودن‌معاد
390استدلالهای‌قرآن‌برای‌اثبات‌معاد398وحی‌در‌قرآن‌مجید
402معنی‌وحی405علم‌پیامبر‌و‌امامان‌به‌تأویل‌قرآن
419سوره‌تکاثر7آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
عدم‌تحریف‌قرآن
اشاره
عدم‌تحریف‌قرآن9آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
عدم‌تحریف‌قرآن‌از‌حدود‌سی‌سال‌پیش‌به‌فکر‌بودم‌که‌با‌بررسی‌روایات‌نقل‌شده‌در‌کتاب‌فصل‌الخطاب‌حاجی‌نوری،به‌گونه‌ای‌روشن،ثابت‌کنم‌نتیجه‌ای‌که
او‌از‌نقل‌روایات‌درباره‌قرآن‌کریم‌در‌فصل‌الخطاب‌گرفته،از‌این‌روایات‌استنتاج‌نمی‌شود‌و‌اگر‌خود‌آن‌مرحوم،دقت‌لازم‌را‌مبذول‌می‌داشت‌و‌فقط‌به‌تتبع‌و‌کثرت‌عددی‌روایات‌دل‌خوش‌نمی‌کرد،دچار‌این‌اشتباه‌فاحش‌نمی‌شد.در
این‌باره،یادداشت‌هایی‌فراهم‌کرده‌بودم،ولی‌موفق‌به‌تکمیل‌آنها‌نشدم.در‌طول‌این‌سال‌ها‌کتاب‌های‌فراوانی‌در‌این‌زمینه‌نگاشته‌شد‌که‌متکفل‌جوانب‌مختلف‌این‌بحث‌بود،اما‌نه‌به‌طور‌کامل.از‌این‌رو،باز‌از‌انجام‌دادن‌فکر‌خود‌منصرف‌نشده‌بودم،تا‌این‌که‌در‌سال‌گذشته،جلد‌سوم‌کتاب‌بسیار‌ارزنده‌القرآن‌الکریم‌و‌روایات‌المدرستین،تألیف‌علامه‌بزرگوار‌آیة‌الله‌سید‌مرتضی
عسکری‌منتشر‌شد.با‌انتشار‌این‌کتاب،از‌تصمیم‌قبلی‌خود،منصرف‌شدم؛اما‌برای‌این‌که‌زحمات‌و‌یادداشت‌هایم‌هدر‌نرود،به‌تدوین‌این‌مقاله‌پرداختم‌که
امیدوارم‌برای‌خوانندگان‌گرامی‌سودمند‌افتد.بمنه‌و‌کرمه.یک.غالب‌دانشمندانی‌که‌کتاب‌فصل‌الخطاب‌را‌دیده‌اند،گفته‌اند‌که‌این‌تألیف،نه‌فقط‌سودمند‌نیست،بلکه‌زیانبار‌است‌و‌مؤلف‌آن،از‌این‌که‌با‌این‌اثر‌بهانه‌ای‌به‌دست‌دشمنان‌اسلام‌و‌تشیع‌می‌دهد،غافل‌بوده‌است.گواه‌این‌غفلت،اینکه
خود‌ایشان،هنگامی‌که‌مورد‌اعتراض‌قرار‌گرفته،گفته‌است:أخطات‌فی‌تسمیة‌الکتاب‌بفصل‌الخطاب‌فی‌تحریف‌الکتاب‌لانی‌أثبت‌فیه‌أن
کتاب‌الاسلام،القرآن‌الشریف‌الموجود‌بین‌الدفتین...10آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌نامگذاری‌این‌کتاب‌به‌فصل‌الخطاب‌فی‌تحریف‌الکتاب،اشتباه‌کرده‌ام‌و‌سزاوار‌بود‌نام‌آن‌را»فصل‌الخطاب‌فی‌عدم‌تحریف‌الکتاب«می‌گذاردم؛زیرا‌در‌این‌کتاب،اثبات‌نموده‌ام‌که‌کتاب‌اسلام،یعنی‌همین‌قرآنی‌که‌اکنون‌در‌جهان‌منتشر‌است،با‌همه‌سوره‌ها‌و‌آیات‌و‌جملاتش‌وحی‌الهی‌است‌و‌هیچ‌گونه‌تغییر،
تبدیل،زیاده‌و‌نقصان،از‌روزگاری‌که‌گردآوری‌شده‌تا‌زمان‌ما،بر‌آن‌عارض‌نشده‌و‌همان‌قرآن‌گردآوری‌شده،به‌همان‌صورت،به‌دست‌ما‌رسیده‌است‌و
هیچ‌یک‌از‌دانشمندان‌شیعه،در‌این‌مطلب،شک‌نکرده‌است.سپس‌با‌اشاره‌به‌سوء‌استفاده‌ای‌که‌از‌کتاب‌فصل‌الخطاب‌شده‌و‌یا‌زمینه‌آن
فراهم‌شده،افزوده‌است:آیا‌با‌این‌وصف،انصاف‌است‌که‌قرآن،با‌تورات‌و‌انجیل‌تحریف‌شده،قیاس
شود؟!البته،چون‌با‌صراحت،مقصود‌خود‌را‌در‌کتاب‌نگفته‌ام،بلکه‌از‌روی‌غفلت‌به‌خلاف‌مقصود‌خود‌در‌برخی‌موارد‌تصریح‌کرده‌ام،هدف‌عتاب‌و‌ملامت‌واقع
شده‌ام.مقصود‌من‌از‌تألیف‌این‌کتاب،این‌بوده‌که‌بیان‌کنم‌تعدادی‌از‌روایات‌و‌قرائن،این‌احتمال‌را‌مطرح‌می‌سازند‌که‌علاوه‌بر‌قرآن‌موجود،که‌به‌هیچ‌نحو‌از‌زمان‌گردآوری‌تاکنون‌در‌آن‌دخل‌و‌تصرف‌نشده-برخی‌آیات‌دیگر‌بر‌رسول‌خدا‌نازل‌شده‌که‌در‌هنگام‌گردآوری‌قرآن،آنها‌را‌در‌این‌مجموعه‌نیاورده‌اند‌و‌یا‌برخی‌از‌جملات‌و‌کلمات‌برخی‌آیات‌را‌در‌این‌مجموعه‌نیاورده‌اند‌و‌داوری‌درباره‌صحت‌این‌احتمال‌و‌عدم‌صحت‌آن،به‌عهده‌خواننده‌است.اگر‌خواننده‌به‌این‌نتیجه‌رسید‌که‌این‌روایات‌و‌قرائن،چنین‌احتمالی‌را‌اثبات‌نمی‌کنند،نپذیرد‌و‌اگر‌به
نتیجه‌اثبات‌رسید،بپذیرد‌و‌پذیرش‌و‌عدم‌پذیرش‌این‌احتمال‌و‌محتمل،مشکلی«1ایجاد‌نمی‌کند‌و‌هیچ‌حکم‌شرعی‌ای‌بر‌آن‌مترتب‌نیست.»
__________________________________________________(-ر.ک،به:مقدمه‌چاپ‌گراوری‌مستدرک‌الوسائل،صفحه»ی«و‌الذریعةی1)
و278،ص24و‌ج9،ص18و‌ج231،ص16و‌ج243،ص4علامه‌تهرانی،ج.220،ص10ج
11آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:از‌این‌گفتار‌که‌علامه‌تهرانی‌در‌مقدمه‌مستدرک‌الوسائل‌چاپ‌اسلامیه‌از‌مؤلف‌فصل‌الخطاب‌نقل‌کرده،بر‌می‌آید‌که‌او‌فقط‌می‌خواسته‌این‌احتمال‌را‌تقویت
کند‌که‌هنگام‌گردآوری‌قرآن‌به‌صورت‌این‌مجموعه‌ای‌که‌در‌اختیار‌ماست،برخی‌آیات‌یا‌قسمتی‌از‌برخی‌آیات،نیامده‌است‌و‌مثلا‌آیه‌شریفه‌سوره‌مائده،»بلغ‌ما‌أنزل‌الیک‌فی‌علی«بوده‌است‌و»فی‌علی«هنگام‌گردآوری‌آیات،افتاده‌است‌و
یا‌به‌عبارت‌دیگر،عمدا‌آن‌را‌نیاورده‌اند.
روشن‌است‌که‌محتوای‌فصل‌الخطاب،غیر‌از‌آنی‌است‌که‌مؤلف‌آن‌گفته‌است؛یعنی‌مقصود‌او‌با‌محتوای‌کتابش‌بسیار‌متفاوت‌است‌و‌این،خود،اشتباه‌بزرگی‌است‌و‌از‌قدیم‌گفته‌اند‌اشتباه‌بزرگان،احیانا‌از‌بزرگ‌ترین‌اشتباهات‌است‌و‌از‌طرفی‌هم‌همان‌مطلبی‌که‌مقصود‌ایشان‌بوده‌نیز‌مورد‌قبول‌اندیشمندان‌و
محققان‌اسلامی‌نیست؛بلکه‌آنان‌معتقدند‌که‌مثلا‌آیه‌یاد‌شده‌سوره‌مائده،حتمابه‌همین‌صورتی‌که‌الان‌در‌قرآن‌هست،نازل‌شده‌و»فی‌علی«را‌نداشته‌است.
دو.انگیزه‌حاجی‌نوری‌از‌تألیف‌این‌کتاب‌چه‌بوده‌است؟در‌مقدمه‌کتاب‌لؤلؤ‌و‌مرجان‌آمده‌یکی‌از‌علمای‌بزرگ‌هند،به‌نام‌سید‌محمد‌مرتضی‌هندی،مکررا‌از‌ذاکران‌و‌روضه‌خوانان‌هند،شکایت‌می‌کرده‌که‌آنان،روضه‌های‌دروغ‌می‌خوانند‌و‌از‌حاجی‌نوری‌خواسته‌تا‌کتابی‌در‌راهنمایی‌آنان
بنویسد‌و‌آنها‌را‌از‌این‌کار،باز‌دارد.خواست‌او،انگیزه‌تألیف‌کتاب‌لؤلؤ‌و‌مرجان«1شده‌که‌کتاب‌بسیار‌سودمندی‌است.»
نویسنده‌این‌سطور،شنیده‌است‌که‌نیز‌از‌همان‌سامان،خدمت‌حاجی‌نوری‌رسیده‌و‌گفته‌اند:در‌هند،در‌بحث‌های‌میان‌شیعه‌و‌سنی،روی‌این‌مطلب،تأکید‌فراوان‌می‌شود‌که‌اگر‌علی)ع(جانشین‌بلافصل‌رسول‌خداست.پس‌چرا‌نام‌او
در‌قرآن،در‌آیاتی‌که‌گفته‌می‌شود‌درباره‌امامت‌است،یاد‌نشده‌است.مرحوم‌نوری‌برای‌پاسخ‌گفتن‌به‌اهل‌تسنن،به‌فکر‌می‌افتد‌که‌با‌نقل‌و
__________________________________________________.2(-لؤلؤ‌و‌مرجان،چاپ‌حروفی‌قدیم،ص1)
12آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:جمع‌آوری‌روایات،اثبات‌کند‌که‌مثلا‌نام‌علی)ع(در‌اصل‌آیات‌نازل‌شده،بوده‌و‌هنگام‌گردآوری‌آیات،آن‌را‌انداخته‌اند‌و‌نباید‌اهل‌تسنن‌بگویند‌که‌نام‌علی)ع(در
قرآن‌نازل‌شده‌به‌رسول‌خدا‌نبوده‌است.بنابراین،انگیزه‌حاجی‌نوری،اثبات‌تحریف‌قرآن‌نبوده؛بلکه‌مطلب‌دیگری‌را
دنبال‌می‌کرده؛اما‌از‌پیامد‌بسیار‌خطرناک‌این‌کار،غافل‌بوده‌است‌و‌این‌خود،باید‌درس‌عبرتی‌برای‌محققان‌و‌نویسندگان‌و‌گویندگان‌باشد‌که‌همواره‌به‌همه‌جوانب‌مطلبی‌که‌طرح‌می‌کنند،توجه‌داشته‌باشند؛زیرا‌گاهی‌مصداق‌همان‌مثل‌معروف‌می‌شوند‌که»می‌خواست‌ابروانش‌را‌درست‌کند،چشمانش‌را‌هم‌کور
کرد«.سه.کسانی‌که‌با‌تاریخ‌تشیع‌و‌عالمان‌شیعه‌آشنایی‌دارند،می‌دانند‌که‌علمای‌شیعه،همواره‌در‌سنگر‌دفاع‌از‌قرآن‌و‌عترت‌بوده‌اند‌و‌هر‌جا‌که‌احساس
می‌کرده‌اند‌که‌دفاعشان‌لازم‌است،هر‌چه‌سریع‌تر‌اقدام‌کرده‌اند.
ق،منتشر‌شد.1298ق،تألیف‌و‌در‌سال1292کتاب‌فصل‌الخطاب،در‌سال‌‌این‌کتاب،به‌محض‌انتشار‌و‌توجه‌یافتن‌علما‌به‌این‌مطلب‌که-با‌هر‌انگیزه‌ای‌تألیف‌شده‌باشد‌و‌مؤلف‌آن،هر‌کس‌باشد-کتابی‌است‌که‌می‌تواند‌بهانه‌ای‌به
دست‌دشمنان‌اسلام‌و‌تشیع‌بدهد،اعتراض‌علمای‌شیعه‌را‌برانگیخت‌و‌تصریح‌بهاین‌که‌محتوای‌آن،مورد‌قبول‌علمای‌شیعه‌نیست،شروع‌شد.
یکی‌از‌کسانی‌که‌در‌همان‌سال‌های‌اول‌انتشار‌فصل‌الخطاب،کتابی‌مستدل‌و‌مفصل‌در‌رد‌آن‌نوشت،مرحوم‌آقا‌شیخ‌محمود‌معرب‌تهرانی‌بود.وی‌با‌این‌که‌از‌حاجی‌نوری‌به‌عنوان:»الفاضل‌الباذل‌و‌المحدث‌الکامل‌الحاج‌میرزا‌حسین
النوری-دام‌تأییده-«نام‌می‌برد،در‌مقدمه‌کتابش‌می‌نویسد:با‌این‌شبهاتی‌که‌از‌طرف‌نصارا‌و‌دیگران‌درباره‌اسلام‌و‌قرآن‌مطرح‌می‌شود،انتظار‌این‌بود‌که‌پاسخ‌این‌شبهات،نوشته‌شود؛اما‌متأسفانه‌دیدیم‌کتاب‌فصل‌الخطاب،منتشر‌شد‌و‌اطلاع‌یافتم‌که‌برخی‌از‌نصارا‌برای‌اشکال‌به‌قرآن‌مجید،به‌همین‌کتاب‌متوسل‌شده‌اند.از‌این‌جهت،با‌طلب‌خیر‌از‌خدای‌متعال،به‌فکر
نوشتن13آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کتابی‌افتادم‌که‌در‌آن،حقیقت‌حال،با‌استفاده‌از‌ادله‌بیان‌شود‌و‌خدا‌می‌داند‌کهبا‌نوشتن‌این‌ردیه،قصدی‌جز‌رضای‌خدای‌متعال‌ندارم.
نام‌کتاب‌او‌کشف‌الارتیاب‌عن‌تحریف‌کتاب‌رب‌الارباب‌است‌که‌دارای‌مقدمه‌و‌سه‌مقاله‌و‌خاتمه‌است‌و‌به‌زبان‌عربی‌نگارش‌یافته‌است.این‌بزرگوار،در‌سال
ق،از‌تألیف‌کتاب،فراغت‌یافته‌و‌نسخه‌ای‌از‌آن‌را‌به‌محضر‌مرجع‌بزرگ1302تشیع‌در‌آن‌روزگار،یعنی‌مرحوم‌میرزا‌محمد‌حسن‌شیرازی،معروف‌به‌میرزای‌شیرازی‌بزرگ-که‌حاجی‌نوری،مؤلف‌فصل‌الخطاب،از‌ارادتمندان‌و‌پیروان‌او‌بوده-فرستاد‌و‌میرزا‌هم‌آن‌را‌به‌حاجی‌نوری‌رسانید‌و‌شاید‌تألیف‌این‌کتاب،آن‌هم‌به‌قلم‌عالمی‌محقق‌و‌بزرگوار،باعث‌شد‌که‌اعتراض‌به‌حاجی‌نوری‌و‌فصل
«به‌همین‌جهت،حاجی‌نوری‌پس‌از‌مطالعه1الخطاب‌او‌بیشتر‌و‌جدی‌تر‌گردد.»کتاب‌کشف‌الارتیاب،پی‌به‌اشتباه‌خود‌در‌تألیف‌فصل‌الخطاب،با‌محتوای
خاصش‌برد‌و‌جزوه‌ای‌در‌چند‌صفحه‌در‌توضیح‌مقصود‌خود‌و‌این‌که‌منظور‌او‌اثبات‌تحریف‌قرآن‌نبوده،در‌پاسخ‌مرحوم‌معرب‌تهرانی‌نوشت‌و‌به‌گفته‌صاحب‌الذریعه،حاجی‌نوری،از‌این‌تاریخ‌می‌گفته‌که‌راضی‌نیستم‌کسی‌فصل‌الخطاب
را‌بدون‌این‌جزوه‌پیوست‌بخواند.نگارنده‌این‌سطور،سال‌هاست‌که‌در‌صدد‌تهیه‌جزوه‌مذکور‌بوده‌ام؛اما‌با‌وجود
«2جستجوی‌بسیار‌در‌کتاب‌خانه‌های‌معتبر،هنوز‌به‌آن‌دسترس‌پیدا‌نکرده‌ام.»__________________________________________________
(-مرحوم‌شیخ‌محمود‌معرب‌تهرانی،امام‌جماعت‌مسجد‌مدرسه‌میرزا‌ابو1)الحسن‌معمار،در‌محله‌امامزاده‌یحیای‌تهران‌بود‌و‌در‌اواخر‌عمر،به‌نجف
هجرت‌کرد.پدرش‌ابو‌القاسم‌علی‌دماوندی‌بود‌که‌در‌زمان‌شیخ‌انصاری‌به‌نجف‌رفت‌و‌از‌شاگردان‌سید‌حسین‌کوهکمری‌و‌میرزای‌شیرازی،و‌یکی‌از‌معلمان‌اخلاق‌آن‌دوره‌حوزه‌های‌نجف‌و‌سامرا‌بوده‌است‌و‌در‌معرفی‌شیخ‌محمود
معرب،خواهیم‌گفت‌که‌عالم‌بزرگوار،سید‌عزیز‌الله‌تهرانی،هم‌بحث‌و‌یار‌و‌مرید‌پدرش‌بوده‌است.نویسنده‌نمی‌داند‌که‌چرا‌به‌وی‌معرب‌گفته‌می‌شده
است.(-شنیده‌بودم‌که‌نسخه‌ای‌از‌آن‌در‌کتاب‌خانه‌شخصی‌مرحوم‌آیة‌الله2)
مرعشی‌نجفی‌هست‌که‌مراجعه‌کردم‌و‌نتیجه‌نگرفتم.سپس‌شنیدم‌نسخه‌ای‌ازآن‌در‌کتاب‌خانه‌آیة‌الله‌شیخ‌مسلم‌ملکوتی
14آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بسیار‌مناسب‌است‌به‌عنوان‌تکریم‌و‌بزرگداشت‌مرحوم‌معرب،کتاب‌کشف‌الارتیاب‌او‌به‌صورت‌جالبی‌چاپ‌شود.از‌قرار‌مسموع،یکی‌از‌دانشجویان
دانشکده‌الهیات‌دانشگاه‌تهران،تحقیق‌این‌کتاب‌را‌رساله‌دکتری‌خود‌قرار‌دادهاست.عبارت‌پایان‌کشف‌الارتیاب،چنین‌است:
لا‌یمکن‌حسم‌مادة‌الفساد‌الا‌بتأویل‌الاخبار‌و‌طرح‌ما‌لا‌یقبل‌التأویل‌فیها،کما‌استقر‌علیه‌المذهب‌من‌غیر‌شک.و‌قد‌طرح‌العلماء‌کثیرا‌من‌الاخبار‌فی‌ابواب‌الفقه،و‌غیرها‌لاقل‌من‌هذا‌المحذور،فکیف‌بما‌خالف‌ظاهره‌اجماع‌المسلمین‌و‌ضرورة‌المذهب،بل‌الدین؟فانه‌لا‌مریة‌عندهم‌فی‌ان‌هذا‌القرآن‌الموجود‌بین
الدفتین‌با‌جمعه‌کلام‌الله‌تعالی،لا‌یشکون‌فی‌تواتر‌نقله‌عن‌نبیهم،کما‌لا‌تشکون‌فی‌تواتر‌وجوب‌الصلاة‌و‌الخمس‌و‌صوم‌شهر‌رمضان‌و‌سائر‌ضروریات‌الدین
عنه-صلیاللهعلیهوآله-و‌لا‌یمکن‌رفع‌الید‌عن‌مثل‌ذلک‌باخبار‌وردت،مع‌شیوع‌الکذب‌علیهم‌و‌دس‌الکذابین‌روایات‌کثیرة‌فی‌کتب‌ثقاة‌أصحابهم،کما‌دسوا‌فیها
أخبار‌الجبر‌و‌الغلو‌و‌غیر‌ذلک‌من‌منافیات‌المذهب‌أو‌الدین.و‌بالجملة‌مفاسد‌هذا‌القول‌کثیرة‌جدا‌قد‌أوضحت‌لک‌بحمد‌الله‌تعالی‌فساده‌عن‌اصله‌بما‌لا‌مزید‌علیه.و‌لیکن‌هذا‌آخر‌ما‌حررناه.نسال‌الله‌تعالی‌ان‌یثبت‌ما
کتبناه‌فی‌دیوان‌الصالحات‌و‌یمحو‌به‌عنا‌ما‌کتبته‌الحفظة‌فی‌صحائف‌السیئات‌انه«1ولی‌الخیرات.»
علامه‌محقق‌حاج‌شیخ‌جواد‌بلاغی‌هم-که‌صاحب‌تألیفات‌علمی‌و‌سودمند‌فراوانی‌است-در‌مقدمه‌تفسیر‌گران‌قدر‌خود)آلاء‌الرحمان(،کتاب‌فصل‌الخطاب‌را‌مورد‌انتقاد‌جدی‌قرار‌داده‌و‌می‌گوید:صاحب‌فصل‌الخطاب،از
محدثانی‌است
__________________________________________________در‌قم‌موجود‌است‌که‌به‌ایشان‌هم‌مراجعه‌کردم‌و‌متأسفانه‌نسخه‌را‌پیدا‌نکردند‌و‌این‌اواخر،معلوم‌شد‌که‌نسخه‌ای‌از‌آن‌در‌کتاب‌خانه‌تخصصی‌تاریخ،به‌مدیریت
فاضل‌محترم،جناب‌آقای‌رسول‌جعفریان‌هست‌که‌ایشان‌هم‌گفتند‌در‌میانکتاب‌هاست‌و‌باید‌پیدا‌کنم.
.70(-نسخه‌خطی‌کشف‌الارتیاب،ص1)15آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
که‌می‌کوشد‌روایات‌شاذ‌را‌گردآوری‌کند‌و‌در‌این‌کتاب‌هم‌سعی‌کرده‌است‌روایاتی‌را‌که‌به‌عقیده‌وی‌دلالت‌بر‌نقص‌قرآن‌دارند،جمع‌آوری‌کند‌و‌عدد‌آنها‌را
بالا‌ببرد؛اما‌پاسخ‌این‌است:اولا‌در‌بسیاری‌از‌موارد،یک‌روایت‌را‌دو‌یا‌چند‌روایت‌به‌حساب‌آورده،غافل‌از‌این‌که‌اگر‌روایتی‌مسندا‌نقل‌شد‌و‌در‌کتاب‌هایی‌هم‌به‌طور‌مرسل‌یافت‌شد،
مرسله‌ها‌همان‌مسند‌است‌و‌روایتی‌دیگر‌به‌شمار‌نمی‌آید.همین‌طور،روایتی‌که‌یک‌سند‌دارد‌و‌در‌چند‌کتاب‌نقل‌می‌شود،یک‌روایت‌است،نه‌چند‌روایت.اگر‌به‌این‌مطلب‌توجه‌شود،تعداد‌فراوانی‌از‌روایاتی‌که‌در‌فصل‌الخطاب‌نقل‌شده،
باید‌از‌شمار‌روایات‌کاسته‌شود.ثانیا‌بسیاری‌از‌روایات‌نقل‌شده‌در‌فصل‌الخطاب،به‌هیچ‌نحو‌قابل‌تصدیقنیستند؛زیرا‌احتمال‌صدق‌در‌آنها‌نیست‌و‌بی‌جهت‌به‌آنها‌تمسک‌شده‌است.
ثالثا‌تعدادی‌از‌آن‌روایات،به‌دلیل‌تعارضی‌که‌میان‌خود‌آنها‌هست‌و‌نیز‌به‌سببمعارض‌های‌دیگری‌که‌دارند،قابل‌استناد‌نیستند.
رابعا‌تعداد‌بسیار‌فراوانی‌از‌آن‌روایات،به‌چند‌نفر‌از‌راویان‌حدیث‌منتهی‌می‌شوند‌که‌در‌کتاب‌های‌رجال،آنها‌را‌چنین‌توصیف‌کرده‌اند:ضعیف‌الحدیث،فاسد‌المذهب،مجفو‌الروایة،مضطرب‌الحدیث‌و‌المذهب،یعرف‌حدیثه‌و‌ینکر،یروی‌عن‌الضعفاء،کذاب‌متهم،کذاب‌غال،ضعیف‌لا‌یلتفت‌الیه‌و‌لا‌یعول‌علیه،فاسد‌الروایة،...و‌پر‌واضح‌است‌که‌روایات‌نقل‌شده‌از‌این‌قبیل‌راویان،هر
مقدار‌هم‌زیاد‌باشد،هیچ‌ارزشی‌ندارد‌و‌نمی‌تواند‌مطلبی‌را‌ثابت‌کند.خامسا‌اگر‌بنا‌بر‌اعتنا‌به‌بخشی‌از‌این‌روایات‌نقل‌شده‌در‌فصل‌الخطاب‌باشد،باید‌گفت‌این‌روایات،تأویل‌و‌تفسیر‌و‌بیان‌برخی‌از‌مصادیق‌عمومات‌آیات‌است
و‌یا‌درصدد‌بیان‌مورد‌نزول‌آیه‌و‌یا‌بیان‌این‌که‌هنگام‌نزول‌آیه،این‌مصداق‌بخصوص،به‌عنوان‌تنصیص،در‌ضمن‌عموم‌اراده‌شده‌است‌و‌مراد‌از‌روایاتی‌کهمثلا‌می‌گویند:»هکذا‌نزلت«یا:»نزل‌بها‌جبرئیل‌کذا«هم‌همین‌است.چنان‌که
16آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مقصود‌از‌واژه‌تحریف‌در‌روایات،تحریف‌معنوی‌و‌تفسیر‌نادرست‌است،نه«1تحریف‌به‌معنای‌کم‌شدن‌و‌زیاد‌شدن‌و‌تبدیل‌شدن.»
و‌سادسا‌را‌نویسنده‌این‌سطور‌می‌افزاید‌که:شاید‌بیش‌از‌نیمی‌از‌روایات‌نقل‌شده‌در‌فصل‌الخطاب،مربوط‌به‌اختلاف‌قرائات‌است‌و‌ربطی‌به‌مسأله‌تحریفندارد‌و‌گویا‌علامه‌بلاغی،این‌روایات‌را‌هم‌از‌اساس،بی‌اعتبار‌می‌داند‌و‌می‌گوید:
اختلاف‌قرائت‌به‌این‌صورت‌که‌در‌کتاب‌ها‌مطرح‌است،اصلا‌در‌مورد‌قرآنمجید،پذیرفتنی‌نیست.
استاد‌علامه،مرحوم‌حاج‌میرزا‌ابو‌الحسن‌شعرانی‌نیز‌از‌کسانی‌است‌که‌در‌رد‌فصل‌الخطاب،مطالب‌جالب‌و‌محکمی‌به‌عنوان‌تعالیق‌علی‌فصل‌الخطاب،
نگاشته‌و‌نیز‌در‌حواشی‌خود‌بر‌مجمع‌البیان‌طبرسی،چاپ‌اسلامیه،در‌این‌باره‌افاداتی‌دارد.تعالیق‌بر‌فصل‌الخطاب،در‌کتاب‌هشت‌رساله‌عربی‌شاگردش‌آیة
الله‌حسن‌زاده‌آملی،درج‌و‌چاپ‌شده‌است.در‌این‌تعلیقه‌ها‌از‌عدم‌دلالت‌گروهی‌از‌روایات‌منقول‌در‌فصل‌الخطاب‌بر‌مقصود‌مؤلف‌آن،و‌مرسل‌و
ضعیف‌بودن‌گروهی‌دیگر،و‌نیز‌عدم‌اعتبار‌برخی‌از‌کتاب‌هایی‌که‌مصدر‌فصلالخطاب‌بوده‌اند،یاد‌شده‌و‌در‌جایی‌آورده‌است:
ثم‌ان‌ما‌تصدی‌له‌مصنف‌فصل‌الخطاب‌مخالف‌للضروری‌من‌مذهب‌الشیعة؛فان‌احدا‌لم‌یخالف‌فی‌أن‌هذا‌القرآن‌الموجود‌بالفعل‌متواتر‌بمعنی‌ان‌نقله‌عن‌رسول‌الله-صلیاللهعلیهوآله-کان‌بحیث‌لا‌یمکن‌التصرف‌و‌التغییر‌فیه‌لکثرة‌الناقلین...بل‌المعلوم‌أن‌القرآن‌متواتر‌بمعنی‌ان‌کل‌سورة‌من‌سوره‌کانت‌محفوظة‌فی‌صدور‌رجال‌کثیرین‌او‌مکتوبة‌عندهم‌فی‌کل‌عهد‌من‌زمن‌رسول‌الله-صلیاللهعلیهوآله-الی‌عهدنا‌هذا،بحیث‌لم‌یمکن‌لاحد‌التصرف‌فی‌کلمة
«2منه‌و‌تغییرها‌بوجه‌فی‌مشهد‌جماعة‌کثیرة.»__________________________________________________
(-علامه‌بلاغی،برای‌همه‌این‌مطالبی‌که‌گفته،شواهدی‌یاد‌کرده‌است‌که‌به1)جهت‌رعایت‌اختصار،از‌ذکر‌آنها‌خودداری‌کردیم.به‌مقدمه‌تفسیر‌آلاء‌الرحمان،
فصل‌دوم‌و‌سوم،رجوع‌شود..294-286(-ر.ک.هشت‌رساله‌عربی،حسن‌حسن‌زاده‌آملی،ص2)
17آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ق(،شاگرد‌ممتاز‌او‌آیة‌الله‌العظمی‌سید‌ابو1352پس‌از‌علامه‌بلاغی)م
القاسم‌خویی‌در‌کتاب‌گران‌قدر‌البیان‌فی‌تفسیر‌القرآن،بحثی‌محققانه‌با‌عنوان»صیانة‌القرآن‌من‌التحریف«در‌شصت‌صفحه‌نگاشته‌و‌به‌بهترین‌وجه‌به‌فصل
الخطاب،پاسخ‌داده‌و‌در‌پایان‌آورده‌است:
و‌مما‌ذکرناه‌قد‌تبین‌ان‌حدیث‌تحریف‌القرآن‌حدیث‌خرافة‌و‌خیال‌لا‌یقول‌به‌الا‌من‌ضعف‌عقله‌او‌لم‌یتأمل‌فی‌اطرافه‌حق‌التأمل‌او‌من‌الجأه‌الیه‌حب‌القول‌به-و‌الحب‌یعمی‌و‌یصم-،و‌اما‌العاقل‌المنصف‌المتدبر‌فلا‌یشک‌فی‌بطلانه‌و
«1خرافته.»البته‌نکته‌قابل‌توجهی‌در‌نگاشته‌علامه‌خویی‌موجود‌است‌که‌کمتر‌به‌آن‌توجه‌شده‌است‌و‌آن‌این‌که‌ایشان‌در‌پاسخ‌روایاتی‌که‌گفته‌می‌شود‌دلالت‌بر‌تحریف‌قرآن‌دارند،می‌گوید‌عدم‌دلالت‌آنها‌را‌باید‌توضیح‌داد،نه‌این‌که‌بگوییم‌همه‌این‌روایات،دروغ‌و‌بی‌اعتبار‌است؛زیرا‌در‌عین‌این‌که‌بخشی‌از‌این‌روایات،از‌کتاب‌سیاری‌و‌بخشی‌از‌علی‌بن‌احمد‌کوفی‌نقل‌شده‌است،و‌در‌کتاب‌های‌رجال،سیاری‌به‌عنوان»فاسد‌المذهب«و‌کوفی‌به‌عنوان»کذاب‌فاسد‌المذهب«
معرفی‌شده‌اند،اما‌کثرت‌روایات،به‌حدی‌است‌که‌باعث‌قطع‌به‌صدور‌برخی‌از‌آنها‌می‌شود)به‌اصطلاح،تواتر‌اجمالی‌دارد‌و‌باید‌قدر‌متیقن‌مضمون‌آنها‌را
گرفت(و‌از‌طرفی،برخی‌از‌روایات‌این‌باب،از‌حیث‌سند،معتبرند‌و‌نمی‌توان«2گفت‌اشکال‌سندی‌دارند.»
ایشان‌سپس‌بر‌این‌اساس،روایات‌منقول‌در‌فصل‌الخطاب‌را‌گروه‌بندی‌کرده‌و‌ثابت‌کرده‌اند‌که‌هیچ‌گروهی‌از‌این‌روایات‌که‌احتمال‌صدق‌آنها‌باشد،دلالت‌بر
تحریف‌ندارد.پس‌از‌رساله‌ها‌و‌نوشته‌های‌شیخ‌محمود‌معرب،شیخ‌محمد‌جواد‌بلاغی،میرزا‌ابوالحسن‌شعرانی‌و‌سید‌ابو‌القاسم‌خویی)ره(،سودمندترین‌کتابی‌که‌در‌این‌مورد
__________________________________________________.278(-البیان،ص1).246-245(-همان،ص2)
18آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نگاشته‌شده،کتاب‌برهان‌روشن‌یا‌البرهان‌علی‌عدم‌تحریف‌القرآن،تألیف
«این‌کتاب‌که‌در‌طول‌متجاوز‌از‌پنج1مرحوم‌حاج‌میرزا‌مهدی‌بروجردی‌است.»سال‌در‌دست‌تالیف‌و‌تفحص‌و‌تتبع‌و‌استعلام‌نظر‌علمای‌بزرگ‌معاصر‌بوده
«در‌عین‌این‌که‌از‌حیث‌نظم‌و‌چاپ‌وضع‌جاذبی‌ندارد،امتیاز‌بسیار2است،»مهمی‌دارد‌و‌آن،مطرح‌کردن‌آرای‌بسیاری‌از‌عالمان‌گذشته‌و‌معاصر،مبنی‌بر‌عدم‌تحریف‌قرآن‌با‌عین‌عبارات‌آنان‌است‌که‌احیانا‌برخی‌از‌این‌نوشته‌ها‌با‌این‌که‌مختصر‌است،در‌حکم‌رساله‌ای‌در‌اثبات‌عدم‌تحریف‌قرآن‌به‌شمار‌می‌آید‌و
شامل‌نکته‌یا‌نکات‌جالب‌توجه‌است.
مرحوم‌بروجردی‌در‌کتاب‌برهان‌روشن،نظر‌بیش‌از‌چهل‌نفر‌از‌علمای‌بزرگ‌را‌در‌این‌زمینه‌نقل‌کرده‌است‌و‌در‌کتاب‌هایی‌که‌بعد‌از‌برهان‌روشن‌در‌مورد‌عدم
تحریف‌قرآن‌تألیف‌شده‌اند،نظر‌همین‌چهل‌نفر‌و‌یا‌با‌افزودن‌چند‌نفر‌دیگر،منعکس‌شده‌است؛البته‌گاهی‌با‌ذکر‌مصدر‌و‌گاهی‌بدون‌ذکر‌آن،و‌در‌هر
صورت،در‌این‌باب،از‌کتاب‌مرحوم‌بروجردی‌استفاده‌شده‌و‌زحمات‌او‌در‌بهدست‌آوردن‌این‌آرا،قابل‌تقدیر‌و‌تحسین‌است.و‌الفضل‌لمن‌سبق.
عالمان‌بزرگ‌شیعه‌که‌به‌مصونیت‌قرآن‌مجید‌از‌تحریف‌تصریح‌کرده‌اند،از‌اینقرارند:
-شیخ‌صدوق‌در‌رساله‌الاعتقادات.1«3-شیخ‌مفید‌در‌کتاب‌اوائل‌المقالات)و‌رساله»أجوبة‌المسائل‌السرویة«(.»2-سید‌مرتضی‌علم‌الهدی،در‌کتاب‌جواب‌المسائل‌الطرابلسیات.3-شیخ‌طوسی‌در‌تفسیر‌التبیان.4
__________________________________________________(-این‌بزرگوار،از‌شخصیت‌های‌محترم‌حوزه‌علمیه‌قم‌و‌از‌یاران‌آیة‌الله1)
العظمی‌حاج‌شیخ‌عبد‌الکریم‌حائری‌در‌تاسیس‌حوزه‌علمیه‌قم‌بود.وی‌ابو‌الزوجه‌آیة‌الله‌العظمی‌گلپایگانی‌و‌هنگام‌تألیف‌این‌کتاب،پیرمردی‌سالخورده
بود‌و‌جز‌این‌کتاب،تألیفات‌چاپ‌شده‌دیگری‌هم‌دارد..168(-برهان‌روشن،چاپ‌اول،ص2)(-آنچه‌میان)(قرار‌گرفته،کتاب‌هایی‌هستند‌که‌بعد‌از‌مرحوم‌بروجردی،در3)
کتاب‌های‌دیگر،یاد‌شده‌اند.19آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-امین‌الاسلام‌طبرسی،در‌تفسیر‌مجمع‌البیان.5-علامه‌حلی‌در‌تذکرة‌الفقهاء‌و‌نیز‌در‌نهایة‌الوصول‌الی‌علم‌الاصول)و‌رساله6
أجوبة‌المسائل‌المهناویة«(.«1-)سید‌ابن‌طاووس،در‌کتاب‌سعد‌السعود(.»7-زین‌الدین‌بیاضی‌عاملی،در‌کتاب‌الصراط‌المستقیم.8«که2-محقق‌کرکی،رساله‌ای‌در‌نفی‌نقص‌در‌قرآن‌کریم،تألیف‌کرده‌است»9
بخشی‌از‌آن،در‌کتاب‌شرح‌وافیة‌الاصول‌محقق‌اعرجی‌بغدادی‌یاد‌شده‌است.-ملا‌فتح‌الله‌کاشانی،در‌تفسیر‌منهج‌الصادقین.10
-قاضی‌نور‌الله‌شوشتری‌در‌کتاب‌مصائب‌النواصب.11-شیخ‌بهایی‌در‌زبدة‌الاصول‌و‌نیز‌به‌نقل‌آلاء‌الرحمان‌از‌شیخ‌بهایی.12-فاضل‌جواد،در‌شرح‌زبدة‌الاصول‌شیخ‌بهایی.13«3-ملا‌صالح‌مازندرانی،در‌شرح‌زبدة‌الاصول‌شیخ‌بهایی.»14-ملا‌عبد‌الله‌تونی‌در‌کتاب‌وافیة‌الاصول.15-ملا‌محسن‌فیض‌کاشانی‌در‌الوافی،علم‌الیقین‌و‌تفسیر‌الصافی.16-شیخ‌حر‌عاملی،رساله‌ای‌در‌تواتر‌قرآن،تألیف‌کرده‌است.به‌نقل‌از‌اظهار17
«4الحق‌شیخ‌رحمة‌الله‌هندی‌و‌لؤلؤ‌البحرین‌شیخ‌یوسف‌بحرانی.»«5-)سید‌علی‌خان‌مدنی‌شیرازی،در‌شرح‌صحیفه‌سجادیه(.»18«6-)سید‌ابو‌القاسم‌موسوی‌خوانساری،در‌کتاب‌مناهج‌المعارف(.»19«7بحار‌الانوار(.»92-)علامه‌مجلسی‌در‌جلد20
__________________________________________________(-از‌کتاب‌التحقیق‌فی‌نفی‌التحریف‌جناب‌آقای‌میلانی‌نقل‌شد.1)(-این‌رساله‌چاپ‌نشده‌است‌و‌از‌وجود‌نسخه‌خطی‌آن،اطلاعی‌ندارم.2)(-این‌دو‌شرح‌اخیر،چاپ‌نشده‌اند؛اما‌نسخه‌های‌خطی‌آنها‌فراوان‌است.3)(-از‌وجود‌نسخه‌خطی‌این‌رساله‌اطلاعی‌ندارم.4)(-از‌کتاب‌نفی‌التحریف‌آقای‌میلانی‌نقل‌شد.5)(-از‌کتاب‌نفی‌التحریف‌آقای‌میلانی‌نقل‌شد.6)(-از‌کتاب‌نفی‌التحریف‌آقای‌میلانی‌نقل‌شد.7)
20آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:این‌بیست‌نفر،از‌علمای‌بزرگ‌شیعه‌در‌سده‌های‌چهارم‌تا‌دوازدهم‌هستند،و‌اما
سده‌سیزدهم‌و‌چهاردهم‌و‌علمای‌معاصر.ق(در‌کتاب‌الوافی‌فی‌شرح‌الوافیة‌و1227-سید‌محسن‌اعرجی‌بغدادی)م21
کتاب‌المحصول‌فی‌علم‌الاصول‌و‌در‌کتاب‌اخیر،بحث‌مفصلی‌در‌اثبات‌عدم«1تحریف‌دارد.»
ق(در‌کتاب‌کشف‌الغطاء‌و‌نیز‌در‌الحق1228-شیخ‌جعفر‌کاشف‌الغطا)م22(.67المبین)ص
ق(در‌کتاب‌فوائد.1212-سید‌بحر‌العلوم)م23ق(در‌کتاب‌قوانین‌الاصول.1231-میرزای‌قمی)م24ق(در‌کتاب‌مفاتیح‌الاصول.1242-سید‌مجاهد)م25«2ق(در‌جلد‌دوم‌کتاب‌اشارات‌الاصول.»1262-حاجی‌کلباسی)م26«به‌نقل‌از3ق(در‌کتاب‌العروة‌الوثقی،»1289-)سید‌محمد‌شهشهانی)م27
کتاب‌البیان‌آیة‌الله‌خویی(.ق(.نظر‌ایشان،در‌کتاب‌شاگردش‌شیخ1299-سید‌حسین‌کوهکمری)م28
«4محمد‌حسن‌ممقانی،بشری‌الوصول،نقل‌شده‌است.»ق(،در‌حاشیه‌رسائل.1319-میرزا‌محمد‌حسن‌آشتیانی)م29ق(،در‌کتاب‌بشری‌الوصول.1323-شیخ‌محمد‌حسن‌ممقانی)م30-شیخ‌هادی‌تهرانی،در‌کتاب‌محجة‌العلماء.مرحوم‌تهرانی‌در‌این‌کتاب،بحث31
بسیار‌مفصلی‌در‌حدود‌یکصد‌صفحه‌در‌این‌زمینه‌دارد.این‌کتاب،در‌زمان‌مؤلف،چاپ‌شده‌است.
__________________________________________________(-این‌دو‌کتاب‌گران‌قدر،چاپ‌نشده‌اند؛اما‌نسخه‌های‌آن‌در‌دسترس‌است.1)(-جلد‌اول‌اشارات‌الاصول،چاپ‌شده‌است‌و‌نسخه‌خطی‌جلد‌دوم‌آن‌هم‌در2)
برخی‌کتاب‌خانه‌ها‌موجود‌است.(-این‌کتاب،چاپ‌نشده‌است.3)(-نسخه‌خطی‌دوره‌هشت‌جلدی‌بشری‌الوصول‌ممقانی،در‌برخی‌کتاب‌خانه‌ها4)
موجود‌است.21آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ق(در‌حاشیه‌کتاب‌رسائل‌استادش‌شیخ1307-شیخ‌موسی‌تبریزی)م32انصاری.
ق،تألیف‌شده1302-شیخ‌محمود‌معرب‌در‌کتاب‌کشف‌الارتیاب‌که‌در‌سال33است.-سید‌محمد‌حسین‌شهرستانی،رساله‌ای‌به‌نام»رسالة‌فی‌حفظ‌الکتاب34
الشریف‌عن‌شبهة‌القول‌بالتحریف«در‌رد‌فصل‌الخطاب‌نوشته‌که‌نسخه‌خطی‌آن،در‌اختیار‌مؤلف‌برهان‌روشن‌بوده‌و‌بخشی‌از‌آن‌را‌در‌کتاب‌خود،یاد‌کرده
است.
-شیخ‌محمد‌حسین‌اصفهانی‌مسجد‌شاهی،صاحب‌تفسیر‌سوره‌حمد،در35همین‌کتاب،که‌دوبار‌چاپ‌شده‌است.
-شیخ‌عبد‌الله‌ممقانی‌در‌کتاب‌تنقیح‌المقال،در‌ذیل‌ترجمه»ربیع‌بن‌خثیم«.36-شیخ‌محمد‌نهاوند،در‌تفسیر‌نفحات‌الرحمان‌که‌در‌چند‌جلد‌رحلی،چاپ37
شده‌و‌به‌تازگی‌هم‌تصمیم‌بر‌انتشار‌مجدد‌آن‌بود.-سید‌علینقی‌هندی‌در‌تفسیر‌خود،تفسیر‌القرآن.39-حاج‌میرزا‌علی‌ایروانی،صاحب‌کتاب‌نهایة‌النهایة،در‌کتاب‌دیگرش‌به‌نام40
بشری‌المحققین،در‌اصول‌فقه.ق(در‌کتاب‌الشیعة‌و1371-سید‌محسن‌امین،صاحب‌اعیان‌الشیعة)م41
المنار.ق(که‌از‌مراجع‌تقلید‌شیعه‌بوده‌است.او1372-سید‌محمد‌حجت)م42
می‌گوید:کتاب‌الله‌العزیز‌محفوظ‌بحفظ‌الله‌تعالی،لم‌یقع‌فیه‌تحریف‌و‌نقصان.
سپس‌افزوده‌است:روایاتی‌که‌توهم‌شده‌دلالت‌بر‌تحریف‌و‌نقصان‌دارند،شش‌گروه‌اند:گروه‌اول،مربوط‌به‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌ربطی‌به‌تحریف‌ندارد.
گروه‌دوم،مربوط‌به‌شأن‌نزول‌آیات‌است.22آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
گروه‌سوم،درصدد‌بیان‌مصادیق‌و‌تطبیق‌آیات،بر‌مصادیق‌آنهاست.گروه‌چهارم،جنبه‌تأویل‌و‌بیان‌بطن‌و‌بطون‌آیات‌را‌مدنظر‌دارد.
گروه‌پنجم،جنبه‌تفسیری‌دارد.گروه‌ششم،روایاتی‌است‌که‌به‌فساد‌و‌مخالف‌واقع‌و‌کذب‌بودن‌آن،یقین
داریم.«1-)شیخ‌ابو‌الحسن‌خنیزی،صاحب‌کتاب‌الدعوة‌الاسلامیة(.»43ق(در‌کتاب‌اصل‌الشیعة‌و‌أصولها1373-شیخ‌محمد‌حسین‌کاشف‌الغطا)م44
آورده‌است:من‌ذهب‌من‌الشیعة‌أو‌غیرهم‌من‌فرق‌المسلمین‌الی‌وجود‌النقص‌فی‌القرآن‌و‌التحریف‌فیه،فهو‌مخطی‌ء‌یرده‌نص‌الکتاب‌العظیم.و‌الاخبار‌الواردة‌من‌طرقنا
او‌طرقهم،الظاهره‌فی‌نقصه‌و‌تحریفه‌ضعیفة‌شاذه...فاما‌ان‌تأول‌بنحو‌منالاعتبار‌او‌یضرب‌بها‌الجدار.
-سید‌هبة‌الدین‌شهرستانی‌در‌چند‌تألیف‌خود،مانند»تنزیه‌التنزیل«که‌به45فارسی‌هم‌ترجمه‌شده‌و»القرآن‌امام‌الکل«و»الدلائل‌و‌المسائل«و»تفسیر
حجة‌الاسلام«و»تفسیر‌المحیط«برخی‌از‌این‌کتاب‌ها‌چاپ‌شده‌است.گاهی‌به‌ذهن‌می‌آید‌هنگامی‌که‌کتاب‌فصل‌الخطاب‌در‌حوزه‌علمیه‌سامرا‌تألیف
شد،عکس‌العمل‌حوزویان،چه‌بوده‌است؟مرحوم‌شهرستانی‌می‌نویسد‌که‌در‌آن‌روزگار،به‌هیچ‌محفل‌و‌مجلسی‌از‌حوزه‌علمیه‌وارد‌نمی‌شدیم،مگر‌این‌که‌انتقاد‌شدید‌بر‌فصل‌الخطاب‌و‌مؤلف‌و‌ناشر
«2آن،مطرح‌بود.»بنابراین،این‌کتاب،مورد‌قبول‌حوزویان‌آن‌زمان‌و‌آن‌سامان‌نیز‌نبوده‌است.
ق(از‌مراجع‌تقلید،رساله‌ای‌مختصر‌در1380-سید‌مهدی‌شیرازی)م46__________________________________________________
(-از‌کتاب‌التحقیق‌فی‌نفی‌التحریف‌جناب‌آقای‌سید‌علی‌حسینی‌میلانی‌نقل1)شد..143(-برهان‌روشن،ص2)
23آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:اثبات‌عدم‌تحریف‌قرآن‌دارد‌که‌در‌کتاب‌برهان‌روشن،نقل‌شده‌است.وی‌در‌آن
رساله‌می‌گوید:روایاتی‌که‌ظاهر‌آنها‌وقوع‌تحریف‌در‌برخی‌آیات‌قرآن‌است،تحریف‌را‌ثابت
نمی‌کند،به‌دلیل‌این‌که:الف(این‌روایات،شاذ‌و‌ضعیف‌السند‌هستند.
ب(از‌حیث‌دلالت،بسیاری‌از‌این‌روایات،در‌صدد‌بیان‌و‌تفسیر‌و‌ذکر‌مورد‌آیاتاست.
ج(بخشی‌از‌این‌روایات،با‌یکدیگر‌معارض‌هستند.د(نظم‌و‌نظام‌آنچه‌در‌این‌روایات‌به‌عنوان‌قرآن‌ذکر‌شده،با‌نظم‌و‌نظام
قرآن،اختلاف‌فاحش‌و‌واضح‌دارد.ه(در‌میان‌خود‌این‌روایات،احیانا‌روایاتی‌یافت‌می‌شود‌که‌جملاتی‌از‌قبیل:
»هکذا‌نزلت«را‌معنا‌می‌کند‌و‌توضیح‌می‌دهد‌که‌مقصود،بیان‌مراد‌و‌مورد‌است،نه‌این‌که‌مقصود‌این‌باشد‌که‌آیه‌آن‌طور‌نازل‌شده‌است.
ق(،صاحب‌کتاب‌المراجعات،1381-سید‌عبد‌الحسین‌شرف‌الدین‌عاملی)م47در‌کتاب‌دیگرش،أجوبة‌موسی‌جار‌الله‌می‌نویسد:
نعوذ‌بالله‌من‌هذا‌القول)ای‌القول‌بالتحریف(و‌نبرأ‌الی‌الله‌تعالی‌من‌هذا‌الجهل،و‌کل‌من‌نسب‌هذا‌الرای‌الینا‌جاهل‌بمذهبنا‌او‌مفتر‌علینا؛فان‌القرآن‌العظیم‌و‌الذکر‌الحکیم‌متواتر‌من‌طرقنا‌بجمیع‌آیاته‌و‌کلماته‌و‌سائر‌حروفه‌وحرکاته‌و‌سکناته‌تواترا‌قطعیا‌عن‌الائمة‌الهداة‌من‌اهل‌البیت-علیهم‌السلام-..و‌ظاهر‌این‌گفتار‌این‌است‌که‌ایشان،به‌طور‌کلی‌قرائات‌مختلف‌و‌متعدد‌را
قبول‌ندارد‌و‌فقط‌یک‌قرائت‌را‌می‌پذیرد.-آیة‌الله‌سید‌ابو‌القاسم‌خویی،از‌مراجع‌تقلید‌بزرگ‌شیعه‌و‌مؤلف‌کتاب‌های48
فراوان،در‌کتاب‌البیان،که‌قبلا‌از‌آن‌یاد‌شد.-علامه‌حاج‌شیخ‌آقا‌بزرگ‌تهرانی،صاحب‌کتاب‌الذریعه،در‌مقدمه49
24آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:مستدرک‌الوسائل،و‌نیز‌در‌مواردی‌از‌کتاب‌الذریعه‌و‌همچنین‌در‌رساله‌ای
جداگانه.ق(که‌از‌مراجع‌تقلید‌شیعه1395-)آیة‌الله‌سید‌محمد‌هادی‌میلانی)م50
«1بودند(.»ایشان‌در‌این‌باره‌در‌پاسخ‌نوشته‌اند:
ان‌الذی‌نقطع‌به‌هو‌عدم‌وقوع‌ای‌تحریف‌فی‌القرآن‌الکریم،لا‌زیادة‌و‌لا‌نقصاناو‌لا‌تغییرا‌فی‌الفاظه...
-علامه‌سید‌محمد‌حسین‌طباطبایی،مؤلف‌تفسیر‌گران‌قدر‌المیزان)م51ق(،بحثی‌مفصل‌در‌تفسیر‌خویش‌مطرح‌کرده‌و‌عدم‌تحریف‌قرآن‌را1402
اثبات‌کرده‌است.نیز‌رساله‌ای‌کوتاه‌در‌این‌باره‌نگاشته‌که‌در‌کتاب‌برهانروشن،درجشدهاست.
-آیة‌الله‌سید‌شهاب‌الدین‌مرعشی‌نجفی،مؤسس‌یکی‌از‌مهم‌ترین‌کتاب52ق،رساله‌ای‌مختصر‌در‌پاسخ‌مرحوم‌حاج‌میرزا1373خانه‌های‌اسلامی،در‌سال
مهدی‌بروجردی‌در‌اثبات‌عدم‌تحریف‌قرآن،نگاشته‌است.این‌رساله،در‌کتاب‌برهان‌روشن‌درج‌شده‌است.در‌این‌رساله‌آمده‌است:القول‌الحق‌الذی‌لا‌ریب‌فیه‌ان‌القرآن‌الشریف‌المنزل‌علی‌رسول‌الله-صلیاللهعلیهوآله-هو‌هذا
الموجود‌الذی‌تلقاه‌الخلف‌من‌السلف،لم‌تزد‌و‌لم‌تنقص‌علیه‌و‌منه‌آیة‌و‌لاکلمة،شدة‌و‌لا‌مدة،ضمة‌و‌لا‌فتحة،کسرة‌و‌همزة،حرف‌و‌لا‌نقطة...از‌این‌عبارت،معلوم‌می‌شود‌که‌ایشان‌هم‌قرائات‌مختلف‌را‌قبول‌ندارد.
-)امام‌خمینی)ره(در‌کتاب‌کشف‌اسرار‌و‌نیز‌در‌تقریرات‌بحث‌اصول‌فقه53ایشان)تهذیب‌الاصول(و‌همچنین‌در‌کتاب‌انوار‌الهدایة‌فی‌التعلیقة‌علی‌الکفایة.
«2»__________________________________________________
(-از‌کتاب‌التحقیق‌فی‌نفی‌التحریف‌جناب‌آقای‌میلانی‌و‌صیانة‌القرآن‌جناب1)آقای‌معرفت،نقل‌شد.
(-از‌کتاب‌اکذوبة‌تحریف‌القرآن،تألیف‌آقای‌رسول‌جعفریان‌و‌کتاب‌صیانة2)القرآن‌من‌التحریف‌آیة‌الله‌محمد‌هادی‌معرفت‌و‌کتاب‌القرآن‌الکریم‌و‌روایات
المدرستین‌علامه‌سید‌مرتضی‌عسکری‌نقل‌شد.25آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
حضرت‌امام،در‌کتاب‌اخیر،پس‌از‌اعتراض‌شدید‌به‌حاجی‌نوری،آورده‌است:و‌العجب‌من‌معاصریه‌من‌اهل‌الیقظة،کیف‌ذهلوا‌و‌غفلوا،حتی‌وقع‌ما‌وقع‌مما
بکت‌علیه‌السماوات‌و‌کادت‌تتدکدک‌علی‌الارض...-آیة‌الله‌حاج‌سید‌محمد‌رضا‌گلپایگانی،از‌مراجع‌تقلید‌بزرگ‌شیعه،در54
رساله‌ای‌کوتاه‌که‌در‌این‌باره‌مرقوم‌داشته‌و‌در‌کتاب‌برهان‌روشن،درجشدهاست.
ایشان‌می‌گوید:الاخبار‌التی‌نقلها‌بعض‌اهل‌الحدیث‌فی‌موضوع‌التحریف،اما‌مؤول‌و‌اما‌مطروح،
مع‌أن‌جلها‌غیر‌معتمد‌علیها‌و‌بعضها‌مقطوع‌الفساد‌و‌لا‌یرفع‌بها‌الید‌عما‌هومعلوم‌مقطوع.
«1ق(در‌کتاب‌شرح‌ارشاد‌الاذهان(.»993-)ملا‌احمد‌اردبیلی)م55ق((.406-)سید‌رضی،مؤلف‌نهج‌البلاغه)م56ق(در‌کتاب‌متشابه‌القرآن‌و588-)ابن‌شهر‌آشوب،مؤلف‌کتاب‌المناقب)م57
مختلفه(.ق((.598-)ابن‌ادریس‌حلی،صاحب‌کتاب‌السرائر)م58-)سید‌مهدی،صاحب‌منهاج‌الشریعة‌فی‌الرد‌علی‌ابن‌تیمیة(.59
-)شیخ‌محمد‌علی‌اردوبادی‌غروی،صاحب‌کتاب‌بحوث‌فی‌علم‌القرآن(.60«2-)شیخ‌محمد‌رضا‌مظفر،صاحب‌کتاب‌عقائد‌الامامیة(.»61«3ق(در‌کتاب‌الایضاح(.»260-)فضل‌بن‌شادان)م62-)سدید‌الدین‌محمود‌حمصی‌رازی،از‌علمای‌سده‌هفتم‌هجری‌در‌کتاب63
«4المنقذ‌من‌التقلید(.»__________________________________________________
(-از‌کتاب‌صیانة‌القرآن‌تألیف‌آیة‌الله‌معرفت‌نقل‌شد.1)،از‌کتاب‌التحقیق‌فی‌نفی‌التحریف‌جناب‌آقای‌میلانی61تا56(-از‌شماره2)
نقل‌شد.(-از‌کتاب‌القرآن‌الکریم‌و‌روایات‌المدرستین‌نقل‌شد.3)(-از‌کتاب‌سلامة‌القرآن‌من‌التحریف‌جناب‌آقای‌محمدی‌نقل‌شد.4)
26آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نفری‌که‌ذکر‌شدند،در‌کتاب‌برهان63نفر‌از46همان‌طور‌که‌ملاحظه‌می‌شود،
روشن،یاد‌شده‌اند‌و‌در‌اثر‌تلاش‌و‌پیگیری‌مرحوم‌بروجردی،چند‌رساله‌کوتاه‌ارزنده‌نیز‌نگاشته‌شده‌است.نویسنده‌این‌سطور،پیشنهاد‌می‌کند‌که‌به‌پاس
خدمت‌بسیار‌ارزنده‌ای‌که‌آن‌مرحوم‌انجام‌داده‌است،کتاب‌وی‌با‌نظم‌و‌شکلیدر‌خور،تجدید‌چاپ‌گردد.
نفری‌که‌یاد‌شدند،63در‌این‌جا‌لازم‌می‌دانم‌یادآوری‌کنم‌که‌عبارت‌برخی‌از‌این‌‌دلالت‌واضحی‌بر‌آنچه‌مقصود‌مؤلف‌کتاب‌برهان‌روشن‌و‌کتاب‌های‌بعد‌بوده،ندارد؛بلکه‌از‌برخی‌از‌آنان،مانند‌علامه‌مجلسی‌و‌ملا‌صالح‌مازندرانی،قول‌به‌نقص‌قرآن،در‌جای‌دیگری‌نقل‌شده‌است‌و‌شاید‌لازم‌باشد‌با‌دقت‌در‌عبارات
آنان،بین‌این‌دو‌قول،فرق‌گذاشت:(از‌زمان‌عثمان‌که‌قرآن‌به‌صورت‌فعلی‌گردآوری‌شده،هیچ‌تغییری‌نکرده1
است.(از‌روز‌نزول‌قرآن،هیچ‌تغییر‌و‌حتی‌نقصی‌در‌قرآن‌مجید،پیدا‌نشده‌است.2
نظری‌که‌ما‌آن‌را‌صحیح‌می‌دانیم،قول‌دوم‌است؛زیرا‌قول‌اول،با‌این‌که‌در‌فاصله‌نزول‌و‌گردآوری،آیاتی‌حذف‌شده‌باشند‌و‌به‌اصطلاح،نقصی‌بر‌قرآن
نفری‌که63وارد‌شده‌باشد،منافات‌ندارد‌و‌این‌جانب‌حدس‌می‌زنم‌چند‌نفر‌از‌‌یاد‌شدند،به‌قول‌اول‌تصریح‌کرده‌اند،نه‌قول‌دوم-که‌مقصود‌ماست-و‌نیز‌قول‌به‌تواتر‌قرآن‌مجید‌که‌در‌برخی‌از‌این‌کتاب‌ها‌و‌رساله‌ها‌یاد‌شده،معلوم‌نیست
که‌با‌قول‌به‌نقص‌قرآن‌مجید،منافات‌داشته‌باشد.لذا‌می‌بینیم‌برخی‌هم‌قائل‌به‌تواتر‌قرآن‌مجید‌شده‌اند‌و‌هم‌احتمال‌نقص‌قرآن‌مجید‌را‌به‌طور‌جزم‌رد
نکرده‌اند.چند‌کتاب‌دیگر‌تا‌این‌جا‌روشن‌شد‌که‌پیش‌از‌تألیف‌فصل‌الخطاب،دو‌رساله،یکی‌از‌شیخ‌حر‌عاملی‌و‌دیگری‌از‌محقق‌کرکی‌داشته‌ایم‌که‌اولی‌در‌اثبات‌تواتر
قرآن‌و‌دومی‌در27آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
اثبات‌عدم‌نقص‌قرآن‌مجید‌است‌و‌هیچ‌کدام‌چاپ‌نشده‌است.پس‌از‌تألیف‌فصل‌الخطاب،کتاب‌ها‌و‌رساله‌های‌زیر،در‌رد‌آن‌و‌یا‌در‌رد‌قول‌به
تحریف‌قرآن‌کریم،تألیف‌شد:-کشف‌الارتیاب،شیخ‌محمود‌معرب‌تهرانی)چاپ‌نشده(.1-رساله‌ای‌که‌خود‌حاجی‌نوری‌پس‌از‌انتشار‌کشف‌الارتیاب‌نوشته‌است)چاپ2
نشده(.-بحثی‌که‌علامه‌در‌مقدمه‌آلاء‌الرحمان‌مطرح‌کرده‌که‌در‌حکم‌رساله‌ای‌در3
این‌موضوع‌است.-تعلیقه‌علامه‌شعرانی‌بر‌فصل‌الخطاب.4-بحثی‌که‌آیة‌الله‌خویی‌در‌کتاب‌البیان‌مطرح‌نمود‌که‌در‌حکم‌رساله‌ای‌در‌این5
موضوع‌است.-برهان‌روشن‌حاج‌میرزا‌مهدی‌بروجردی.6-بحث‌بسیار‌مفصلی‌که‌حاج‌شیخ‌هادی‌تهرانی‌در‌کتاب‌محجة‌العلماء،در‌حدود7
یکصد‌صفحه‌دارد.-رسالة‌فی‌حفظ‌الکتاب‌الشریف‌عن‌شبهة‌القول‌بالتحریف،از‌مرحوم‌سید8
محمد‌حسین‌شهرستانی)چاپ‌نشده(.«1-رساله‌صاحب‌الذریعة،علامه‌شیخ‌آقا‌بزرگ‌تهرانی)چاپ‌نشده(.»9-رساله‌ای‌که‌علامه‌سید‌محمد‌حسین‌طباطبایی‌به‌درخواست‌مرحوم‌میرزا10
مهدی‌بروجردی‌نوشته‌است.-رساله‌ای‌که‌آقامیرزا‌مهدی‌شیرازی‌نگاشته‌است.11-رساله‌ای‌که‌آیة‌الله‌مرعشی‌نجفی‌نوشته‌است.12«2-رساله‌ای‌که‌آیة‌الله‌گلپایگانی‌نوشته‌است.»13
__________________________________________________(-نسخه‌خطی‌آن‌در‌دسترس‌است.1)(-این‌چهار‌رساله‌در‌کتاب‌برهان‌روشن،درج‌شده‌اند.2)
28آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-رساله‌آلاء‌الرحیم،تألیف‌حاج‌شیخ‌عبد‌الرحیم‌تبریزی،این‌رساله،چاپ‌شده14
است.-رساله‌ای‌که‌آیة‌الله‌حسن‌زاده‌آملی‌نوشته‌و‌در‌هشت‌رساله‌عربی‌ایشان15
به‌نام‌فصل‌الخطاب‌فی‌عدم‌تحریف‌کتاب‌رب‌الارباب،چاپ‌شده‌است.-افسانه‌تحریف،تألیف‌جناب‌آقای‌مهدوی‌فخر‌کرمانی‌به‌زبان‌فارسی.16-أکذوبة‌تحریف‌القرآن،تألیف‌آقای‌رسول‌جعفریان.17-التحقیق‌فی‌نفی‌التحریف،تألیف‌آقای‌سید‌علی‌حسینی‌میلانی.18-صیانة‌القرآن‌من‌التحریف،تألیف‌آقای‌شیخ‌محمد‌هادی‌معرفت.19-حقائق‌هامة‌حول‌القرآن‌الکریم،تألیف‌آقای‌سید‌جعفر‌مرتضی‌عاملی.20
بخشی‌از‌این‌کتاب،درباره‌موضوع‌عدم‌تحریف‌قرآن‌مجید‌است.«1-سلامة‌القرآن‌من‌التحریف،تألیف‌آقای‌دکتر‌محمدی.»21
در‌تمام‌این‌بیست‌و‌یک‌کتاب‌و‌رساله‌ارزنده،در‌پاسخ‌به‌بیش‌از‌هزار‌روایتی‌که‌در‌فصل‌الخطاب‌نقل‌شد،مطالبی‌قانع‌کننده،به‌صورت‌بسیار‌کوتاه‌و‌یا‌متوسط‌و‌یا‌مبسوط،یاد‌شده‌است؛اما‌در‌هر‌صورت،بیشتر‌با‌دسته‌بندی‌روایات‌و‌به‌صورت‌کلی‌پاسخ‌داده‌اند.تنها‌کتابی‌که‌این‌روایات‌را‌تک‌تک‌بررسی‌نموده،کتاب‌القرآن‌الکریم‌و‌روایات‌المدرستین‌آیة‌الله‌سید‌مرتضی‌عسکری‌است‌و‌این‌خصوصیت،باعث‌شده‌که‌این‌کتاب‌گران‌قدر،بر‌دیگر‌کتاب‌ها‌و‌رساله‌ها
برتری‌پیدا‌کند.این‌خدمت‌علامه‌عسکری،مانند‌سایر‌خدمات‌علمی‌و‌روشنگر‌ایشان،جای‌تقدیر‌فراوان‌دارد.البته‌در‌این‌کتاب،هزار‌و‌شصت‌روایت‌باب‌یازدهم‌و‌دوازدهم‌فصل‌الخطاب،مورد‌توجه‌بوده‌است‌که‌با‌استفاده‌از‌این‌بررسی‌گسترده،روایاتی‌هم‌که‌در‌آغاز‌فصل‌الخطاب‌یاد‌شده‌اند،پاسخ‌داده
«2می‌شوند.»__________________________________________________
(-این‌بیست‌و‌سه‌کتاب،به‌استثنای‌آنهایی‌که‌چاپ‌نشدن‌آنها‌یادآوری‌شد،1)چاپ‌شده‌اند‌و‌جز‌برهان‌روشن‌و‌افسانه‌تحریف،همه‌به‌زبان‌عربی‌اند.
(-در‌آغاز‌فصل‌الخطاب،شصت‌روایت‌و‌در‌باب‌یازدهم‌آن‌نیز‌شصت‌روایت2)1120و‌در‌باب‌دوازدهم،هزار‌روایت‌نقل‌شده‌است.بنابراین،در‌مجموع‌شامل
روایت‌است.29آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مصادر‌روایات‌فصل‌الخطاب
مصادر‌روایات‌فصل‌الخطابروایات‌فصل‌الخطاب،از‌حدود‌هفتاد‌کتاب،به‌این‌ترتیب‌نقل‌شده‌اند:
(.29-1از‌بیست‌و‌نه‌کتاب،از‌هر‌کدام،یک‌حدیث)ش-(.41-30از‌دوازده‌کتاب،از‌هر‌کدام،دو‌حدیث)ش
(از55و54به‌استثنای61-42از‌هجده‌کتاب،از‌هر‌کدام،سه‌تا‌ده‌حدیث)ش‌جوامع‌الجامع‌طبرسی،دوازده‌حدیث.
از‌المناقب‌ابن‌شهر‌آشوب،پانزده‌حدیث.از‌بصائر‌الدرجات‌صفار،هفده‌حدیث.
از‌تأویل‌الآیات‌شرف‌الدین‌نجفی،هجده‌حدیث.از‌تفسیر‌فرات‌الکوفی،بیست‌و‌نه‌حدیث.
از‌تفسیر‌ابن‌ماهیار،سی‌و‌نه‌حدیث.از‌تاریخ‌القرآن‌سعد‌بن‌عبد‌الله،پنجاه‌و‌نه‌حدیث.
از‌کافی‌شریف،هشتاد‌حدیث.از‌تفسیر‌القمی،هشتاد‌و‌هشت‌حدیث.
از‌مجمع‌البیان‌طبرسی،یکصد‌و‌پانزده‌حدیث.از‌کتاب‌القرائات‌سیاری،حدود‌سیصد‌و‌پنجاه‌حدیث.
اینک‌شرح‌آنها:«که‌ربطی‌به‌تحریف1(»432-اربعین‌جد‌ابو‌الفتوح‌رازی،یک‌حدیث)ش1
«2(.»295ندارد)ر.ک:فصل‌الخطاب،چاپ‌سنگی،ص
__________________________________________________(-همه‌ارجاعات‌پس‌از‌این‌به‌فصل‌الخطاب،به‌همین‌نسخه‌از‌کتاب‌است.1)(-شماره‌های‌یادداشت‌های‌این‌جانب،با‌شماره‌گذاری‌کتاب‌القرآن‌الکریم‌و2)
روایات‌المدرستین،گاهی‌اختلاف‌داشت.در‌این‌مقاله‌شماره‌ها‌مطابق‌این‌کتابیاد‌شد‌که‌مراجعه‌آسان‌باشد.
30آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(که‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌در271-الاستغاثة‌فی‌بدع‌الثلاثة،یک‌حدیث)ش2
(.319مجمع‌البیان‌هم‌به‌عنوان‌قرائت،یاد‌شده‌است)ص(اختلاف‌قرائت‌است‌و‌در‌مجمع271-اکمال‌الدین‌صدوق،یک‌حدیث)ش3
(.319البیان‌هم‌به‌عنوان‌قرائت،یاد‌شده‌است)ص(که‌اختلاف‌قرائت‌است)ص971-الامالی‌سید‌مرتضی،یک‌حدیث)ذیل‌ش4
341.)(که‌اختلاف‌قرائت‌است)به‌ص828«یک‌حدیث)ذیل‌ش1-تحف‌العقول»5
رجوع‌شود(.329(ربطی‌به‌تحریف‌ندارد)ص336-الثاقب‌فی‌المناقب‌ابن‌حمزه‌یک‌حدیث)ش6
286.)-حبل‌المتین‌سید‌شمس‌الدین‌رضوی‌که‌موضوعش‌معجزات‌معصومین)ع(7
است.در‌این‌کتاب،از‌تفسیر‌گازر‌و‌تفسیر‌منهج‌الصادقین‌نقل‌شده‌که‌آیه‌قوم‌هاد«این‌چنین‌بوده‌است: ما‌أنت‌منذر‌و‌لکل شریفه»إن
انما‌انت‌منذر‌لعباد‌و‌علی‌لکل‌قوم‌هاد‌که‌گویا‌شاعری‌با‌توجه‌به‌تفسیر‌آیه،آن‌را‌به‌این‌صورت‌به‌شعر‌درآورده‌است،
(.شماره295نه‌این‌که‌گفته‌شود‌آیه‌به‌صورت‌شعر،نازل‌شده‌است)ص‌‌است.434حدیث،
-الحق‌المبین‌شیخ‌جعفر‌کاشف‌الغطا.ایشان‌در‌این‌کتاب‌می‌نویسد:8صدرت‌من‌الاخباریین‌احکام‌غریبة‌و‌اقوال‌منکرة‌عجیبة،منها‌قولهم‌بنقص
القرآن،مستندین‌الی‌روایات‌تقضی‌البدیهة‌بتأویلها‌أو‌طرحها،و‌فی‌بعضها‌نقص‌ثلث‌القرآن‌أو‌ربعه‌و‌نقص‌أربعین‌اسما‌فی‌سورة‌تبت،منها‌أسماء‌جماعة‌من
المنافقین.سپس‌افزوده‌است:
و‌فی‌ذلک‌منافاة‌لبدیهة‌العقل‌لانه‌لو‌کان‌ذلک‌مما‌ابرزه‌النبی-صلیاللهعلیهوآله-و‌قرأه‌علی
__________________________________________________(-تحفة‌العقول‌در‌فصل‌الخطاب،غلط‌چاپی‌است.1)
31آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:المسلمین‌و‌کتبوه،لافتضح‌المنافقون‌و‌لم‌یکن‌النبی-صلیاللهعلیهوآله-
«1مأمورا‌بالستر‌علیهم...»(که‌لفظ‌تحریف‌در‌آن‌ذکر‌شده‌و33-الخصال‌شیخ‌صدوق،یک‌حدیث)ش9
(.241باید‌گفت‌که‌مقصود،تحریف‌معنوی‌است)ص(که‌اختلاف‌قرائت‌است)274-دعائم‌الاسلام‌قاضی‌نعمان،یک‌حدیث)ش10279.)(که‌جنبه‌تفسیری‌دارد‌یا333-دلائل‌الامامةی‌طبری‌شیعی،یک‌حدیث)ش11
(.286احتمال‌تفسیری‌بودن‌آن،قوی‌است)ص(که‌لفظ»تحریف‌کتاب«31-زوائد‌الفوائد‌سید‌ابن‌طاووس،یک‌حدیث)ش12
و»تغییر‌سنت«در‌آن‌است‌و‌بقرینه‌تعبیر‌دوم،مقصود،تحریف‌معنوی‌است)ص241)-الانوار‌النعمانیة،سید‌نعمة‌الله‌جزائری‌هم‌همان‌حدیث‌زوائد‌الفوائد‌را‌نقل13
کرده‌است.(که‌جنبه‌تفسیری1035-صحیفه‌سجادیه،یک‌حدیث‌از‌مقدمه‌صحیفه)ش14
(.346دارد)ص(که‌یک‌جمله‌اش‌اختلاف‌قرائت‌و850-علل‌الشرائع‌صدوق،یک‌حدیث)ش15
(.331یک‌جمله‌اش‌تفسیر‌است)ص(که‌جنبه‌تفسیری278-غایة‌المرام‌سید‌هاشم‌بحرانی،یک‌حدیث)ذیل‌ش16دارد.(:»اللهم‌جدد‌به)المهدی-ع-(ما‌امتحی38-الغیبة‌شیخ‌طوسی،یک‌دعا)ش17
من‌دینک‌و‌أحی‌به‌ما‌بدل‌من‌کتابک«که‌هیچ‌دلالتی‌بر‌تحریف‌مورد‌بحث‌ندارد؛(.243بلکه‌مقصود،تحریف‌معنوی‌است)ص
(که‌اختلاف‌قرائت‌است)ص466-الطرائف‌ابن‌طاووس،یک‌روایت)ش18298.)
__________________________________________________
رجوع‌شود.مرحوم‌کاشف‌الغطا68(-به‌رساله‌الحق‌المبین،چاپ‌سنگی،ص1)در‌پایان‌این‌بحث،قولی‌را‌اختیار‌کرده‌است‌که‌شاید‌مورد‌قبول‌دیگران‌نباشد.
32آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-میر‌داماد‌در‌القبسات،در‌حاشیه‌این‌جمله‌از‌دیباچه‌کتاب:»و‌ابتعثه‌بالذکر19
«،آورده:ان‌الاحادیث‌من‌طرقنا‌و‌طرقهم‌متظافرة‌بانه‌کان1المحفوظ«»التنزیل:
انما‌انت‌منذر‌لعباد‌و‌علی‌لکل‌قوم‌هاد‌در‌شماره‌هفت،گفته‌شد‌که‌گویا‌شاعری‌یا‌یکی‌از‌ائمه)ع(با‌توجه‌به‌تفسیر‌آیه،این‌شعر‌را‌سروده‌اند‌و‌مقصود‌از»کان‌التنزیل«،باید‌همان‌تفسیر‌باشد‌به
این‌روایت‌که‌معنای‌تنزیل‌را‌روشن‌می‌کند،توجه‌کنید:عن‌الکافی‌فی‌قوله‌تعالی:»و‌ما‌ظلمونا‌و‌لکن‌کانوا‌أنفسهم‌یظلمون«،عن‌أبی‌الحسن‌الماضی،علیه‌السلام-قال:ان‌الله‌أعز‌و‌أمنع‌من‌أن‌یظلم‌و‌ینسب‌نفسه‌الی‌الظلم،و‌لکنه‌خلطنا‌بنفسه،فجعل‌ظلمنا‌ظلمه،و‌ولایتنا‌ولایته،ثم‌أنزل‌الله
بذلک‌قرآنا‌علی‌نبیه،فقال:»و‌ما‌ظلمونا‌و‌لکن‌کانوا‌انفسهم‌یظلمون«.(93،ص1قال‌الراوی:قلت:هذا‌تنزیل؟قال:»نعم«.)المیزان،ج
در‌این‌موضوع،کلامی‌هم‌در‌آینده‌از‌شرح‌الکافی‌ملا‌صالح‌مازندرانی‌نقلخواهیم‌کرد.
(که‌اختلاف‌قرائت‌است717-کتاب‌جعفر‌بن‌محمد‌بن‌شریح،یک‌روایت)ش20(.319)ص(.280(که‌جنبه‌تفسیری‌دارد)ص285-کشف‌الغمه‌اربلی،یک‌حدیث)ش21(:»اللهم‌العن40-المزار‌شیخ‌مفید،یک‌جمله‌از‌زیارت‌امام‌حسین)ش22
الذین...حرفوا‌کتابک«که‌مقصود،به‌قطع‌یا‌به‌احتمال‌قوی‌تحریف‌معنوی‌است(.243)ص(که‌جنبه‌تفسیری‌دارد)ص1020-مشارق‌الانوار‌برسی،یک‌حدیث)ش23345.)-در‌أربعین‌اسعد‌اربلی‌هم‌همین‌حدیث،نقل‌شده‌است.24(که‌لفظ‌تحریف44-در‌المصباح‌کفعمی،یک‌جمله‌از‌دعایی‌نقل‌می‌کند)ش25
__________________________________________________(-نسخه‌ای‌که‌این‌جانب‌دیدم،چنین‌حاشیه‌ای‌نداشت‌و‌جمله‌متن،دلالت‌بر1)
عدم‌تحریف‌دارد:»الذکر‌المحفوظ«.
33آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دارد‌و‌مقصود،به‌قطع‌یا‌به‌احتمال‌قوی‌تحریف‌معنوی‌است.
-در‌البلد‌الامین‌کفعمی‌هم‌همین‌جمله‌نقل‌شده‌است.26(که‌لفظ‌تحریف‌دارد‌و‌مقصود47-مصباح‌الزائر‌ابن‌طاووس،یک‌حدیث)ش27
(.244یا‌محتمل‌قوی‌در‌مقصود‌از‌آن،تحریف‌معنوی‌است)ص-همین‌مطلب‌در‌المزار‌ابن‌مشهدی‌هم‌نقل‌شده‌است.28(.298(که‌اختلاف‌قرائت‌است)ص472-مناقب‌ابن‌شاذان‌یک‌حدیث)ش29(که‌اولی‌مربوط‌به‌آیه906و210-اصل‌عاصم‌بن‌حمید‌حناط،دو‌روایت)30
متعه‌است‌که‌مانند‌احادیث‌متعدد‌دیگر،شامل‌جمله»الی‌اجل‌مسمی«است.میرداماد،در‌حاشیه‌القبسات‌می‌گوید:
الاحادیث‌من‌طرقهم‌و‌طرقنا‌متظافرة‌بانه‌کان‌فی‌آیة‌المتعة:»فما‌اسمتعتم‌به‌منهن‌الی‌اجل‌مسمی«و‌قد‌کان‌مکتوبا‌فی‌مصحف‌ابن‌مسعود‌و‌کانا‌یقرء‌انه
کذلک.به‌نظر‌محققان،بسیاری‌از‌عباراتی‌که‌در‌مصحف‌ابن‌مسعود‌بوده،جنبه‌تفسیری‌و‌توضیحی‌داشته‌و‌این‌هم‌یکی‌از‌آن‌موارد‌است‌و‌مهم‌است‌که‌بدانیم‌همین‌موارد‌هم‌اختلاف‌قرائت‌دانسته‌شده‌است،نه‌این‌که‌به‌عنوان‌تحریف‌و‌نقص،
مطرح‌شده‌باشد.هم‌اختلاف‌قرائت‌است‌که‌در‌آیه‌چهارم‌سوره‌تحریم،906و‌روایت‌شماره
(.335و271»صغت«خوانده‌شود‌یا»ضاغت«)ص(که‌هر‌دو‌اختلاف‌قرائت‌و661و283-الامالی‌شیخ‌صدوق،دو‌روایت)ش31
(.280و315یا‌تفسیر‌است)ص‌‌‌از‌صدوق،بدون‌این‌که‌نام‌کتابی‌یاد745و744-دو‌حدیث‌هم‌با‌شماره‌های32
(.321شود،نقل‌شده‌که‌هر‌دو‌اختلاف‌قرائت‌است)ص(که‌هر‌دو‌جنبه‌تفسیری799و151-الامالی‌شیخ‌طوسی،دو‌روایت)ش33
(.263و327دارد؛گرچه‌به‌عنوان‌اختلاف‌قرائت‌هم‌مطرح‌شده‌است)ص‌متن‌روایت‌اول،این‌است:
سمعت‌جعفر‌بن‌محمد-علیهما‌السلام-یقرء»ان‌الله‌اصطفی‌آدم‌و‌نوحا‌و‌آل34آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ابراهیم‌و‌آل‌عمران‌و‌آل‌محمد‌علی‌العالمین«،قال‌هکذا‌نزلت.
ملا‌صالح‌مازندرانی،در‌ذیل‌روایتی‌از‌کافی)مانند‌همین‌روایت‌الامالی(که‌امامفرموده:»هکذا‌و‌الله‌نزلت‌علی‌محمد-صلیاللهعلیهوآله-«آورده‌است:لعل‌المراد‌هکذا‌نزلت‌لفظا‌فی‌القرآن‌أو‌نزلت‌معنی‌بتفسیر‌جبرئیل-علیه
السلام-بامر‌ربه‌و‌هو‌علی‌التقدیرین‌تنزیل‌لا‌تأویل.علامه‌شعرانی‌در‌ذیل‌این‌کلام،آورده‌است‌که‌این‌گفته‌ملا‌صالح،کلام‌دقیقی‌است‌که‌شایسته‌تأمل‌است‌و‌بنابراین،توهم‌این‌که‌هر‌جا‌امامان)ع(گفته‌اند:
»نزل‌هکذا«،مقصودشان‌تنزیل‌لفظی‌باشد،دفع‌می‌گردد؛زیرا‌به‌گفته‌ملا‌صالح،«1احتمال‌تنزیل‌معنوی‌هم‌هست.»
(که‌اولی‌اختلاف‌قرائت‌است‌و15و828-بشارة‌المصطفی،دو‌روایت)ش34(.239و237دومی‌دلالتی‌برخواسته‌صاحب‌فصل‌الخطاب‌ندارد)ص
(که‌هیچ‌کدام،130و139-کتاب‌العروس‌احمد‌بن‌علی‌قمی،دو‌روایت)ش35سند‌معتبر‌و‌نیز‌دلالت‌روشن‌بر‌مقصود‌مؤلف‌فصل‌الخطاب‌ندارد‌و‌نیز
(.259معارضاتی‌دارد‌که‌باید‌گفت:یکذب‌بعضها‌بعضا)ص(که‌در‌اولی‌آنچه709و210-از‌کتاب‌من‌لا‌یحضره‌الفقیه،دو‌روایت)ش36
صاحب‌فصل‌الخطاب‌به‌آن‌تمسک‌جسته،معلوم‌نیست‌کلام‌امام)ع(باشد؛بلکه‌کلام‌صدوق‌است‌و‌دومی‌هم‌دلالت‌بر‌مقصود‌ندارد؛زیرا‌احتمال‌می‌دهیم‌امام)ع(،حکم‌رجم‌شیخ‌و‌شیخه‌را‌فرموده‌است‌و‌راوی،توهم‌کرده‌است‌که‌امام‌می‌خواهد‌بفرماید‌این‌جمله‌در‌قرآن‌بوده‌است.ضمنا‌در‌بحث‌نسخ‌تلاوت‌در‌این
(.319و270باره‌مطالبی‌هست‌که‌باید‌دقت‌شود)ص(که‌اولی‌اختلاف‌قرائت‌و395و855-قرب‌الاسناد‌حمیری‌دو‌روایت)ش37
(.293و331دومی‌تفسیر‌است)ص،2(.در‌رجال‌قهپایی)ج،16و15-الهدایة‌حسین‌بن‌حمدان،دو‌روایت)ش38
__________________________________________________.60،ص7(-ر.ک:شرح‌ملا‌صالح‌علی‌الکافی،ج1)
35آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(آمده‌است:172ص
ابن‌غضائری‌درباره‌حسین‌بن‌حمدان‌گوید:»کذاب‌فاسد‌المذهب،صاحب‌مقالةملعونة‌لا‌یلتفت‌الیه«.نجاشی‌نیز‌می‌گوید:
کان‌فاسد‌المذهب،له‌کتب‌فیها‌تاریخ‌الائمة)ع(.
(.237پس‌به‌متفردات‌آن،اعتباری‌نیست)ص(که‌دو42و1059و1035-الاقبال‌سید‌ابن‌طاووس،سه‌روایت)ش39
شماره‌اول،یک‌روایت‌است‌و‌سند‌معتبر‌ندارد‌و‌سومی‌از‌روایاتی‌است‌که‌به(.348و347و243احتمال‌قوی‌تحریف‌معنوی‌را‌عنوان‌می‌کند)ص
(که‌اولی668و166و112-سعد‌السعود‌سید‌ابن‌طاووس،سه‌روایت)ش40اختلاف‌قرائت‌یا‌تفسیر،و‌دومی‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌سومی‌نیز‌جنبه‌تفسیری
(.316و265و257دارد)ص(که‌هر‌دو‌از‌نظر‌سند،بی‌اعتبار‌است26و12-الغیبة‌نعمانی،دو‌روایت)ش41(.239و236)ص(که‌هر‌سه‌درباره‌آیه111-109-فلاح‌السائل‌ابن‌طاووس،سه‌روایت)ش42
شریف»حافظوا‌علی‌الصلوات‌و‌الصلاة‌الوسطی«است‌که‌جمله»و‌صلاة‌العصر«را‌اضافه‌دارد‌و‌گویا‌این‌اضافه،برای‌این‌است‌که»الصلاة‌الوسطی«را‌به»نماز‌عصر«تفسیر‌نکنند،نه‌این‌که‌مقصود،افتادن‌این‌جمله‌از‌قرآن‌مجید
(.256باشد)ص(که‌در‌روایت970و40و39-کامل‌الزیارات‌ابن‌قولویه،سه‌روایت)ش43
اول‌آمده‌است:عن‌أبی‌عبد‌الله)ع(فی‌قوله‌تعالی:»و‌اذا‌الموؤودة‌سئلت،بای‌ذنب‌قتلت؟«
قال:نزلت‌فی‌الحسین‌بن‌علی-علیهما‌السلام-آیا‌این‌روایت،دلالت‌بر‌تحریف‌دارد‌یا‌بیان‌مورد‌و‌تفسیر‌است؟!
و‌در‌روایت‌دوم‌و‌سوم،»تحریف«آمده‌که‌می‌تواند‌مقصود،تحریف‌معنوی‌باشد(.341و243)ص
36آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(که‌اولی‌و‌دومی،2و613و230-کتاب‌سلیم‌بن‌قیس،سه‌روایت)ش44
جنبه‌تفسیر‌و‌بیان‌دارند.سومی‌هم‌که‌عبارتش‌این‌است:»کان)قرآن‌علی-ع-(ثمانیة‌عشر‌الف‌آیة«.یا‌همان‌طور‌که‌گفته‌شد،مقصود‌از‌آن،بیان‌و‌تفسیر‌و‌توضیح‌شأن‌نزول‌و‌از‌این‌قبیل‌مطالب‌است‌که‌در‌قرآن‌علی)ع(است‌و‌اینها‌تسامحا‌آیه‌شمرده‌شده‌اند،و‌یا‌این‌روایت،به‌طور‌قطع‌خلاف‌واقع‌است؛زیرا‌هیچ‌عاقلی‌نمی‌پذیرد‌که‌یازده‌هزار‌آیه‌از‌قرآن‌حذف‌شود‌و‌درصدی‌از‌این‌آیات،
(.311و272و233دهان‌به‌دهان‌نقل‌نشود.)ص(که‌در‌روایت44و37و36-مصباح‌المتهجد‌شیخ‌طوسی،سه‌روایت)ش45
اول‌آمده:
اللهم‌انزل‌بهم‌باسک‌و‌نقمتک؛فانهم...حرفوا‌کتابک.و‌در‌روایت‌دوم‌آمده:
اللهم‌العن‌الذین‌بدلوا‌دینک‌و‌کتابک...و‌در‌روایت‌سوم‌آمده:
اللهم‌ان‌کثیرا‌من‌الامة‌ناصبت‌المستحفظین‌من‌الائمة...و‌حرفت‌الکتاب.بسیار‌روشن‌است‌تحریفی‌که‌به‌کثیری‌از‌امت‌نسبت‌داده‌می‌شود،تحریف‌معنوی‌است؛زیرا‌معنا‌ندارد‌که‌بسیاری‌از‌امت،قرآن‌را‌تحریف‌کرده‌باشند؛
چون‌آنان‌هم‌که‌مدعی‌این‌مطلب‌نادرست‌هستند،چنین‌ادعایی‌ندارند؛بلکه‌به(.243و242چند‌نفر‌نسبت‌می‌دهند)ص
(که‌اولی‌در45و48و1271-مهج‌الدعوات‌ابن‌طاووس،سه‌روایت)ش46مورد‌آیة‌الکرسی‌است‌روایاتش‌متعارض)یکذب‌بعضها‌بعضا(است‌و‌در‌دومی‌و
و244سومی‌نیز‌مقصود‌یا‌محتمل‌قوی‌در‌مقصود،تحریف‌معنوی‌است)ص(.259و243(که‌اولی‌دلالت‌بر181و35-بحار‌الانوار‌علامه‌مجلسی،دو‌روایت)ش47
مقصود‌صاحب‌فصل‌الخطاب‌ندارد‌و‌دومی،از‌کتابی‌بی‌اعتبار،نقل‌شده‌است(.266و242)ص
37آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(.روایت871و840و171و15-تبیان‌شیخ‌طوسی،چهار‌روایت)ش48
چهارم)که‌راجع‌به‌آیه»و‌تجعلون‌رزقکم«از‌سوره‌واقعه‌است(این‌است:قال‌ابن‌عباس‌معناه:»و‌تجعلون‌شکرکم«و‌روی‌انه‌کان‌یقرؤها‌کذلک.
و‌در‌روایت‌سوم،این‌است:(قیل‌فی‌معناه‌قولان:أحدهما18»جائت‌سکرة‌الموت‌بالحق«)سورة‌ق/
»جائت‌السکرة‌بالحق«...و‌الآخر»جائت‌سکرة‌الحق‌بالموت«و‌هی‌قراءة‌اهلالبیت.
و‌در‌روایت‌دوم‌آمده:روی‌عن‌ابی‌عبد‌الله-علیه‌السلام-»و‌انتم‌مسلمون«.
با‌تشدید‌که‌در‌قرائت‌معروف،»مسلمون«بدون‌تشدید‌است.و‌روایت‌اول‌هم‌در‌مورد‌آیه»ان‌الله‌اصطفی‌آدم...«چنین‌است:
و‌فی‌قراءة‌اهل‌البیت»و‌آل‌محمد‌علی‌العالمین«.
همان‌طور‌که‌ملاحظه‌می‌شود،این‌روایات،مربوط‌به‌اختلاف‌قرائت‌و‌تفسیر(.333و330و265و263است)ص
(که‌اولی‌و689و272و270-تهذیب‌الاحکام‌شیخ‌طوسی،سه‌روایت)ش49دومی‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌یا‌بیان‌و‌تفسیر‌است‌و‌سومی‌جنبه‌تفسیر‌و‌بیان
(279و278و317دارد)ص(که‌اولی‌و334و329و281و280-الیقین‌ابن‌طاووس،چهار‌روایت)ش50
دومی،اختلاف‌قرائت‌و‌یا‌بیان‌و‌تفسیر‌است‌و‌سومی‌و‌چهارمی،جنبه‌تفسیریدارد‌و‌از‌جهت‌سند‌هم‌بی‌اعتبار‌است.
(که‌در‌روایت‌دوم617و54و50و28و11-رجال‌الکشی،پنج‌روایت)ش51و‌سوم،واژه»تحریف‌کتاب«و»تحریف‌دین«آمده‌که‌مقصود،تحریف‌معنوی
است‌و‌در‌روایت‌چهارم،در‌مورد‌آیه‌شریفه»و‌کان‌ورائهم‌ملک‌یأخذ‌کل‌سفینةغصبا«آمده‌است:
«1»کل‌سفینة‌صالحة‌غصبا«هذا‌التنزیل‌من‌عند‌الله.»__________________________________________________
(-در‌برخی‌نسخه‌های‌رجال‌الکشی،کلمه»صالحة«بعد‌از»من‌عند‌الله«1)است.
38آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(می‌گویند:77،ص2علامه‌بلاغی‌در‌تفسیر‌آلاء‌الرحمان)ج
ان‌جماعة‌من‌الصحابة‌کانوا‌یرسمون‌فی‌مصاحفهم‌ما‌یعلمونه‌انه‌التأویل‌المراد‌فی‌النزول،و‌یقولون‌هکذا‌انزل‌ای‌بالوحی‌بغیر‌القرآن‌علی‌رسول‌الله-صلیاللهعلیهوآله-و‌یدرجونه‌مع‌القرآن‌فی‌قراءتهم‌دفعا‌للشکوک‌او‌الجحود،کما‌روی‌فی‌الدر‌المنثور‌و‌غیره‌ان‌ابن‌مردویه‌فی‌تفسیره‌اخرج‌عن‌ابن‌مسعود‌قال:کنا‌نقرأ‌علی‌عهد‌رسول‌الله-صلیاللهعلیهوآله-»یا‌ایها‌الرسول‌بلغ‌ما‌انزل‌الیک‌من‌ربک‌ان‌علیا‌مولی‌المؤمنین«؛فادرج‌ابن‌مسعود‌فی‌الآیه‌ما‌کان‌یعلمه‌حین‌النزول‌من‌تاویلها‌المقصود‌بالنزول‌کما‌أخرج‌ابن‌ابی‌حاتم‌و‌ابن
مردویه‌و‌ابن‌عساکر‌عن‌ابی‌سعید‌الخدری‌ان‌الایة‌نزلت‌فی‌غدیر‌خم‌فی‌علیبن‌ابی‌طالب...
و‌روایت‌پنجم‌هم‌جنبه‌اختلاف‌قرائت‌یا‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد‌و‌روایت‌اول‌هم‌ازحیث‌سند،اعتبار‌ندارد.
و765و612و217-تفسیر‌البرهان‌سید‌هاشم‌بحرانی،پنج‌روایت)ش52(که‌روایت‌پنجم،سند‌ندارد‌و‌گویا‌راوی،آیه‌ای‌را‌با‌آیه‌دیگر،اشتباه771و766
کرده‌است؛زیرا‌آیه‌ای‌که‌این‌روایت‌درباره‌آن‌است،آیه‌هفتم‌سوره‌غافر‌استذین‌آمنوا«دارد،در‌حالی‌که‌جمله»و‌یستغفرون‌لمن‌فی که»یستغفرون‌لل
«1الأرض«که‌در‌روایت‌آمده،در‌آیه‌پنجم‌سوره‌شوری‌است.»و‌روایت‌سوم‌و‌چهارم،تفسیر‌است‌و‌روایت‌دوم‌هم‌بیان‌و‌تفسیر‌و‌یا‌اختلاف
قرائت‌است‌و‌روایت‌اول‌هم‌سند‌معتبر‌ندارد.و739و114و113و112-معانی‌الاخبار‌شیخ‌صدوق،پنج‌روایت)ش53(که‌روایت‌اول‌و‌دوم‌و‌سوم،مربوط‌به‌آیه»حافظوا‌علی‌الصلوات‌و740
الصلاة‌الوسطی«است‌که‌عبارت»و‌صلاة‌العصر«را‌اضافه‌دارد‌و‌قبلا‌گفته‌شد‌که‌ظاهرا‌افزودن»و‌صلاة‌العصر«،برای‌رد‌کسانی‌است‌که»الصلاة‌الوسطی«
را‌به‌معنای‌نماز‌عصر‌دانسته‌اند.__________________________________________________
.645،ص3(-ر.ک:القرآن‌الکریم‌و‌روایات‌المدرستین،ج1)39آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌روایت‌سوم‌و‌چهارم‌هم‌اختلاف‌قرائت‌است‌و»إل‌یاسین«در‌آن،»آل‌یس«قرائت‌شده‌است‌و‌شاید‌هم‌جنبه‌تفسیری‌داشته‌باشد.
-از‌جوامع‌الجامع‌طبرسی،دوازده‌روایت‌نقل‌شده‌است‌که‌همه‌آنها‌اختلاف54و252و235و224و187و178قرائت‌است)جوامع‌الجامع،چاپ‌تبریز،ص
(.427و401و397و373و341و334-از‌مجمع‌البیان‌طبرسی‌هم‌صد‌و‌پانزده‌مورد‌در‌فصل‌الخطاب‌نقل‌شده‌که55
همه‌آنها‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌اگر‌دال‌بر‌تحریف‌بود،مرحوم‌طبرسی‌که‌تحریف،فن1را‌نپذیرفته‌است،و‌قرآن‌را‌مصون‌از‌تحریف‌می‌داند)مجمع‌البیان،ج
خامس‌از‌مقدمه(،این‌صد‌و‌پانزده‌مورد‌را‌نقل‌نمی‌کرد.نگارنده‌این‌سطور،تمام‌این‌موارد‌را‌از‌مجمع‌البیان‌چاپ‌اسلامیه،به‌این‌شرح،
و94،ص3؛ج498و484و433،ص2؛ج28،ص1استخراج‌کرده‌است:ج‌‌‌و70و50،ص5؛ج516و517و424و388و293،ص4؛ج242و236و315و279،ص6؛ج236و228و222و160و142و80و78و74و495و487و485و445و443و405و397و392و356و336و317153و139و133و110و85و79و63و61و50و27و6،ص7؛ج500326و321و308و271،ص8؛ج212و206و180و168و162و148و،9؛ج496و456و455و451و428و422و420و380و338و330و‌‌‌و143و131و106و104و102و99و84و82و56و49و49و46ص312و302و289و288،ص10؛ج227و224و218و206و203و209
497و489و476و473و454و450و445و442و436و423و319و.536و533و528و525و503و500و891و742و710و564-عیون‌الاخبار‌الرضای‌شیخ‌صدوق،پنج‌روایت)ش56سوره‌تحریم،86(که‌اولی‌اختلاف‌قرائت‌است‌و»نسوق«در‌آیه661و
»یساق«خوانده‌شده‌است.دومی‌هم‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌شبیه‌آن‌در‌مجمع‌البیان‌به‌عنوان»قرائت‌شاذ«یاد‌شده‌و»إل‌یاسین«در‌روایت‌سوم،»آل
یاسین«خوانده40آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
شده‌و‌در‌چهارمی‌پس‌از»خیر‌من‌اللهو‌و‌من‌التجارة«،عبارت»للذین‌اتقوا«آمده‌که‌جنبه‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد‌و‌روایت‌پنجم‌هم‌جنبه‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد.
650و355و354و279و207و17-الاحتجاج‌طبرسی،هفت‌روایت)ش57(که‌بر‌اساس‌روایت‌دوم،در‌آیه‌تبلیغ،»فی‌علی‌بوده‌است.پس‌این743و
روایت‌بیان‌و‌تفسیر‌است.سومی‌و‌چهارمی‌هم‌از‌روایات‌اختلاف‌قرائت‌اند‌که‌در‌مجمع‌البیان‌هم‌یاد‌شده‌اند،و‌چهار‌روایت‌دیگر،بی‌سندند‌و‌اعتبار‌ندارند.البته
آن‌سه‌روایت‌هم‌بی‌سند‌است؛زیرا‌روایات‌الاحتجاج‌طبرسی،به‌طور‌کلی‌بی‌سند‌است‌و‌بنای‌مؤلف‌بر‌این‌بوده‌که‌چون‌عقل،محتوای‌روایات‌را‌تأیید‌می‌کند،نیاز‌به‌سند‌ندارد؛اما‌متأسفانه‌باید‌گفت‌در‌اثر‌غفلت‌مؤلف،این‌چند‌روایت‌و‌امثال‌آن-که‌از‌نظر‌عقل،مخدوش‌است-نیز‌در‌این‌کتاب‌آمده‌است.آیا‌عقل‌هیچ‌با‌انصافی‌می‌پذیرد‌که‌یک‌سوم‌قرآن‌از‌وسط‌آیه‌سوم‌سوره‌نساء
به‌نقل‌از‌الاحتجاج‌طبرسی‌آمده‌است؟!207افتاده‌باشد،آن‌طور‌که‌در‌روایت‌‌یعنی‌رسول‌خدا‌و‌ائمه‌هدی‌و‌مسلمانان،نسبت‌به‌قرآن‌مجید،این‌قدر‌بی‌تفاوت‌بودند‌که‌مثلا‌دو‌هزار‌آیه‌آن‌بیفتد‌و‌از‌حافظه‌همه‌حفاظ‌آن‌دوره‌قرآن‌مجید‌و
قاریان،محو‌شود؟!«)اصل‌بصائر،از‌سعد2«شیخ‌حسن‌بن‌سلیمان‌حلی»1-منتخب‌البصائر»58
و465و463و368و202و33بن‌عبد‌الله‌قمی‌است(،هفت‌روایت)ش(.در‌روایت‌اول،واژه»تحریف«آمده‌که‌بارها‌گفتیم‌باید‌مقصود‌از781و691
آن،تحریف‌معنوی‌باشد‌و‌دست‌کم‌نمی‌توان‌گفت‌که‌دلالت‌بر‌تحریف‌اصطلاحی‌دارد‌و‌روایت‌دوم،جنبه‌تفسیر‌و‌بیان‌دارد‌و»التائبون‌العابدون«در‌روایت‌سوم،»التائبین‌العابدین«قرائت‌شده‌و»مسلمین«در‌روایت‌چهارم،»مسلمین«)با
تشدید(خوانده‌شده‌و‌در‌روایت‌پنجم‌نیز‌اختلاف‌قرائت‌در»صراط‌علی«است‌وروایت‌ششم‌و‌هفتم،جنبه‌بیانی‌و‌تفسیری‌دارد.
و602و599و596-الاختصاص،منسوب‌به‌شیخ‌مفید،هشت‌روایت)ش59__________________________________________________
(-این‌البصائر،غیر‌از‌بصائر‌الدرجات‌صفار‌است‌که‌بعدا‌یاد‌خواهد‌شد.1)(-از‌علمای‌قرن‌هشتم‌هجری‌است.2)
41آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(که‌شش‌روایت‌اول،کلمه»و‌لا‌محدث«را1038و884و610و606و605سوره‌حج،اضافه‌دارد‌که‌جنبه‌بیانی‌دارد‌و‌در‌روایت‌هفتم‌و‌هشتم‌هم52در‌آیه
به‌عنوان‌اختلاف‌قرائت‌یاد‌شده‌و‌این‌روایات،از‌حیث‌سند‌هم‌قابل‌استنادنیستند.و383و340و197و178و143و26«نه‌روایت)1-تفسیر‌النعمانی،»60(.این‌نه‌روایت،نه‌قطعه‌از‌همان‌یک‌روایت‌مفصل‌است‌که947و497و424
سند‌معتبر‌ندارد‌و‌چند‌قطعه‌آن‌هم‌فقط‌اختلاف‌قرائت‌است.و157-تفسیر‌نهج‌البیان‌شیبانی)از‌تألیفات‌سده‌هفتم(،هشت‌روایت)ش61(که‌علاوه‌بر‌نداشتن‌سند801و747و387و361و286و162و159
معتبر،مربوط‌به‌اختلاف‌قرائت‌است؛گرچه‌در‌بعضی‌از‌آنها‌واژه»تحریف«همآمده‌است‌که‌گفتیم‌تحریف‌معنوی‌مقصود‌است.
و128و88و46-المناقب‌ابن‌شهر‌آشوب‌مازندرانی،پانزده‌روایت)ش62و930و573و479و471و470و469و441و352و331و282و177(که‌غیر‌از‌روایت‌اول‌و‌هفتم،همه‌درباره‌علی)ع(است‌که‌مثلا‌در969و948
آیه‌تبلیغ‌و‌امثال‌آن،لفظ»علی«بوده‌است‌که‌در‌تمام‌این‌موارد‌و‌نیز‌روایت‌هفتم‌آن،کلمه‌یا‌جمله‌اضافی،جنبه‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد‌و‌در‌روایت‌اول‌هم‌لفظ»تحریف«آمده‌که‌بارها‌گفته‌شد‌مقصود،تحریف‌معنوی‌است‌و‌یا‌لااقل‌باید‌بپذیریم‌که‌ظهور‌و‌دلالت‌بر‌تحریف‌مورد‌بحث‌ندارد.ضمنا‌این‌روایات،سند‌یا
سند‌معتبر‌ندارند.و600و598و597و475و28-بصائر‌الدرجات‌صفار،هفده‌روایت)ش63و856و754و753و692و673و611و609و608و604و603و601سوره‌حج،52(که‌روایات‌سومی‌تا‌یازدهم،کلمه»و‌لا‌محدث«را‌در‌آیه1037
اضافه‌دارد‌که‌می‌تواند‌بیان‌تفسیر‌باشد‌و‌روایت‌سیزدهم‌هم‌جنبه‌تفسیری‌داردو‌روایت‌دوم‌و‌دوازدهم‌و‌چهاردهم‌تا‌هفدهم،اختلاف‌قرائت‌است.
-تأویل‌الآیات‌الباهرةی‌شرف‌الدین‌نجفی‌از‌علمای‌سده‌دهم،هجده‌روایت64__________________________________________________
(-نگارنده‌درباره‌این‌کتاب)یا‌روایت(مقاله‌ای‌دارد‌که‌در‌همین‌کتاب‌چاپ1)شده‌است.
42آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و1005و1004و941و938و935و916و843و811و653و278)ش(که‌این1034و1033و132و1018و1017و1016و1008و1006
روایات‌هم‌یا‌اختلاف‌قرائت‌است‌و‌یا‌جنبه‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد.و147و87و59و58و57-تفسیر‌فرات‌الکوفی،بیست‌و‌نه‌روایت)ش65و693و662و639و482و474و473و326و325و324و323و277و10214و1013و1007و991و990و841و774و773و733و732(.1025و1024و1023
سه‌روایت‌اول،مفادش‌این‌است‌که‌آیات‌قرآن‌مجید،چند‌گروه‌اند‌و‌ربطی‌به‌‌سوره‌بقره،»فی90مسأله‌تحریف‌ندارد.در‌روایت‌چهارم‌آمده‌است‌که‌در‌آیه
علی«بوده‌است‌که‌گفته‌شد‌مقصود،بیان‌مورد‌نزول‌است‌و‌این‌قبیل‌موارد،احیانا‌اختلاف‌قرائت‌به‌حساب‌آمده‌اند‌و‌دو‌روایت‌آخر،اختلاف‌قرائت‌است‌و‌بقیه،همگی‌مانند‌روایت‌چهارم،مربوط‌به‌حضرت‌علی‌و‌اهل‌بیت)ع(است‌و
جنبه‌بیان‌و‌تفسیر‌دارد.تا‌این‌جا‌حدود‌سیصد‌و‌پنجاه‌روایت،اجمالا‌بررسی‌شد.سیصد‌و‌پنجاه‌روایت‌هم‌از‌پنج‌کتاب‌بعدی‌است‌که‌آنها‌هم‌مانند‌قبلی‌هاست)برای‌توضیح‌بیشتر‌به‌کتاب
علامه‌عسکری‌رجوع‌شود.(و‌ذیل74و73و69و68و9و8و7و6-تفسیر‌العیاشی،نود‌روایت)ش66148و102و99و98و91و90و85و79که‌در‌فصل‌الخطاب‌هست‌و74190و189و188و184و176و175و170و169و163و150و149و233و225و223و222و221و213و212و211و206و201و191و299و297و290و273و264و256و253و249و243و239و238و402و397و394و370و367و347و346و328و327و316و307و456و455و447و440و436و430و427و426و412و404و403و516و511و505و496و491و481و485و484و486و480و460و(.777و547و540و517و
43آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و518و515و414و332و13-تفسیر‌ابن‌ماهیار،سی‌و‌نه‌روایت)ش67و696و666و663و654و636و615و592و569و534و533و524و772و769و764و763و762و758و737و736و735و734و705(.934و933و927و926و877و46و818و802و798و795و785و120و83و75-ناسخ‌القرآن‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌قمی،پنجاه‌و‌نه‌روایت)ش68و252و229و215و202و194و193و192و145و123و122و121
و457و445و428و421و388و357و341و314و312و292و257و713و640و634و568و563و535و522و520و519و512و498و914و913و908و907و892و871و866و861و848و840و827(.1053و1052و1051و988و982و981و971و94954و53و52و53و6و5و4و1-الکافی‌شیخ‌کلینی،هشتاد‌روایت)ش69168و127و126و125و116و104و101و96و94و84و78و76و‌‌‌و244و241و236و231و228و227و‌ذیل‌آن‌و218و209و183و
و306و305و298و294و291و269و263و260و255و248و245و572و523و493و464و378و372و365و358و348و330و308و782و776و715و703و700و652و633و619و618و607و591و943و937و936و918و925و924و896و881و879و829و809(.1061و1040و1037و992و968و62و30و10-تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌القمی،هشتاد‌و‌هشت‌روایت)ش70و235و220و208و185و174و158و146و107و132و93و67و315و314و310و304و302و287و276و275و267و259و251و423و415و419و406و391و385و384و371و359و353و344و546و538و536و530و529و507و492و478و450و439و435668و665و660و655و637و635و629و6516و575و565و559و688و
44آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و800و791و788و787و784و780و731و709و702و699و695و868و867و857و854و851و847و837و836و816و814و807(.1046و1030و1019و952و945و920و886
از‌این‌پنج‌کتاب،سیصد‌و‌پنجاه‌روایت‌نقل‌شده‌که‌با‌سیصد‌و‌پنجاه‌روایتی‌که‌از360شصت‌و‌پنج‌کتاب‌قبلی‌نقل‌شده‌بود،جمعا‌هفتصد‌روایت‌می‌شود.حدود‌روایت‌دیگر‌باقی‌می‌ماند‌که‌همه‌از‌کتاب‌القرائات‌سیاری‌نقل‌شده‌است.
به‌عبارت‌دیگر،یک‌سوم‌احادیث‌فصل‌الخطاب،از‌یک‌کتاب‌و‌یک‌سوم‌دیگر‌ازپنج‌کتاب‌و‌یک‌سوم‌بقیه‌از‌شصت‌و‌پنج‌کتاب،نقل‌شده‌است.
مؤلف‌فصل‌الخطاب‌برای‌مدعای‌خود،به‌دوازده‌دلیل‌تمسک‌جسته‌است‌که‌دلیل‌یازدهم‌و‌دوازدهم‌وی،هزار‌و‌شصت‌روایت‌است‌که‌شصت‌تای‌آن‌بهعنوان‌دلیل‌یازدهم‌و‌هزار‌تای‌آن‌به‌عنوان‌دلیل‌دوازدهم‌یاد‌شده‌است.
دلیل‌اول‌تا‌دهم‌وی،در‌کتاب‌کشف‌الارتیاب‌شیخ‌محمود‌معرب‌تهرانی‌و‌برخی‌کتاب‌های‌دیگر،به‌خوبی‌پاسخ‌داده‌شده‌اند‌و‌دلیل‌یازدهم‌و‌دوازدهم)یعنی‌همان
هزار‌و‌شصت‌روایت(،نیاز‌به‌این‌داشتند‌که‌تک‌تک‌آنها‌بررسی‌گردد‌که‌این‌کار‌را‌هم‌علامه‌عسکری‌انجام‌داده‌است‌و‌این‌مقاله‌هم‌در‌همین‌راستا‌تدوین
گردید.
درباره‌اعتبار‌کتاب‌های‌حدیث
درباره‌اعتبار‌کتاب‌های‌حدیثمؤلف‌فصل‌الخطاب،در‌آغاز‌دلیل‌دوازدهم‌گوید:
اعلم‌ان‌تلک‌الاخبار‌منقولة‌من‌الکتب‌المعتبرة،التی‌علیها‌معول‌أصحابنا‌فی‌اثبات‌الاحکام‌الشرعیة‌و‌الآثار‌النبویة،الا‌کتاب‌القرائات‌لاحمد‌بن‌محمد‌السیاری،
فقد‌ضعفه‌أئمة‌الرجال.و‌سپس‌درصدد‌بر‌می‌آید‌که‌کتاب‌سیاری‌را‌هم‌از‌اعتبار‌برخوردار‌سازد.درباره‌بخش‌اول‌سخن‌ایشان،برخی‌از‌مؤلفان‌و‌ناقدان‌کتاب‌فصل‌الخطاب،این‌طور‌پاسخ‌داده‌اند‌که‌در‌میان‌هفتاد‌کتابی‌که‌مصدر‌فصل‌الخطاب‌است،تعدادی‌از
آنها‌از‌کتب‌معتبر‌نیستند.مثلا‌مرحوم‌میرزا‌مهدی‌بروجردی،کتاب‌سلیم‌بن‌قیسرا
45آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:مخدوش‌و‌بی‌اعتبار‌معرفی‌کرده‌و‌آیة‌الله‌محمد‌هادی‌معرفت،تفسیر‌القمی‌و‌چند‌مصدر‌دیگر‌را‌و‌علامه‌سید‌مرتضی‌عسکری،تفسیر‌فرات‌و‌چند‌مصدر‌دیگر
را.اما‌به‌نظر‌این‌جانب،رد‌کردن‌و‌بی‌اعتبار‌دانستن‌یک‌کتاب‌حدیثی‌سخنی‌قابل‌قبول‌نیست.همان‌طور‌که‌معتبر‌دانستن‌هیچ‌یک‌از‌کتب‌حدیثی،از‌دلیلی‌قانع
کننده‌برخوردار‌نیست.راه‌میانه‌و‌صحیح،این‌است‌که‌در‌مورد‌هر‌حدیث-در‌هر‌کتابی‌که‌باشد-،به‌بررسی‌بپردازیم؛اگر‌از‌هر‌راه‌به‌اعتبار‌حدیثی‌پی‌بردیم،به‌آن،ترتیب‌اثر‌دهیم‌و‌چنانچه‌به‌هر‌دلیلی‌به‌بی‌اعتبار‌بودن‌آن‌رسیدیم،از‌استدلال
به‌آن،پرهیز‌نماییم.بنابراین،به‌صرف‌این‌که‌حدیثی‌در‌کافی-که‌معتبرترین‌کتاب‌حدیثی‌ماست-نقل‌شده،نمی‌توان‌به‌آن‌اعتماد‌نمود.همان‌طور‌که‌اگر‌حدیث‌در‌بی‌اعتبارترین‌کتاب‌ها)مانند‌قراءات‌سیاری(نقل‌شده‌باشد،به‌صرف‌این‌که‌در‌آن‌کتاب‌است،نمی‌توان‌آن‌را‌رد‌کرد؛زیرا‌گاهی‌با‌قرائنی‌معلوم
می‌شود‌که‌فلان‌حدیث،گرچه‌در‌کتاب‌بی‌اعتباری)مانند‌تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام(نقل‌شده،معتبر‌است؛چنان‌که‌شیخ‌انصاری‌درباره‌حدیث»من‌کان‌من‌الفقهاء‌صائنا‌لنفسه...«که‌مصدرش‌تفسیر‌منسوب‌به‌امام
عسکری)ع(است،فرموده»قرائن‌صدق‌دارد«و‌در‌همین‌کتاب‌قراءات‌سیاری‌روایاتی‌مانند:»القرآن‌واحد،نزل‌من‌عند‌رب‌واحد،الی‌نبی‌واحد،و‌لکنالاختلاف‌یجی‌ء‌من‌قبل‌الرواة«هست‌که‌نمی‌توان‌گفت‌بی‌اعتبار‌است.
بله‌صحیح‌است‌که‌مورد‌تک‌تک‌روایات،باید‌این‌مراحل‌طی‌شود:-کتابی‌که‌حدیث‌از‌آن‌نقل‌شده،استنادش‌به‌مؤلف‌ثابت‌باشد،نه‌این‌که‌فقط1
منسوب‌به‌او‌باشد)مانند‌الاختصاص‌منسوب‌به‌شیخ‌مفید(.-از‌زمان‌تألیف‌تا‌زمان‌ما،در‌کتاب،دخل‌و‌تصرف‌نشده‌باشد،نه‌مثل‌برخی2
از‌کتاب‌ها‌که‌به‌دلیل‌این‌که‌نسخه‌های‌مقابله‌شده‌آنها‌در‌اختیار‌نیست،وضعشان‌روشن‌نیست)مثل‌الطرائف‌ابن‌طاووس،که‌نسخه‌های‌متفاوتی‌دارد‌و
برخی‌از‌آنها‌مطالبش‌بیشتر‌از‌برخی‌دیگر‌است.(-روایت،سند‌داشته‌باشد‌و‌صحیح‌و‌موثق‌و‌قابل‌اعتماد‌باشد،نه‌مانند‌روایات3
46آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:تفسیر‌العیاشی‌و‌الاحتجاج‌طبرسی‌که‌همگی‌مرسل‌اند.
-روایت،مورد‌اعتراض‌علمای‌بزرگ‌سده‌های‌آغاز‌تدوین‌حدیث‌نباشد.4-روایت،معارضی‌که‌مانع‌حجیت‌آن‌باشد،نداشته‌باشد.5-دلالت‌روایت‌بر‌مقصود‌استدلال‌کننده،ظاهر‌و‌روشن‌باشد.6
اما‌در‌عین‌حال،گاهی‌اعتبار‌روایتی‌که‌سه‌خصوصیت‌اول‌را‌ندارد،با‌قرائنی‌احراز‌می‌گردد.بر‌این‌اساس،بررسی‌مصادر‌فصل‌الخطاب،به‌عنوان‌بررسی‌اعتبار‌آن‌کتاب‌ها‌لزومی‌ندارد.فقط‌در‌مورد‌کتاب‌سیاری‌که‌بخش‌دوم‌کلام
مؤلف‌فصل‌الخطاب‌است،لازم‌است‌نکاتی‌را‌مطرح‌سازیم.
درباره‌کتاب‌القراءات‌سیاری
درباره‌کتاب‌القراءات‌سیاری(حاجی‌نوری‌برای‌اثبات‌وثاقت‌سیاری‌و‌کتاب‌قراءات‌او‌به‌چند‌دلیل‌تمسک1
کرده‌است.یکی‌از‌آنها‌این‌که‌کلینی‌در‌کتاب‌شریف‌کافی،روایات‌فراوانی‌از‌اونقل‌کرده‌است.
ق،نامه‌ای‌به‌محضر‌آیة‌الله‌العظمی‌خویی)ره(1395نگارنده‌این‌مقاله‌در‌سال‌‌نوشتم‌و‌از‌ایشان‌خواستم‌که‌با‌مراجعه‌به‌کتاب‌معجم‌رجال‌الحدیث)که‌تا‌آن
تاریخ،بخشی‌از‌آن‌چاپ‌شده‌بود(،نشانی‌روایات‌کلینی‌از‌سیاری‌را‌برایمبنویسند.ایشان‌نامه‌را‌به»گروه‌رجال«،ارجاع‌دادند‌و‌آنها‌چنین‌پاسخ‌دادند:
مکتوب‌محترم‌آن‌جناب‌که‌متضمن‌سؤالی‌راجع‌به‌روایات‌ثقة‌الاسلام‌کلینی‌از‌سیاری‌بود،به‌این‌لجنه،ارجاع‌شد‌که‌پاسخ‌درخواستی‌تفصیلا‌در‌ذیل،ملاحظه
می‌شود:همان‌طور‌که‌استحضار‌دارید،سیاری،معاصر‌با‌شیخ‌کلینی‌نبوده‌است؛بلکه‌شیخ‌شیخ‌وی‌است‌و‌در‌نتیجه،تمام‌روایات‌کلینی‌از‌سیاری‌با‌واسطه‌است.
ترجمه‌سیاری‌در‌جلد‌دوم‌معجم،به‌عنوان‌احمد‌بن‌محمد‌بن‌سیار‌گذشت‌و‌نیز‌به‌عنوان»أحمد‌بن‌محمد‌السیاری«در‌کتب‌اربعه،پنج‌مورد‌روایت‌دارد‌که‌در
همان‌جلد،تحت‌عنوانش‌مذکور‌افتاده‌است‌و‌بقیه‌روایات‌وی‌به‌عنوان»السیاری«در‌مجلدات
47آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:القاب‌و‌کنیه‌ها-ان‌شاء‌الله‌تعالی-خواهد‌آمد.مجموع‌روایات‌وی)با‌تمام
عناوین(،در‌کتب‌اربعه،پنجاه‌و‌یک‌مورد‌است‌و‌سی‌و‌هشت‌مورد‌فقط‌در‌کافی‌‌مورد‌را‌مرقوم38به‌عنوان‌سیاری‌به‌ترتیب‌زیر‌موجود‌است:...)سپس‌نشانی
داشته‌اند(.بنابراین،کثرت‌روایت‌کافی‌از‌سیاری-که‌حاجی‌نوری‌گفته‌است-جای‌انکار‌ندارد؛اما‌واضح‌است‌که‌روایت‌کردن‌کلینی‌از‌شخصی‌که‌در‌کتب‌رجال،به
ضعف‌او‌تصریح‌شده،دلیل‌ثقه‌بودن‌شخص‌نمی‌شود؛زیرا‌چه‌بسا‌صاحب‌کافی،روایات‌ضعیف‌السند‌را‌به‌جهت‌این‌که‌از‌راه‌های‌دیگر‌به‌صدور‌آنها‌اطمینان‌پیدا
(آورده‌است:87،ص1کرده،نقل‌کرده‌باشد.لذا‌ممقانی‌هم‌در‌رجال)ج‌‌و‌العجب،کل‌العجب،من‌الشیخ‌الماهر‌المحدث‌المعاصر‌الحاج‌النوری-قدس‌سره-حیث‌انه‌رام‌اثبات‌وثاقة‌الرجل‌و‌الاعتماد‌علی‌کتابه‌باکثار‌الکلینی-ره-..الروایة‌عنه‌و...وجه‌التعجب‌انه‌رفع‌الید‌عن‌تصریحات‌من‌سمعت‌بضعفه‌بنقل
هؤلاء‌روایاته‌الذی‌هو‌فعل‌مجمل...به‌علاوه،معلوم‌نیست‌شیخ‌کلینی‌از‌کتاب‌قراءات،چیزی‌نقل‌کرده‌باشد‌تا
بگوییم‌قرینه‌بر‌اعتبار‌کتاب‌قراءات‌است.(در‌کتب‌رجال،سیاری‌را‌از‌اصحاب‌امام‌عسکری‌یا‌امام‌هادی‌و‌امام‌عسکری2
دانسته‌اند؛اما‌ابن‌ادریس‌در‌مستطرفات‌السرائر،او‌را‌از‌اصحاب‌امام‌هفتم‌و‌‌ق،ضبط‌کرده‌اند‌که368امام‌هشتم‌دانسته،و‌در‌برخی‌کتاب‌ها‌تاریخ‌وفات‌او‌را
این‌مطالب،با‌هم‌تهافت‌دارند‌و‌نیز‌نجاشی‌او‌را‌بصری‌دانسته‌و‌ابن‌غضائری،قمی،و‌کشی‌او‌را‌اصفهانی‌یا‌بصری‌دانسته‌اند‌و‌نیز‌به‌نوشته‌برخی‌از‌فضلا،
ق(داریم،که‌از‌فقها‌و268شخصی‌دیگر‌به‌نام‌احمد‌بن‌سیار‌بن‌ایوب)م
محدثان‌اهل‌تسنن‌است‌که‌در‌تاریخ‌بغداد‌یاد‌شده‌و‌در‌برخی‌از‌کتاب‌ها‌این‌دو‌نفر‌با‌هم‌اشتباه‌شده‌اند‌و‌داستان‌زیر‌نیز‌در‌هدیة‌الاحباب‌محدث‌قمی‌از‌ابو
الحسن‌احمد‌بن‌ابراهیم‌سیاری‌شیعی‌نقل‌شده‌است:نقل‌عن‌خط‌الشهید‌الاول-ره-أنه‌قال‌ابو‌بکر‌بن‌حمید:قلت‌لابی‌عمر‌الزاهد
48آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:)الملقب‌بالمطرز‌الناصبی‌اللغوی(:»من‌هو‌السیاری؟«.قال:خال‌لی‌کان
رافضیا،مکث‌أربعین‌سنة‌یدعونی‌الی‌الرفض،فلم‌استجب‌له،و‌مکث‌اربعینسنة‌أدعوه‌الی‌السنة،فلم‌یستجب‌لی.
در‌برخی‌کتاب‌ها‌این‌داستان‌اشتباها‌به‌یکی‌از‌دو‌سیاری‌مذکور‌در‌قبل،نسبتداده‌شده‌است.
(کتاب‌قراءات‌سیاری،شاید‌به‌خاطر‌بی‌اعتبار‌بودن‌اکثر‌روایاتش،مورد‌توجه3محدثان‌قرار‌نگرفته‌و‌در‌طول‌هزار‌سال،در‌هیچ‌کتابی)جز‌منتخب‌البصائر‌که
دو‌روایت‌از‌آن‌نقل‌کرده(از‌قراءات‌سیاری‌چیزی‌نقل‌نشده‌است،تا‌پایان‌سده‌سیزدهم‌که‌حاجی‌نوری‌آن‌را‌یکی‌از‌مصادر‌فصل‌الخطاب‌خود‌قرار‌داده‌است‌و‌شاید‌از‌همین‌جهت،نسخه‌معتبری‌از‌آن‌در‌دست‌نیست.نسخه‌حاجی‌نوری‌که‌خود‌به‌مغلوط‌بودن‌آن‌تصریح‌کرده،فعلا‌در‌کتاب‌خانه‌مرکزی‌دانشگاه‌تهران‌است‌و‌نسخه‌مغلوط‌دیگری‌در‌کتاب‌خانه‌مدرسه‌فیضیه‌و‌نسخه‌سومی‌در
کتاب‌خانه‌مسجد‌جامع‌تهران‌و‌چهارمین‌و‌آخرین‌نسخه‌موجود‌آن‌در‌کتاب‌خانه‌آیة‌الله‌مرعشی‌است‌که‌شاید‌بهترین‌آنها‌باشد.مناسب‌است‌یکی‌از‌فضلا‌این
نسخه‌ها‌را‌تهیه‌و‌وضع‌این‌کتاب‌را‌روشن‌تر‌کند؛زیرا‌احتمال‌قوی‌دارد‌که‌بسیاری‌از‌سندهای‌یاد‌شده‌در‌این‌نسخه‌ها‌علاوه‌بر‌ضعیف‌بودن،از‌جهت‌دیگر
نیز‌مخدوش‌باشند.
نتیجه
نتیجه‌از‌بحث‌ها‌و‌نوشته‌هایی‌که‌درباره‌کتاب‌فصل‌الخطاب‌و‌روایات‌آن‌تاکنون‌انجام
شده،نتایج‌زیر‌به‌دست‌آمده‌است:-در‌کتاب‌های‌حدیث‌و‌تفسیر‌اهل‌سنت‌نیز‌از‌قبیل‌روایات‌فصل‌الخطاب،1
فراوان‌دیده‌می‌شود.پس‌نباید‌به‌دلیل‌وجود‌این‌روایات‌در‌کتب‌حدیث‌شیعه،شیعه‌را‌متهم‌به‌قول‌تحریف‌قرآن‌نمایند؛بلکه‌باید‌هم‌شیعه‌و‌هم‌سنی،عدم
اعتبار‌و‌یا‌عدم‌دلالت‌این‌قبیل‌روایات‌را‌بر‌تحریف،بیان‌کنند‌و‌هر‌دو‌در‌صیانتقرآن‌مجید
49آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:از‌تحریف،هم‌صدا‌باشند؛زیرا‌در‌غیر‌این‌صورت،ممکن‌است‌شیعیان‌هم‌قول‌تحریف‌قرآن‌کریم‌را‌به‌علت‌وجود‌این‌قبیل‌روایات‌در‌کتاب‌های‌تفسیر‌و‌حدیث
اهل‌تسنن،به‌آنان‌نسبت‌دهند.در‌این‌جا‌نکته‌بسیار‌مهمی‌هست‌که‌علامه‌عسکری‌آورده‌و‌این‌جانب،تاکنون‌این‌نکته‌را‌نشنیده‌و‌ندیده‌بودم‌و‌آن‌این‌که‌بسیاری‌از‌روایاتی‌که‌گفته‌شده
دلالت‌بر‌نقص‌قرآن‌مجید‌دارند،ممکن‌است‌از‌کتاب‌های‌اهل‌سنت‌به‌کتاب‌های‌شیعه‌راه‌پیدا‌کرده‌باشند.قرائن‌اثبات‌این‌مدعا‌را‌می‌توانید‌در‌کتاب‌القرآن
الکریم‌و‌روایات‌المدرستین،مطالعه‌فرمایید.-روایات‌مربوط‌به‌اختلاف‌قرائات،با‌روایاتی‌که‌خیال‌شده‌که‌دلالت‌بر‌تحریف2
قرآن‌دارند،خلط‌شده‌اند)مانند‌صد‌و‌چند‌موردی‌که‌در‌مجمع‌البیان‌به‌عنوان‌اختلاف‌قرائت،یاد‌شده‌اند‌و‌حاجی‌نوری،همه‌آنها‌را‌در‌فصل‌الخطاب،برای
اثبات‌مدعای‌خویش‌نقل‌کرده‌است(.البته‌اختلاف‌قرائت‌هم‌با‌این‌گستردگی‌که‌در‌کتاب‌های‌تفسیر‌شیعه‌و‌سنیمطرح‌است،مورد‌قبول‌برخی‌محققان‌نیست‌که‌نیاز‌به‌بحثی‌جداگانه‌دارد.
-به‌صرف‌این‌که‌برخی‌از‌این‌روایات‌در‌یک‌کتاب‌حدیث‌یاد‌شده‌اند،نمی‌توان3صاحب‌آن‌کتاب‌را‌از‌قائلان‌به‌نقص‌قرآن‌مجید‌نیست؛زیرا‌اولا‌نقل‌حدیث،همه
جا‌دلیل‌بر‌قبول‌آن‌نیست؛ثانیا‌دلالت‌حدیث‌نقل‌شده‌بر‌مطلب‌مورد‌ادعا،معلوم‌نیست‌مورد‌قبول‌صاحب‌کتاب‌باشد.
-کسانی‌که‌قائل‌به‌نقص‌قرآن‌مجید‌شده‌اند،اعم‌از‌محدثان‌و‌فقها،تحت‌تأثیر4کثرت‌عددی‌این‌روایات‌قرار‌گرفته،دقت‌کافی‌را‌مبذول‌نداشته‌اند؛وگرنه‌بر‌ایشان‌معلوم‌می‌شد‌که‌در‌این‌روایات،روایت‌تکراری‌فراوان‌است‌و‌غیر
مکررها،غالبا‌دلالت‌برخواسته‌آنان-که‌نقص‌و‌تحریف‌باشد-ندارند‌و‌بقیه،غالبا‌سند‌معتبر‌ندارند‌و‌در‌صورتی‌که‌سند‌معتبر‌داشته‌باشند،غالبا‌معارض‌دارند‌که‌به‌جهت‌تعارض،از‌حجیت‌می‌افتند‌و‌بقیه‌که‌تعداد‌کمی‌خواهد‌بود،به‌سبب
مخالفت‌با50آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
قرآن‌مجید،باید‌طرد‌شوند‌و‌در‌این‌میان،روایاتی‌که‌علم‌به‌کذب‌آنها‌داریم،نیزکم‌نیستند.
-مهم‌ترین‌مصدر‌روایات‌فصل‌الخطاب‌از‌حیث‌وسعت‌و‌کثرت،کتاب‌قراءات5سیاری‌است‌که‌به‌هیچ‌وجه‌نمی‌توان‌آن‌را‌از‌کتاب‌های‌حدیثی‌معتبر‌شیعه
دانست.این‌کتاب،با‌این‌که‌در‌سده‌سوم‌تألیف‌شده،ظاهرا‌تا‌سده‌یازدهم‌در‌دست
نبوده‌و‌به‌همین‌دلیل،در‌شمار‌مصادر‌بحار‌الانوار‌علامه‌مجلسی‌نیز‌قرار‌نگرفته‌است‌و‌از‌این‌رو،نمی‌توان‌با‌اطمینان‌گفت‌که‌این‌نسخه‌ها،همانی‌است‌که‌در‌سده‌سوم‌تألیف‌شده‌است.بعد‌از‌سده‌یازدهم‌نیز‌تا‌اواخر‌سده‌سیزدهم-که‌حاجی‌نوری‌آن‌را‌از‌مصادر‌فصل‌الخطاب‌قرار‌داده‌است-باز‌در‌هیچ‌کتابی‌از
آن‌حدیثی‌نقل‌نشده‌است.-از‌کتابهایی‌که‌در‌رد‌فصل‌الخطاب‌نگاشته‌شده‌و‌یکی‌از‌تهمت‌های‌برخی‌از6
مغرضان‌اهل‌تسنن‌را‌به‌شیعه‌مظلوم،پاسخ‌داده‌است،کتاب‌گران‌قدر‌القرآن‌الکریم‌و‌روایات‌المدرستین‌علامه‌عسکری‌است)هذه‌من‌علاه‌احدی‌المعالی،
فعلی‌هذه‌قفس‌ماسواها(.-در‌برخورد‌با‌کتاب‌های‌حدیث،راه‌میانه‌و‌منصفانه‌این‌است‌که‌تک‌تک‌روایات7
آن،مورد‌بررسی‌و‌دقت‌قرار‌گیرند‌و‌در‌صورت‌وثوق‌به‌صدور،مورد‌قبول‌قرار‌گیرند‌و‌در‌غیر‌این‌صورت،در‌مواردی‌رد‌شوند‌و‌در‌مواردی‌هم‌به‌آنها‌تمسک‌و‌استدلال‌نشود.این‌که‌کسانی‌مانند‌اخباری‌ها‌روایات‌یک‌کتاب،مانند‌کافی‌شریف
را‌تماما‌صحیح‌بدانند‌و‌یا‌در‌مقابل،به‌صرف‌این‌که‌در‌یک‌کتاب‌حدیثی‌چند‌حدیث‌غیر‌قابل‌قبول‌دیده‌شد،گفته‌شود‌این‌کتاب‌و‌روایات‌آن،مجعول‌و
ساختگی‌است،وجهی‌ندارد‌و‌این‌افراط‌و‌تفریط،زیانبار‌است.-در‌موضوع‌قضاوت‌در‌باب‌مؤلفان‌و‌عالمان‌نیز‌محور‌قضاوت‌در‌مورد‌هر‌یک8
از‌نظریات‌یا‌تألیفات‌آنان،باید»حق«باشد‌و‌پس‌از‌بررسی‌گفته‌شود‌که‌در‌میان‌تألیفات‌فلان‌مؤلف،کدام‌سودمند‌و‌تحقیقی،کدام‌بی‌ثمر‌و‌غیر‌محققانه،و
یا‌مضر51آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌زیانمند‌است.اگر‌نظر‌مرحوم‌شیخ‌صدوق‌در‌مورد»سهو‌النبی«مقبول‌نیست،فقط‌همین‌نظریه‌را‌باید‌مورد‌انتقاد‌و‌اعتراض‌قرار‌داد،نه‌این‌که‌به‌خاطر‌این
نقطه‌ضعف،تمام‌خدمات‌یک‌محدث‌جلیل‌القدر،مورد‌بی‌مهری‌قرار‌گیرد.بنابراین،در‌مورد‌حاجی‌نوری-که‌از‌مشایخ‌مشایخ‌ماست-نیز‌باید‌همین‌گونه‌داوری‌گردد؛یعنی‌از‌خدمات‌علمی‌و‌حدیثی‌وی‌قدردانی‌شود‌و‌در‌مورد‌فصل‌الخطاب،مورد‌ملامت‌قرار‌گیرد؛نه‌این‌که‌به‌دلیل‌این‌ضعف‌واضح‌و‌غیر‌قابل
اغماض،همه‌محسنات‌او‌را‌هم‌نادیده‌گرفت.
اصولا‌برای‌خواننده‌دقیق،قابل‌قبول‌نیست‌که‌بشنود‌استاد‌شهید‌مرتضی‌مطهری‌از‌حاجی‌نوری‌به‌سبب‌تألیف‌لؤلؤ‌و‌مرجان،آن‌همه‌تمجید‌کرده‌و‌در
مقابل،از‌قلم‌دیگری‌بخواند‌که‌حاجی‌نوری‌از‌شخصیت‌های‌مورد‌توجه‌حوزه‌های‌علمیه‌نبوده‌است.زیان‌این‌روش،این‌است‌که‌برخی‌گمان‌کنند‌هر‌جا‌ما‌نظر‌و‌کتاب‌کسی‌را‌پسندیدیم‌و‌مطابق‌نظر‌ما‌بود،او‌را‌به‌عرش‌اعلی‌می‌بریم‌و‌هر‌جا‌کتاب‌یا‌نظر‌او‌با‌ما‌موافق‌نبود،از‌عرش‌به‌فرش‌فرود‌می‌آوریم.پس‌باید‌در
داوری‌ها‌متوجه‌برخی‌پیامدها‌هم‌باشیم.-در‌نسبت‌دادن‌اقوال‌به‌افراد‌نیز‌باید‌آنچه‌را‌واقعیت‌دارد،نوشت‌و‌یا‌در9
صورت‌عدم‌مصلحت‌ذکر،سکوت‌کرد؛اما‌این‌که‌در‌مسأله‌ای‌که‌دو‌قول‌هست،یک‌قول‌را‌نادیده‌بگیریم‌و‌یا‌به‌قائلان‌یک‌قول‌اهمیت‌بدهیم‌و‌به‌قائلان‌قول‌دیگر‌اهمیت‌ندهیم،این‌هم‌عادلانه‌نیست‌و‌پیامد‌سوء‌آن،این‌است‌که‌گاهی‌دیگران،همان‌قول‌و‌قائلانی‌را‌که‌ما‌انکار‌کرده‌ایم،از‌کتاب‌ها‌استخراج‌می‌کنند‌و‌منتشر
می‌سازند.محور‌بحث‌ها‌باید‌حق‌و‌دلیل‌و‌استدلال‌متقن‌باشد.کثرت‌و‌قلت‌قائل،همه‌جا‌بر
مسأله‌تأثیرگذار‌نیست.-عصر‌ما‌عصر‌ارتباطات‌است‌و‌مانند‌گذشته‌های‌دور‌نیست‌که‌کسی‌چیزی10
می‌گفت‌و‌یا‌می‌نوشت‌و‌ده‌ها‌سال‌و‌بیشتر،در‌اختیار‌خود‌او‌باقی‌می‌ماند.بنابراین،نویسندگان‌و‌مؤلفانی‌که‌می‌دانند‌نوشته‌آنها‌منتشر‌خواهد‌شد،باید‌با
توجه‌به‌همه52آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جوانب،آثاری‌به‌جامعه‌تقدیم‌کنند‌که‌مروج‌دین‌و‌اخلاق‌باشد؛نه‌این‌که‌خداینکرده‌به‌طور‌ناخودآگاه،قلمشان‌در‌تخریب‌دین‌و‌اخلاق‌به‌کار‌آید.
تألیف‌فصل‌الخطاب،از‌محدثی‌بزرگ‌مانند‌حاجی‌نوری،درس‌عبرتی‌است‌برای‌همه‌مؤلفان‌که‌با‌بصیرت‌کامل،متوجه‌آثار‌خوب‌و‌بد‌نوشته‌خود‌باشند.عصمنا
الله‌تعالی‌من‌الزلل!در‌شرح‌حال‌یکی‌از‌عالمان‌بزرگ‌معاصر‌خواندم‌که‌یکی‌از‌رساله‌های‌تألیفی‌خود‌را‌به‌مرحوم‌آیة‌الله‌حاج‌شیخ‌محمد‌حسین‌کاشف‌الغطا‌ارائه‌داد.آن
مرحوم،در‌آن‌رساله‌نوشت:»انتشار‌این‌رساله‌را‌مصلحت‌نمی‌دانم«.وی‌نظر‌خیرخواهانه‌آن‌بزرگوار‌را‌پذیرفت.آری!متدین‌بودن،ایجاب‌می‌کند‌که‌اگر‌ماه‌ها‌بلکه‌سال‌ها‌در‌تألیف‌و‌تدوین‌اثری‌تلاش‌و‌کوشش‌کردیم،اما‌متوجه‌شدیم‌که‌به‌جای‌ترویج‌دین‌خدا‌و‌اسلام‌و‌تشیع،ممکن‌است‌زیانبار‌باشد،اوراق‌دفتر‌خود‌را‌بشوییم،اگر‌در‌راه‌او‌هستیم.اللهم‌اجعلنا‌ممن‌تنتصر‌به‌لدینک‌و‌لا‌تجعلنا‌ممن
اعان‌علی‌محو‌دینک.آمین!
53آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفاسیر‌شیعه
تفسیر‌نعمانی
اشاره
تفسیر‌نعمانییک‌کتاب‌با‌چهار‌عنوان‌ناسخ‌و‌منسوخ‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری
تفسیر‌محمد‌بن‌ابراهیم‌نعمانی‌کاتبمحکم‌و‌متشابه‌علم‌الهدی‌سید‌مرتضی
اولین‌کتاب‌در‌علوم‌قرآن‌منسوب‌به‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام(.301-299-ابو‌القاسم‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌بن‌ابی‌خلف‌اشعری‌قمی)متوفی1
یکی‌از‌محدثان‌و‌فقیهان‌شیعه‌امامیه‌و‌دارای‌تألیفات‌فراوانی‌است‌که‌در‌فهرست‌نجاشی‌و‌فهرست‌شیخ‌طوسی‌یاد‌شده‌است.از‌تألیفات‌چاپ‌شده‌او»فرق‌الشیعه«یا»المقالات‌و‌الفرق«می‌باشد.و‌راویان‌بسیاری‌از‌او‌روایت
می‌کنند‌که‌از‌جمله‌آنها‌جعفر‌بن‌محمد‌بن‌قولویه‌صاحب‌کتاب»کامل‌الزیارات««1و‌برادر‌او‌علی‌بن‌محمد‌بن‌قولویه‌و‌پدرشان‌محمد‌بن‌قولویه‌است.»
«یاد‌شده‌است‌کتاب»ناسخ‌القرآن2یکی‌از‌تألیفات‌او‌که‌در‌فهرست‌نجاشی»و‌منسوخه‌و‌محکمه‌و‌متشابهه«می‌باشد.
علامه‌مجلسی‌درباره‌این‌کتاب‌گوید:رساله‌ای‌کهن‌یافتم‌که‌سندش‌چنین‌است:جعفر‌بن‌محمد‌بن‌قولویه‌از‌ابو‌القاسم‌سعد‌اشعری‌قمی‌رحمه‌الله-که‌همین
سعد__________________________________________________
چاپ‌جامعه‌مدرسین.فهرست177(-نگاه‌کنید‌به‌فهرست‌نجاشی،ص1)،چاپ‌سوم،مقدمه392،ص1چاپ‌نجف،الکنی‌و‌الالقاب،ج101طوسی،ص
چاپ‌جدید.قاموس225،ص7المقالات‌و‌الفرق،چاپ‌تهران،اعیان‌الشیعه،ج‌‌چاپ‌اول.339-334،ص4الرجال،ج
.177(-فهرست‌نجاشی،ص2)56آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مصنف‌رساله‌است-او‌گوید:مشایخ‌ما‌از‌اصحاب‌ما‌از‌امام‌صادق‌علیه‌السلامروایت‌کنند‌که‌آن‌حضرت‌گفت:امیر‌مؤمنان‌علی‌علیه‌السلام‌گفت:...
سپس‌علامه‌مجلسی‌چند‌صفحه‌ای‌از‌آن‌رساله‌کهن‌را‌با‌این‌دو‌عنوان:»باب‌التحریف‌فی‌الآیات«و»باب‌تألیف‌القرآن‌و‌انه‌علی‌غیر‌ما‌انزل‌الله‌عز‌و‌جل«
«1نقل‌می‌کند.»از‌این‌رساله‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری‌که‌احتمال‌دارد‌همان»ناسخ‌القرآن‌و
منسوخه‌و‌محکمه‌و‌متشابهه«باشد‌که‌در‌فهرست‌نجاشی‌یاد‌شده،تا‌آنجا‌کهنویسنده‌این‌مقال‌اطلاع‌دارد،قبل‌از‌بحار‌الانوار‌یاد‌نشده‌است.
علامه‌مجلسی‌در‌بخش‌معرفی‌مصادر‌بحار،این‌رساله‌را‌همان»ناسخ‌القرآن‌و‌منسوخه‌و‌محکمه‌و‌متشابهه«دانسته‌و‌نوشته‌است:»کتاب‌ناسخ‌القرآن‌و
منسوخه‌و‌محکمه‌و‌متشابهه«از‌شیخ‌ثقه‌جلیل‌القدر‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری...که‌در‌کتاب‌قرآن‌بحار‌به‌آن‌اشاره‌خواهد‌شد‌و‌کتاب»المقالات‌و
الفرق‌و‌اسماؤها‌و‌صنوفها«تألیف‌همان‌شیخ‌اجل‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌رحمه‌الله.»2»
علامه‌حاج‌شیخ‌آقا‌بزرگ‌تهرانی‌در‌ذریعه،همین‌رساله‌ناسخ‌القرآن...را‌یاد‌کرده‌و‌گفته:از‌عبارات‌علامه‌مجلسی‌بر‌می‌آید‌که‌نسخه‌ای‌از‌آن‌را‌داشته
«وی‌آنگاه‌همان‌مطلبی‌را‌که‌استادش‌حاج‌میرزا‌حسین‌نوری‌در3است.»مستدرک‌الوسائل‌یادآوری‌کرده‌چنین‌ذکر‌نموده‌است:در‌سند‌این‌رساله‌که‌قبلا‌از‌علامه‌مجلسی‌نقل‌شد‌باید‌قبل‌از»عن‌ابی‌القاسم«کلمه»عن‌اخیه«یا»عن‌ابیه«افتاده‌باشد،زیرا‌به‌تصریح‌نجاشی،ابو‌القاسم‌جعفر‌بن‌محمد‌بن‌قولویه‌جز‌در‌دو‌یا‌چهار‌حدیث،همیشه‌به‌توسط‌برادر‌یا‌پدر‌خود،از‌سعد‌بن‌عبد‌الله،
«4روایت‌کرده‌است.»__________________________________________________
.60،ص92(-بحار‌الانوار،ج1).15،ص1(-مأخذ‌سابق،ج2).8،ص24(-الذریعه،ج3)
.الذریعه،178.فهرست‌نجاشی‌ص366-365،ص3(-مستدرک‌الوسائل،ج4).60،ص92،بحار‌الانوار،ج8،ص24ج
57آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:زنده‌بوده،307-علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌که‌از‌مشایخ‌شیخ‌کلینی‌است‌و‌تا‌سال2
تألیفات‌متعددی‌دارد‌که‌در‌فهرست‌ابن‌ندیم‌و‌فهرست‌شیخ‌طوسی‌و‌فهرست«یاد‌شده‌است‌و‌یکی‌از‌آنها‌تفسیر‌قرآن‌مجید‌می‌باشد‌که‌به‌نام1نجاشی»
»تفسیر‌القمی«یا»تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم«مکرر‌چاپ‌شده‌است.«آنچه‌اینجا2بحث‌درباره‌این‌تفسیر‌خود‌مقاله‌ای‌جدا‌و‌مفصل‌می‌طلبد،»
می‌خواهیم‌یاد‌کنیم‌این‌است‌که‌در‌مقدمه‌این‌تفسیر‌پیش‌از‌شروع‌به‌تفسیر‌سوره‌حمد،مطالبی‌در‌بیان‌انواع‌آیات‌قرآن‌مجید‌در‌بیست‌و‌دو‌صفحه)چاپ
حروفی(ذکر‌شده‌است‌که‌می‌توان‌آن‌را‌رساله‌ای‌جداگانه‌در‌این‌موضوع‌بشمارآورد.-ابو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌ابراهیم‌بن‌جعفر‌نعمانی‌کاتب،معروف‌به‌ابن‌ابی‌زینب3
یا‌ابن‌زینب‌نعمانی،از‌دانشمندان‌سده‌چهارم‌و‌نیز‌از‌شاگردان‌مرحوم‌شیخ«تألیفات‌او‌عبارتند‌از:کتاب‌الفرائض،3زنده‌بوده‌است»342کلینی‌تا‌سال
کتاب‌التسلی،کتاب‌الرد‌علی‌الاسماعیلیة،کتاب‌الغیبة‌و‌کتاب‌تفسیر‌القرآن‌لاهل«از‌این‌تألیفات،اثر‌چهارمی‌مکرر‌چاپ‌شده‌است‌و‌درباره‌پنجمی،4البیت.»
«و‌ظاهرا5صاحب‌وسایل‌و‌ریاض‌العلماء‌گفته‌اند:قطعه‌ای‌از‌آن‌را‌دیده‌ایم»مقصود‌آنها‌همان‌باشد‌که‌علامه‌مجلسی‌در‌بحار‌الانوار،درج‌کرده‌است.
مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رساله‌ای‌در‌حدود‌صد‌صفحه‌درباره‌تقسیم‌بندی‌آیات‌قرآن«به‌روایت‌نعمانی‌در‌کتاب‌القرآن‌بحار‌الانوار‌درج‌نموده‌است‌و‌نیز‌وی6مجید»
__________________________________________________.فهرست‌طوسی،260،فهرست‌نجاشی،ص325(-فهرست‌ابن‌ندیم،ص1)
.115ص،مقاله‌پژوهشی‌پیرامون‌تفسیر‌قمی،سید32(-ر‌ک:کیهان‌اندیشه‌شماره2)
احمد‌موسوی.ه‌از‌مؤلف‌روایت‌شده‌است‌به342(-نسخه‌ای‌از‌غیبت‌نعمانی‌در‌سال3)
از‌یک79،ص16رجوع‌شود‌و‌در‌ذریعه‌ج9مقدمه‌غیبت‌نعمانی‌چاپ‌تبریز‌ص‌‌‌بوده342نسخه‌قدیمی‌غیبت‌نقل‌شده‌که‌فراغ‌مؤلف‌از‌این‌کتاب‌در‌سال
است..روضات13،مقدمه‌غیبت‌نعمانی،چاپ‌صدوق،ص134(-معالم‌العلماء‌ص4)
.11.مقدمه‌غیبت‌نعمانی،چاپ‌تبریز،ص529الجنات‌ص
،ص2،امل‌الآمل،ج14،ص5،ریاض‌العلماء،ج318،ص4(-الذریعه،ج5)332.هق‌همین‌رساله‌درج‌شده‌در‌بحار1396(-آقای‌حاج‌شیخ‌حسن‌فرید‌در‌سال6)
را‌به‌نام»معالم58آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«1همین‌رساله‌را‌در‌جای‌دیگر‌به‌نام‌تفسیر‌نعمانی‌یاد‌کرده‌است.»-علامه‌مجلسی‌در‌ضمن‌معرفی‌مصادر‌بحار،و‌شیخ‌حر‌عاملی‌در‌آخر‌وسائل4
الشیعه‌و‌شیخ‌یوسف‌بحرانی‌در‌لؤلؤة‌البحرین،رساله‌ای‌به‌نام»المحکم‌و«و‌صاحب2(نسبت‌داده‌اند»436المتشابه«به‌سید‌مرتضی‌علم‌الهدی)م
وسائل‌برخی‌از‌مطالب‌این‌رساله‌را‌به‌مناسبتها‌در‌جای‌جای‌وسائل‌الشیعهآورده‌است.
مرحوم‌حاج‌میرزا‌حسین‌نوری‌در‌مستدرک‌الوسائل‌گوید:صاحب‌وسائل‌مطالب‌مربوط‌به‌فقه‌این‌رساله‌را‌در‌وسائل‌آورده‌است‌و‌من‌چیزی‌علاوه‌بر‌آنچه‌او‌آورده‌در‌آن‌نیافتم،از‌این‌رو‌نقل‌من‌از‌این‌کتاب‌در‌مستدرک‌الوسائل‌بسیار‌کم
«3بوده‌است.»مرحوم‌شیخ‌انصاری‌نیز‌در‌آغاز‌کتاب‌مکاسب،پس‌از‌نقل‌روایت‌مفصلی‌از
«گفته‌است:همین‌روایت‌را‌چند‌نفر‌از‌رساله‌محکم‌و‌متشابه4تحف‌العقول»«ولی‌در‌مصادر‌اولیه،مانند‌فهرست5سید‌مرتضی‌قدس‌سره‌نقل‌کرده‌اند»
نجاشی،کتابی‌به‌این‌نام‌در‌تألیفات‌مرحوم‌سید‌مرتضی‌یاد‌نشده‌است.این‌‌هجری‌قمری‌چاپ‌سنگی1312صفحه‌در‌سال128رساله‌به‌قطع‌جیبی‌در
شده‌و‌مصحح‌آن‌پشت‌صفحه‌اول‌نوشته‌است:کل‌مطالب‌این‌رساله‌از‌تفسیر«6نعمانی‌نقل‌شده‌است.»
-مرحوم‌سید‌حسن‌صدر‌در‌کتاب‌پر‌ارج»تأسیس‌الشیعة‌لعلوم‌الاسلام«یا5»شیعه
__________________________________________________التفسیر‌من‌کلام‌الامیر«با‌مقدمه‌ای‌سودمند‌منتشر‌ساخته‌است.
.97-1،ص93و‌ج60،ص92(-بحار‌الانوار،ج1)،لؤلؤة‌البحرین،ص39،ص20(-مأخذ‌سابق‌ج...ص...وسائل‌الشیعه،ج2)
322..365،ص3(-مستدرک‌الوسائل،ج3)
نقل‌شده‌با‌آنچه‌در‌رساله‌محکم‌و244(-البته‌روایتی‌که‌از‌تحف‌العقول‌ص4)متشابه‌آمده‌آنقدر‌تفاوت‌دارد‌که‌می‌توان‌گفت‌شباهت‌آنها‌بسیار‌ضعیف‌است‌و‌گویا‌شیخ‌انصاری‌و‌صاحب‌حدائق‌و‌دیگران‌که‌روایت‌تحف‌العقول‌را‌به‌رساله‌محکم‌و‌متشابه‌هم‌نسبت‌داده‌اند‌خود‌به‌این‌رساله‌مراجعه‌نکرده‌اند‌که‌چنین
مراجعه‌شود.70،ص18اشتباهی‌رخ‌داده‌است.به‌حدائق‌ج.2(-مکاسب،ص5)(-این‌نسخه‌چاپی‌در‌کتابخانه‌عمومی‌مرحوم‌آیة‌الله‌مرعشی‌نجفی‌در‌قم6)
موجود‌است.59آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پایه‌گذاران‌علوم‌اسلامی«می‌نویسد:نخستین‌کسی‌که‌آیات‌قرآن‌را‌تقسیم‌و‌تنویع‌کرده‌امیر‌مؤمنان‌علی‌علیه‌السلام‌بوده‌که‌آیات‌را‌به‌شصت‌نوع‌تقسیم
نموده‌و‌برای‌هر‌قسم‌شاهد‌و‌مثالی‌آورده‌است.وی‌سپس‌همین‌تفسیر‌نعمانی‌یا‌محکم‌و‌متشابه‌سید‌مرتضی‌را‌که‌شامل‌همان
«1روایت‌نقل‌شده‌از‌امیر‌مؤمنان‌علیه‌السلام‌است‌یاد‌کرده‌است.»رافعی،مؤلف‌کتاب»اعجاز‌القرآن«گویا‌این‌عبارت‌سید‌حسن‌صدر‌را‌دیده‌و‌آن‌را‌ادعایی‌بی‌اساس‌پنداشته‌و‌در‌این‌باره‌گفته‌است:شیعه‌این‌چنین‌پندارند‌که‌علی‌علیه‌السلام‌آیات‌قرآن‌را‌به‌شصت‌نوع‌تقسیم‌و‌برای‌هر‌قسم‌شاهدی
«2آورده‌است.»مرحوم‌سید‌محسن‌امین‌عاملی‌از‌چنین‌شیوه‌برخورد‌با‌شیعه‌و‌مکتب‌تشیع
ناراحت‌شده‌و‌گفته:چرا‌رافعی‌مطالبی‌را‌که‌از‌دیگران‌در‌ارتباط‌با‌قرآن‌نقلشده،تصدیق‌می‌کند،ولی‌در‌مورد‌این‌روایت‌تردید‌می‌نماید.
وی‌سپس‌سلسله‌سند‌خود‌را‌تا‌نعمانی‌و‌سلسله‌سند‌نعمانی‌را‌تا‌امام‌صادق‌و‌امیر‌مؤمنان‌علیهما‌السلام‌یاد‌نموده،و‌آنگاه‌فهرست‌شصت‌نوع‌را‌از‌تفسیر
نعمانی‌نقل‌می‌کند‌تا‌هم‌صحت‌ادعای‌سید‌حسن‌صدر‌معلوم‌گردد‌و‌هم‌دیگران«3در‌قضاوتهای‌خود‌بیشتر‌دقت‌و‌احتیاط‌کنند.»
-انواعی‌که‌برای‌آیات‌قرآن‌کریم‌در‌این‌رساله‌ها‌یاد‌شده‌به‌این‌شرح‌است:6*ناسخ‌و‌منسوخ:در‌ذیل‌این‌عنوان‌پانزده‌مورد‌از‌نسخ‌در‌ضمن‌بیش‌از‌سی‌آیه
یاد‌شده‌است.*نخستین‌سوره‌ای‌که‌در‌مکه‌و‌نیز‌اولین‌سوره‌ای‌که‌در‌مدینه‌نازل‌شده‌است.*محکم:آیه‌ای‌است‌که‌نسخ‌نشده‌باشد‌و‌تأویل‌آن‌در‌تنزیل‌آن‌باشد.چند‌آیه‌از
__________________________________________________.334و318(-تأسیس‌الشیعه،ص1)به‌نقل‌از‌مقدمه‌آقای‌فرید‌بر‌تفسیر‌نعمانی.ترجمه140(-اعجاز‌القرآن،ص2)
.در‌این‌ترجمه‌قسمت91فارسی‌اعجاز‌القرآن‌توسط‌مرحوم‌ابن‌الدین‌ص‌زننده‌کلام‌رافعی‌حذف‌شده‌است.
.93-90،ص1(-اعیان‌الشیعه،چاپ‌جدید،ج3)60آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
باب‌نمونه‌یاد‌شده‌و‌سپس‌اینطور‌آمده:»و‌کل‌ما‌یجری‌هذا‌المجری«.*متشابه:لفظی‌است‌که‌در‌معانی‌مختلف‌در‌قرآن‌به‌کار‌رفته‌است.*مثل‌ضلالت:چهارده‌آیه‌در‌این‌زمینه‌مورد‌استشهاد‌قرار‌گرفته‌است.*وحی:هشت‌قسم‌دانسته‌شده‌و‌از‌ده‌آیه‌در‌این‌بحث‌استفاده‌گردیده.
*خلق:بر‌چهار‌وجه‌است‌و‌به‌پنج‌آیه‌استشهاد‌شده‌است.*فتنه:فتنة‌الکفر‌و‌فتنة‌العذاب‌و‌فتنة‌المرض،به‌هفت‌آیه‌اشاره‌شده‌است.*قضاء:به‌ده‌معنی‌دانسته‌شده‌و‌از‌حدود‌بیست‌آیه‌بهره‌برداری‌شده‌است.
*نور:استعمالات‌نور‌در‌قرآن‌با‌عنوان‌کردن‌شانزده‌آیه‌بیان‌شده.*امة:به‌پنج‌معنا‌دانسته‌شده‌با‌استفاده‌از‌شش‌آیه.*کفر:پنج‌قسم‌دانسته‌شده‌با‌استفاده‌از‌ده‌آیه.
*شرک:به‌چهار‌وجه‌دانسته‌شده‌با‌بهره‌برداری‌از‌پنج‌آیه.*ظلم:به‌وجوه‌مختلف‌دانسته‌شده‌است‌با‌ذکر‌چند‌آیه.
*عام‌و‌خاص،با‌ذکر‌چهار‌نمونه‌برای‌عام.*آیاتی‌که‌ظاهرشان‌عام‌و‌مراد‌از‌آنها‌خاص‌است‌با‌استشهاد‌به‌یازده‌آیه.
*آیاتی‌که‌ظاهرشان‌خاص‌است‌و‌مراد‌از‌آنها‌عام‌است‌با‌ذکر‌دو‌آیه.*آیاتی‌که‌لفظ‌آنها‌ماضی‌و‌مراد‌از‌آنها‌مستقبل‌است‌با‌ذکر‌دو‌نمونه.
*آیاتی‌که‌دو‌گونه‌قرائت‌شده‌با‌ذکر‌ده‌نمونه.*آیاتی‌که‌مقداری‌از‌آنها‌نسخ‌شده‌نه‌همه‌آیه‌با‌استشهاد‌به‌دو‌آیه.
*آیات‌رخصت‌بعد‌از‌امر‌و‌نهی‌با‌آوردن‌چند‌مورد‌به‌عنوان‌شاهد‌و‌توضیح.
*آیاتی‌که‌جدا‌جدا‌نازل‌شده‌و‌در‌کنار‌هم‌قرار‌گرفته‌است‌با‌ذکر‌ده‌آیه.*آیاتی‌که‌ظاهر‌لفظ‌آنها‌خبر‌و‌مراد‌از‌آنها‌حکایت‌قول‌دیگران‌است‌با‌استشهاد
به‌چهار‌آیه.*آیات‌شامل‌زجر‌و‌نهی‌با‌ذکر‌چهار‌آیه.*آیات‌شامل‌ترغیب‌با‌ذکر‌پنج‌نمونه.
61آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:*آیات‌شامل‌ترهیب‌با‌ذکر‌سه‌آیه.
*آیات‌قصص:قصص‌گذشتگان،قصص‌معاصرین‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وقصص‌آیندگان.
*آیاتی‌که‌تأویل‌آن‌در‌تنزیل‌آن‌است‌با‌ذکر‌یازده‌آیه.*آیاتی‌که‌تأویل‌آن‌با‌تنزیل‌آن‌است‌با‌ذکر‌هشت‌نمونه.
*آیاتی‌که‌تأویل‌آن‌قبل‌از‌تنزیل‌آن‌است‌با‌استشهاد‌به‌ده‌آیه.*آیاتی‌که‌تأویل‌آن‌بعد‌از‌تنزیل‌آن‌است‌با‌ذکر‌شش‌نمونه.*آیاتی‌که‌در‌آنها‌به‌قومی‌خطاب‌شده‌و‌مراد‌دیگران‌هستند.
*آیاتی‌که‌مقدم‌و‌مؤخر‌شده‌با‌ذکر‌چند‌آیه.)مقدمه‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم(*آیاتی‌که‌لفظ‌آنها‌جمع‌ولی‌معنایشان‌واحد‌است)علی‌بن‌ابراهیم(.
*آیاتی‌که‌لفظ‌آنها‌واحد‌است‌و‌معنایشان‌جمع‌است)علی‌بن‌ابراهیم(.*آیاتی‌که‌قسمتی‌از‌آنها‌در‌یک‌سوره‌و‌قسمت‌دیگر‌آنها‌در‌سوره‌دیگری‌است
)علی‌بن‌ابراهیم(.*آیاتی‌که‌به‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌خطاب‌شده‌و‌مراد‌دیگران‌هستند.
*آیات‌احتجاج‌بر‌ملحدین‌با‌ذکر‌دوازده‌نمونه.*آیات‌رد‌بر‌ثنویه.
*آیات‌رد‌بر‌زنادقه‌با‌ذکر‌چهار‌آیه.*آیات‌رد‌بر‌دهریه‌با‌ذکر‌پنج‌آیه.
*آیات‌رد‌بر‌نصاری.*آیات‌رد‌بر‌منکران‌زیاد‌شدن‌کفر‌و‌دارای‌مراتب‌بودن‌آن.
*آیات‌رد‌بر‌منکران‌مخلوق‌بودن‌جنت‌و‌نار.*آیات‌رد‌بر‌منکران‌بداء.
*آیات‌رد‌بر‌منکران‌ثواب‌و‌عقاب‌در‌دنیا‌و‌برزخ.*آیات‌رد‌بر‌منکران‌معراج.
*آیات‌رد‌بر‌جبریان.62آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
*آیات‌رد‌بر‌منکران‌رجعت.*آیات‌رد‌بر‌منکران‌افضلیت‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بر‌همه‌پیامبران.
*آیات‌رد‌بر‌مشبهه.*آیات‌رد‌بر‌منکران‌رؤیت؟)علی‌بن‌ابراهیم(
*آیات‌متفق‌اللفظ‌و‌مختلف‌المعنی)علی‌بن‌ابراهیم(*رد‌بر‌اهل‌قیاس.
*رد‌بر‌منکران‌حدوث‌عالم.*ایمان‌و‌مطالب‌پیرامون‌آن.
*معایش‌العباد)همان‌حدیثی‌که‌در‌مکاسب‌شیخ‌انصاری‌به‌آن‌اشاره‌شدهاست(.
البته‌فهرست‌بالا‌با‌ترتیبی‌که‌در‌خود‌این‌رساله‌ها‌به‌کار‌رفته‌برابر‌نیست،یعنیدر‌این‌مقاله‌جهت‌نظم‌بهتر‌مقدم‌و‌مؤخر‌شده‌است.
-نمونه‌ای‌از‌مطالب‌قرآنی‌این‌رساله‌ها:7از‌علی‌علیه‌السلام‌پرسیدند:وحی‌در‌قرآن‌به‌چه‌معنی‌آمده‌است؟فرمود:وحی‌نبوت‌و‌رسالت،و‌وحی‌الهام‌و‌وحی‌اشاره،وحی‌تقدیر،وحی‌امر،وحی‌کذب،
«1وحی‌خبر.»ین‌من بی ا‌أوحینا‌إلیک‌کما‌أوحینا‌إلی‌نوح‌و‌الن اما‌وحی‌نبوت‌و‌رسالت‌مانند‌آیه:»إن
(.163بعده...«)نساء/موسی‌أن‌أرضعیه...«)قصص/ (7وحی‌الهام‌مانند:»و‌أوحینا‌إلی‌أم
(11وحی‌اشاره‌مانند:»فخرج‌علی‌قومه‌من‌المحراب‌فأوحی‌إلیهم...«)مریم/سماء‌أمرها‌و‌قدر‌فیها‌اقواتها«)فصلت/ (12وحی‌تقدیر‌مانند:»و‌أوحی‌فی‌کل
ین‌أن‌آمنوا‌بی‌و‌برسولی«)مائده/ (111وحی‌امر‌مانند:»و‌إذ‌أوحیت‌إلی‌الحواری‌یوحی‌بعضهم‌إلی‌بعض«)انعام/ (112وحی‌کذب‌مانند:»شیاطین‌الإنس‌و‌الجن
__________________________________________________(-در‌نسخه‌چاپ‌سنگی‌رساله‌محکم‌و‌متشابه»خیر«با‌یاء‌خوانده‌می‌شود‌نه1)
»خبر«با‌باء.63آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«مانند:»و‌جعلناهم‌أئمة‌یهدون‌بأمرنا‌و‌أوحینا‌إلیهم‌فعل‌الخیرات1و‌وحی‌خبر»کاة‌و‌کانوا‌لنا‌عابدین«.)انبیاء/ (73و‌إقام‌الصلاة‌و‌إیتاء‌الز
-نمونه‌ای‌از‌مطالب‌غیر‌قرآنی‌آنها:8باید‌امام‌شرائط‌زیر‌را‌داشته‌باشد:
الف:...سهو‌و‌نسیان‌نداشته‌باشد...ب:عالم‌ترین‌مردم‌به‌حلال‌و‌حرام‌الهی‌و‌نیز‌پاسخگوی‌نیازمندیهای‌دینی‌مردم
باشد،پس‌مردم‌به‌او‌نیازمند‌و‌او‌از‌مردم‌بی‌نیاز‌باشد.ج:شجاع‌ترین‌مردم‌باشد،زیرا‌او‌مرجع‌مؤمنان‌است‌که‌باید‌همه‌به‌او‌پناه‌ببرند،
پس‌اگر‌او‌در‌جنگ‌فرار‌کند‌مردم‌هم‌فرار‌خواهند‌کرد.د:سخی‌ترین‌مردم‌باشد،زیرا‌اگر‌بخل‌بر‌او‌غالب‌باشد‌از‌خرج‌بیت‌المال‌هم
بخل‌خواهد‌ورزید)و‌کارها‌تباه‌می‌شود(.ه:از‌همه‌گناهان‌معصوم‌باشد‌زیرا‌در‌غیر‌این‌صورت‌احتمال‌می‌رود‌مرتکب‌گناه‌شود‌و‌نیاز‌به‌کسی‌باشد‌که‌بر‌او‌حد‌جاری‌کند،پس‌او‌خود‌نیاز‌به‌امام‌خواهد
«2داشت‌و‌روا‌نیست‌که‌امام‌مأموم‌باشد‌و‌به‌امام‌دیگر‌نیاز‌داشته‌باشد.»-با‌رجوع‌و‌مطالعه‌این‌رساله‌ها‌روشن‌می‌شود‌که‌اینها‌در‌اصل‌یک‌رساله‌بوده9
و‌یا‌برخی‌مأخذ‌برخی‌دیگر‌قرار‌گرفته‌و‌یا‌مأخذ‌همه‌اینها‌کتاب‌دیگری‌بودهاست‌که‌با‌تصرف‌و‌تلخیص‌و‌تقدیم‌و‌تأخیر‌به‌صورت‌چند‌رساله‌در‌آمده‌است.علامه‌مجلسی‌فرموده:سعد‌بن‌عبد‌الله‌در‌رساله»ناسخ‌و‌منسوخ«چنین‌آورده:
»روی‌مشایخنا‌عن‌اصحابنا‌عن‌ابی‌عبد‌الله‌علیه‌السلام‌قال‌امیر‌المؤمنینصلوات‌الله‌علیه:
انزل‌القرآن‌علی‌سبعة‌احرف‌کلها‌شاف‌کاف...«)عین‌عبارت‌صفحه‌چهاررساله‌نعمانی(
سپس‌علامه‌مجلسی‌فرماید:همان‌مطالب‌تفسیر‌نعمانی‌را‌تا‌آخر‌آورده‌و‌فقط
__________________________________________________(-مرحوم‌آیة‌الله‌شیرازی،در‌حاشیه‌بحار‌در‌ذیل‌این‌عبارت»وحی‌خبر«1)
،ص18فرموده‌اند:منظور‌از‌وحی‌خبر،اخبار‌به‌واسطه‌انبیاء‌است)بحار،ج255.)،چاپ‌آقای‌فرید.64(-تفسیر‌نعمانی،ص2)
64آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ترتیب‌آنها‌را‌تغییر‌داده‌و‌مطالب‌را‌مبوب‌کرده‌و‌چند‌روایت‌هم‌در‌لابلای‌آن
«1افزوده‌است.»بنابراین‌به‌گواهی‌علامه‌مجلسی‌و‌نیز‌گواهی‌چند‌صفحه‌نقل‌شده‌از‌رساله‌سعد
بن‌عبد‌الله‌در‌بحار،این‌رساله‌با‌رساله‌نعمانی‌در‌معظم‌محتوا‌برابر‌است.همچنین‌با‌تطبیق‌مقدمه‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌با‌رساله‌نعمانی‌و‌محکم‌و‌متشابه‌منسوب‌به‌سید‌مرتضی‌روشن‌می‌شود‌که‌این‌مقدمه‌با‌آن‌رساله‌ها
خویشاوندی‌نزدیک‌دارد.حاجی‌نوری‌فرموده:مقدمه‌تفسیر‌قمی‌خلاصه‌ای‌از‌همان‌رساله‌نعمانی‌است.
«2»درباره‌رساله‌محکم‌و‌متشابه‌سید‌مرتضی،شیخ‌حر‌عاملی‌و‌شیخ‌یوسف‌بحرانی
«هر‌دو‌تصریح‌کرده‌اند‌که‌مطالبش‌تماما‌از‌تفسیر‌نعمانی‌گرفته‌شده‌است3»و‌بهترین‌گواه‌بر‌صدق‌این‌مدعا‌برابر‌بودن‌صد‌در‌صد‌رساله‌محکم‌و‌متشابه
چاپ‌شده،با‌رساله‌نعمانی‌چاپ‌شده‌است.-نویسنده‌حدس‌می‌زند‌تفسیر‌نعمانی‌که‌در‌معالم‌العلماء‌به‌نام»تفسیر10
القرآن‌لاهل‌البیت«یاد‌شده،دارای‌مقدمه‌ای‌بوده‌که‌فقط‌همان‌مقدمه‌به‌دست‌ما‌رسیده‌است.گواه‌این‌حدس‌عبارت‌اوائل‌رساله‌محکم‌و‌متشابه‌و‌رساله‌نعمانی‌است‌که‌چنین‌می‌باشد:»قال‌ابو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌ابراهیم‌بن‌جعفر
النعمانی‌رضی‌الله‌عنه‌فی‌کتابه‌فی‌تفسیر‌القرآن‌حدثنا‌احمد‌بن...«.ظاهر‌این‌عبارت‌آن‌است‌که‌نعمانی‌تفسیری‌داشته‌که‌مطالب‌منقوله‌در‌این
رساله‌ها‌از‌آن‌تفسیر‌اخذ‌شده‌است،نه‌اینکه‌این‌رساله‌ها‌همان‌تفسیر‌او‌باشد.عبارت‌معالم‌العلماء‌این‌است:»ابو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌ابراهیم،له‌تفسیر‌القرآن
«و‌آنطور‌که‌بعضی‌گفته‌اند‌مقصود،محمد‌بن4لاهل‌البیت‌علیهم‌السلام«»ابراهیم‌نعمانی‌است
__________________________________________________
.60،ص92(-بحار‌الانوار،ج1).365،ص3(-مستدرک‌الوسائل،ج2).322،لؤلؤة‌البحرین،ص39،ص20(-وسائل‌الشیعه،ج3).134(-معالم‌العلماء،ص4)
65آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:که‌البته‌قطعی‌نیست.
و‌اینکه‌مرحوم‌حاجی‌نوری‌فرموده:سید‌مرتضی‌تفسیر‌نعمانی‌را‌تلخیص‌کرده»«اگر‌توجیهی‌داشته‌باشد‌همین‌است‌که‌ما‌حدس‌زدیم،یعنی‌سید‌مرتضی1
مقدمه‌تفسیر‌نعمانی‌را‌به‌صورت‌یک‌رساله‌تنظیم‌کرده‌است،گرچه‌نسبت‌این‌رساله‌به‌سید‌مرتضی‌از‌جهات‌عدیده‌بعید‌به‌نظر‌می‌رسد‌و‌باید‌مؤلف‌یا‌تلخیص
کننده‌یا‌راوی‌آن‌شخص‌دیگری‌غیر‌از‌علم‌الهدی‌باشد.-اگر‌بگوییم‌مأخذ‌همه‌این‌رساله‌ها‌کتابی‌دیگر‌بوده،مشکلی‌در‌بین‌نیست،11
اما‌اگر‌گفتیم‌یکی‌از‌همین‌رساله‌ها‌اصل‌و‌بقیه‌از‌آن‌اخذ‌شده‌است،باید‌به‌این‌سؤال‌پاسخ‌دهیم‌که‌کدام‌رساله‌اصل‌بوده‌است؟بنظر‌می‌رسد‌رساله‌نعمانی‌یا‌رساله‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اصل‌بوده‌و‌آن‌دو‌دیگر‌فرع،زیرا‌مرحوم‌سید‌مرتضی-
بنابر‌اینکه‌رساله‌محکم‌و‌متشابه‌را‌به‌او‌نسبت‌دهیم-از‌نظر‌زمان‌متأخر‌بوده،و‌مقدمه‌تفسیر‌قمی‌تلخیصی‌بیش‌نیست‌و‌نمی‌تواند‌مأخذ‌رساله‌های‌مفصل‌تری
باشد.-اینکه‌این‌رساله‌به‌نام»محکم‌و‌متشابه«و‌یا»الناسخ‌و‌المنسوخ«12
نام‌گذاری‌شده،ظاهرا‌به‌این‌جهت‌است‌که‌در‌آغاز‌رساله‌نعمانی‌و‌محکم‌ومتشابه‌چنین‌آمده:
»اعلموا‌رحمکم‌الله‌انه‌من‌لم‌یعرف‌من‌کتاب‌الله‌عز‌و‌جل‌الناسخ‌من‌المنسوخو‌الخاص‌من‌العام‌و‌المحکم‌من‌المتشابه...«.
و‌علی‌القاعده‌آغاز‌رساله‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌نیز‌همین‌طور‌بوده‌است‌که‌متأسفانه‌نسخه‌آن‌در‌اختیار‌نیست‌تا‌مراجعه‌شود.بنابراین‌گفتاری‌که‌در‌ریحانة
الادب‌خیابانی‌نقل‌شده‌مبنی‌بر‌اینکه‌تفسیر‌نعمانی‌فقط‌در‌تفسیر‌ناسخ‌و«صحیح‌نیست‌و‌گویا‌صاحب‌این2منسوخ‌آیات‌قرآنی‌است‌نه‌تمام‌قرآن،»گفتار‌از‌نام‌رساله‌به‌اشتباه‌افتاده‌است.
-مطالب‌این‌رساله‌ها-جز‌در‌مقدمه‌تفسیر‌قمی-به‌عنوان‌روایت‌از‌امام13صادق‌از‌امیر‌مؤمنان‌علیهما‌السلام‌نقل‌شده‌است،اما‌با‌دقت‌و‌بررسی‌کامل
روشن‌می‌گردد‌که‌همه‌مطالب‌این‌رساله‌ها‌نمی‌تواند‌روایت‌منقول‌از‌معصومینباشد،یعنی‌قسمتی‌از
__________________________________________________.365،ص3(-مستدرک‌الوسائل،ج1).348،ص7(-ریحانة‌الادب،ج2)
66آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:مطالب،یا‌روایت‌نیست‌و‌یا‌روایت‌بی‌اعتبار‌است،البته‌برای‌اثبات‌این‌مدعا
بحث‌گسترده‌ای‌لازم‌است‌که‌باید‌در‌مقاله‌ای‌جداگانه‌پیگیری‌شود.آنچه‌به‌نظر‌می‌رسد‌این‌است‌که‌این‌رساله‌ها‌تألیف‌یکی‌از‌دانشمندان‌شیعه‌و‌آشنایان‌با‌قرآن‌و‌تفسیر‌بوده‌و‌احیانا‌از‌روایات‌معصومین‌در‌نوشته‌خود‌بهره
برده‌است.یکی‌از‌شواهد‌این‌گفتار‌این‌است‌که‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌خلاصه‌ای‌از‌همین‌مطالب‌را‌بدون‌استناد‌به‌معصوم-بلکه‌با‌استناد‌به‌خود-یاد‌کرده‌است.
«1»به‌عبارت‌دیگر‌بخشی‌از‌این‌رساله‌ها‌روایت‌منقوله‌از‌معصومین‌علیهم‌السلام‌و‌بخشی‌از‌آنها‌اثر‌فکری‌و‌قلمی‌برخی‌از‌محدثان‌بزرگ‌شیعه‌است‌و‌از‌همین‌جهت‌هم‌بسیار‌بعید‌به‌نظر‌می‌رسد‌که‌یکی‌از‌این‌رساله‌ها‌تألیف‌مرحوم‌سیدمرتضی‌باشد،زیرا‌سبک‌کارهای‌علمی‌او‌با‌سبک‌محدثان‌تفاوت‌فاحش‌دارد.
-به‌نظر‌محققان،روایات‌یاد‌شده‌در‌این‌قبیل‌رساله‌ها‌را‌که‌از‌نظر‌استناد‌به14مؤلفی‌که‌به‌او‌نسبت‌داده‌می‌شود‌و‌نیز‌از‌جهت‌صحت‌سند،مورد‌تردید‌است،نه‌می‌توان‌به‌طور‌کلی‌پذیرفت‌و‌نه‌صحیح‌است‌که‌به‌طور‌کلی‌رد‌کرد،بلکه‌باید‌با‌بررسی‌و‌تحقیق‌در‌متون‌آنها‌و‌با‌توجه‌به‌قرائن‌صدق‌و‌کذب،صحیح‌و
ضعیف‌و‌احیانا‌مجعول‌آنها‌را‌تشخیص‌داد،و‌بین‌مطالبی‌که‌متن‌آنها‌محقق‌را‌ازسند‌و‌صحت‌سند‌بی‌نیاز‌می‌کند‌با‌مطالب‌دیگر‌فرق‌گذاشت.
و‌ممکن‌است‌در‌این‌رساله‌ها‌مطالبی‌به‌صورت‌روایت‌و‌یا‌گفتار‌دانشمندان‌گذشته‌ما‌باشد‌که‌در‌تفسیر‌قرآن‌و‌شرح‌احادیث‌راهگشا‌باشد‌و‌ما‌می‌توانیم-نه‌به‌خاطر‌تعبد،بلکه‌به‌جهت‌اینکه‌یک‌احتمال‌تازه‌یا‌مطلب‌تحقیقی‌مفیدی‌است-
از‌آنها‌استفاده‌نماییم،بنابراین‌نباید‌به‌این‌قبیل‌رساله‌ها‌بی‌اعتنا‌باشیم.مطلب‌دیگری‌که‌موجب‌اهمیت‌و‌ارزش‌چشمگیر‌این‌رساله‌ها‌است‌این‌است‌که
حدود‌پانصد‌آیه‌از‌قرآن‌مجید‌در‌این‌رساله‌ها‌مطرح‌و‌در‌مورد‌آنها‌به‌نحوی‌اظهار‌نظر‌شده‌است‌و‌فرضا‌اگر‌اثبات‌شود‌که‌مطالب‌این‌رساله‌ها‌از
معصومین‌علیهم‌السلام‌نیست‌باز‌به‌خاطر‌قدمت،این‌نظریه‌ها‌حائز‌اهمیتفراوان‌است‌و‌می‌توان‌آنها‌را‌تفسیری
__________________________________________________(-تفسیر‌قمی،چاپ‌نجف‌و‌چاپ‌سنگی)مقدمه(.1)
67آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:کهن-البته‌غیر‌مستقیم-بر‌بخش‌مهمی‌از‌آیات‌قرآن‌مجید‌دانست.
علاوه‌بر‌این‌در‌قسمتی‌از‌این‌رساله‌ها‌بحثهای‌غیر‌قرآنی‌به‌صورت‌بحثهایکلامی‌عنوان‌شده‌است‌که‌آنها‌نیز‌قابل‌توجه‌می‌باشد.
البته‌ادعا‌نمی‌کنیم‌که‌این‌رساله‌ها‌خالی‌از‌نقطه‌ضعف‌و‌مطلب‌سست‌است،بلکه‌نقاط‌ضعف‌بین‌هم‌دارد.
-در‌پایان‌پیشنهاد‌می‌شود‌یکی‌از‌دانشجویان‌حوزه‌و‌یا‌دانشگاه‌تحقیق‌این15رساله‌ها‌را‌به‌عنوان‌پایان‌نامه‌خود‌انتخاب‌و‌به‌طور‌کامل‌و‌دقیق‌این‌کارهای
دهگانه‌را‌روی‌این‌رساله‌ها‌انجام‌دهد.*نسخه‌های‌خطی‌آنها‌را‌گردآوری‌کرده‌و‌با‌چاپ‌شده‌ها‌مقایسه‌و‌مقابله‌نموده
و‌نسخه‌تصحیح‌شده‌ای‌را‌ارائه‌دهد‌و‌اختلاف‌نسخه‌ها‌را‌مشخص‌کند.*از‌حیث‌استناد‌این‌رساله‌ها‌به‌مؤلفین‌آنها‌و‌سلسله‌سند‌روایات‌آنها‌تا‌معصوم
کاملا‌بحث‌نماید.*مطالبی‌را‌که‌یقینا‌روایت‌نیست‌مشخص‌کند.
*مطالب‌ضعیف‌را‌که‌احیانا‌در‌آنها‌به‌چشم‌می‌خورد‌معین‌نماید.*مقدمه‌تفسیر‌قمی‌را‌با‌مطالب‌خود‌او‌در‌تفسیر‌مقایسه‌کند.
*مطالب‌رساله‌محکم‌و‌متشابه‌را‌با‌سایر‌آثار‌سید‌مرتضی‌مقایسه‌نماید.*روایاتی‌را‌که‌از‌این‌رساله‌ها‌در‌فقه‌و‌تفسیرهای‌مهم‌مانند‌المیزان‌مورد
استناد‌و‌استفاده‌قرار‌گرفته‌مشخص‌نماید.*روایات‌مشابه‌یا‌معارض‌با‌روایات‌این‌رساله‌ها‌را‌کنار‌هم‌قرار‌دهد.
*مطالب‌کلامی‌و‌غیر‌قرآنی‌این‌رساله‌ها‌را‌معین‌کند.*فهارس‌لازم‌تنظیم‌کند.
با‌این‌تحقیق‌رساله‌ای‌کهن‌در‌تفسیر‌و‌حدیث‌با‌تحقیق‌و‌فهارس‌لازم‌در‌اختیار‌دانش‌پژوهان‌و‌محققان‌قرار‌خواهد‌گرفت‌که‌حتما‌بیش‌از‌پیش‌از‌آن‌استفاده
خواهد‌شد.68آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«4تفسیر‌نعمانی»«نوشته‌مرحوم‌سید‌حسن‌صدر1در‌کتاب»تأسیس‌الشیعة‌لعلوم‌الاسلامی«»
این‌طور‌آمده‌است:»و‌أما‌سائر‌انواع‌علوم‌القرآن‌فأول‌من‌نوعها‌و‌قسمها‌فهو‌علی‌أمیر‌المؤمنین‌أملی‌ستین‌نوعا‌من‌انواع‌علوم‌القرآن‌و‌ذکر‌لکل‌نوع‌مثالا‌یخصه‌و‌هو‌فی‌کتاب‌نرویه‌من‌عدة‌طرق‌موجود‌بأیدینا‌إلی‌الیوم‌و‌قد‌أخرجه
بتمامه‌العلامة‌المجلسی‌فی‌الجرء‌التاسع‌عشر‌من‌بحار‌الأنوار‌المطبوع‌بإیران‌و«2هو‌الأصل‌لکل‌من‌کتب‌فی‌انواع‌علوم‌القرآن«.»
»قد‌عرفت‌أن‌أول‌من‌نوعه‌و‌قسمه‌و‌أملاه‌علی‌ستین‌نوعا‌و‌ذکر‌لکل‌نوع‌مثالا‌یخصه‌هو‌أمیر‌المؤمنین‌و‌هو‌موجود‌بحمد‌الله‌بأیدینا‌إلی‌الیوم‌و‌قد‌رواه‌محمد‌بن‌إبراهیم‌النعمانی‌من‌عدة‌طرق‌فی‌کتاب‌مخصوص‌و‌عندی‌منه‌نسخة‌قدیمة
«3یعرف‌بیننا‌بتفسیر‌النعمانی«»اما‌در‌حقیقت‌کتاب‌معروف‌به‌تفسیر‌نعمانی‌روایتی‌از‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام
است‌که‌آیات‌قرآن‌را‌به‌شصت‌نوع‌تقسیم‌و‌برای‌هر‌نوع،مثالی‌ذکر‌کرده‌است.مانند‌ناسخ‌و‌منسوخ-محکم‌و‌متشابه...کل‌تفسیر‌نعمانی‌در‌بحار‌الأنوار
چاپ‌بیروت‌چاپ‌شده‌است.90چاپ‌سنگی‌و‌جلد19درج‌و‌در‌جلد‌‌مرحوم‌حاج‌شیخ‌حسن‌فرید‌گلپایگانی،کتابی‌دارد‌شامل‌تفسیر‌سوره‌حشر،
ضمیمه__________________________________________________
(.از‌اینجا‌تا‌پایان‌کتاب‌خلاصه‌پیاده‌شده‌نوارهای‌درس‌هایی‌است‌که‌چند‌سال4)قبل،در‌مدرسه‌شهیدین‌قم‌گفته‌ام.
(.این‌کتاب‌در‌صدد‌اثبات‌این‌است‌که‌پایه‌گزار‌همه‌علوم‌اسلامی‌شیعیان1)هستند.خود‌مؤلف،کتاب‌را‌تلخیص‌نموده‌و‌آن‌تلخیص‌توسط»سید‌علی‌اکبر
برقعی،با‌عنوان:»شیعه‌یا‌پایه‌گزاران‌علوم‌اسلامی«ترجمه‌شده‌است.اصل‌وتلخیص‌و‌ترجمه‌آن‌تلخیص،هر‌سه‌چاپ‌شده‌است.
.318(.تأسیس‌الشیعة،ص2).334(.تأسیس‌الشیعة،ص3)
69آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:این‌کتاب،تمام‌تفسیر‌نعمانی‌مطابق‌چاپ‌جدید‌بحار‌الأنوار‌چاپ‌شده؛و‌به»معالم‌التفسیر‌من‌کلام‌الأمیر‌المعروف‌بتفسیر‌النعمانی«نامیده‌شده‌است.
پس‌تفسیر‌نعمانی‌روایتی‌از‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌است.بدون‌اینکه‌نعمانی‌از‌خود‌چیزی‌به‌آن‌افزوده‌باشد‌اما‌در‌قدیم‌معمول‌بوده‌است‌که‌اگر‌کسی
روایت‌مفصلی‌را‌از‌استادش‌نقل‌می‌کرد‌و‌می‌نوشت،خود‌او‌مؤلف‌آن‌بهحساب‌می‌آمد.
همین‌روایت‌را‌شخص‌دیگری‌به‌نام‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری‌هم‌نقل‌کرده‌است.و‌به‌عنوان‌تفسیر،به‌او‌نسبت‌داده‌شده‌است.
مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در‌بحار‌فرموده‌است:نسخه‌ای‌قدیمی‌پیدا‌کردم‌که‌مؤلفش‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری‌است.این‌کتاب‌را‌با‌تفسیر‌نعمانی‌تطبیق‌نموده،فقط‌از‌لحاظ‌ترتیب‌و‌تقدم‌و‌تأخر‌با‌هم‌تفاوت‌دارند.و‌کمی‌هم
«1دومی‌بر‌اولی‌افزون‌دارد.»سید‌حسن‌صدر‌می‌نویسد:»و‌رواه‌أیضا‌فی‌کتاب،مفرد‌شیخ‌القمیین‌سعد‌بن
«2«»299و‌قیل:301عبد‌الله‌المتوفی‌‌نتیجه‌اینکه‌در‌فهرست‌ها،دو‌تفسیر‌منسوب‌به‌این‌دو‌نفر‌را‌نام‌می‌برند‌که‌در
هر‌دو،راویان‌همان‌روایت‌مفصل‌هستند.مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌هر‌دو‌کتاب‌را‌در‌بحار‌الانوار‌آورده‌است.البته‌تفسیر‌نعمانی‌را‌به‌طور‌کامل‌و‌از
«3تفسیر‌اشعری‌فقط‌بخشی‌را‌آورده‌است.»مرحوم‌شیخ‌حر‌عاملی‌در‌وسائل‌الشیعة،روایاتی‌را‌از‌کتابی‌به‌نام»المحکم‌و‌المتشابه«تألیف‌سید‌مرتضی‌رحمه‌الله‌نقل‌می‌کند‌که‌پس‌از‌تحقیق‌و‌تطبیق‌معلوم‌شده‌که‌مقصود‌همین‌کتاب‌است.و‌اشتباها‌تألیف‌سید‌مرتضی‌دانسته
«4شده‌است.»حاجی‌نوری‌رحمه‌الله‌می‌گوید:»تفسیر‌الشیخ‌الجلیل‌الأقدم‌أبی‌عبد‌الله‌محمد
بن‌إبراهیم__________________________________________________
.90/97(.بحار‌الأنوار:1).334(.تأسیس‌الشیعة:2).90/97و89/60(.بحار‌الأنوار:3)(.المحکم‌و‌المتشابه‌جداگانه‌چاپ‌سنگی‌شده‌است‌و‌دقیقا‌همان‌تفسیر‌یا4)
روایت‌نعمانی‌است.70آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
بن‌جعفر‌النعمانی‌الکاتب‌المعروف‌بابن‌أبی‌زینب‌هو‌خبر‌واحد‌مسند‌عن‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌فی‌أنواع‌الآیات‌و‌اقسامها‌و‌امثلة‌الأقسام.اختصره‌علمالهدی‌السید‌المرتضی‌و‌وقف‌علیه‌صاحب‌الوسائل‌فأخرج‌ما‌فیه‌من‌الأحکام«.
حاجی‌نوری‌به‌منظور‌اینکه‌اگر‌صاحب‌وسائل‌از‌این‌دو‌کتاب‌چیزی‌نقل‌نکرده‌باشد‌و‌از‌قلم‌او‌افتاده‌باشد‌باید‌در‌کتاب‌مستدرک‌الوسائل‌خود‌نقل‌کند.این‌دو‌کتاب‌را)تفسیر‌نعمانی‌و‌محکم‌و‌متشابه‌سید‌مرتضی(مطالعه‌کرده‌و‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌که‌آن‌تفسیر‌نعمانی‌و‌این‌محکم‌و‌متشابه‌عین‌هم‌است‌و‌کم‌و
زیاد‌ندارد.«1و‌گفته:»و‌لم‌أجد‌فی‌الأصل‌زائدا‌منه‌و‌لذا‌قل‌رجوعنا‌إلیه،مع‌ان‌الکتاب»
«2فی‌غایة‌الإعتبار‌و‌صاحبه‌شیخ‌أصحابنا‌الأبرار«.»و‌اینکه‌از‌تفسیر‌نعمانی‌در‌مستدرک‌کم‌نقل‌شده‌بخاطر‌این‌است‌که‌تفسیر
»نعمانی«عین‌همان»المحکم‌و‌المتشابه«است‌که‌از‌مصادر‌وسائل‌بوده‌استو‌در‌مستدرک‌باید‌چیزی‌را‌بیاورد‌که‌در‌وسایل‌نیامده‌باشد.
«روایت‌مفصلی‌است‌از‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌و‌هر3بنابراین‌هر‌سه‌کتاب»سه‌هم‌یک‌روایت‌است.
حاجی‌نوری‌رحمه‌الله‌در‌ادامه‌می‌گوید:»ثم‌لا‌یخفی‌أن‌ما‌فی‌أول‌تفسیر‌الجلیل‌علی‌بن‌إبراهیم‌من‌أقسام‌الآیات،و‌أنواع‌الآیات‌هو‌مختصر‌هذا‌الخبر
«.4الشریف«فلاحظ‌و‌تأمل»پس‌این‌روایت‌از‌سه‌نفر‌نقل‌شده‌است.و‌گفته‌شد‌که‌نعمانی‌هیچ‌دخل‌و
تصرفی‌در‌آن‌نکرده‌است.ولی‌علی‌بن‌ابراهیم‌آن‌را‌مختصر‌و‌سعد‌بن‌عبد‌اللهاشعری‌آن‌را‌مقدم‌و‌مؤخر‌و‌نیز‌مطالبی‌به‌آن‌افزوده‌است.__________________________________________________
(.یعنی»تفسیر‌نعمانی«و‌محکم‌و‌متشابه‌سید‌مرتضی.1).365،ص3(.مستدرک،ج2)(.»تفسیر‌نعمانی«،»تفسیر‌اشعری«،»المحکم‌و‌المتشابه«منسوب‌به‌سید3)
مرتضی..3/366(.مستدرک‌الوسائل:4)
71آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:سؤال:اینکه‌حاجی‌نوری‌رحمه‌الله‌فرموده‌است»المحکم‌و‌المتشابه«مثل»تفسیر‌نعمانی«است‌و‌نیز‌فرموده‌سید‌مرتضی،»المحکم‌و‌المتشابه«را
مختصر‌نموده‌است‌تناقض‌گویی‌نیست؟پاسخ:گویا‌در‌ذهن‌حاجی‌نوری‌رحمه‌الله‌این‌بوده‌است‌که‌نعمانی‌تفسیر
مفصلی‌داشته‌و‌از‌بین‌رفته‌است.و‌اینکه‌از‌نعمانی‌به‌دست‌ما‌است،کل‌آن
نیست،بلکه‌قسمتی‌از‌آن‌است.و‌سید‌مرتضی‌اصل‌تفسیر‌را‌خلاصه‌نموده‌و‌آن‌تلخیص‌دست‌ما‌است.و‌این‌مختصر‌با‌آن‌قسمت‌باقی‌مانده‌از‌تفسیر‌نعمانی
تقریبا‌با‌هم‌هماهنگ‌می‌باشد.اگر‌این‌توضیح‌را‌کسی‌نپذیرد‌باید‌بگوئیم‌مرحوم‌نوری‌رحمه‌الله‌اشتباه‌کرده
است.عبارت‌مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌درباره‌تفسیر‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌چنین‌است:
»وجدت‌رسالة‌قدیمة‌مفتتحها‌هکذا:حدثنا‌جعفر‌بن‌محمد‌بن‌قولویه‌القمی‌رحمه«الأشعری‌ابو‌القاسم‌و‌هو‌مصنفه...و‌ساق‌الحدیث1الله‌قال‌حدثنی‌سعد»
إلی‌آخره.لکن‌غیر‌الترتیب‌و‌فرقه‌علی‌الأبواب‌و‌زاد‌فیما‌بین‌ذلک‌بعض‌الأخبار««2»
سید‌محسن‌امین‌جبل‌عاملی،کتاب»تفسیر‌نعمانی«را‌به‌عنوان‌اولین‌کتاب‌درعلوم‌قرآن‌با‌همان‌توضیحات‌سید‌حسن‌صدر‌معرفی‌کرده‌و‌گفته‌است:
رافعی،مؤلف‌کتاب»اعجاز‌القرآن«،در‌کتاب‌خود‌نقل‌کرده‌که‌شیعیان‌مدعی‌هستند‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌کتابی‌دارد‌که‌شصت‌نوع‌آیات‌قرآن‌را‌ذکر‌کرده
است.و‌گویا‌می‌خواسته‌استهزاء‌کند.مرحوم‌سید‌محسن‌از‌این‌سخن‌وی‌متأثر‌و‌ناراحت‌شده‌و‌می‌فرماید:این‌کتاب‌در‌کتابخانه‌ها‌موجود‌است.چرا‌بعضی‌سنی‌ها‌اینقدر‌تحمل‌ندارند‌که‌دنبال‌کنند‌و
ببینند‌هست‌یا‌نیست.و‌خود‌مرحوم‌سید‌محسن‌امین‌شصت‌نوع‌آیات‌را‌در»اعیان‌الشیعه«آورده
است‌که__________________________________________________
(.حاجی‌نوری‌می‌گوید‌این‌قسمت‌سند‌افتاده‌دارد‌زیرا‌ابن‌قولویه‌بی‌واسطه1)نمی‌تواند‌از‌سعد‌نقل‌کند‌ممکن‌است‌جمله»عن‌أبیه«افتاده‌باشد.
،چاپ‌جدید.90،ص1(.اعیان‌الشیعة،ج2)72آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ثابت‌کند‌این‌یک‌ادعا‌نیست‌و‌حقیقت‌دارد.در‌اعجاز‌القرآن‌رافعی‌چنین‌آمده‌است:»تزعم‌الشیعة‌أن‌علیا‌أملی‌ستین‌نوعا‌من‌أنواع‌علوم‌القرآن‌و‌إن‌ذلک‌فی‌کتاب‌یروونه‌و‌هو‌فی‌أیدیهم‌إلی‌الیوم‌و‌ذلک‌و‌ان‌کان‌قریبا‌فیما‌یعطی‌ظاهره‌غیر‌أنه‌بالحیلة‌علی‌تقریبه‌من‌الحقیقة‌صار
«.1أبعد»
در‌اینجا‌چند‌سؤال‌مطرح‌است:-اگر‌این‌چهار‌کتاب‌که‌نام‌بردیم‌در‌واقع‌یک‌کتاب‌است‌و‌مستند‌به‌سید1
و‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌متوفای340و‌نعمانی‌زنده‌تا‌حدود436مرتضی‌متوفای‌‌‌ه‌است،در‌این‌صورت299یا301و‌سعد‌اشعری‌متوفای307بعد‌از
فاصله‌شان‌تا‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌و‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌زیاد‌است‌و‌سند‌می‌خواهد،آیا‌سند‌دارد؟و‌اگر‌دارد،آیا‌معتبر‌است؟و‌اگر‌سند‌ندارد‌یا‌دارد‌و‌معتبر‌نیست،آیا‌می‌شود‌گفت‌محتوای‌آن‌دلیل‌است‌که‌از‌امیر‌المؤمنین‌علیه
السلام‌می‌باشد‌و‌معتبر‌است؟-سؤال‌دیگر‌آنکه:آیا‌این‌مجموعه‌بتمامه‌روایت‌است،یعنی‌همه‌جملاتش‌از2
امام‌علیه‌السلام‌است‌و‌هیچکدام‌از‌راویان‌در‌آن‌دخل‌و‌تصرفی‌نکرده‌اند‌یا‌اینکه‌می‌توان‌گفت‌قسمتی‌از‌آن‌روایت‌و‌بیان‌امام‌معصوم‌علیه‌السلام‌است‌و
قسمتی‌از‌آن‌را‌راویان‌افزوده‌اند.زیرا‌ممکن‌است‌گفته‌شود‌بعضی‌از‌آن،روایت‌است‌و‌بعضی‌روایت‌نیست.مثلا‌در‌این‌مجموعه‌آمده‌که:در‌قرآن‌آیات‌ناسخ‌و‌منسوخ‌وجود‌دارد‌و‌حضرت‌علیه‌السلام‌چند‌آیه‌را‌به‌عنوان‌مثال‌بیان‌فرمودند‌و‌بعد‌به‌این‌عبارت‌می‌رسیم:و‌من‌الناسخ‌الآیة‌و‌من‌المنسوخ‌الآیة‌احتمال‌می‌دهیم‌که‌راوی‌این‌را‌اضافه‌کرده
باشد.اگر‌بگوییم‌کل‌رساله‌یک‌روایت‌است‌یا‌بگوییم‌یک‌قسمت‌روایت‌و‌یک‌قسمت‌دیگر‌روایت‌نیست،در‌استنتاج‌ثمر‌دارد.زیرا‌در‌صورت‌دوم‌هر‌قسمتی‌را‌که‌می‌بینیم‌از‌حیث‌محتوی‌قابل‌قبول‌نیست‌و‌نمی‌شود‌پذیرفت‌به‌صاحب‌کتاب
اسناد‌می‌دهیم.__________________________________________________
.1/90(.اعیان‌الشیعة،1)73آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-آیا‌این‌روایت‌را‌می‌توان‌تفسیر‌نامید‌یا‌رساله‌ای‌است‌راجع‌به‌علوم‌قرآن‌و3آیه‌از‌آیات‌قرآن‌مطرح‌شده‌است‌با400انواع‌آیات‌آن؟در‌این‌رساله،بیش‌از
این‌عنوانها‌که‌این‌آیه‌خاص‌است‌و‌عام‌نیست،تحریف‌شده‌یا‌نشده،ناسخ‌است‌یا‌منسوخ،پس‌راجع‌به‌این‌آیات‌توضیح‌داده‌شده‌است‌اما‌نه‌توضیح‌تفسیری‌مانند‌روایات‌مفسره‌قرآن.پس‌هم‌تفسیر‌است‌هم‌نیست.تفسیر‌هست‌چون
توضیح‌کمی‌داده‌شده،و‌تفسیر‌نیست‌چون‌شامل‌معنی‌و‌تفسیر‌آیات‌نمی‌باشد.پس‌وقتی‌می‌گوئیم‌تفسیر‌است‌به‌این‌علت‌است‌که‌بالاخره‌این‌توضیحات
مختصر‌یک‌نوع‌تفسیر‌به‌حساب‌می‌آید.
سؤال‌چهارم‌درباره‌ثبوت‌استناد‌این‌تفسیر)همان‌روایت‌مفصل(به‌چهار‌نفرمذکور‌است.
پاسخ‌سؤال‌اول:
پاسخ‌سؤال‌اول:در‌ابتداء»تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم«که‌خلاصه‌ای‌از‌این‌روایت‌نقل‌شده‌اصلا‌به
عنوان‌روایت،مطرح‌نشده‌است.در»محکم‌و‌متشابه«تصریح‌شده‌که‌از‌نعمانی‌نقل‌کرده‌است.
و‌نعمانی‌اول‌کتابش‌سندی‌را‌به‌این‌شرح‌آورده‌است:قال‌أبو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌إبراهیم‌النعمانی‌فی‌کتابه‌فی‌تفسیر‌القرآن:حدثنا
أحمد‌بن‌محمد‌بن‌سعید‌بن‌عقدة،حدثنا‌أحمد‌بن‌یوسف‌بن‌یعقوب‌الجعفی‌عن‌إسماعیل‌بن‌مهران‌عن‌حسن‌بن‌علی‌بن‌أبی‌حمزة‌عن‌علی‌بن‌أبی‌حمزة‌عنإسماعیل‌بن‌الجابر‌قال‌سمعت‌أبا‌عبد‌الله‌جعفر‌بن‌محمد‌الصادق‌یقول...این‌سلسله‌سند،در»محکم‌و‌متشابه«نیز‌آمده‌است،چون‌سید‌مرتضی‌از
نعمانی‌نقل‌کرده‌است.رساله‌سعد‌مرسل‌است.زیرا‌روایت‌را‌از‌امام‌صادق‌و‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌نقل‌کرده،ولی‌بدون‌سند‌و‌مرسلا.عبارت‌او‌چنین‌است:حدثنا‌جعفر‌بن‌محمد
بن‌قولویه74آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
القمی‌رحمه‌الله‌قال‌حدثنی‌سعد‌الأشعری‌القمی‌ابو‌القاسم‌رحمه‌الله‌و‌هو‌مصنفه‌روی‌مشایخنا‌عن‌أصحابنا‌عن‌أبی‌عبد‌الله‌علیه‌السلام‌قال‌قال‌امیر
المؤمنین‌علیه‌السلام...سندی‌را‌که‌نعمانی‌ذکر‌نموده‌است،شامل‌شش‌راوی‌است،یک‌نفر‌ضعیف‌و
«و‌نتیجه‌هم‌تابع‌أخس‌راویان‌است‌پس‌سند،معتبر‌نمی‌باشد.1یک‌نفر‌مجهول»
پاسخ‌سؤال‌دوم:
پاسخ‌سؤال‌دوم:این‌طور‌روایات‌مفصل،در‌عین‌یک‌روایت‌بودن‌می‌تواند‌حکم‌چند‌روایت‌داشته‌باشد.پس‌اگر‌متن‌روایت‌را‌ارزیابی‌کردیم‌و‌دیدیم‌دو‌سه‌جای‌آن‌به‌هیچ‌وجه
قابل‌قبول‌نیست‌و‌یا‌ابهام‌دارد،دلیل‌نمی‌شود‌که‌سایر‌قسمتها‌و‌یا‌کل‌روایت‌رارد‌کنیم.
روایت‌مفصل،در‌عین‌یک‌روایت‌بودن،حکم‌چند‌روایت‌بر‌آن‌بار‌می‌شود.پسهر‌جمله‌اش‌جداگانه‌قابل‌ارزیابی‌است.
روایت‌اربعمائة‌در‌خصال‌صدوق‌رحمه‌الله‌یک‌روایت‌است‌ولی‌چهارصد‌مطلبدارد.
ممکن‌است‌چند‌جای‌آن‌مورد‌عمل‌فقها‌نباشد‌ولی‌این‌دلیل‌نمی‌شود‌که‌سایرقسمتهایش‌معمول‌به‌نباشد.
پاسخ‌سؤال‌سوم:
پاسخ‌سؤال‌سوم:گذشت‌که‌این‌رساله‌را‌نمی‌توان‌تفسیر‌اصطلاحی‌دانست‌و‌نمی‌توان‌گفت‌کهتفسیر‌نیست.چون‌توضیح‌مختصری‌نسبت‌به‌آیات‌مطرح‌شده‌داده‌را‌دارد.
پاسخ‌سؤال‌چهارم:
پاسخ‌سؤال‌چهارم:کتب‌اربعه‌شیعه‌این‌خصوصیت‌را‌دارد‌که‌استناد‌آنها‌به‌مؤلفانش‌جزمی‌است
جلد‌که‌شامل‌اصول‌و‌فروع‌و‌روضه‌است‌با‌همین35-34استناد‌کافی‌شامل‌تعداد‌احادیث
__________________________________________________(.حسن‌بن‌علی‌بن‌أبی‌حمزه،ضعیف‌و‌أحمد‌بن‌یوسف‌بن‌یعقوب‌الجعفی1)
مجهول‌است.75آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
موجود‌در‌آن،به‌کلینی‌بسیار‌روشن‌است.هر‌کس‌شرح‌حال‌او‌را‌نوشته‌اینکتاب‌را‌از‌تألیفاتش‌دانسته‌است.
ولی‌استناد‌تعدادی‌از‌کتابها‌به‌شخصی‌که‌به‌او‌نسبت‌می‌دهند‌روشن‌نیست‌مثل»اختصاص«که‌منسوب‌به‌شیخ‌مفید‌رحمه‌الله‌است.ولی‌جای‌بحث‌است‌که‌آیا
تألیف‌اوست‌یا‌نه؟برخی‌معتقدند‌که‌از‌او‌نیست.اگر‌به‌شرح‌حال‌نعمانی‌مراجعه‌کنیم‌و‌در‌شرح‌حال‌او‌تفسیری‌ذکر‌نشده‌باشد‌و‌در‌خارج‌ببینیم‌تفسیری‌به‌نام‌تفسیر‌نعمانی‌است.شک‌می‌کنیم‌که‌آیا‌این
استناد‌درست‌است‌یا‌نه؟هر‌چند‌که‌بین‌این‌دو،یعنی‌شرح‌حال‌و‌نام‌بردن‌کتاباو،ملازمه‌نیست‌ولی‌انسان‌را‌به‌شک‌می‌اندازد.
یکی‌از‌راههای‌اثبات‌استناد‌کتاب‌به‌مؤلف‌ذکر‌شدن‌در‌اجازه‌ها‌است.زیرا‌در‌بسیاری‌از‌موارد‌کسی‌که‌به‌دیگران‌اجازه‌می‌داد،تعدادی‌از‌کتابهای‌خود‌یا
دیگران‌را‌در‌اجازه‌خود‌نام‌می‌برد.نوشته‌شده‌است،اگر‌چند‌سال‌بعد،کسی‌به400مثلا‌نهج‌البلاغه‌که‌در‌سال
کسی‌اجازه‌داده‌بگوید:من‌به‌شما‌اجازه‌می‌دهم‌که‌هر‌چه‌روایت‌کرده‌ام‌شما‌هم‌روایت‌کنید،مثل‌کتب‌اربعه‌و‌نهج‌البلاغه‌سید‌رضی،همین‌که‌اسم‌نهج‌البلاغه‌سید‌رضی،چند‌سال‌بعد‌از‌او‌در‌یک‌اجازه‌ذکر‌شود،استناد‌نهج‌البلاغه‌را‌به‌سید
رضی‌روشن‌می‌کند.آیا‌درباره‌این‌کتاب‌می‌توانیم‌استناد‌به‌آن‌چند‌نفر‌را‌اثبات‌کنیم؟باید‌بگوییم‌نه.چون‌اطلاعات‌ما‌همین‌مقدار‌است‌که‌مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌و‌سید‌حسن‌صدر‌گفته‌اند‌ما‌یک‌نسخه‌ای‌از‌این‌کتاب‌داریم.نتیجه‌این‌می‌شود‌که‌از‌این
سال‌پیش،نسخه‌هایی‌قدیمی‌در‌دست‌افرادی‌بوده‌است.اما300کتاب،از‌استناد‌را‌ثابت‌نمی‌کند.
در‌شرح‌حال‌نعمانی‌چنین‌کتابی‌ذکر‌نشده‌است‌و‌همچنین»محکم‌و‌متشابه«در‌شمار‌تألیفات‌سید‌مرتضی‌ذکر‌نشده‌است.بله‌در‌مورد‌سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری
گفته‌شده:او‌کتاب»ناسخ‌و‌منسوخ«دارد.76آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پس‌استناد‌این‌کتاب‌به‌این‌آقایان‌ثابت‌نیست.بخشی‌از‌محتوای‌این‌رساله:
-8-مقدم.7-خاص.6-عام.5-متشابه.4-محکم.3-منسوخ.2-ناسخ.1-9مؤخر.
-ما‌لفظه13-منقطع‌غیر‌معطوف.12-منقطع‌معطوف.11-رخص.10عزائم.-ما‌لفظه‌واحد‌و‌معناه15-ما‌لفظه‌عام‌و‌معناه‌خاص.14خاص‌و‌معناه‌عام.
جمع.-ما18-ما‌لفظه‌ماض‌و‌معناه‌مستقبل.17-ما‌لفظه‌جمع‌و‌معناه‌واحد.16
-20-ما‌هو‌علی‌خلاف‌تنزیله.19لفظه‌علی‌الخیر‌و‌معناه‌حکایة‌عن‌قوم‌آخر.-آیات‌نصفها‌منسوخ‌و‌نصفها21آیات‌بعضها‌فی‌سورة‌و‌تمامها‌فی‌سورة‌أخری.
-آیات‌متفقة23-آیات‌مختلفة‌اللفظ‌و‌متفقة‌المعنی.22متروک‌علی‌حاله.-ما‌لفظه25-آیات‌فیها‌رخصة‌و‌اطلاق‌بعد‌العزیمة.24اللفظ‌و‌مختلفة‌المعنی.
-رد‌بر28-رد‌بر‌ملحدین.27-رد‌بر‌یهود.26خاص‌و‌معناه‌عام‌محتمل‌العموم.-رد30-رد‌بر‌کسی‌که‌منکر‌رجعت‌است.29کسی‌که‌منکر‌معراج‌است.
-رد‌این‌که‌ایمان‌و‌کفر‌کم‌و‌زیاد‌نمی‌شود.31نصاری.تقریبا‌نیمی‌از‌عناوین‌مربوط‌به‌مباحث‌علوم‌قرآنی‌است‌و‌نصف‌دیگر‌راجع‌به
مطالب‌دیگر‌است.بخشی‌از‌متن‌رساله:
ثم‌سألوه‌صلوات‌الله‌علیه‌عن‌لفظ‌الوحی،فی‌کتاب‌الله‌تعالی‌فقال:منه‌وحی‌النبوة‌و‌منه‌وحی‌الإلهام‌و‌منه‌وحی‌الإشارة‌و‌منه‌وحی‌أمر‌و‌منه‌وحی‌کذب‌و‌منه‌وحی‌تقدیر‌و‌منه‌وحی‌خبر‌و‌منه‌وحی‌رسالة.اما‌تفسیر‌وحی‌النبوة‌و
ین‌من‌بعده‌و بی ا‌أوحینا‌إلیک‌کما‌أوحینا‌إلی‌نوح‌و‌الن الرسالة‌فهو‌قوله‌تعالی:إن‌أوحینا‌إلی‌إبراهیم‌و‌إسماعیل‌و‌إسحاق‌و‌یعقوب...و‌اما‌وحی‌الإلهام‌قوله‌عز‌وخذی‌من‌الجبال‌بیوتا‌و‌مثله:أوحینا‌إلی‌أم حل‌أن‌ات ک‌إلی‌الن جل:»و‌أوحی‌رب‌موسی‌أن‌أرضعیه‌و‌أما‌وحی‌الإشارة‌فقوله‌عز‌و‌جل:فخرج‌علی‌قومه‌منا.أی‌أشار‌إلیهم‌لقوله‌تعالی:ألا حوا‌بکرة‌و‌عشی المحراب‌فأوحی‌إلیهم‌أن‌سب
رمزا‌و‌أما ام‌إلا اس‌ثلاثة‌أی م‌الن تکل77آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
سماء‌أمرها‌و‌قدر‌فیها‌اقواتها‌و‌أما وحی‌التقدیر‌فقوله‌تعالی:و‌أوحی‌فی‌کلین‌أن‌آمنوا‌بی‌و‌برسولی.و‌أما وحی‌الأمر‌فقوله‌تعالی:و‌إذ‌أوحیت‌إلی‌الحواری‌یوحی‌بعضهم‌إلی‌بعض‌و‌أما وحی‌الکذب‌فقوله‌عز‌و‌جل:شیاطین‌الإنس‌و‌الجن‌وحی‌الخبر‌فقوله‌تعالی:و‌جعلناهم‌أئمة‌یهدون‌بأمرنا‌و‌أوحینا‌إلیهم‌فعل‌الخیرات
و‌إقام‌الصلاة...و‌نیز‌راجع‌به‌عام‌و‌خاص:ثم‌سألوه‌صلوات‌الله‌علیه‌عن‌الخاص‌و‌العام‌فی‌کتاب‌الله‌تعالی،فقال‌ان‌من‌کتاب‌الله‌تعالی‌آیات‌لفظها‌الخصوص‌و‌العموم‌و‌منه‌آیات‌لفظها‌لفظ‌خاص‌و‌معناه‌عام‌و‌من‌ذلک‌لفظ‌عام‌یرید‌به‌الله‌تعالی
العموم‌و‌کذلک‌الخاص.
اما‌ما‌ظاهره‌العموم‌و‌معناه‌الخصوص‌فقوله‌عز‌و‌جل:یا‌بنی‌إسرائیل‌اذکروای‌فضلتکم‌علی‌العالمین.فهذا‌اللفظ‌یحتمل‌العموم تی‌أنعمت‌علیکم‌و‌أن نعمتی‌ال‌و‌معناه‌الخصوص،لأنه‌تعالی‌إنما‌فضلهم‌علی‌عالم‌أزمانهم‌بأشیاء‌خصهم‌بها.و
ه‌اصطفی‌آدم‌و‌نوحا‌و‌آل‌إبراهیم‌و‌آل‌عمران‌علی الل مثله‌قوله‌تعالی:إنالعالمین‌أراد‌الله‌فضلهم‌علی‌عالمی‌زمانهم.
چون‌ممکن‌است‌به‌ذهن‌یک‌شیعه‌معتقد‌به‌امامت‌و‌عظمت‌ائمه‌علیهم‌السلام‌با‌قرائت‌این‌آیه‌این‌سوال‌پیش‌آید‌که‌آیا‌اینها‌از‌همه،حتی‌از‌رسول‌خدا‌و‌ائمه
«امام‌می‌فرماید‌آیه‌صورتا‌عام‌است‌ولی‌در1علیهم‌السلام‌هم‌بالاتر‌بودند.»معنا‌خاص.
شی‌ء‌و‌لها‌عرش‌عظیم‌آیه‌درباره‌بلقیس‌است:از و‌کقوله‌تعالی:أوتیت‌من‌کل‌همه‌چیز‌به‌او‌داده‌شد‌و‌عرش‌عظیم‌داشت‌یعنی‌خیلی‌چیزها‌به‌او‌داده‌شد.
لفظ‌عام‌است‌و‌معنا‌عام‌نیست.اس‌یعنی‌همانطور‌که‌مردم‌از أفیضوا‌من‌حیث‌أفاض‌الن و‌مثل‌قوله‌تعالی:ثم‌مکه‌به‌عرفات‌و‌از‌آنجا‌به‌مشعر‌الحرام‌و‌منی‌می‌روند،شما‌هم‌بروید.أراد
سبحانه‌بعض‌الناس)به‌خاطر‌اینکه‌همه‌مردم‌آنطور‌که‌اسلام‌می‌خواهد‌افاضه‌نداشتند(و‌ذلک‌ان‌قریشا‌کانت‌فی‌الجاهلیة‌تفیض‌من‌المشعر‌الحرام‌و‌لا
یخرجون‌إلی‌عرفات)اصلا‌به‌عرفات‌نمی‌رفتند(.__________________________________________________
(.العالمین‌جمع‌محلی‌به‌الف‌و‌لام‌است.1)78آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کم ما‌ولی سل‌و‌مثل‌قوله‌تعالی:إن ة‌بعد‌الر ه‌حج اس‌علی‌الل یکون‌للن و‌قوله:لئلاذین‌یقیمون‌الصلاة...ولی‌شما‌خدا‌و‌رسول‌و ذین‌آمنوا‌ال ه‌و‌رسوله‌و‌ال الل‌مؤمنانی‌است‌که‌اقامه‌نماز‌می‌کنند‌و‌در‌حال‌رکوع‌زکات‌می‌دهند.لفظ‌عام
است‌ولی‌مراد‌فقط‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌است.اما‌ما‌لفظه‌خصوص‌و‌معناه‌عموم:فقوله‌عز‌و‌جل:من‌أجل‌ذلک‌کتبنا‌علی‌بنی‌إسرائیل...تنزل‌لفظ‌الآیة‌خصوصا‌فی‌بنی‌إسرائیل‌و‌هو‌جار‌علی‌جمیع‌الخلق
عاما‌لکل‌العباد.وقتی‌محتوای‌این‌رساله‌را‌نگاه‌می‌کنیم)هم‌تقسیم‌بندی‌و‌هم‌شواهد(در‌عین‌حالیکه‌سندش‌ضعیف‌است‌و‌استنادش‌به‌مؤلف‌روشن‌نیست،به‌این‌نتیجه‌می‌رسیم‌که‌این‌رساله‌حتما‌با‌امام‌علیه‌السلام‌ارتباط‌داشته‌است.و‌اینطور‌نیست‌که‌بی‌اصل‌باشد،شخص‌دیگری‌گفته‌باشد‌و‌به‌اسم‌حضرت‌علی‌علیه
السلام‌درآمده‌باشد.اما‌البته‌اینطور‌هم‌نیست‌که‌سطر‌به‌سطرش‌را‌بتوانیم‌به
امام‌نسبت‌دهیم.مثل‌توحید‌مفضل‌یا‌نهج‌البلاغه،که‌هیچ‌کس‌نمی‌تواند‌بگوید‌از‌امام‌نیست.اما‌سطر‌به‌سطر‌آن‌را‌هم‌بطور‌قطع‌و‌یقین‌نمی‌توان‌به‌امام‌اسناد
داد.نتیجه‌اینکه‌در‌تفسیر‌هر‌آیه،اگر‌در‌این‌رساله‌چیزی‌گفته‌شده‌باشد‌نمی‌توانیم‌آن‌را‌نادیده‌گرفته‌و‌بی‌اعتنا‌باشیم.لااقل‌بعنوان‌راهگشا‌می‌توان‌به‌آن‌نظر‌کرد.مثل‌اینکه‌در‌بحث‌های‌تفسیری‌گاهی‌می‌گویند‌مجاهد‌یا‌ابن‌عباس‌و...
اینچنین‌گفته‌اند.و‌ما‌به‌سخن‌آنان‌توجه‌کرده‌و‌با‌توجه‌به‌سخن‌آنها‌تفسیرمی‌کنیم.این‌روایت‌از‌گفته‌آن‌مفسران‌کمتر‌نیست.
مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌در‌بحث‌روایتی‌تفسیرش‌به‌تفاسیر:برهان‌و‌نور‌الثقلین‌و‌در‌المنثور،مراجعه‌می‌کرده‌است.و‌چون‌در‌برهان‌و‌نور‌الثقلین‌از‌تفسیر‌نعمانی‌چیزی‌نقل‌نکرده‌اند.مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌نقلش‌از‌این‌رساله
کم‌بوده‌است‌و‌تا‌آنجا‌که‌بنده‌اطلاع‌دارم‌فقط‌یک‌جا‌از‌تفسیر‌نعمانی‌نقل‌کردهاست.
در‌پایان‌بحث‌یادآوری‌می‌کنم‌مقاله‌اینجانب‌با‌عنوان‌یک‌کتاب‌با‌چهار‌عنوانتحریر‌دیگری‌از‌این‌بحث‌است.
79آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام
اشاره
تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌از‌این‌تفسیر‌نسخه‌های‌خطی‌فراوانی‌وجود‌دارد‌و‌دو‌بار‌چاپ‌سنگی‌و‌یک‌بار
چاپ‌حروفی‌شده‌است.ترجمه‌فارسی‌آن‌هم‌در‌هند‌چاپ‌شده‌است.
این‌کتاب‌فقط‌تفسیر‌سوره‌حمد‌و‌بخشی‌از‌سوره‌بقره‌است‌البته‌در‌اثناءتفسیر‌آیات‌سوره‌حمد‌و‌بقره‌آیات‌دیگری‌هم‌یاد‌شده‌است.
اعتبار‌و‌عدم‌اعتبار‌این‌تفسیر‌از‌زمان‌های‌سابق‌مورد‌بحث‌بوده‌است‌بعضی‌گفته‌اند‌این‌تفسیر‌مجعول‌است،و‌در‌مقابل‌شاید‌برخی‌از‌اخباری‌ها‌قائل‌باشند
که‌این‌تفسیر‌به‌طور‌کلی‌مورد‌تأیید‌است.
اما‌حق‌اینست‌که‌گفته‌شود‌این‌تفسیر‌مانند‌سایر‌کتابهای‌حدیثی‌درجه‌دوم‌و‌سوم‌شیعه‌است‌و‌باید‌یک‌یک‌احادیث‌آن‌مورد‌ارزیابی‌قرار‌گیرد‌اگر‌شاهد‌یا
شواهد‌صدقی‌برای‌آن‌یافت‌شد‌معتبر‌است‌و‌گرنه‌نه.کسانی‌که‌این‌تفسیر‌را‌مجعول‌ندانسته‌و‌به‌آن‌عنایت‌داشته‌و‌یا‌از‌آن‌مطلبی
نقل‌کرده‌اند:-شیخ‌صدوق.در‌کتاب‌فقیه،عیون‌اخبار‌الرضا‌علیه‌السلام‌اکمال‌الدین،امالی،1
توحید،علل‌الشرایع‌و‌معانی‌الأخبار‌روایاتی‌با‌سند‌از‌امام‌حسن‌عسکری‌علیهالسلام‌نقل‌کرده‌که‌با‌همان‌سند‌یا‌کمی‌تفاوت‌در‌این‌تفسیر‌موجود‌است.
و‌می‌دانیم‌او‌در‌آغاز‌فقیه‌گفته‌است‌روایات‌این‌کتاب‌را‌بین‌خود‌و‌خدا‌حجت«البته‌شیخ‌صدوق‌از‌این‌تفسیر‌نامی‌نبرده‌است.1می‌دانم»
__________________________________________________و301و300و1/282؛عیون403و230و47و‌توحید:2/327(.به‌فقیه:1)
و105امالی:80آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-ابو‌منصور‌طبرسی.در‌آغاز‌کتاب‌احتجاج‌گفته:در‌اکثر‌موارد‌سند‌روایت‌را2نقل‌نمی‌کنم‌به‌خاطر‌اینکه‌یا‌مطلب‌اجماعی‌است‌و‌یا‌استدلال‌مطابق‌حکم
عقل‌است‌و‌یا‌بین‌مخالف‌و‌موافق‌مشهور‌است.فقط‌سند‌آنچه‌از‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌نقل‌می‌کنم‌می‌آورم‌چون‌این
کتاب‌در‌مشهور‌بودن‌مانند‌سایر‌کتابها‌نیست.و‌سندی‌را‌که‌ذکر‌می‌کند‌عین‌سندی‌است‌که‌در‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری
علیه‌السلام‌موجود‌است.در‌هر‌حال‌روشن‌است‌که‌ایشان‌به‌این‌تفسیر‌توجه‌داشته‌است.
-قطب‌راوندی‌از‌علمای‌سده‌ششم.در‌کتاب‌خرائج‌مطالبی‌از‌این‌تفسیر‌نقل3کرده‌است.خرائج‌شامل‌معجزات‌معصومین‌علیهم‌السلام‌و‌نسخه‌های‌خطی‌آن
از‌حیث‌حجم‌روایات‌متفاوت‌است‌برخی‌کمتر‌و‌برخی‌زیادتر‌دارد.-ابن‌شهر‌آشوب‌صاحب‌مناقب.در‌مناقب‌چند‌جا‌از‌این‌تفسیر‌نقل‌کرده4
«1است.»-محقق‌ثانی‌در‌یکی‌از‌اجازاتش‌روایتی‌از‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌نقل5
کرده‌که‌عینا‌در‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌و‌نیز‌در‌علل‌و‌عیون‌و«2معانی‌الأخبار‌موجود‌است.»
-شهید‌ثانی‌در‌کتاب‌منیة‌المرید‌از‌این‌تفسیر‌روایت‌نقل‌کرده‌است.6-ملا‌محمد‌تقی‌مجلسی‌در‌شرح‌فقیه‌عربی‌و‌فارسی‌از‌این‌تفسیر‌یاد‌و‌آن‌را7
تأیید‌کرده‌است.-علامه‌مجلسی‌آنرا‌از‌مصادر‌بحار‌قرار‌داده‌و‌آن‌را‌تأیید‌کرده‌است.8-شیخ‌حر‌عاملی‌این‌تفسیر‌را‌از‌مصادر‌وسائل‌الشیعه‌و‌اثباة‌الهداة‌قرار‌داده9
است.-فیض‌کاشانی‌در‌تفسیر‌صافی‌روایات‌این‌کتاب‌را‌آورده‌است.10
__________________________________________________رجوع‌شود.4و‌معانی‌الأخبار:134و281و1/319و‌علل:106.329و313و2/300(.مناقب1).105/78(.بحار:2)
81آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-سید‌هاشم‌بحرانی‌در‌تفسیر‌برهان‌از‌آن‌نقل‌کرده‌است.11-صاحب‌تفسیر‌نور‌الثقلین‌روایاتی‌از‌احتجاج‌طبرسی‌نقل‌کرده‌که‌در‌این12
تفسیر‌موجود‌است.-حسن‌بن‌سلیمان‌حلی‌شاگرد‌شهید‌اول‌در‌کتاب‌خود»المحتضر«.13-سید‌نعمت‌الله‌جزائری.14-صاحب‌منتهی‌المقال‌در‌رجال.15-وحید‌بهبهانی.16-شیخ‌أبو‌الحسن‌الشریف‌در‌تفسیر‌مراة‌الأنوار.17-شیخ‌محمد‌طه‌صاحب‌اتقان‌المقال‌در‌رجال.18-سید‌عبد‌الله‌شبر.19-سید‌حسین‌بروجردی‌در‌نخبة‌المقال‌و‌الصراط‌المستقیم.20-حجة‌الاسلام‌تبریزی‌در‌صحیفة‌الأبرار.21-صاحب‌عوالم‌در‌عوالم.22-شیخ‌انصاری‌در‌فرائد‌الأصول.23
-محدث‌نوری‌صاحب‌مستدرک.24-علامه‌طهرانی‌صاحب‌ذریعه.25
و‌چند‌نفر‌دیگر.آنان‌که‌این‌تفسیر‌را‌معتبر‌نمی‌دانند:
-آیة‌الله‌خویی‌در‌معجم‌رجال‌حدیث:التفسیر‌المنسوب‌إلی‌الإمام‌العسکری1علیه‌السلام‌إنما‌هو‌بروایة‌علی‌بن‌محمد‌بن‌سیار‌و‌ذمیله‌یوسف‌و‌کلاهما‌مجهول‌الحال‌و‌لا‌یعتد‌بروایة‌أنفسهما‌عن‌الإمام‌علیه‌السلام‌اهتمامه‌بشأنهما...مع‌ان‌الناظر‌فی‌هذا‌التفسیر‌لا‌یشک‌فی‌أنه‌موضوع‌و‌جل‌مقام‌عالم‌محقق‌أن‌یکتب
مثل‌هذا‌التفسیر‌فکیف‌بالإمام‌علیه‌السلام.عبارت‌تقریبا‌ظهور‌دارد‌در‌این‌که‌این‌تفسیر‌من‌البدو‌إلی‌الختم‌مجعول‌و‌بی‌اعتبار‌است.ولی‌شاید‌منظورش‌این‌باشد‌که‌هر‌جای‌تفسیر‌روایتی‌باشد‌که‌با
قرائنی82آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
بشود‌اطمینان‌کرد‌که‌از‌معصوم‌است‌معتبر‌و‌بقیه‌اش‌ساختگی‌است.زیرا‌خود«را‌که‌شیخ‌انصاری‌رحمه‌الله‌نقل‌کرده‌در‌برخی‌تألیفاتش1ایشان‌روایتی»آورده‌است.
-آقای‌حاج‌میرزا‌ابو‌الحسن‌شعرانی،صاحب‌حاشیه‌مجمع‌البیان‌در‌آخر‌تفسیر2مجمع‌فرموده:»لم‌ینقل‌المصنف‌عن‌التفسیر‌المنسوب‌إلی‌العسکری‌علیه‌السلام.و‌قال‌العلامة‌الحلی‌فی‌محمد‌بن‌قاسم‌الاسترآبادی‌إنه‌موضوع«پس
فرموده:از‌اغلاط‌این‌تفسیر‌اینکه‌دارد:»حجاج‌مختار‌را‌حبس‌کرد«با‌اینکه‌امارت‌حجاج
و‌قتل‌مختار‌چند‌سال‌قبل‌آن‌بوده‌است.کسی‌که‌با‌تاریخ‌آشنا‌باشد75در‌سال‌‌نمی‌تواند‌آن‌را‌بپذیرد.و‌این‌یک‌غلط‌تاریخی‌است.و‌لم‌یکن‌واضع‌هذا‌التفسیر
عارفا‌بالتاریخ.-شیخ‌محمد‌تقی‌تستری‌رحمه‌الله)شوشتری(که‌بسیار‌مفصل‌این‌تفسیر‌را3
شاهد‌که‌دلیل‌بر‌ضعف‌و‌جعل‌آن‌است‌ذکر‌کرده‌است‌و40بررسی‌کرده‌و«.2فرموده‌این‌تفسیر‌نمی‌تواند‌از‌امام‌عسکری‌علیه‌السلام‌باشد»__________________________________________________
(.روایت‌من‌کان‌من‌الفقهاء...1).228-152،ص1(.»أخبار‌دخیله«ج2)
اخبار‌دخیله‌یعنی‌اخبار‌موضوعه.سنی‌ها‌از‌این‌قبیل،کتاب‌ها‌دارند.ولی‌شیعه‌چنین‌کتابهایی‌ندارند.زیرا‌خود‌علماء‌شیعه‌پیش‌از‌تدوین‌احادیث‌روی‌اخبار‌دقت
سال‌مشغول‌تألیف‌کافی‌بوده‌است‌جمع‌آوری‌و20می‌نمودند.مرحوم‌کلینی‌‌‌سال‌طول‌نمی‌کشد.پس‌معلوم‌است‌که‌در‌این‌مدت‌طولانی20تنظیم‌کتاب‌که
درصدد‌بودند‌که‌روایات‌نادرست‌را‌پیدا‌کرده‌و‌کنار‌بگذارند‌یعنی‌خودشان‌به‌تنقیح‌و‌تهذیب‌اخبار‌می‌پرداختند.لذا‌بعضی‌از‌علماء‌ما‌از‌کار‌مرحوم‌شوشتری
ناراحت‌شدند.صفحه‌از‌آن200صفحه‌است،1000جلد‌چاپ‌شده‌که‌روی‌هم4این‌کتاب‌در
صفحه‌کتاب‌مربوط‌به‌چیزهای‌دیگر‌است.از800مربوط‌به‌اخبار‌دخیله‌است،و‌‌اینرو‌برخی‌اعتراض‌کرده‌اند‌که‌چرا‌اسم‌کتاب‌را»اخبار‌دخیله«گذاشته‌اند.از‌آن
صفحه‌اش‌مربوط‌به‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام70صفحه،200است.و‌چند‌صفحه‌اش‌هم‌مربوط‌به‌داستان‌جزیره‌خضراء‌می‌باشد.
خبر100سال‌روی‌روایات‌شیعه‌کار‌کرده‌است‌و‌فقط‌حدود40مرحوم‌تستری‌‌پیدا‌کرده‌است‌که‌به‌عقیده‌ایشان‌جعلی‌است‌پس‌کسی‌گمان‌نکند‌که‌خبرها‌و‌کتابهای‌جعلی‌در‌میان‌کتب‌حدیث‌شیعه‌زیاد‌است.به‌مقاله‌اینجانب‌در‌همین
زمینه‌در‌مجله‌آیینه‌پژوهش‌رجوع‌شود.83آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-شیخ‌محمد‌جواد‌بلاغی،صاحب»آلاء‌الرحمن«:اما‌التفسیر‌المنسوب‌إلی4الإمام‌الحسن‌العسکری‌علیه‌السلام‌فقد‌أوضحنا‌فی‌رسالة‌منفردة‌فی‌شأنه‌أنه
مکذوب‌موضوع.(که‌در»خلاصة‌الأقوال«اسم‌راوی‌این‌تفسیر7-علامه‌حلی‌رحمه‌الله)قرن5
را‌برده‌و‌فرموده:و‌التفسیر‌موضوع.و‌افرادی‌که‌به‌تبع‌علامه‌حلی‌این‌تفسیر‌را‌معتبر‌ندانسته‌اند:
(.11-صاحب‌رجال‌قهپایی)مجمع‌الرجال،قرن6(.11-صاحب‌جامع‌الرواة)اردبیلی،قرن7(.11-صاحب‌منهج‌المقال)استرآبادی،قرن8(.11-میر‌مصطفی‌تفرشی)نقد‌الرجال،قرن9
این‌افراد‌کلام‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌را‌نقل‌و‌قبول‌کردند.-مرحوم‌میرداماد‌هم‌به‌مناسبتی‌به‌طور‌مفصل‌از‌این‌تفسیر‌سخن‌گفته‌و10
فرموده‌که‌علماء‌رجال‌این‌تفسیر‌را‌که‌دو‌شخص‌مجهول‌الحال‌آن‌را‌برای‌ما
نقل‌کردند‌ضعیف‌شمردند‌و‌این‌تفسیری‌است‌که‌اکنون‌در‌دست‌ما‌است.و«1قسمتی‌از‌سوره‌بقره‌را‌دارد.»
(4-ابن‌غضائری)اولین‌کسی‌است‌که‌از‌این‌تفسیر‌بدگویی‌کرده‌است،قرن11که‌راویان‌این‌تفسیر‌را‌زیر‌سؤال‌برده‌است.و‌گفته‌این‌تفسیر،موضوع‌و
مجعول‌است.بعد‌نقل‌کلمات‌النافین‌و‌المثبتین‌نقول:ملخص‌الکلام‌أن‌للناقین‌ادلة‌ثلاثة:
«2-شهادة‌قسم‌من‌متن‌الکتاب‌بکذبه.»1-تضعیف‌ابن‌الغضائری.2-عدم‌توثیق‌رواة‌الکتاب‌فی‌کتب‌الرجال.3
اگر‌کسی‌به‌دلیل‌اول‌تمسک‌کند‌و‌بگوید‌شواهدی‌در‌این‌کتاب‌یافت‌می‌شود‌کهدلیل‌بر‌کذب‌آن‌است.
__________________________________________________(.شارع‌النجاة.1)(.مثل‌شواهدی‌که‌مرحوم‌تستری،بلاغی‌و‌شعرانی‌از‌متن‌تفسیر‌پیدا‌کردند.2)
84آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:پاسخ‌این‌است‌که‌اگر‌چند‌جای‌کتاب‌یقینا‌دروغ‌شد‌دلیل‌نمی‌شود‌که‌تمام‌آن‌دروغ‌باشد.اگر‌از‌امالی‌صدوق‌رحمه‌الله‌مثلا‌داستانی‌پیدا‌شد‌که‌با‌شواهد
یقینی‌معلوم‌شد‌دروغ‌است،نمی‌توان‌کل‌کتاب‌را‌دروغ‌دانست.و‌از‌دلیل‌دوم‌که‌می‌گویند‌ابن‌غضائری‌دو‌راوی‌را‌تضعیف‌کرده‌و‌موثق‌ندانسته،پاسخ‌می‌دهیم‌شیخ‌صدوق‌رحمه‌الله‌هم‌در‌قرن‌چهارم‌بوده‌و‌درباره‌این‌دو‌نفر»رضی‌الله‌عنه«گفته‌پس‌می‌توان‌گفت‌تا‌حدی‌مورد‌اعتماد‌ایشان‌بوده‌اند.
و‌دلیل‌سوم‌را‌که‌می‌گوید‌رواة‌آن‌در‌کتب‌رجالی‌توثیق‌نشدند‌و‌نمی‌توان‌گفت‌روایات‌این‌کتاب،صحیح‌اصطلاحی‌است؛را‌ما‌هم‌می‌پذیریم‌و‌می‌گوییم‌ضعیف‌اصطلاحی‌است.مثل‌خیلی‌از‌کتب‌احادیث‌که‌بسیاری‌از‌حدیث‌هایش‌ضعیف
است.در‌این‌صورت‌باید‌متن‌هر‌روایت‌را‌ارزیابی‌کنیم‌یک‌جا‌همانطور‌که‌مرحوم‌شیخ‌انصاری‌رحمه‌الله‌پس‌از‌نقل‌روایت»من‌کان‌من‌الفقهاء«فرموده:یلوح‌منه‌آثار‌الصدق‌بپذیریم،و‌جای‌دیگر‌همانگونه‌که‌مرحوم‌بلاغی‌و‌شعرانی‌گفته‌اند
یقینا‌دروغ‌است‌مانند‌داستان‌حجاج‌رد‌کنیم.
صحیح‌یقینی‌را‌می‌پذیریم‌و‌دروغ‌یقینی‌را‌رد‌می‌کنیم‌و‌بقیه‌اش،یک‌سلسلهروایاتی‌است‌که‌راویان‌آن‌اصطلاحا‌توثیق‌نشده‌اند‌و‌ضعیف‌است.
فتحصل‌أن‌لا‌دلیل‌علی‌الوضع‌کلیة‌و‌لا‌الصدور‌من‌المعصوم‌کلیة‌بل‌أمر‌بینالأمرین.
در‌رابطه‌با‌این‌تفسیر‌مطلب‌شیرینی‌است‌که‌توجه‌به‌آن‌بی‌فایده‌نیست:«که‌کتابی‌در‌تفسیر‌هم‌از‌ایشان‌به‌چاپ1مرحوم‌آقای‌سید‌مرتضی‌شبستری»
رسیده،در‌روز‌وفات‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام،از‌مناقب‌آن‌امام‌سخن‌می‌گفتند.از‌جمله‌از‌تفسیر‌ایشان‌تعریف‌و‌تمجید‌نموده‌فرمودند:در‌این‌تفسیر‌مطلب‌بکر‌و‌جالبی‌است‌که‌در‌تفاسیر‌دیگر‌یافت‌نمی‌شود.و‌آن‌این‌است‌که‌در
آیه‌شریفه:__________________________________________________
(.از‌علمای‌تهران‌بود‌و‌در‌جلسات‌هفتگی‌سخنرانی‌می‌کرد.1)85آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
لنا‌علی‌عبدنا‌فأتوا‌بسورة‌من‌مثله،ضمیر‌در»مثله«را و‌إن‌کنتم‌فی‌ریب‌مما‌نزبه‌شخص‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌برگردانده‌است.
اما‌از‌مرحوم‌آقای‌شعرانی،نقطه‌مقابل‌آن‌را‌می‌بینیم‌زیرا‌فرموده‌که‌در‌این‌تفسیر،ذیل‌این‌آیه‌مطلبی‌است‌که‌نفوس‌از‌آن‌مشمئز‌است.این‌چه‌معنی‌دارد
که‌ضمیر‌را‌به‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌برگردانیم.این‌کلام‌را‌به‌دست‌هرعربی‌که‌بدهیم،می‌فهمد‌که‌ضمیر‌به‌قرآن‌برمی‌گردد.
نتیجه‌می‌گیریم‌که‌برخی‌از‌مطالب‌سلیقه‌ای‌است‌یکی‌رد‌می‌کند‌و‌دیگریتحسین‌می‌نماید.
و‌از‌طرفی‌به‌تفاسیر‌هم‌که‌مراجعه‌کنیم‌می‌بینیم‌هر‌دو‌قول‌وجود‌دارد‌و‌اینطور‌نیست‌که‌به‌قول‌آقای‌شبستری‌در‌هیچ‌تفسیر‌یافت‌نشود.و‌یا‌به‌قول‌آقای
شعرانی‌رحمه‌الله‌هر‌عربی‌آنرا‌مردود‌داند.در‌پایان‌این‌بحث‌یادآور‌می‌شوم‌که‌اینجانب‌رساله‌ای‌به‌زبان‌عربی‌پیرامون‌این‌تفسیر‌نگاشته‌که‌در‌مجله‌نور‌علم‌سال‌دوم‌شماره‌اول،و‌نیز‌در‌آخر‌تفسیر
امام‌عسکری‌علیه‌السلام‌چاپ‌جدید،و‌نیز‌به‌ضمیمه‌رساله‌علامه‌بلاغی‌درباره‌تفسیر‌عسکری‌در‌کتاب‌الرسائل‌الاربعة‌عشر‌چاپ‌شده‌است‌رجوع‌به‌آن
سودمند‌خواهد‌بود.86آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
رسالة‌حول‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌العسکری‌علیه‌السلام
اشاره
رسالة‌حول‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌العسکری‌علیه‌السلامبسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
الحمد‌لله‌رب‌العالمین‌و‌الصلاة‌و‌السلام‌علی‌رسول‌الله‌خاتم‌النبیین‌و‌آلهالطاهرین.
و‌بعد‌ان‌المحدثین‌و‌المفسرین‌و‌الفقهاء‌و‌اصحاب‌کتب‌الرجال‌منذ‌القرن‌الرابع‌الی‌عصرنا‌هذا‌اختلفوا‌فی‌اعتبار‌التفسیر‌المشهور‌بتفسیر‌الامام‌العسکری‌علیه
السلام.فمنهم‌من‌یقول‌بصدوره‌عن‌الامام‌علیه‌السلام‌و‌یأخذه‌کسائر‌کتبنا‌المعتبرة
الحدیثیة‌مصدرا‌لتفسیر‌آیات‌القرآن‌الکریم.و‌منهم‌من‌یعتقد‌بکونه‌موضوعا‌و‌مختلفا‌علی‌الامام‌علیه‌السلام.
و‌منهم‌من‌یری‌ان‌سنده‌ضعیف‌و‌لکن‌بعض‌منقولاته‌صحیح‌و‌صادر‌عن‌المعصومبشهادة‌القرائن‌الخارجیة‌و‌فی‌بعض‌الموارد‌بشهادة‌المتن‌و‌اتقانه.
و‌منهم‌من‌یقول‌بغیر‌هذه‌الاقوال.فنحن‌ننقل‌ما‌وقفنا‌علیه‌من‌کلماتهم‌فنقول:اما‌النافون‌لحجیته‌القائلون‌بکونه
موضوعا‌فجماعة:
]النافون‌لحجیته[
-منهم‌ابن‌الغضائری‌صاحب‌کتاب»الضعفاء«1
-منهم‌ابن‌الغضائری‌صاحب‌کتاب»الضعفاء«1
قال‌فیه:محمد‌بن‌القاسم‌المفسر‌الاسترآبادی‌روی‌عنه‌ابو‌جعفر‌ابن‌بابویه‌ضعیف‌کذاب‌روی‌عنه‌تفسیرا‌یرویه‌عن‌رجلین‌مجهولین‌احدهما‌یعرف‌بیوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌الآخر‌علی‌بن‌محمد‌بن‌یسار‌عن‌ابیهما‌عن‌ابی‌الحسن‌الثالث‌علیه‌السلام‌و‌التفسیر‌موضوع‌عن‌سهل‌الدیباجی‌عن‌ابیه‌باحادیث‌من‌هذه
«.1المناکیر»__________________________________________________
نقلا‌عن‌ابن‌الغضائری‌و‌فی‌کلامه‌اشکالات6/25(.مجمع‌الرجال‌للقهبائی1)متعددة‌تأتی‌فی
87آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌العلامة‌الحلی)ره(،صاحب»الخلاصة«2
-و‌منهم‌العلامة‌الحلی)ره(،صاحب»الخلاصة«2قال‌فیه:محمد‌بن‌القاسم‌و‌قیل‌ابن‌ابی‌القاسم‌المفسر‌الاسترآبادی‌روی‌عنه‌ابو‌جعفر‌ابن‌بابویه،ضعیف‌کذاب‌روی‌عنه‌تفسیرا‌یرویه‌عن‌رجلین‌مجهولین‌احدهما‌یعرف‌بیوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌الآخر‌علی‌بن‌محمد‌بن‌یسار‌عن‌ابیهما‌عن‌ابی‌الحسن‌الثالث‌علیه‌السلام‌و‌التفسیر‌موضوع‌عن‌سهل‌الدیباجی‌عن‌ابیه
«.1باحادیث‌من‌هذه‌المناکیر»
-و‌منهم‌التفرشی)ره(صاحب»نقد‌الرجال«3
-و‌منهم‌التفرشی)ره(صاحب»نقد‌الرجال«3«.2نقل‌فیه‌کلام‌ابن‌الغضائری،فلا‌نعیده»
-و‌منهم‌المحقق‌الداماد‌صاحب»شارع‌النجاة«4
-و‌منهم‌المحقق‌الداماد‌صاحب»شارع‌النجاة«4
قال‌فیه:مسألة:رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌مختون‌و‌مطهر‌متولد‌شده‌است‌اجماعا،و‌همچنین‌ائمه‌معصومین‌صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین‌علی‌الاصح،در‌باب‌نوادر‌که‌آخر‌ابواب‌کتاب‌من‌لا‌یحضره‌الفقیه‌است‌موثقه‌علی‌بن‌الحسن‌بن‌فضال‌عن‌ابیه‌عن‌مولانا‌ابی‌الحسن‌علی‌بن‌موسی‌الرضا‌صلوات‌الله‌علیه‌در‌علامات‌امام‌مفترض‌الطاعة‌مروی‌است‌و‌از‌جمله‌آن‌علامات‌معدوده‌این
«.3است‌که‌فرموده:ویلد‌مختونا‌و‌یکون‌مطهرا»»یلد«اینجا‌به‌معنی‌تولد‌است‌از‌باب‌مجاز‌لغوی‌و‌یا‌در‌اسناد‌تجوز‌شده‌از‌باب‌مجاز‌عقلی‌مثل‌یمطر‌المطر‌و‌یجری‌النهر،چه‌معلوم‌است‌که‌در‌حقیقت‌ماطر»سحاب«است‌نه»مطر«و‌جاری‌آب‌نهر‌است‌نه‌نهر‌و‌مجاز‌عقلی‌در‌کلام
ارباب__________________________________________________
ضمن‌اقوال‌المثبتین‌لحجیة‌التفسیر‌ان‌شاء‌الله‌تعالی.و‌معلوم‌انه)ره(اخذه‌من‌کتاب‌ابن‌الغضائری‌و256(-خلاصه‌الاقوال‌ص1)
الاشکال‌الاشکال..328(-نقد‌الرجال‌ص2).4/419(-من‌لا‌یحضره‌الفقیه3)
88آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بلاغت‌متوفر‌الشیوع‌و‌این‌تجوز‌عقلی‌بخصوص‌در‌احادیث‌متکرر‌الورود‌است.
و‌نیز‌فرموده‌است:و‌یکون‌محدثا‌و‌یستوی‌علیه‌درع‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌لا‌یری‌له‌بول‌و‌لا‌غائط‌لان‌الله‌عز‌و‌جل‌قد‌و‌کل‌الارض‌بابتلاع‌ما‌یخرج
«.1منه»محدث)بفتح‌الدال‌مشدده‌بر‌صیغه‌مفعول(آن‌است‌که‌آواز‌و‌حدیث‌ملائکه‌بشنود‌بدون‌آنکه‌در‌نظر‌او‌شبحی‌مرئی‌و‌متمثل‌شود‌و‌آنکه‌امام‌با‌نبی‌علیه‌السلام‌شریک‌باشد‌در‌این‌خاصیت‌که‌زمین‌نجو‌او‌را‌ابتلاع‌نماید‌چنانچه‌در‌این‌حدیث‌فرموده‌است‌مطابق‌است‌با‌مناطیق‌بسیاری‌از‌احادیث‌و‌در‌اصول‌اخبار
اهل‌البیت‌علیهم‌السلام‌وارد‌است‌که‌در‌زمان‌حرب‌معاویه‌زمین‌نجو‌امیر‌المؤمنین‌علی‌علیه‌السلام‌را‌ابتلاع‌نموده‌است،و‌در‌تفسیر‌مشهور‌عسکری‌که‌به‌مولای‌ما‌صاحب‌العسکر‌منسوب‌است‌حدیثی‌مطول‌مشتمل‌بر‌حکایت‌آن
«.2حال‌علی‌التفصیل‌مذکور‌شده»و‌من‌می‌گویم‌صاحب‌آن‌تفسیر)چنانچه‌محمد‌بن‌علی‌بن‌شهر‌آشوب‌رحمة‌الله
«و‌من‌در‌حواشی‌کتاب‌نجاشی‌و‌کتاب‌رجال3تعالی‌در‌معالم‌العلماء‌آورده»
شیخ‌تحقیق‌کرده‌ام(حسن‌بن‌خالد‌برقی‌است-برادر‌ابی‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌خالد‌برقی‌و‌عم‌احمد‌بن‌ابی‌عبد‌الله‌برقی-به‌اتفاق‌علماء‌ثقه‌و‌مصنف‌کتب‌معتبره
بوده‌است.در‌معالم‌العلماء‌گفته:و‌هو‌اخو‌محمد‌بن‌خالد‌من‌کتبه‌تفسیر‌العسکری‌من‌املاء
«.4الامام‌علیه‌السلام»و‌اما‌تفسیر‌محمد‌بن‌القاسم‌المفسر‌الاستر‌آبادی‌که‌از‌مشیخه‌روایت‌ابی‌جعفر‌بن‌بابویه‌است‌و‌علمای‌رجال‌او‌را‌ضعیف‌الحدیث‌شمرده‌اند‌تفسیری‌است‌که‌اواز‌دو‌مرد‌مجهول‌الحال‌روایت‌کرده‌است‌و‌ایشان‌به‌أبی‌الحسن‌الثالث‌الهادی
__________________________________________________.4/419(-من‌لا‌یحضره‌الفقیه1).64(-راجع‌تفسیر‌العسکری‌علیه‌السلام‌ص2).29(-معالم‌العلماء‌ص3)و‌فیه:مائة‌و‌عشرون‌مجلدة.29(-معالم‌العلماء‌ص4)
89آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:العسکری‌علیه‌السلام‌اسناد‌کرده‌اند.و‌قاصران‌نامتمهران‌آن‌اسناد‌را‌معتبر‌می‌پندارند‌و‌حقیقت‌حال‌آنکه‌آن‌تفسیر‌موضوع‌و‌به‌ابی‌محمد‌سهل‌بن‌احمد
الدیباجی‌مسند‌و‌بر‌مناکیر‌احادیث‌و‌اکاذیب‌اخبار‌محتوی‌و‌منطوی‌و‌اسناد‌آن‌بهامام‌معصوم‌علیه‌السلام‌مختلق‌و‌مفتری‌است.
و‌آنچه‌متوهم‌این‌عصر‌توهم‌کرده‌بوده‌که‌شاید‌تفسیر‌عسکری‌علیه‌السلام‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌بن‌هاشم‌القمی‌بوده‌باشد‌نیز‌وهمی‌است‌کاذب‌و‌خیالیباطل،منبعث‌از‌قلت‌بضاعت‌و‌نقصان‌مهارت‌و‌ضعف‌اطلاع‌بر‌کتب‌علم‌رجال.و‌باید‌دانست‌که‌علماء‌عامه‌نیز‌تفسیری‌دارند‌که‌او‌را‌تفسیر‌عسکری‌می‌گویند‌و‌در‌تصانیف‌خود‌از‌آن‌نقل‌می‌کنند‌و‌بر‌آن‌اعتماد‌می‌دارند‌و‌مصنف‌آن‌ابو‌هلال‌عسکری‌است‌صاحب‌آن‌تفسیر‌و‌دیگر‌مصنفات‌چنانکه‌در»معرب«و»مغرب«
و‌غیرهما‌مبین‌است.و‌عسکر‌محله‌و‌قریه‌ای‌است‌در‌مصر‌و‌محله‌ای‌است‌در‌بصره‌و‌محله‌ای‌است‌در‌نیشابور‌و‌موضعی‌است‌در‌خوزستان‌و‌موضعی‌در‌نابلس‌و‌اسم»سر‌من
«.1رأی«است»
-و‌منهم‌الاسترآبادی‌صاحب»منهج‌المقال«5
-و‌منهم‌الاسترآبادی‌صاحب»منهج‌المقال«5«.2نقل‌فیه‌کلام‌العلامة‌الحلی)ره(الذی‌مر‌آنفا»
-و‌منهم‌الاردبیلی‌صاحب»جامع‌الرواة«6
-و‌منهم‌الاردبیلی‌صاحب»جامع‌الرواة«6«.3ذکر‌فیه‌کلام‌العلامة‌الحلی)ره(نقلا‌عن‌الاسترآبادی»
__________________________________________________.و‌فی‌کلامه)ره(اشکالات‌عدیدة‌سیأتی‌بیانها121-118(-شارع‌النجاة‌ص1)
فی‌ضمن‌کلام‌المثبتین..315(-منهج‌المقال‌ص2).2/184(-جامع‌الرواة3)
90آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌القهبائی‌صاحب»مجمع‌الرجال«7
-و‌منهم‌القهبائی‌صاحب»مجمع‌الرجال«7«اللهم‌الا‌ان‌یقال‌انه1نقل‌فیه‌کلام‌بن‌الغضائری‌الذی‌قد‌مر‌فی‌اول‌المقال»فی‌صدد‌جمع‌الکلمات‌لا‌القبول‌و‌الرد‌و‌البحث‌حولها.
-و‌منهم‌العلامة‌الشیخ‌محمد‌جواد‌البلاغی‌صاحب‌تفسیر»آلاء‌الرحمن«8
-و‌منهم‌العلامة‌الشیخ‌محمد‌جواد‌البلاغی‌صاحب‌تفسیر»آلاء‌الرحمن«8قال‌فیه:و‌اما‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌الحسن‌العسکری‌علیه‌السلام‌فقد
اوضحنا‌فی‌رسالة‌منفردة‌فی‌شأنه‌انه‌مکذوب‌موضوع‌و‌مما‌یدل‌علی‌ذلک‌نفس
ما‌فی‌التفسیر‌من‌التناقض‌و‌التهافت‌فی‌کلام‌الراویین‌و‌ما‌یزعمان‌انه‌روایة‌و‌ما‌فیه‌من‌مخالفة‌الکتاب‌المجید‌و‌معلوم‌التاریخ‌کما‌اشار‌الیه‌العلامة‌فی
«.2الخلاصة‌و‌غیره»
-و‌منهم‌المحقق‌التستری:صاحب‌کتاب»الاخبار‌الدخلیة«9
-و‌منهم‌المحقق‌التستری:صاحب‌کتاب»الاخبار‌الدخلیة«9قال‌فیه:الباب‌الثانی‌فی‌الاحادیث‌الموضوعة‌و‌فیه‌فصول...الفصل‌الثانی
فاخبار‌التفسیر‌الذی‌نسبوه‌الی‌العسکری‌علیه‌السلام‌بهتانا‌یشهد‌لافترائها‌علیه‌علیه‌السلام‌و‌بطلان‌نسبتها‌الیه‌اولا‌شهادة‌خریت‌الصناعة‌و‌نقاد‌الآثار‌احمد‌بن
الحسین‌الغضائری‌استاد‌النجاشی‌احد‌ائمة‌الرجال،فقال‌ان‌محمد‌بن‌ابی‌القاسم‌الذی‌یروی‌عنه‌ابن‌بابویه‌ضعیف‌کذاب‌روی‌عنه‌تفسیرا‌یرویه‌عن‌رجلین
مجهولین‌احدهما‌یعرف‌بیوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌الآخر‌بعلی‌بن‌محمد‌بن‌یسار‌عن‌ابویهما‌عن‌ابی‌الحسن‌الثالث‌علیه‌السلام‌و‌التفسیر‌موضوع‌عن‌سهل
الدیباجی‌عن‌ابیه‌باحادیث‌من‌هذه‌المناکیر.و‌ثانیا‌بسبر‌اخباره،فنراها‌واضحة‌البطلان‌مختلقة‌بالعیان.
ثم‌ذکر‌نحوا‌من‌اربعین‌موردا‌من‌الموارد‌التی‌زعم‌انها‌تشهد‌بکذب‌هذا‌التفسیر‌وکونه‌موضوعا.
__________________________________________________.6/25(-مجمع‌الرجال1).1/49(-آلاء‌الرحمن2)
91آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ثم‌قال:ما‌نقلت‌من‌هذا‌الکتاب‌انموذج‌منه‌و‌لو‌اردت‌الاستقصاء‌لاحتجت‌الی
نقل‌جل‌الکتاب‌لو‌لا‌کله‌فان‌الصحیح‌فیه‌فی‌غایة‌الندرة.ثم‌قال:و‌ایضا‌لو‌لم‌یکن‌هذا‌الکتاب‌جعلا،لنقل‌هذه‌المعجزات‌العجبیة‌التی‌نقلها‌عن‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌و‌باقی‌الائمة‌علیهم
السلام‌و‌لرواها‌علماء‌الامامیة.و‌ایضا‌لو‌کان‌الکتاب‌من‌العسکری‌علیه‌السلام‌لنقل‌شیئا‌منه‌علی‌ابن‌ابراهیم‌القمی‌و‌محمد‌بن‌مسعود‌العیاشی‌اللذان‌کانا‌فی‌عصره‌علیه‌السلام‌و‌محمد‌بن
العباس‌بن‌مروان‌الذی‌کان‌مقاربا‌لعصره‌علیه‌السلام‌فی‌تفاسیرهم‌و‌الکلموجود‌لیس‌فی‌شی‌ء‌منها‌اثر‌منه.
ثم‌قال:و‌بالجملة‌هذا‌التفسیر‌و‌ان‌کان‌مشتملا‌علی‌ذکر‌معجزات‌کثیرة‌لامیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌کالنبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌هو‌بمنزلة‌نفس‌النبی‌صلی
الله‌علیه‌و‌آله‌بشهادة‌القرآن‌الا‌انه‌لیس‌کل‌ما‌نسب‌الیهم‌علیهم‌السلام‌صحیحا‌فقد‌وضع‌جمع‌من‌الغلاة‌اخبارا‌فی‌معجزاتهم‌و‌فضائلهم‌و‌غیر‌ذلک...کما‌انه‌وضع‌جمع‌من‌النصاب‌و‌المعاندین‌اخبارا‌منکرة‌فی‌فضائلهم‌و‌معجزاتهم‌بقصد‌تخریب‌الدین‌و‌لان‌یری‌الناس‌بالباطل‌منه‌فیکفروا‌بالحق‌منه،قال‌الباقر‌علیه
«.1السلام:»و‌رووا‌عنا‌ما‌لم‌نقله‌و‌لم‌نفعله‌لیبغضونا‌الی‌الناس...«»
-و‌منهم‌الاستاد‌الجامع‌للمعقول‌و‌المنقول‌الشیخ‌المیرزا‌ابو‌الحسن‌الشعرانی10)ره(صاحب»حاشیة‌مجمع‌البیان«
-و‌منهم‌الاستاد‌الجامع‌للمعقول‌و‌المنقول‌الشیخ‌المیرزا‌ابو‌الحسن‌الشعرانی10)ره(صاحب»حاشیة‌مجمع‌البیان«
قال‌فیها:و‌لم‌ینقل‌المصنف)الشیخ‌الطبرسی(عن‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌العسکری‌علیه‌السلام‌و‌قال‌العلامة‌فی‌محمد‌بن‌القاسم‌الاسترآبادی:انه
موضوع‌وضعه‌سهل‌بن‌احمد‌الدیباجی‌و‌احادیثه‌مناکیر.اقول:و‌من‌اغلاطه‌ان‌الحجاج‌حبس‌المختار‌بن‌ابی‌عبیدة‌و‌هم‌بقتله‌و‌لم‌یمکنه‌الله‌منه‌حتی‌نجاه‌و‌انتقم‌من‌قتلة‌الحسین‌علیه‌السلام،مع‌ان‌امارة‌الحجاج‌کان
و75من‌سنة__________________________________________________
.228-1/152(-الاخبار‌الدخلیة1)92آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌انما‌قتل64قتل‌المختار‌قبل‌ذلک‌بسنین‌و‌کان‌ظهوره‌علی‌قتلة‌الحسین‌سنة‌‌المختار‌مصعب‌بن‌زبیر‌و‌قتل‌مصعبا‌عبد‌الملک‌ابن‌مروان‌و‌فی‌ذلک‌قال‌رجل:»له‌هذا‌رأس‌مصعب‌لدیک‌و‌رأیت‌رأس‌المختار‌هنا‌لدی‌مصعب‌و‌رأس‌ابن‌زیاد‌لدی‌المختار‌و‌رأس‌الحسین‌علیه‌السلام‌لدی‌ابن‌زیاد.فقال‌عبد‌الملک‌لا‌اراک
الله‌الخامس«فی‌قصة‌خرب‌بسببها‌عبد‌الملک‌قصر‌الامارة‌بکوفة.
و‌لم‌یکن‌واضع‌هذا‌التفسیر‌عارفا‌بالتاریخ.و‌العجب‌ان‌ما‌نقلناه‌عن‌التفسییر45/339موجود‌فی‌البحار‌و‌لم‌یتعرض‌المجلسی)قدس‌سره(لرده.راجع‌البحار‌و‌من‌اغلاطه‌ایضا‌انه‌توهم‌ان‌سعد‌بن‌ابی‌وقاص‌کان‌فی‌فتح‌نهاوند.
و‌ذکر‌فی‌تفسیر»ان‌کنتم‌فی‌ریب‌مما‌نزلنا...«ما‌یستحیی‌من‌نقله‌و‌یشمئز«.1الطبع‌من‌قراءته.نعوذ‌بالله‌من‌الضلال‌و‌نسأله‌الهدایة‌و‌الصواب»
-و‌منهم‌آیت‌الله‌السید‌الخوئی‌صاحب»معجم‌رجال‌الحدیث«11
-و‌منهم‌آیت‌الله‌السید‌الخوئی‌صاحب»معجم‌رجال‌الحدیث«11قال‌فیه:التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌العسکری‌علیه‌السلام‌انما‌هو‌بروایة‌هذا‌الرجل‌علی‌بن‌محمد‌بن‌سیار‌و‌زمیله‌یوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌کلاهما‌مجهولی
الحال‌و‌لا‌یعتد‌بروایة‌انفسهما‌عن‌الامام‌علیه‌السلام‌اهتمامه‌علیه‌السلامبشأنهما‌و‌طلبه‌من‌ابویهما‌ابقائهما‌لا‌فادتهما‌العلم‌الذی‌یشرفهما‌الله‌به.
هذا‌مع‌ان‌الناظر‌فی‌هذا‌التفسیر‌لا‌یشک‌فی‌انه‌موضوع‌و‌جل‌مقام‌عالم‌محقق«.2ان‌یکتب‌مثل‌هذا‌التفسیر‌فکیف‌بالامام‌علیه‌السلام»
-و‌منهم‌العلامة‌السید‌محمد‌هاشم‌الخوانساری)ره(صاحب‌رسالة‌فی‌تحقیق12حال‌الکتاب‌المعروف‌بفقه‌الرضا.
-و‌منهم‌العلامة‌السید‌محمد‌هاشم‌الخوانساری)ره(صاحب‌رسالة‌فی‌تحقیق12حال‌الکتاب‌المعروف‌بفقه‌الرضا.
قال‌فیه:ان‌احتمال‌الوضع‌فیه)ای‌فقه‌الرضا(بعید‌لما‌یلوح‌علیه‌من‌حقیقةالصدق
__________________________________________________.10/580(-مجمع‌البیان1).17/172و20/209و‌راجع13/159(-معجم‌رجال‌الحدیث2)
93آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌الحق.و‌لان‌ما‌اشتمل‌علیه‌من‌الاصول‌و‌الفروع‌و‌الاخلاق‌اکثرها‌مطابق‌لمذهب‌الامامیة‌و‌ما‌صح‌عن‌الائمة‌و‌لا‌یخفی‌انه‌لا‌داعی‌للوضع‌فی‌مثل‌ذلک‌فان‌غرض‌الواضعین‌تزییف‌الحق‌و‌ترویج‌الباطل‌و‌الغالب‌وقوعه‌عن‌الغلات‌و‌المفوضة‌و‌الکتاب‌خال‌عما‌یوهم‌ذلک‌بخلاف‌غیره‌مما‌نسب‌الی‌الائمة‌علیهم‌الصلاة‌و‌السلام‌کمصباح‌الشریعة‌المنسوب‌الی‌مولینا‌الصادق‌علیه‌السلام‌و
تفسیر‌الامام‌المنسوب‌الی‌سیدنا‌ابی‌محمد‌العسکری‌فان‌من‌امعن‌النظر‌فی‌تضاعیفهما‌اطلع‌علی‌امور‌عظیمة‌مخالفة‌لاصول‌الدین‌او‌المذهب‌مغایرة‌لطریقة
«.1الائمة‌علیهم‌السلام‌و‌سیاق‌کلماتهم»و‌اما‌القائلون‌بکونه‌کسائر‌کتبنا‌الحدیثیة‌و‌فیه‌الصحیح‌و‌الضعیف‌او‌هو‌کتاب
معتبر‌کله‌او‌جله،النافون‌لکونه‌موضوعا‌فجماعة:
]القائلون‌بحجیته[
-منهم‌الشیخ‌الصدوق‌محمد‌بن‌علی‌بن‌بابویه‌القمی‌صاحب»الفقیه‌و‌التوحید1و‌العیون‌و‌الاکمال‌و‌الامالی‌و‌العلل‌و‌معانی‌الاخبار«
-منهم‌الشیخ‌الصدوق‌محمد‌بن‌علی‌بن‌بابویه‌القمی‌صاحب»الفقیه‌و‌التوحید1و‌العیون‌و‌الاکمال‌و‌الامالی‌و‌العلل‌و‌معانی‌الاخبار«
نقل‌فی‌کل‌من‌هذه‌الکتب‌بعض‌روایات‌هذا‌التفسیر‌او‌غیرها‌اما‌بعین‌سند‌التفسیر‌و‌اما‌مع‌اختلاف‌یسیر.و‌معلوم‌انه)ره(لا‌ینقل‌فی‌الفقیه‌الا‌روایة‌تکون‌حجة‌بینه‌و‌بین‌الله‌کما‌قاله‌فی‌مقدمته‌و‌ما‌نقل‌فی‌الفقیه‌بسند‌هذا‌التفسیر
«.2موجود‌بعینه‌فی‌التفسیر‌العسکری‌فراجع»
-منهم‌ابو‌منصور‌الطبرسی‌صاحب‌کتاب»الاحتجاج«2
-منهم‌ابو‌منصور‌الطبرسی‌صاحب‌کتاب»الاحتجاج«2قال‌فی‌مقدمته:و‌لا‌نأتی‌فی‌اکثر‌ما‌نورده‌من‌الاخبار‌باسناده‌اما‌لوجود‌الاجماع
علیه__________________________________________________
و‌لا‌یخفی‌ان‌السید‌ره‌مع‌قوله‌هذا‌قال7(-رسالة‌فی‌تحقیق‌فقه‌الرضا‌ص1)و163فی‌مقام‌آخر‌باعتبار‌بعض‌ما‌فی‌التفسیر‌فراجع‌المقالات‌اللطیفة‌له‌ص
.167و165-العیون403و230و47-التوحید11،تفسیر‌العسکری‌ص2/327(-الفقیه2)و1/219العلل106و105-اکمال‌الدین-الامالی‌ص301و300و1/282
.4-معانی‌الاخبار‌ص134و28194آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
او‌موافقته‌لما‌دلت‌العقول‌علیه‌او‌لاشتهاره‌فی‌السیر‌و‌الکتب‌بین‌المخالف‌و‌المؤالف‌الا‌ما‌اوردته‌عن‌ابی‌محمد‌الحسن‌العسکری‌علیهما‌السلام‌فانه‌لیس‌فی‌الاشتهار‌علی‌حد‌ما‌سواه‌و‌ان‌کان‌مشتملا‌علی‌مثل‌الذی‌قدمناه،فلاجل‌ذلک‌ذکرت‌اسناده‌فی‌اول‌جزء‌من‌ذلک‌دون‌غیره‌لان‌جمیع‌ما‌رویت‌عنه‌علیه
السلام‌انما‌رویته‌باسناد‌واحد‌من‌جملة‌الاخبار‌التی‌ذکرها‌علیه‌السلام‌فی«.1تفسیره»
-و‌منهم‌القطب‌الراوندی‌صاحب»الخرائج«3
-و‌منهم‌القطب‌الراوندی‌صاحب»الخرائج«3«.2نقل‌فیه‌جملة‌وافرة‌من‌هذا‌التفسیر»
-و‌منهم‌ابن‌شهر‌آشوب‌صاحب»المناقب«و»معالم‌العلماء«4
-و‌منهم‌ابن‌شهر‌آشوب‌صاحب»المناقب«و»معالم‌العلماء«4نسب‌فی‌الاول‌التفسیر‌الی‌الامام‌جزما‌و‌نقل‌عنه‌فی‌عدة‌موارد‌من‌المناقب»
3.»و‌قال‌فی‌الثانی:الحسن‌بن‌خالد‌البرقی‌اخو‌محمد‌بن‌خالد،من‌کتبه‌تفسیر
«.4العسکر‌من‌املاء‌الامام‌علیه‌السلام‌مائة‌و‌عشرون‌مجلدا»و‌قال‌المحدث‌النوری)ره(:یظهر‌منه‌امران:
الاول‌ان‌سند‌التفسیر‌لیس‌منحصرا‌فی‌الاسترآبادی‌شیخ‌الصدوق،بل‌یرویه‌الحسن‌بن‌خالد‌الثقة)فی‌النجاشی‌و‌الخلاصة(صاحب‌الکتب)فی‌الفهرست(
التی‌یرویها‌عنه‌ابن‌اخیه‌احمد‌البرقی‌الذی‌للمشایخ‌الیه‌طرق‌صحیحة.الثانی‌ان‌التفسیر‌کبیر‌تام‌غیر‌مقصور‌علی‌الموجود‌الذی‌فیه‌تفسیر‌الفاتحة‌و
«5بعض‌سورة‌البقرة»__________________________________________________
و‌سنده‌عین‌سند‌التفسیر‌الموجود‌و‌ما‌نقله‌عن‌التفسیر3(-الاحتجاج‌ص1)موجود‌فی‌هذا‌التفسیر.
.3/661(-قاله‌المحدث‌النوری)ره(فی‌خاتمة‌المستدرک2).300و313و329ص2(-المناقب‌ج3).29(-معالم‌العلماء،4).3/661(-المستدرک5)
95آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌المحقق‌الشیخ‌علی‌الکرکی)ره(5
-و‌منهم‌المحقق‌الشیخ‌علی‌الکرکی)ره(5قال‌فی‌ضمن‌اجازته‌للقاضی‌صفی‌الدین‌عیسی)قده(:و‌لنورد‌حدیثا‌واحدا‌مما‌نرویه‌متصلا‌تبرکا‌و‌تیمنا‌و‌جریا‌علی‌عادتهم‌الجلیلة‌الجمیلة‌فنقول:اخبرنا‌شیخنا‌العلامة‌ابو‌الحسن‌علی‌بن‌هلال‌بالاسناد‌المتقدم‌الی‌شیخنا‌الامام‌ابی‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌مکی‌السعید‌الشهید...و‌اعلی‌منه‌بالاسناد‌الی‌الامام‌جمال‌الدین
الحسن‌المطهر...و‌اعلی‌منهما‌بالاسناد‌الی‌شیخنا‌الشهید...و‌اعلی‌من‌الجمیع‌بالاسناد‌الی‌العلامة‌جمال‌الدین‌احمد‌بن‌فهد...عن‌الشیخ‌الامام‌عماد‌الفرقة‌الناجیة‌ابی‌جعفر‌محمد‌بن‌الحسن‌الطوسی،قال‌اخبرنا‌ابو‌عبد‌الله‌الحسین‌بن
عبید‌الله‌الغضائری‌اخبرنا‌ابو‌جعفر‌محمد‌بن‌بابویه‌حدثنا‌محمد‌بن‌القاسم‌المفسر‌الجرجانی‌حدثنا‌یوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌علی‌بن‌محمد‌بن‌سنان)کذا(عن‌ابویهما‌عن‌مولانا‌و‌مولی‌کافة‌الانام‌و‌الامام‌ابی‌محمد‌الحسن‌العسکری‌عن‌ابیه...قال‌قال‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌لبعض‌اصحابه‌ذات‌یوم:یا‌عبد
الله‌احبب‌فی‌الله‌و‌ابغض‌فی‌الله‌و‌عاد‌فی‌الله‌فانها‌لا‌تنال‌ولایة‌الله‌الا‌بذلک‌و‌لا‌یجد‌رجل‌طعم‌الایمان‌و‌ان‌کثرت‌صلاته‌و‌صیامه‌حتی‌یکون‌کذلک‌و‌قد‌صارت
مواخاة‌الناس‌یومکم‌هذا‌اکثرها‌فی‌الدنیا‌علیها‌یتوادون‌و‌علیها‌یتباغضون‌و‌ذلک‌لایغنی‌عنهم‌من‌الله‌شیئا.
فقال‌الرجل:یا‌رسول‌الله‌کیف‌لی‌اعلم‌انی‌و‌الیت‌و‌عادیت‌فی‌الله‌عز‌و‌جل‌و‌من‌ولی‌الله‌حتی‌او‌الیه‌و‌من‌عدوه‌حتی‌اعادیه‌فاشار‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه
و‌آله‌الی‌علی‌علیه‌السلام‌قال:الا‌تری‌هذا؟قال:بلی‌فقال:ولی‌هذا‌ولی‌الله‌فواله‌و‌عدو‌هذا‌عدو‌الله‌فعاده،وال‌ولی‌هذا‌و‌لو‌انه‌قاتل‌ابیک‌و‌ولدک،و‌عاد‌عدوه‌و‌لو‌انه‌ابوک‌او‌ولدک...»
1.»«و2و‌الحدیث‌المذکور‌مع‌ذلک‌السند‌موجود‌فی‌تفسیر‌العسکری‌علیه‌السلام»«.3معانی‌الاخبار‌و‌عیون‌الاخبار‌و‌علل‌الشرایع‌کلها‌للصدوق‌کما‌فی‌البحار»
__________________________________________________.3/661و‌المستدرک78ص105(-البحار‌ج1).18(-تفسیر‌العسکری‌ص2).55-54ص27(-البحار‌ج3)
96آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:قال‌المحدث‌النوری‌رحمه‌الله‌بعد‌نقل‌کلام‌المحقق:و‌یظهر‌منه‌ان‌هذا‌التفسیر‌عنده‌فی‌غایة‌الاعتبار‌و‌لاقتصاره)کذا(فی‌نقل‌الخبر‌المرسوم‌عندهم‌نقله‌فی
«رویاه‌عنه‌علیه1آخر‌کثیر‌من‌الاجازات،کما‌یظهر‌منه‌ان‌الشیخ‌و‌الغضائری»السلام‌بالسند‌المذکور‌فیکون‌معتبرا‌عندهما‌و‌الا‌لاستثنیاه‌عن‌مرویاتهما‌کما‌لا
«.2یخفی‌علی‌من‌عرف‌طریقة‌المشایخ»
-و‌منهم‌الشهید‌الثانی‌صاحب»منیة‌المرید«6
-و‌منهم‌الشهید‌الثانی‌صاحب»منیة‌المرید«6قال‌فیه:فصل‌و‌من‌تفسیر‌العسکری‌علیه‌السلام‌فی‌قوله‌تعالی‌و‌اذ‌اخذنا‌میثاق
«...3»«.4و‌ما‌نقل‌موجود‌فی‌تفسیر‌العسکری»
و‌قال‌فی‌اجازته‌الکبیرة‌للشیخ‌حسین‌بن‌عبد‌الصمد:و‌لو‌حاولنا‌ذکر‌طریق‌الی‌کل‌من‌بلغنا‌من‌المصنفین‌و‌المؤلفین‌لطال‌الخطب‌و‌الله‌تعالی‌ولی‌التوفیق‌و
لنذکر‌طریقا‌واحدا‌هو‌اعلی‌ما‌اشتملت‌علیه‌هذه‌الطرق...اخبرنا‌شیخنا،عن‌المفید‌عن‌الصدوق‌قال‌حدثنا‌محمد‌بن‌القاسم‌الجرجانی-و‌ساق‌مثل‌ما‌مر‌عن
«.5المحقق‌الکرکی-فراجع»
-و‌منهم‌المجلسی‌الاول)ره(صاحب»روضة‌المتقین«و»شرح‌الفقیه7الفارسی«
-و‌منهم‌المجلسی‌الاول)ره(صاحب»روضة‌المتقین«و»شرح‌الفقیه7الفارسی«
قال‌فی‌الاول:المفسر‌الاسترآبادی‌و‌اعتمد‌علیه‌الصدوق‌و‌کان‌شیخه،فما‌ذکره‌ابن‌الغضائری‌باطل‌و‌توهم‌ان‌مثل‌هذا‌التفسیر‌لا‌یلیق‌ان‌ینسب‌الی‌المعصوم‌علیه‌السلام]مردود[و‌من‌کان‌مرتبطا‌بکلام‌الائمة‌علیهم‌السلام‌یعلم‌انه‌کلامهم
علیهم‌السلام‌و‌اعتمد__________________________________________________
(-هو‌والد‌صاحب‌کتاب»الضعفاء«الذی‌قال:هذا‌التفسیر‌موضوع.1).3/662(-المستدرک2)و‌فیه:فصل‌من‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌العسکری‌علیه19(-منیة‌المرید‌ص3)
السلام..135(-تفسیر‌العسکری‌ص4).662ص3،المستدرک‌ج169ص105(-البحار‌ج5)
97آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:علیه‌شیخنا‌الشهید‌الثانی‌و‌نقل‌اخبارا‌کثیرة‌عنه‌فی‌کتبه‌و‌اعتماد‌التلمیذ‌الذی
«.1کان‌مثل‌الصدوق‌یکفی.عفی‌الله‌عنا‌و‌عنهم»و‌قال‌فی‌الثانی:و‌این‌حدیث)تلبیة(مأخوذ‌است‌از‌تفسیر‌حضرت‌امام‌حسن‌عسکری‌که‌صدوق‌به‌سه‌واسطه‌از‌آن‌حضرت‌روایت‌می‌کند‌و‌با‌استادش‌که‌محمد‌بن‌قاسم‌است‌معاشرت‌داشته‌است‌و‌او‌از‌استادانش‌و‌ممکن‌است‌که
صدوق‌نیز‌با‌ایشان‌نیز‌معاشرت‌داشته‌باشد‌و‌حکم‌به‌صحت‌این‌خبر‌کرده‌است‌و‌گفته‌است‌که‌میان‌من‌و‌خدا‌حجت‌است‌یقینا‌أو‌اعرف‌بوده‌است‌به‌حال‌ایشان‌از‌ابن‌غضائری‌که‌علما‌توثیقش‌نکرده‌اند‌صریحا‌و‌حال‌او‌بر‌ما‌ظاهر‌نیست‌بلکه‌ظاهر‌است‌که‌ورع‌نداشته‌است‌و‌گفته‌است‌که‌مفسر‌استرآبادی
کذاب‌است‌به‌اعتبار‌نقل‌این‌خبر‌و‌شک‌نیست‌که‌استرآبادی‌استرآبادیان‌را‌بیشتر‌از‌عربان‌بغداد‌می‌شناسد‌و‌بغیر‌معصوم‌که‌جزم‌می‌تواند‌کرد‌که‌این
تفسیر‌موضوع‌است؟با‌آنکه‌هر‌که‌اندک‌ربطی‌به‌کلام‌ائمه‌دارد‌او‌را‌جزم‌بهم‌می‌رسد‌که‌این‌تفسیر‌از‌معصوم‌است‌و‌صدوق‌این‌تفسیر‌را‌از‌محمد‌روایت
کرده‌است‌و‌فحول‌علماء‌ما‌این‌تفسیری‌را‌به‌ما‌رسانیده‌اند‌از‌ثقات‌معتمدین‌تا‌آنکه‌محدثین‌این‌سند‌را‌اعلی‌اسانید‌می‌دانند‌و‌از‌آن‌جمله‌یک‌حدیث‌را‌شفاها‌به‌یکدیگر‌رسانیده‌اند‌چنانکه‌خبر‌داد‌بما‌شیخ‌المحدثین‌بهاء‌الملة‌و‌الدین‌محمد‌بن
«و‌علماء‌ما‌در‌اجازات‌شفاهی‌این2الحسین‌از‌پدرش‌از‌شیخ‌زین‌الدین...»حدیث‌را‌تیمنا‌و‌تبرکا‌می‌نویسند.
و‌حق‌آن‌است‌که‌این‌تفسیر‌گنجی‌است‌از‌گنجهای‌حق‌سبحانه‌و‌تعالی‌و‌ان«3شاء‌الله‌تعالی‌چیزی‌از‌آن‌فوت‌نخواهد‌شد‌و‌همگی‌در‌مجمع‌البحرین»
«.4مذکور‌خواهد‌شد»__________________________________________________
.14/250(-روضة‌المتقین1)(-در‌اینجا‌مرحوم‌مجلسی‌همان‌سند‌و‌حدیث‌که‌از‌شهید‌ثانی‌نقل‌شده2)
مفصل‌نقل‌می‌کند.(-هو‌من‌تألیفات‌المجلسی)ره(و‌لم‌یذکر‌فی‌حرف‌المیم‌من‌الذریعة‌فراجع.3)کتاب‌الصلاة.213و‌نیز‌رجوع‌یوشد‌به‌ص142ص5(-شرح‌فقیه‌فارسی‌ج4)
98آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌المجلسی‌الثانی)ره(صاحب»البحار«8
-و‌منهم‌المجلسی‌الثانی)ره(صاحب»البحار«8قال‌فیه:کتاب‌تفسیر‌الامام‌من‌الکتب‌المعروفة‌و‌اعتمد‌الصدوق‌علیه‌و‌اخذ‌منه‌و‌ان‌طعن‌فیه‌بعض‌المحدثین‌و‌لکن‌الصدوق‌اعرف‌و‌اقرب‌عهدا‌ممن‌طعن‌فیه
«.1و‌قد‌روی‌عنه‌اکثر‌العلماء‌من‌غیر‌غمز‌فیه»
-و‌منهم‌الشیخ‌الحر‌العاملی‌صاحب»الوسائل«و»اثبات‌الهداة«9
-و‌منهم‌الشیخ‌الحر‌العاملی‌صاحب»الوسائل«و»اثبات‌الهداة«9قال‌فی‌الاول:و‌نروی‌تفسییر‌الامام‌الحسن‌بن‌علی‌العسکری‌علیهم‌السلام‌بالاسناد‌عن‌الشیخ‌أبی‌جعفر‌الطوسی‌عن‌المفید‌عن‌الصدوق‌عن‌محمد‌بن‌القاسم‌المفسر‌الاسترآبادی‌عن‌یوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌علی‌بن‌محمد‌بن
سیار-قال‌الصدوق‌و‌الطبرسی‌و‌کانا‌من‌الشیعة‌الامامیة-عن‌ابویهما‌عن‌الامام‌و‌هذا‌التفسیر‌لیس‌هو‌الذی‌طعن‌فیه‌بعض‌علماء‌الرجال‌لان‌ذلک‌یروی‌عن‌أبی‌الحسن‌الثالث‌علیه‌السلام‌و‌هذا‌عن‌أبی‌محمد‌علیه‌السلام‌و‌ذلک‌یرویه‌سهل
الدیباجی‌عن‌ابیه‌و‌هما‌غیر‌مذکورین‌فی‌سند‌هذا‌التفسیر‌اصلا‌و‌ذلک‌فیه‌احادیث‌من‌المناکیر‌و‌هذا‌خال‌من‌ذلک‌و‌قد‌اعتمد‌علیه‌رئیس‌المحدثین‌ابن‌بابویه‌فنقل
منه‌احادیث‌کثیرة‌فی‌کتاب‌من‌لا‌یحضره‌الفقیه‌و‌فی‌سائر‌کتبه‌و‌کذلک«.2الطبرسی‌و‌غیرهما‌من‌علمائنا»
و‌جعل‌الشیخ‌الحر‌هذا‌التفسیر‌من‌مأخذ‌الوسائل‌و‌اثباة‌الهداة‌فراجع.
-و‌منهم‌الفیض‌الکاشانی‌صاحب‌تفسیری»الصافی«و»الأصفی«10
-و‌منهم‌الفیض‌الکاشانی‌صاحب‌تفسیری»الصافی«و»الأصفی«10نقل‌فیهما‌مطالب‌هذا‌التفسیر‌و‌اعتمد‌علیه‌ظاهرا.
-و‌منهم‌السید‌هاشم‌البحرانی‌صاحب‌تفسیر»البرهان«11
-و‌منهم‌السید‌هاشم‌البحرانی‌صاحب‌تفسیر»البرهان«11نقل‌فیه‌کل‌ما‌فی‌تفسیر‌العسکری.
__________________________________________________.1/28(-البحار1).20/59(-وسائل‌الشیعه2)
99آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌صاحب‌تفسیر»نور‌الثقلین«12
-و‌منهم‌صاحب‌تفسیر»نور‌الثقلین«12نقل‌فیه‌بعض‌ما‌فی‌هذا‌التفسیر‌عن‌کتاب‌الاحتجاج‌و‌غیره‌فراجع.
-و‌منهم‌الحسن‌بن‌سلیمان‌الحلی‌تلمیذ‌الشهید‌الاول‌صاحب‌کتاب13»المحتضر«
-و‌منهم‌الحسن‌بن‌سلیمان‌الحلی‌تلمیذ‌الشهید‌الاول‌صاحب‌کتاب13»المحتضر«
قال‌فیه:و‌مما‌یدل‌علی‌رؤیة‌المحتضر‌النبی‌و‌علیا‌و‌الائمة‌علیهم‌السلام‌عند‌الموت‌ما‌قد‌جاء‌فی‌تفسیر‌الحسن‌بن‌علی‌العسکری‌علیهما‌السلام-ثم‌نقل‌عنه‌الخبرین-و‌قال:هذان‌الحدیثان‌یصرحان‌برؤیة‌المحتضر‌محمدا‌و‌علیا‌و‌غیرهما
صلوات‌الله‌علیهما‌لیس‌للشک‌فیها‌مجال‌و‌کیف‌یقع‌الشک‌فی‌مثل‌هذه‌الاحادیث«.1المجمع‌علیها‌التی‌یروونها‌عن‌الائمة‌علیهم‌السلام‌جماعة‌علماء‌الامامیة...»
«2-و‌منهم‌السید‌نعمة‌الله‌الجزائری)ره(»14
-و‌منهم‌المولی‌محمد‌جعفر‌الخراسانی‌صاحب‌اکلیل‌الرجال15
-و‌منهم‌المولی‌محمد‌جعفر‌الخراسانی‌صاحب‌اکلیل‌الرجال15قال‌فیه:خرج‌من‌هذا‌التفسیر‌اصحابنا‌کابن‌بابویه‌و‌غیره‌ممن‌التزم‌ان‌لا‌یذکر
«.3فی‌کتابه‌الا‌ما‌صح‌عن‌الائمة‌علیهم‌السلام»
-و‌منهم‌الشیخ‌سلیمان‌البحرانی)ره(صاحب»الفوائد‌النجفیة«16
-و‌منهم‌الشیخ‌سلیمان‌البحرانی)ره(صاحب»الفوائد‌النجفیة«16
قال‌فیه:قال‌بعض‌الافاضل‌المتأخرین)فی‌رد‌ما‌قاله‌ابن‌الغضائری‌و‌العلامة‌ره(کیف‌یکون‌محمد‌بن‌القاسم‌ضعیفا‌کذابا‌و‌الحال‌ان‌رئیس‌المحدثین)ره(کثیرا‌ما
__________________________________________________و‌الحدیثان‌موجودان‌فی‌تفسیر‌العسکری)ص(و‌راجع‌ایضا20(-المحتضر‌ص1)
قال‌فیه:و‌من‌کتاب‌التفسیر‌المنقول‌بروایة‌محمد‌بن‌بابویه‌عن64-62ص‌‌رجاله‌عن‌الامام‌الحسن‌العسکری‌علیه‌السلام...و‌قال‌ایضا:و‌من‌التفسیر
الشریف‌المذکور...(-قاله‌المحدث‌النوری‌فی‌المستدرک.2).3/664(-المستدرک3)
100آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:یروی‌عنه‌فی‌الفقیه‌و‌کتاب‌التوحید‌و‌عیون‌اخبار‌الرضا‌علیه‌السلام‌و‌فی‌کل
موضوع‌یذکره‌یقول‌بعد‌ذکره:رضی‌الله‌عنه‌او‌رحمه‌الله.ثم‌قال‌و‌فی‌ما‌ذکره‌العلامة‌رحمه‌الله‌اشکالات...و‌قد‌صرح‌جماعة‌من‌الافاضل‌باعتبار‌هذا‌التفسیر
«.1المشهور‌الآن‌و‌اعتمدوه...»
-و‌منهم‌صاحب»منتهی‌المقال«17
-و‌منهم‌صاحب»منتهی‌المقال«17«.2ذکر‌فیه‌بعد‌نقل‌کلام‌العلامة‌الحلی‌کلمات‌المؤیدین‌لاعتبار‌التفسیر‌فراجع»
-و‌منهم‌الوحید‌البهبهانی)ره(صاحب»التعلیقة‌علی‌منهج‌المقال18الاسترآبادی«
-و‌منهم‌الوحید‌البهبهانی)ره(صاحب»التعلیقة‌علی‌منهج‌المقال18الاسترآبادی«
قال‌فیه)فی‌رد‌ما‌قاله‌العلامة)ره(تبعا‌لابن‌الغضائری(قلت:ضعف‌تضعیف‌ابن‌الغضائری‌مر‌مرارا،علی‌ان‌الظاهر‌ان‌منشأ‌تضعیفه‌ما‌ذکره‌من‌انه‌روی‌تفسیرا‌عن‌رجلین‌مجهولین-الی‌آخر‌ما‌قال‌ابن‌الغضائری-و‌مضی‌فی‌سهل‌بن‌احمد‌ما‌یؤید‌هذا،و‌قال‌جدی:ما‌ذکره‌ابن‌الغضائری‌باطل‌و‌توهم‌ان‌مثل‌التفسیر‌لا‌یلیق
أن‌ینسب‌الی‌المعصوم‌و‌من‌کان‌مرتبطا‌بکلام‌الائمة‌یعلم‌انه‌کلامهم-الی‌آخر‌ما«.3نقلناه‌عن‌المجلسی‌الاول‌فی‌الروضة-فراجع»
-و‌منهم‌الشیخ‌ابو‌الحسن‌الشریف‌صاحب‌تفسیر»مرآة‌الانوار«19
-و‌منهم‌الشیخ‌ابو‌الحسن‌الشریف‌صاحب‌تفسیر»مرآة‌الانوار«19«4اخذ‌من‌تفسیر‌الامام‌علیه‌السلام‌کسائر‌المآخذ‌الحدیثیة»
__________________________________________________.288(-منتهی‌المقال‌ص1).288(-منتهی‌المقال‌ص2).316(-رجال‌الاسترآبادی،التعلیقة‌ص3)و‌غیرها.123و199و197(-مرآة‌الانوار‌ص4)
101آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌الشیخ‌محمد‌طه)ره(صاحب»اتقان‌المقال«.20
-و‌منهم‌الشیخ‌محمد‌طه)ره(صاحب»اتقان‌المقال«.20قال‌فیه‌بعد‌ذکر‌ما‌قاله‌ابن‌الغضائری:قلت‌و‌قد‌روی‌عنه‌الصدوق‌فی‌الفقیه‌و‌هذا‌التفسیر‌هو‌التفسیر‌المعروف‌بتفسیر‌العسکری‌علیه‌السلام‌و‌قد‌روی‌عنه
الشیخ‌الجلیل‌احمد‌بن‌ابی‌طالب‌الطبرسی‌فی‌الاحتجاج‌و‌لعل‌الثقة‌بابن‌بابویه‌و‌الطبرسی‌اولی‌سیما‌الاول‌کما‌هو‌معلوم‌من‌ترجمته‌و‌کما‌یشهد‌به‌استثناؤه
جماعة‌من‌رواة‌نوادر‌الحکمة‌و‌عدم‌روایته‌ما‌رووه‌منها‌کما‌روی‌عن‌محمد‌بن‌عیسی‌بن‌عبید.و‌لعل‌السر‌فی‌دعوی‌الوضع‌تضمن‌التفسیر‌المذکور‌کثیرا‌من‌الاسرار‌و‌نوادر‌الاخبار‌کما‌قد‌یتفق‌ذلک‌منهم‌کما‌یشهد‌به‌دعوی‌الوضع‌للقاء
«.1سعد‌بن‌عبد‌الله‌الاشعری‌ابا‌محمد‌العسکری‌علیه‌السلام‌فراجع»
-و‌منهم‌السید‌عبد‌الله‌شبر‌صاحب»تسلیة‌الفؤاد«21
-و‌منهم‌السید‌عبد‌الله‌شبر‌صاحب»تسلیة‌الفؤاد«21«.2جعل‌تفسیر‌الامام‌علیه‌السلام‌من‌مصادره‌فی‌هذا‌الکتاب‌فراجع»
-و‌منهم‌السید‌الحسین‌البروجردی‌صاحب»نخبة‌المقال«و»الصراط22المستقیم«.
-و‌منهم‌السید‌الحسین‌البروجردی‌صاحب»نخبة‌المقال«و»الصراط22المستقیم«.
قال‌فی‌الاول:ثم‌ابن‌قاسم‌مفسر‌حسن‌تضعیف‌غض‌له‌ضعیف‌موتهن
قال‌ابن‌الغضائری‌انه‌ضعیف‌و‌التفسیر‌موضوع‌عن‌سهل‌الدیباجی.اقول‌ذکره‌الصدوق‌مترضیا‌عنه‌و‌مترحما‌له،قال‌فی‌البحار‌تفسیر‌الامام‌من‌الکتب
«.3المعروفة-الی‌آخر‌ما‌نقلناه‌من‌البحار-فراجع»و‌قال‌فی‌الثانی:و‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌الهمام‌الحسن‌بن‌علی‌العسکری
علیه__________________________________________________
.359(-اتقان‌المقال1)و‌غیره.198(-تسلیة‌الفؤاد‌ص2).94(-نخبة‌المقال‌ص3)
102آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌علی‌آبائه‌و‌علی‌ولده‌الخلف‌الحجة‌افضل‌الصلاة‌و‌السلام‌و‌الاسناد‌الیه‌مذکور‌فی‌اوله‌و‌شهرته‌بین‌الامامیة‌و‌تلقیهم‌له‌بالقبول‌و‌ایرادهم‌اخباره‌فی‌کثیر‌من‌الکتب‌و‌الاصول‌یکفینا‌مؤونة‌التأمل‌فی‌احوال‌رجاله‌فضلا‌عن‌الاصغاء‌الی‌قدح‌من‌یقدح‌فیه‌من‌المحدثین‌سیما‌مع‌کون‌الاصل‌فی‌ذلک‌هو‌ابن‌الغضائری‌الذی‌لا
یکاد‌یسلم‌من‌طعنه‌جلیل.و‌لذا‌قال‌شیخنا‌المجلسی‌رحمه‌الله‌فی‌اول‌البحار:ان‌تفسیر‌الامام‌علیه‌السلام
من‌الکتب‌المعروفة-الی‌آخر‌ما‌نقلناه‌من‌البحار-
مع‌ان‌الاصل‌فی‌قدحه‌انما‌هو‌رمی‌محمد‌بن‌القاسم‌المفسر‌بالضعف‌و‌الکذب‌و‌انه‌یرویه‌عن‌رجلین‌مجهولین‌و‌فیهما‌ما‌لا‌یخفی،اما‌محمد‌بن‌القاسم‌فقد‌اکثر‌الصدوق‌من‌النقل‌عنه‌فی‌کثیر‌من‌کتبه‌کالفقیه‌و‌کتاب‌التوحید‌و‌عیون‌اخبار
الرضا‌و‌غیرها‌و‌فی‌کل‌موضوع‌یذکره‌یقول:رحمه‌الله‌او‌رضی‌الله‌عنه‌مع‌انهقد‌قال‌فی‌اول‌الفقیه‌ما‌قال.
و‌اما‌الرجلان‌فالصدوق‌اعرف‌بحالهما،مع‌ان‌شیخنا‌الطبرسی‌قال‌فی‌اول‌الاحتجاج‌قال)ای‌الصدوق(رحمه‌الله‌حدثنی‌ابو‌الحسن‌محمد‌بن‌القاسم
الاسترآبادی‌المفسر‌قال‌حدثنی‌ابو‌یعقوب‌یوسف‌بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌ابو‌الحسن‌علی‌بن‌محمد‌السیار‌و‌کانا‌من‌الشیعة‌الامامیة-الحدیث-و‌من‌هنا‌و‌غیره‌قد‌بالغ‌غیر‌واحد‌من‌الامامیة‌فی‌الذب‌عنه‌و‌حکموا‌بالاعتماد‌علیه،و‌لذا‌اوردناه‌بتمامه
«.1فی‌هذا‌التفسیر)ای‌الصراط‌المستقیم(مفرقا‌علی‌ما‌یناسبه‌من‌الآیات»
-و‌منهم‌حجة‌الاسلام‌التبریزی‌صاحب»صحیفة‌الابرار«23
-و‌منهم‌حجة‌الاسلام‌التبریزی‌صاحب»صحیفة‌الابرار«23قال‌فیه:تفسیر‌الامام‌علیه‌السلام‌بروایة‌الصدوق‌قال‌المجلسی‌فی‌البحار:و‌کتاب‌تفسیر‌الامام‌من‌الکتب‌المعروفة‌و‌اعتمد‌علیه‌الصدوق‌و‌اخذ‌عنه‌و‌ان
طعن‌بعض‌المحدثین...__________________________________________________
.88(-الصراط‌المستقیم‌ص1)103آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
اقول:الظاهر‌ان‌المراد‌من‌هذا‌البعض‌احمد‌بن‌الحسین‌الغضائری...و‌قد‌عرفت‌فی‌مقدمات‌هذا‌الکتاب‌حال‌تضعیفات‌ابن‌الغضائری‌و‌انها‌عند‌المحققین‌مردودة‌مطروحة...فالصدوق‌اعرف‌بحال‌الرجل‌منه‌للقائه‌ایاه‌و‌روایته‌عنه‌و‌قد‌ملأ
کتبه‌من‌الروایة‌عنه‌مشفعا‌له‌کلما‌ذکره‌بالرحمة...و‌اما‌وصف‌الرجلین)ای‌ابی‌یعقوب‌یوسف‌بن‌محمد‌و‌ابی‌الحسن‌علی‌بن‌محمد(فیکفی‌فی‌کونهما
معروفین،روایة‌من‌هذا‌حاله‌عند‌الصدوق‌عنهما‌و‌اعتماده‌علی‌روایتهما‌و‌وصفه‌لهما‌بانهما‌کانا‌من‌الشیعة‌الامامیة‌کما‌فی‌سند‌التفسیر‌و‌لیس‌من‌شرط
معروفیة‌الرجل‌کونه‌معروفا‌عند‌خصوص‌ابن‌الغضائری‌لا‌محالة...و‌بالجملة‌الکتاب‌مما‌لا‌عیب‌فیه‌و‌لا‌ریب‌یعتریه‌و‌قد‌اعتمد‌علیه‌و‌روی‌عنه‌ثلة‌من‌الاولین‌و‌الآخرین‌و‌طعن‌ابن‌الغضائری‌فیه‌بمقتضی‌اجتهاده،و‌عده‌لما‌فیه‌من‌المنکرات
«.1لا‌حجیة‌فیه‌بل‌غلط‌مردود‌نشأ‌من‌ضعف‌التحصیل»
-و‌منهم‌صاحب»العوالم«)ره(24
-و‌منهم‌صاحب»العوالم«)ره(24راجع‌مجلداته‌المطبوعة
-و‌منهم‌الشیخ‌الانصاری)ره(صاحب»فرائد‌الاصول«25
-و‌منهم‌الشیخ‌الانصاری)ره(صاحب»فرائد‌الاصول«25قال‌فیه-بعد‌نقل‌روایة‌طویلة‌من‌الاحتجاج‌و‌هو‌رواه‌عن‌تفسیر‌الامام‌علیه‌السلام-دل‌هذا‌الخبر‌الشریف‌اللائح‌منه‌آثار‌الصدق‌علی‌جواز‌قبول‌قول‌من
عرف‌بالتحرز‌عن‌الکذب‌و‌ان‌کان‌ظاهره‌اعتبار‌العدالة‌بل‌ما‌فوقها‌لکن«.2المستفاد‌من‌مجموعه‌ان‌المناط‌فی‌التصدیق‌هو‌التحرز‌عن‌الکذب‌فافهم»
__________________________________________________مع‌تلخیص.495-394(-صحیفة‌الابرار‌ص1)و‌فی‌هذا‌الخبر‌الجملة‌المشهورة‌التی‌استدل‌بها86(-فرائد‌الاصول‌ص2)
فقهاؤنا‌فی‌مباحث‌الاجتهاد‌و‌التقلید:فاما‌من‌کان‌من‌الفقهاء‌صائنا‌لنفسه‌حافظالدینه‌مخالفا‌علی‌هواه‌مطیعا‌لامر‌مولاه‌فللعوام‌ان‌یقلدوه...104آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-و‌منهم‌الشیخ‌عبد‌الله‌الممقانی‌صاحب»تنقیح‌المقال«26
-و‌منهم‌الشیخ‌عبد‌الله‌الممقانی‌صاحب»تنقیح‌المقال«26قال‌فیه:عن‌بعض‌الفقهاء‌المتأخرین‌ان‌من‌له‌ادنی‌ربط‌باحادیث‌الائمة‌الاطهار‌علیهم‌السلام‌یجزم‌بان‌هذا‌التفسیر‌من‌کلام‌المعصوم،و‌نحوه‌ما‌عن‌المجلسی
«.1الاول...»
-و‌منهم‌آیت‌الله‌البروجردی)ره(صاحب‌جامع‌احادیث‌الشیعة27
-و‌منهم‌آیت‌الله‌البروجردی)ره(صاحب‌جامع‌احادیث‌الشیعة27«.2جعل‌تفسیر‌الامام‌من‌مآخذ‌هذا‌الکتاب»
-و‌منهم‌المولی‌علی‌بن‌الحسن‌الزواری‌المفسر‌المترجم‌المعروف‌استاد28صاحب‌المنهج
-و‌منهم‌المولی‌علی‌بن‌الحسن‌الزواری‌المفسر‌المترجم‌المعروف‌استاد28صاحب‌المنهج
قال‌صاحب»ریاض‌العلماء«ره‌و‌للزواری‌ایضا‌ترجمة‌کتاب‌تفسیر‌الامام‌الحسن«.3العسکری‌بالفارسیة...رأیت‌تلک‌الترجمة‌فی‌قصبة‌لنکر‌من‌اعمال‌جام...»
-و‌منهم‌العلامة‌الطهرانی‌صاحب»الذریعة«29
-و‌منهم‌العلامة‌الطهرانی‌صاحب»الذریعة«29قال‌فیه:تفسیر‌العسکری...و‌قد‌فصل‌القول‌باعتباره‌شیخنا‌فی‌خاتمة
المستدرک‌فذکر‌من‌المعتمدین‌علیه‌الشیخ‌الصدوق‌فی‌الفقیه‌و‌غیره‌من‌کتبه‌و‌الطبرسی‌فی‌الاحتجاج‌و‌ابن‌شهر‌آشوب‌فی‌المناقب‌و‌المحقق‌الکرکی‌فی
اجازته‌لصفی‌الدین‌و‌الشهید‌الثانی‌فی‌المنیة‌و‌المولی‌محمد‌تقی‌المجلسی‌فیشرح‌المشیخة‌و‌ولده‌العلامة‌المجلسی‌فی‌البحار‌و‌غیرهم...
و‌قال‌فی‌حاشیة‌الذریعة:اعلم‌انه‌لیس‌طریق‌الصدوق‌الی‌هذا‌التفسیر‌منحصرا‌فی‌محمد‌بن‌القاسم‌الخطیب‌المنسوب‌جرحه‌الی‌ابن‌الغضائری‌بل‌یوجد‌فی
بعض__________________________________________________
مع‌تلخیص.3/175(-تنقیح‌المقال1)(-راجع‌مجلداته‌المطبوعة.2).3/395(-ریاض‌العلماء3)
105آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:تصانیف‌الصدوق‌طریق‌آخر‌الی‌روایة‌هذا‌التفسیر‌عن‌الولدین‌کما‌فی‌الامالی‌ص
روی‌الصدوق‌عن‌محمد‌بن‌علی‌الاسترآبادی‌رضی‌الله‌عنه‌قال‌حدثنا‌یوسف105بن‌محمد‌بن‌زیاد‌و‌علی‌بن‌محمد‌بن‌سیار‌و‌النسخة‌صحیحة‌ظاهرا‌و‌احتمال
«.1وقوع‌التصحیف‌من‌الناسخ‌و‌تبدیل‌القاسم‌بعلی‌خلاف‌الاصل...»
-و‌منهم‌المحدث‌النوری‌صاحب»المستدرک«30
-و‌منهم‌المحدث‌النوری‌صاحب»المستدرک«30فانه)ره(قد‌فصل‌فیه‌القول‌باعتباره‌و‌قد‌استفدنا‌اکثر‌ما‌نقلنا‌فی‌هذا‌المقالمما‌کتب‌فجزاه‌الله‌خیر‌الجزاء‌و‌ان‌کان‌فی‌بعض‌ما‌قال‌و‌اختار‌اشکال...قال‌فیه‌فی‌شرح‌مشیخة‌کتاب‌من‌لا‌یحضره‌الفقیه:و‌الی‌محمد‌بن‌القاسم
الاسترآبادی‌مشافهة‌من‌غیر‌واسطة‌و‌هو‌الراوی‌له‌التفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌ابی‌محمد‌العسکری‌علیه‌السلام‌الذی‌اکثر‌من‌النقل‌عنه‌فی‌اغلب‌کتبه‌الموجودة‌عندنا‌کالفقیه‌و‌الامالی‌و‌العلل‌و‌غیرها‌و‌اعتمد‌علی‌ما‌فیه‌کما‌لا‌یخفی‌علی‌من‌راجع‌مؤلفاته‌و‌تبعه‌علی‌ذلک‌اساطین‌المذهب‌و‌سدنة‌الاخبار‌فمنهم‌ابو‌منصور‌احمد‌بن‌علی‌بن‌ابی‌طالب]الطبرسی‌صاحب‌الاحتجاج[و‌منهم‌قطب‌الدین‌سعید‌بن‌هبة‌الله‌الراوندی‌فانه‌اخرج‌فی‌خرائجه‌من‌التفسیر‌المذکور‌جملة
وافرة‌و‌منهم‌رشید‌الدین‌محمد‌بن‌علی‌بن‌شهر‌آشوب]صاحب‌المناقب[و‌منهم‌المحقق‌الثانی‌علی‌بن‌عبد‌العالی‌الکرکی‌و‌منهم‌فخر‌الفقهاء،الشهید‌الثانی‌و‌منهم‌المجلسیان)ره(و‌الاستاد‌الاکبر‌فی‌التعلیقة‌و‌المحقق‌البحرانی‌الشیخ‌سلیمان‌و‌صاحب‌اکلیل‌الرجال‌و‌الحر‌العاملی‌و‌المحدث‌الجزائری‌و‌المحدث
التوبلی‌و‌صاحب‌کتاب‌المحتضر‌و‌صاحب‌نور‌الثقلین‌و‌خاتمة‌المحدثین‌المولی‌ابوالحسن‌الشریف‌و‌غیرهم.
ثم‌ذکر‌کلام‌العلامة‌الحلی‌فی‌الخلاصة‌و‌قال:و‌لم‌یسبقه‌فیما‌بایدینا‌من‌الکتب‌الرجالیة‌و‌الحدیث‌احد‌سوی‌ابن‌الغضائری‌و‌لم‌یلحقه‌ایضا‌احد‌سوی‌المحقق
«.2الداماد»__________________________________________________
و‌فیه‌فوائد‌جمة‌فراجع.293-4/283(-الذریعة1)(-مر‌کلام‌المحقق‌الداماد‌فی‌ضمن‌اقوال‌النافین‌فراجع.2)
106آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌لم‌یزد‌علی‌ما‌فی‌الخلاصة‌شیئا‌و‌ما‌فی‌الخلاصة‌مأخوذ‌بعینه‌من‌ابن‌الغضائریکما‌یظهر‌من‌نقد‌الرجال]و‌مجمع‌الرجال‌للقهبائی[.
و‌قد‌اکثر‌المحققون‌من‌الطعن‌فیه‌و‌الایراد‌علیه‌بوجوه‌نذکره‌مع‌ما‌عندنا:الاول:ما‌قرر‌فی‌محله‌من‌ضعف‌تضعیفات‌ابن‌الغضائری‌و‌عدم‌الاعتماد‌علیه.الثانی:ان‌الصدوق‌الآخذ‌عن‌محمد‌بن‌القاسم‌المصاحب‌له‌الذی‌قد‌اکثر‌النقل‌عنه‌من‌هذا‌الکتاب‌فی‌اکثر‌کتبه‌و‌ما‌یذکره‌الا‌و‌یعقبه‌بقوله:رضی‌الله‌عنه‌او
رحمه‌الله‌و‌قد‌یذکره‌مع‌کنیته‌کیف‌خفی‌علیه‌ضعفه‌و‌کذبه...الثالث:کیف‌خفی‌کذبه‌و‌ضعفه‌علی‌الجماعة‌الذین‌رووا‌هذا‌التفسیر‌الموضوع‌بزعم‌ابن‌الغضائری‌عن‌الصدوق‌و‌هم‌عدة‌منهم‌الحسین‌بن‌عبید‌الله‌الغضائری
والد‌احمد‌صاحب‌الرجال‌کما‌قد‌مر‌فی‌اجازة‌المحقق‌الکرکی.الرابع:ان‌التفسیر‌منسوب‌الی‌ابی‌محمد‌الحسن‌العسکری‌علیه‌السلام‌لا‌والده
ابو‌الحسن‌الثالث‌کما‌فی‌کلام‌ابن‌الغضائری.الخامس:ان‌سهل‌الدیباجی‌و‌اباه‌غیر‌داخلین‌فی‌سند‌هذا‌التفسیر‌و‌لم‌یذکرهما‌احد‌فیه‌فنسبة‌ابن‌الغضائری‌الوضع‌الیه‌لا‌وجه‌له.کل‌هذا‌یکشف‌عن‌الاختلاط
المسقط‌لکلامه‌عن‌الاعتبار.السادس:ان‌الطبرسی‌نص‌فی‌الاحتجاج‌ان‌الراویین‌من‌الشیعة‌الامامیة‌فکیف
یقول‌یرویه‌عن‌رجلین‌مجهولین.و‌العجب‌ان‌المحقق‌الداماد‌نسب‌الذین‌اعتبروا‌السند‌و‌اعتمدوا‌علی‌التفسیر‌و‌هم‌جده‌المحقق‌الثانی‌و‌الشهید‌الثانی‌و‌القطب‌الراوندی‌و‌ابن‌شهر‌آشوب‌و‌الطبرسی‌و‌غیرهم‌الی‌القصور‌و‌عدم‌التمهر‌مع‌عدم‌تأمله‌فی‌هذه‌الاشتباهات‌الواضحة‌فی‌کلام‌ابن‌الغضائری‌و‌العلامة‌الحلی‌فاقتحم‌فیها‌من‌حیث‌لا‌یعلم‌بل
زاد‌علیها.السابع:نسبة]المحقق‌الداماد[التضعیف‌الی‌علماء‌الرجال‌مع‌انه‌لیس‌فی
الکشی‌و‌النجاشی‌و‌الفهرست‌و‌رجال‌الشیخ‌ذکر‌له‌اصلا‌و‌هذه‌الاصول‌الاربعة‌هی‌العمدة‌فی‌هذا‌الفن‌و‌المضعف‌منحصر‌فی‌ابن‌الغضائری‌و‌اما‌العلامة‌فی
الخلاصة‌فهو‌ناقل107آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
لکلامه‌و‌ان‌ارتضاه‌و‌الناصر‌یتوهم‌فی‌کلامه]الداماد[غیر‌ما‌هو‌الواقع‌فلا‌یخلومن‌نوع‌تدلیس.
الثامن:ظنه]المحقق‌الداماد[ان‌التفسیر‌الذی‌رواه‌الاسترابادی‌غیر‌التفسیر‌الذی«.1رواه‌الحسن‌البرقی‌و‌هو‌توهم‌فاسد...»
التاسع:ان‌حدیث‌النجو‌الذی‌اشار‌الیه‌المحقق‌الداماد‌موجود‌فی‌هذا‌التفسیر‌و«.2ذکر‌مختصره‌بعبارته‌ابن‌شهر‌آشوب‌فی‌المناقب‌فراجع»
العاشر:الحکم‌بوجود‌المناکیر‌و‌الاکاذیب‌فیه‌تبعا‌لابن‌الغضائری‌فیالیته‌اشار‌الی‌بعضها‌نعم‌فیه‌بعض‌المعاجز‌الغریبة‌و‌القصص‌الطویلة‌التی‌لا‌توجد‌فی‌غیره
وعدها‌من‌المنکرات‌یوجب‌خروج‌جملة‌من‌الکتب‌المعتمدة‌عن‌حریم‌حد‌الاعتبار‌و‌لیس‌فیه‌شی‌ء،من‌اخبار‌الارتفاع‌و‌الغلو‌ابدا...و‌کیف‌یخفی‌علی‌الصدوق‌و‌هو‌رئیس‌المحدثین‌مناکیر‌هذا‌التفسیر‌مع‌شدة‌تجنبه‌عنها‌و‌معرفته‌بها‌و‌انسه
بکلامهم‌علیهم‌السلام‌و‌قربه‌بعصرهم‌علیهم‌السلام‌و‌عدة‌من‌الکتب‌المعتمدة‌و‌ولوعه‌فی‌اخراج‌متون‌احادیثه‌و‌تفریقها‌فی‌کتبه،و‌ما‌ابعد‌ما‌بینه‌و‌بین‌ما‌تقدم‌عن‌التقی‌المجلسی‌فی‌الشرح‌من‌قوله‌و‌من‌کان‌مرتبطا‌بکلام‌الائمه‌علیهم
السلام‌یعلم‌انه‌کلامهم.نعم‌قصة‌المختار‌مع‌الحجاج‌المذکور‌فیه‌مما‌یخالفه‌تمام‌ما‌فی‌السیر‌و‌التواریخ‌من‌ان‌المختار‌قتله‌المصعب‌الذی‌قتله‌عبد‌الملک‌الذی‌ولی‌الحجاج‌علی‌العراق‌بعد‌ذلک‌لکنه‌لا‌یوجب‌عدم‌اعتبار‌التفسیر‌و‌الا‌لزم‌عدم‌اعتبار‌الکافی‌فان‌ثقة‌الاسلام‌روی‌فیه‌عن‌یزید‌بن‌معاویة‌قال‌سمعت‌ابا‌جعفر‌علیه‌السلام‌یقول‌ان
«3یزید‌بن‌معاویة‌دخل‌المدینة‌و‌هو‌یرید‌الحج...»قال‌فی‌البحار‌و‌اعلم‌ان‌فی‌هذا‌الخبر‌اشکالا‌و‌هو‌ان‌المعروف‌فی‌السیران‌هذاالملعون‌لم‌یأت‌المدینة‌بعد‌الخلافة‌بل‌لم‌یخرج‌من‌الشام‌حتی‌مات‌و‌دخل‌النار
__________________________________________________.4/283(-للعلامة‌الطهرانی‌هنا‌فی‌الذریعة‌کلام‌مع‌استاده‌النوری‌فراجع1).2/329-المناقب64(-تفسیر‌العسکری‌ص2).8/234(-الکافی3)
108آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:فنقول‌مع‌عدم‌الاعتماد‌علی‌السیر‌لا‌سیما‌مع‌معارضة‌الخبر‌یمکن‌ان‌یکون‌اشتبه‌علی‌بعض‌الرواة‌و‌کان‌فی‌الخبر‌انه‌جری‌ذلک‌بینه‌و‌بین‌من‌ارسله‌الملعون‌لاخذ
«1البیعة‌و‌هو‌مسلم‌بن‌عقبة...»اقول:کلما‌ذکره‌رحمه‌الله‌یجری‌فی‌الخبر‌المتقدم]فی‌التفسیر[ثم‌قال‌رحمه‌الله‌فی‌خاتمة‌کلامه:فانقدح‌من‌جمیع‌ما‌ذکرنا‌ان‌هذا‌التفسیر‌داخل‌فی‌جملة
«.2الکتب‌المعتمدة‌التی‌اشار‌الیها‌الصدوق‌فی‌اول‌الفقیه‌و‌الله‌العالم»و‌قال‌المحقق‌التستری‌صاحب»الاخبار‌الدخلیة«فیها‌فی‌جواب‌بعض‌هذه
الایرادات‌ظاهرا:
ان‌احمد‌بن‌الحسین‌الغضائری‌من‌الائمة‌النقاد‌و‌هو‌استاد‌النجاشی‌و‌قد‌اعترفالشیخ‌بانه‌الف‌فهرستا‌لم‌یؤلف‌احد‌من‌اصحابنا‌مثله.
و‌حجیة‌قول‌مثل‌الصدوق‌تکون‌فیما‌لم‌یعلم‌بطلانه‌و‌قد‌اوضحنا‌اشتمال‌التفسیر‌علی‌اکاذیب‌واضحة‌فاضحة.و‌ما‌نقله‌الصدوق‌فی‌کتبه‌غیر‌ما‌فیه‌من‌الامور‌الباطلة‌و‌لیس‌فیها‌مناکیر‌معلومة‌فلعله‌اخذه‌عن‌غیر‌الکتاب‌الموجود‌بایدینا‌و
کذلک‌ما‌نقل‌عنه‌الاحتجاج.و‌قول‌ابن‌الغضائری:»التفسیر‌موضوع‌عن‌سهل‌الدیباجی‌عن‌ابیه«لعل‌فیالکلام‌سقطا‌و‌الاصل:»التفسیر‌موضوع‌کما‌عن‌سهل‌الدیباجی‌عن‌ابیه«.
و‌المراد‌بکون‌الرجلین‌مجهولین،جهل‌حالهما‌من‌حیث‌الضعف‌و‌القوة‌و‌کثیرا‌ما‌یطعن‌ائمة‌الرجال‌فی‌الراوی‌بانه‌مجهول‌و‌قد‌عقد‌لهم‌ابن‌داوود‌فصلا‌فی‌آخر‌کتابه‌فلا‌ینافی‌قوله‌معروفیة‌اسمیهما‌و‌نسبیهما‌کما‌لا‌ینافی‌وقوعهما‌فی‌روایات‌اخر‌کما‌نقل‌ان‌الثانی‌منهما‌و‌هو‌علی‌بن‌محمد‌بن‌سیار‌وقع‌فی‌طریق‌سند‌ندبة
«.3السجاد»اما‌ان‌الصدوق‌فی‌کتبه‌و‌غیره‌کلهم‌انهوا‌السند‌الی‌ابی‌محمد‌العسکری‌علیه
السلام‌و‌ابن__________________________________________________
.139-46/137(-البحار1)مع‌تلخیص‌و‌تصرف‌و‌نقل‌بالمعنی‌و‌فیه‌فوائد664-3/661(-المستدرک2)
ثمینة‌فراجع.فراجع.4/286(-اشارة‌الی‌ما‌قال‌الطهرانی‌ره‌فی‌الذریعة3)
109آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:الغضائری‌قال:»عن‌ابی‌الحسن‌الثالث‌علیه‌السلام‌فیمکن‌ان‌یکون‌منشأ‌و‌همه
اشتراک»الهادی«بین‌الهادی‌و‌ابنه‌الحسن‌علیهما‌السلام...«.و‌کلام‌المحقق‌الداماد‌کلام‌قشری‌بلا‌لب‌فانه‌لو‌کان‌التفسیر‌واحدا‌لم‌یکن‌لکلامه‌معنی‌و‌ان‌کان‌متعددا‌کان‌موضوع‌المثل»اقلب‌تصب«و‌کان‌القول‌بسقوط‌هذا‌الموجود‌المشتمل‌علی‌الامور‌الواضحة‌البطلان‌التی‌شرحناها
«.1متعینا...»و‌بعد‌نقل‌کلمات‌النافین‌و‌المثبتین‌نقول:ملخص‌الکلام‌ان‌للنافین‌ادلة‌ثلاثة:
-شهادة‌قسم‌من‌متن‌الکتاب‌بکذبه‌و‌عدم‌اعتباره.1
و‌جوابه:ان‌العلم‌بعدم‌صدور‌بعض‌الکتاب‌من‌المعصوم‌لا‌یوجب‌الحکم‌بکذبکله.-تضعیف‌ابن‌الغضائری‌رواة‌الکتاب‌ای‌محمد‌بن‌القاسم‌و‌الرجلین‌الآخرین.2
و‌جوابه:هو‌معارض‌باعتماد‌الصدوق‌علیهم‌و‌الترضی‌و‌الترحم‌علی‌محمد‌ابن‌القاسم‌عند‌ذکره‌و‌ایضا‌نقل‌روایتهم‌فی‌الفقیه‌مع‌انه‌التزم‌بان‌لا‌یروی‌فیه‌الا‌ما‌کان‌حجة‌بینه‌و‌بین‌ربه‌الا‌ان‌یقال:اعتقاده‌بان‌متن‌تلک‌الروایة‌حجة‌لا‌یستلزم
اعتقاده‌بکون‌رواته‌ثقات.-عدم‌توثیق‌رواة‌الکتاب‌فی‌الکتب‌الرجالیة‌و‌اعتماد‌الصدوق‌علی‌بعض‌روایاته3
لا‌یدل‌علی‌توثیقه‌ایاهم.و‌هذا‌الدلیل‌کاف‌ظاهرا‌للحکم‌بضعف‌روایاته-لا‌کونها‌موضوعة-الا‌اذا‌احرزنا‌من‌غیر‌جهة‌السند‌اعتبار‌بعضها‌و‌کونها‌موثوقة‌الصدور‌کما‌قال‌الشیخ‌الانصاری‌فی‌ذیل‌خبر:اما‌من‌کان‌من‌الفقهاء...و‌الا‌اذا‌احرزنا‌موضوعیة‌بعضها‌الآخر‌او
تحریفه‌و‌تصحیفه‌کما‌فی‌خبر‌الحجاج‌المذکور‌آنفا.فتحصل‌ان‌لا‌دلیل‌علی‌الوضع‌کلیا‌و‌لا‌الصدور‌من‌المعصوم‌علیه‌السلام‌کلیا‌بل‌امر‌بین‌الامرین‌فیکون‌تفسیر‌المنسوب‌الی‌الامام‌العسکری‌علیه‌السلام‌کسائر‌کتبنا‌الحدیثیة‌فیه‌صحیح‌و‌مقبول‌و‌ضعیف‌و‌مردود‌و‌یحتاج‌الرد‌و‌القبول‌بالنسبة
الی‌کل‌روایة‌من‌روایاته‌الی‌بحث‌و‌تحقیق‌و‌تحصیل‌القرائن‌و‌الله‌العالم.__________________________________________________
مع‌تلخیص‌و‌نقل‌بالمعنی‌و‌فیه‌مطالب‌اخری215-1/212(-الاخبار‌الدخلیة1)مفیدة‌فراجع.
110آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
المصادر‌و‌المآخذ:
المصادر‌و‌المآخذ:-مجمع‌الرجال‌للقهبائی.1-خلاصة‌الاقوال‌طبع‌النجف.2-نقد‌الرجال‌للتفرشی.3-من‌لا‌یحضره‌الفقیه‌طبع‌الغفاری.4
-تفسیر‌العسکری‌طبع‌الحجری.5-معالم‌العلماء‌طبع‌الاقبال.6-شارع‌النجات‌طبع‌الاوفست.7-منهج‌المقال‌للاسترابادی.8-جامع‌الرواة‌للاردبیلی.9-آلاء‌الرحمن‌للبلاغی.10-الاخبار‌الدخلیة‌للتستری.11-مجمع‌البیان‌طبع‌الاسلامیة.12-معجم‌رجال‌الحدیث‌الطبع‌الاول.13-رسالة‌فی‌تحقیق‌فقه‌الرضا‌للخوانساری.14-توحید‌الصدوق‌طبع‌الغفاری.15-عیون‌اخبار‌الرضا‌طبع‌قم.16-علل‌الشرایع‌طبع‌قم.17-اکمال‌الدین‌طبع‌الغفاری.18-الامالی‌للصدوق،الطبع‌الحجری.19-معانی‌الاخبار،طبع‌الغفاری.20-الاحتجاج،طبع‌النجف‌الحجری.21-المناقب،طبع‌قم.22
111آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-مستدرک‌الوسائل.23-البحار‌طبع‌بیروت.24-منیة‌المرید‌طبع‌المصطفوی.25-روضة‌المتقین‌للمجلسی‌الاول)ره(.26-شرح‌الفقیه‌الفارسی‌له‌ره)اللوامع(.27-وسائل‌الشیعه.28
-المحتضر‌طبع‌النجف.29-تفسیر‌نور‌الثقلین.30-تفسیر‌البرهان.31-تفسیر‌الصافی‌للفیض)ره(.32-اثباة‌الهداة‌للشیخ‌الحر)ره(.33-تفسیر‌الاصفی‌للفیض)ره(.34-منتهی‌المقال‌لابی‌علی)ره(.35-مرآة‌الانوار،طبع‌الاوفست.36-اتقان‌المقال،طبع‌النجف.37-تسلیة‌الفؤاد،طبع‌قم.38-نخبة‌المقال‌الطبع‌الحجری.39-الصراط‌المستقیم.40-صحیفة‌الابرار‌لحجة‌الاسلام‌التبریزی.41-فرائد‌الاصول.42-تنقیح‌المقال‌للممقانی)ره(.43-العوالم،الطبع‌الحدیث.44-جامع‌احادیث‌الشیعه.45-ریاض‌العلماء.46
112آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-الذریعة‌للطهرانی)ره(.47-الکافی،للشیخ‌الکلینی)ره(.48-المقالات‌اللطیفة‌للسید‌محمد‌هاشم‌الخوانساری)ره(.49-تعلیقة‌الوحید‌البهبهانی‌علی‌رجال‌الاسترآبادی.50-اکلیل‌الرجال)مع‌الواسطة(.51-الفوائد‌النجفیة)مع‌الواسطة(.52
113آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌فرات‌کوفی
اشاره
تفسیر‌فرات‌کوفیاین‌تفسیر‌از‌اواخر‌قرن‌سوم‌و‌اوائل‌قرن‌چهارم‌است.
در‌کتاب»شواهد‌التنزیل‌لقواعد‌التفصیل‌فی‌الآیات‌النازلة‌فی‌أهل‌البیت‌علیهم««تألیف‌حافظ‌عبید‌الله‌أحمد‌معروف‌به‌حاکم‌حسکانی‌موارد‌زیادی1السلام»
از‌تفسیر‌فرات‌نقل‌شده‌است.در‌امالی‌شیخ‌صدوق‌رحمه‌الله‌روایتی‌از‌فرات‌نقل‌شده‌است.
مرحوم‌صدوق‌رحمه‌الله‌کتابی‌دارد‌به‌نام»اخبار‌الزهراء«که‌در‌دسترس‌نیست،و‌در‌اختیار‌ابن‌طاووس‌قرار‌داشته‌است.
وی‌در‌کتاب»الیقین«خود،که‌موضوعش‌روایاتی‌است‌که‌دلالت‌می‌کند‌بر‌اینکه‌لقب‌امیر‌المؤمنین،منحصر‌به‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌است‌و‌به‌هیچ‌کس‌حتی‌ائمه‌دیگر‌اطلاق‌نمی‌شود،روایتی‌از»اخبار‌الزهراء«به‌نقل‌از‌فرات‌ابن‌ابراهیم
نقل‌کرده‌است.در‌بعضی‌از‌نسخه‌های‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌نیز‌دو‌روایت‌از‌فرات‌نقل
شده‌است.__________________________________________________
(.شیعه‌همیشه‌درصدد‌اثبات‌امامت‌امامان‌و‌در‌دایره‌وسیع‌تر‌اثبات‌فضیلت‌و1)افضلیت‌آنها‌بوده‌است.یکی‌از‌راههای‌اثبات‌این‌موضوع،تمسک‌به‌آیات‌قرآن‌مجید‌با‌بیانات‌حضرت‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌اطهار‌علیهم‌السلام‌در‌ذیل‌آنهاست.در‌قرون‌اولیه‌کتابهایی‌با‌عنوان»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌أهل‌البیت‌علیهم‌السلام«نوشته‌شده‌است.اهل‌تسنن‌قرآن‌و‌احادیث‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌را‌قبول‌دارند‌و‌حضرت‌علی‌و‌ائمه‌شیعه‌علیهم‌السلام‌را‌اگر‌به
عنوان‌امام‌قبول‌ندارند،لااقل‌به‌عنوان‌یک‌فرد‌صادق‌و‌موثق‌قبول‌دارند.پس‌باید‌روایاتی‌که‌آنان‌از‌رسول‌خدا‌نقل‌می‌کنند‌بپذیرند‌و‌از‌این‌راه‌می‌توان‌فضیلت‌و‌افضلیت‌و‌امامت‌اهل‌بیت‌را‌ثابت‌کرد.یکی‌از‌این‌کتابها»شواهد
التنزیل‌لقواعد‌التفصیل‌فی‌الآیات‌النازلة‌فی‌أهل‌البیت‌علیهم‌السلام«است‌کهنویسنده‌اش‌سنی‌و‌از‌علماء‌قرن‌پنجم‌و‌نیشابوری‌است.
114آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:یکی‌دیگر‌از‌کتبی‌که‌ما‌را‌با‌این‌تفسیر‌آشنا‌می‌سازد،»کتاب‌فضل‌زیارة
الحسین‌علیه‌السلام«است‌که‌تألیف‌ابی‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌علی‌بن‌حسن‌علوی‌شجری‌می‌باشد.که‌حاوی‌روایات‌مربوط‌به‌فضیلت‌زیارت‌امام‌حسین‌علیه«1السلام‌است.و‌گفته‌شده‌که‌یازده‌مورد‌از‌تفسیر‌فرات‌نقل‌کرده‌است.»در‌فاصله‌قرن‌هفتم‌تا‌یازدهم‌در‌حد‌اطلاع‌ما‌در‌کتابهای‌شیعه‌یا‌سنی‌از‌این
کتاب‌نقل‌نشده‌است.در‌قرن‌یازدهم،در‌زمان‌مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌محمد‌رضا‌بن‌عبد‌الحسین‌نصیری‌طوسی‌که‌اولین‌کشف‌الآیات‌نویس‌قرآن‌بود،
«از‌تفسیر‌فرات‌کوفی‌بسیار‌مطلب‌نقل2در‌تفسیرش‌به‌نام»تفسیر‌الأئمه«»می‌کند.
آنچه‌که‌ما‌را‌به‌این‌امر‌مطمئن‌می‌کند‌این‌است‌که‌نسخه‌تفسیر‌فرات‌که‌دراختیارش‌بوده،الآن‌هم‌موجود‌است‌که‌مربوط‌به‌قرن‌نهم‌می‌باشد.
اما‌نمی‌دانیم‌چه‌باعث‌شده‌است‌که‌به‌جای‌اینکه‌بگوید‌از‌تفسیر‌فرات‌بن‌ابراهیم‌نقل‌می‌کنم،می‌گوید:من‌از‌تفسیر‌غیاث‌بن‌ابراهیم‌نقل‌می‌کنم‌که‌او‌هم‌از‌تفسیر‌فرات‌بن‌ابراهیم‌نقل‌می‌کند.و‌این‌اشتباهی‌است‌که‌از‌ناحیه‌مرحومنصیری‌به‌وجود‌آمده‌است.زیرا‌تفسیری‌به‌نام‌تفسیر‌غیاث‌بن‌ابراهیم‌نداریم.و‌مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌تهرانی‌هم‌به‌تبع‌او،در»الذریعه«،این‌دو‌را‌دو‌تفسیر‌جدا‌شمرده‌است.در‌حالیکه‌تفسیر‌فرات‌بن‌ابراهیم‌عین‌همان‌نسخه‌ای‌است‌که‌به‌دست‌مرحوم‌نصیری‌بوده‌است.و‌نسخه‌دیگری‌هم‌که‌داریم،مطالب‌آن
مثل‌همان‌است.بنابراین‌دلیل‌و‌مدرک‌بر‌وجود‌تفسیر‌فرات‌کوفی،کتبی‌است‌که‌مطالب‌و
روایاتی__________________________________________________
(.طریق‌آشنایی‌ما‌با‌تفسیر‌فرات‌به‌حسب‌ترتیب‌زمانی‌از‌این‌قرار‌است:1)الف(تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم،مربوط‌به‌اواخر‌قرن‌سوم‌و‌اوائل‌قرن‌چهارم.
ب(امالی‌شیخ‌صدوق.ج(اخبار‌الزهراء؛ولی‌این‌چند‌کتاب،مقدار‌کمی‌از‌فرات‌نقل‌کرده‌اند.
د(شواهد‌التنزیل‌که‌تعداد‌زیادی‌روایت‌از‌فرات‌نقل‌کرده.
ه(فضل‌زیارة‌الحسین‌علیه‌السلام،که‌یازده‌روایت‌از‌فرات‌نقل‌کرده‌است،واین‌دو‌از‌قرن‌پنجم‌است.
(.نسخه‌خطی‌این‌تفسیر‌در‌کتابخانه‌ها‌موجود‌است.2)115آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
را‌از‌این‌تفسیر‌نقل‌کرده‌اند:تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم،امالی،اخبار‌الزهراء،الیقین(،و‌تفسیر‌الأئمه)قرن‌یازدهم(و‌از‌این‌تاریخ‌به‌بعد،این‌کتاب‌میان‌علما7)قرن
معروف‌است‌و‌مرحوم‌مجلسی‌در‌بحار،شیخ‌حر‌عاملی‌در‌برخی‌کتابهایش،مرحوم‌سید‌هاشم‌بحرانی‌در‌برهان،مرحوم‌جد‌صاحب‌جواهر‌در‌مشکوة‌الأنوار
«،مرحوم‌حاجی‌نوری‌در‌مستدرک...از‌این‌تفسیر‌مطالبی‌را‌نقل‌کرده‌اند.1»روایت‌دارد‌که‌در‌تفسیر‌آیات‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌علیهم770تفسیر‌فرات،
السلام‌است‌هر‌آیه‌ای‌را‌که‌مطرح‌می‌کند،روایتی‌را‌ذیلش‌می‌آورد‌دال‌بر‌اینکه‌آیه‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌است.تفسیر‌مختصری‌است‌و‌از‌نظر‌سور
تقریبا‌مرتب‌است.مرحوم‌آقای‌شیخ‌محمد‌تقی‌صاحب‌قاموس‌الرجال‌می‌فرماید:ما‌پنج‌کتاب
رجالی‌داریم:فهرست‌شیخ‌طوسی،فهرست‌نجاشی،)که‌کارشان‌این‌است‌که‌تألیفات‌شیعه‌را‌نقل‌کنند(،رجال‌شیخ‌طوسی،رجال‌ابن‌غضائری‌و‌رجال‌کشی؛
و‌تعجب‌است‌که‌در‌این‌کتاب‌ها‌نامی‌از‌فرات‌و‌تفسیرش‌نیامده‌است.مطلب‌دیگر‌اینکه:آیة‌الله‌خویی‌در»معجم‌رجال‌الحدیث«تمام‌رواة‌کتب‌اربعه‌را‌به‌همراه‌روایاتشان‌نقل‌کرده‌و‌آدرس‌می‌دهد‌کسانی‌را‌هم‌ذکر‌می‌کند‌و
می‌فرماید:اینها‌اصلا‌روایت‌ندارند.از‌جمله‌فرات‌را‌نام‌می‌برد‌و‌می‌فرماید‌این‌شخص‌در
کتب‌اربعه‌اصلا‌روایتی‌ندارد.اینجا‌جای‌سؤال‌است‌که‌این‌عالم‌شیعی‌و‌صاحب‌تفسیر‌چرا‌نه‌در‌کتب‌رجالی‌از‌او‌یاد‌شده‌و‌نه‌در‌کتب‌اربعه‌روایتی‌دارد،از‌طرفی‌در‌امالی‌شیخ‌صدوق‌رحمه‌الله‌که‌مشحون‌از‌روایات‌از‌طرق‌عامه‌می‌باشد،روایت‌دارد،و‌چرا‌از
قرن‌پنجم‌به‌بعد‌که‌معروف‌می‌شود‌نیز‌مورد‌اعتناء‌قرار‌نگرفته‌است؟__________________________________________________
جلد‌است.جلد‌مقدمه‌آن‌اصلا‌ربطی‌به‌تفسیر‌برهان‌و4(.تفسیر‌برهان1)صاحبش‌ندارد.بلکه‌آن‌مقدمه‌تفسیر‌مشکوة‌الأنوار‌است‌که‌بعنوان‌مقدمه
سال‌فاصله‌است.100تفسیر‌برهان‌چاپ‌شده‌است.و‌بین‌این‌دو‌مؤلف‌حدود‌‌تفسیر‌برهان‌از‌سوره‌حمد‌شروع‌شده‌تا‌سوره‌ناس،و‌تفسیر‌مشکوة‌الأنوار
دوره‌کامل‌قرآن‌مجید‌نیست.
116آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:یکی‌از‌فضلاء‌که‌این‌کتاب‌را‌برای‌چاپ‌جدید‌تحقیق‌کرده‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌که‌مؤلف‌این‌تفسیر،زیدی‌مسلک‌است‌نه‌شیعه‌اثنی‌عشری.و‌این‌باعث‌شده‌که‌شیعه‌به‌او‌اعتنا‌کامل‌نکند.یعنی‌چون‌شیعه‌بودنش‌محرز‌نبود،مشایخ‌ما‌به‌آن
عنایت‌نداشتند.روایت‌دارد‌که‌درصد‌زیادی‌از‌آن‌را770و‌نیز‌همان‌محقق‌گفته‌است:این‌کتاب
)نه‌دهم(در‌کتب‌دیگر‌پیدا‌کردم‌و‌هر‌حدیثی‌را‌که‌در‌کتب‌دیگر-شیعی‌یا‌سنی-یافتم‌در‌پاورقی‌آوردم.
علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:و‌تفسیر‌فرات‌و‌ان‌لم‌یتعرض‌الأصحاب‌لمؤلفه‌بمدح‌و‌لا‌قدح‌لکن‌کون‌اخباره‌موافقة‌لما‌وصل‌إلینا‌من‌الأحادیث
المعتبرة‌و‌حسن‌الضبط‌فی‌نقلها‌مما‌یعطی‌الوثوق‌بمؤلفه‌و‌حسن‌الظن‌به.آری‌موافق‌بودن‌اخبار‌این‌کتاب‌با‌روایات‌معتبره‌دیگر،برای‌یک‌فرد‌غیر‌وسواسی،
موجب‌یقین‌به‌اعتبار‌آن‌می‌شود.دو‌سه‌نسخه‌ای‌که‌از‌این‌کتاب‌در‌اختیار‌ما‌است،از‌حیث‌تعداد‌روایات‌با‌هم‌فرق‌دارند.و‌چون‌نسخه‌ناقص‌در‌اختیار‌مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌بوده‌است،
نمی‌توان‌گفت‌کل‌آنچه‌که‌در‌تفسیر‌فرات‌است‌در‌بحار‌موجود‌است.مسأله‌دیگر:نسخه‌ای‌که‌تحریر‌قبل‌از‌قرن‌نهم‌باشد‌از‌این‌تفسیر‌نداریم.
نقلیات‌از‌این‌کتاب‌به‌ما‌می‌فهماند‌که‌روایات‌این‌کتاب‌سند‌داشته‌است.ولی‌نسخه‌هایی‌که‌در‌دست‌ما‌است‌سند‌روایاتش‌غالبا‌ناقص‌است.افرادی‌که‌در
از‌این‌کتاب‌نقل‌کردند،به‌طور‌کامل‌و‌مسلسل‌سندها‌را‌آورده‌اند.6و5قرن‌‌ولی‌در‌نسخه‌هایی‌که‌در‌دست‌ما‌است‌اسم‌فرات‌و‌شخص‌اول‌سند‌ذکر‌می‌شود‌و‌بعد‌با‌کلمه‌معنعنا‌به‌امام‌علیه‌السلام‌اسناد‌داده‌می‌شود.یعنی
اختصارا‌سند‌را‌حذف‌و‌به‌جای‌ان‌کلمه‌معنعنا‌آورده‌اند.و‌آوردن‌شخص‌اول‌باعث‌شده‌که‌با‌بیش‌از‌صد‌نفر‌از‌مشایخ‌فرآت‌آشنا‌شویم.بیشتر‌این‌مشایخ
شیعی‌بوده‌اند.آیا‌این‌کتاب‌معتبر‌است؟پاسخ‌مثبت‌است‌اما‌واضح‌است‌که‌وقتی‌می‌گویند
فلان117آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کتاب‌معتبر‌است‌به‌این‌معنی‌است‌که‌جعلی‌نیست.نه‌به‌معنی‌این‌که‌تمامروایاتش‌معتبر‌است.بلکه‌باید‌تک‌تک‌روایات‌را‌از‌نظر‌متن‌و‌سند‌بررسی‌کرد.
آیا‌فرات‌بن‌ابراهیم‌کوفی‌ثقه‌است؟
آیا‌فرات‌بن‌ابراهیم‌کوفی‌ثقه‌است؟در‌کتب‌رجال‌دست‌اول‌نام‌او‌ذکر‌نشده‌است.ولی‌برخی‌گفته‌اند‌چون‌دو‌خبر‌در‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌از‌او‌روایت‌شده،همین‌کافی‌است‌که‌او‌را‌موثق
حساب‌کنیم.زیرا‌در‌کتب‌رجال‌علاوه‌بر‌توثیق‌خاص،توثیق‌عام‌هم‌داریم.
توثیق‌عام‌به‌این‌معنی‌که‌صاحب‌کتاب‌در‌مقدمه‌می‌گوید‌نام‌هر‌کس‌را‌که‌در‌این‌کتاب‌می‌برم‌موثق‌است.و‌توثیق‌خاص‌به‌این‌معنی‌است‌که‌نام‌تک‌تک
افراد‌برده‌و‌توثیق‌می‌شود.کتابی‌در‌این‌زمینه‌هست‌به‌نام»معجم‌الثقات«تألیف‌آقای‌تجلیل‌تبریزی‌است.
که‌فقط‌نام‌افراد‌موثق‌را‌ذکر‌می‌کند.کتاب‌دیگر:»ثقات‌الروات«از»سید‌هبة‌الدین‌شهرستانی«که‌ایشان‌هم‌فقط
کسانی‌را‌ذکر‌می‌کند‌که‌ثقه‌هستند.همچنانکه‌این‌کتب‌متأخر،افراد‌ثقه‌را‌نام‌بردند.در‌کتب‌قدیمی‌هم‌گاهی‌شبیه‌چنین‌مطلبی‌ادعا‌شده‌است.از‌جمله»تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم«که‌در‌اول‌آن‌عبارتی‌است‌که‌از‌آن‌استفاده‌می‌شود‌هر‌کس‌در‌این‌تفسیر‌ذکر‌شده‌است،ثقه‌می‌باشد.البته‌این‌یک‌توثیق‌عام‌است‌که‌گاهی‌به‌معارض‌هم‌برمی‌خورد.
اگر‌کسی‌این‌توثیق‌عام‌را‌بپذیرد‌و‌در‌مورد‌شخص‌مورد‌نظرش‌معارض‌نداشتهنباشد‌باید‌او‌را‌به‌عنوان‌ثقه‌قبول‌کند.
»کامل‌الزیارات«ابن‌قولویه‌هم‌چنین‌است.در‌آغازش‌عبارتی‌دارد‌که‌استفاده‌می‌شود‌از‌هر‌کس‌خبر‌نقل‌کرده‌است،ثقه‌است.اینها‌را‌توثیقات‌عامه
می‌گوییم.بنابراین‌چون‌نام‌فرات‌در‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌وجود‌دارد‌و‌دو‌روایت‌از‌او‌نقل
شده‌است‌پس‌باید‌او‌را‌ثقه‌بدانیم.118آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جواب‌داده‌اند:-این‌دو‌روایت‌در‌بعضی‌نسخه‌های‌این‌تفسیر‌نیست.اگر‌در‌همه‌نسخه‌ها‌بود1
دلیل‌اعتبار‌فرات‌می‌شد‌ولی‌در‌همه‌نسخه‌ها‌نیست.
تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌سه‌چاپ‌دارد:چاپ‌قدیم‌که‌به‌صورت‌وزیری‌خشتی‌و«است.و‌چاپ‌جدید‌که‌دو‌جلد‌است.در‌چاپ‌وزیری‌نام‌او‌نیست‌و‌در1رحلی»
چاپ‌رحلی‌وجود‌دارد.یعنی‌در‌بعضی‌نسخه‌ها‌هست‌و‌در‌بعضی‌ها‌نیست.-تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌اگر‌هم‌در‌اولش،این‌عبارت‌باشد‌و‌دال‌بر‌موثق‌بودن2
افراد‌باشد،شرطش‌این‌است‌که‌دخل‌و‌تصرفی‌در‌آن‌نشده‌باشد.در‌حالیکه‌تصرف‌صورت‌گرفته‌است.و‌این‌دو‌روایت‌موجود‌در‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌که‌از‌فرات‌نقل‌شده،به‌احتمال‌قوی‌از‌اضافات‌شخص‌دیگری‌است‌نه‌از‌خود‌علی‌بن‌ابراهیم‌آری‌اینکه‌در‌امالی‌شیخ‌صدوق‌رحمه‌الله‌از‌فرات‌نقل‌شده‌است‌و‌نیز‌در‌اخبار‌الزهراء،تا‌حدی‌می‌تواند‌اعتباری‌برای‌فرات‌باشد.زیرا‌فرات‌از‌مشایخ‌پدر‌صدوق‌رحمه‌الله‌یا‌از‌مشایخ‌یکی‌از‌مشیخه‌صدوق‌رحمه‌الله‌بوده
است.»شواهد‌التنزیل«و»فضل‌زیارة‌الحسین‌علیه‌السلام«هم‌که‌روایات‌متعددی‌را‌از‌تفسیر‌فرات‌نقل‌کرده‌است‌تا‌حدی‌می‌تواند‌باعث‌اعتبار‌باشد‌ولی‌کافی
نیست.پس‌تا‌اینجا‌دلیلی‌که‌کافی‌باشد‌برای‌اینکه‌بگوییم‌فرات‌بن‌ابراهیم‌فرد‌موثق‌و
مطمئنی‌بوده‌نداشتیم.مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در‌بحار‌عبارتی‌دارد‌که‌قبلا‌نیز‌نقل‌شد:
»و‌تفسیر‌فرات‌و‌إن‌لم‌یتعرض‌الأصحاب‌لمؤلفه‌بمدح‌و‌لا‌قدح‌لکن‌کون‌اخباره‌موافقة‌لما‌وصل‌إلینا‌من‌الأحادیث‌المعتبرة‌و‌حسن‌الضبط‌فی‌نقلها‌مما‌یعطی
«2الوثوق‌بمؤلفه‌و‌حسن‌الظن‌به«.»اگر‌کتبی‌که‌در‌آن‌عصر‌افرادی‌غیر‌از‌بزرگان‌علماء‌شیعه‌نوشتند‌بررسی‌کنیم
__________________________________________________(.چاپ‌رحلی‌با‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌با‌هم‌چاپ‌شده‌است.1).37،ص1(.بحار،ج2)
119آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:متوجه‌می‌شویم‌علامه‌مجلسی‌چه‌می‌گوید.یعنی‌دیگران‌چه‌کردند‌و‌او‌چقدر
ضابط‌بوده‌است‌آقای‌محمودی‌که‌این‌کتاب‌را‌تحقیق‌کرده‌می‌گوید‌از‌معاصرین‌فرات،کتابی‌در‌دست‌هست‌که‌وقتی‌مضامین‌آن‌را‌با‌روایات‌می‌سنجیم‌می‌بینیم‌مؤلف‌به‌خودش‌اجازه‌دخل‌و‌تصرف‌داده‌است.ولی‌روایات‌فرات‌را‌که‌تطبیق
می‌کنیم‌می‌بینیم‌دقیقا‌همان‌چیزهایی‌است‌که‌در‌کتب‌دیگر‌هم‌هست.
و‌گفتیم‌که‌او‌از‌مشایخ‌صدوق‌یا‌از‌مشایخ‌پدر‌او‌است.علامه‌مجلسی‌این‌را‌هم‌به‌عنوان‌مؤید‌آورده‌است‌و‌گفته:و‌قد‌روی‌الصدوق‌رحمه‌الله‌عنه‌اخبارا
بتوسط‌حسن‌بن‌محمد‌بن‌سعید‌الهاشمی.البته‌صرف‌مشیخه‌بودن‌دلیل‌توثیق‌نیست‌ولی‌تا‌حدی‌می‌تواند‌موجب‌اعتبار
باشد.چون‌علماء‌برای‌اینکه‌احادیث‌از‌بین‌نرود‌گاهی‌از‌مشایخی‌حدیث‌فرا‌می‌گرفتند‌که‌به‌خود‌آنها‌اطمینان‌نداشتند.کسی‌نباید‌تشبیه‌کند‌و‌بگوید‌در‌زمان‌ما‌معمولا
برای‌درس‌خواندن‌نزد‌آدمهای‌نادرست‌نمی‌روند.زیرا‌اولا:این‌نقض‌دارد.اگر‌فردی‌باشد‌که‌علم‌منحصر‌داشته‌باشد‌ممکن‌است‌چند‌نفر‌نزد‌او‌جمع‌شوند‌و‌آن‌علم‌را‌فرا‌بگیرند‌گرچه‌به‌خود‌او‌اعتماد‌نداشته
باشند.ثانیا:حدیث‌با‌علوم‌فرق‌می‌کند.بودند‌مشایخی‌که‌خودشان‌خوب‌نبودند‌ولی
کتاب‌حدیث‌مضبوطی‌داشتند‌و‌برای‌فرا‌گرفتن‌آن‌راهی‌جز‌این‌نبود‌که‌پیش‌آنهابروند‌و‌آن‌را‌اخذ‌نمایند.
پس‌اگر‌از‌کسی‌حدیث‌تلقی‌کرده‌باشند،دلیل‌بر‌این‌نیست‌که‌فرد‌خوب‌و‌مطمئنی‌است.زیرا‌گاهی‌مجبور‌می‌شدند‌نزد‌کسی‌بروند‌که‌مذهب‌او‌را‌قبول‌نداشتند‌و‌یا‌او‌را‌مطمئن‌نمی‌دانستند‌مثلا‌یک‌عالم‌شیعه‌واقعا‌می‌دانست‌که‌فلانی‌سنی‌است‌ولی‌برای‌اینکه‌احادیث‌از‌بین‌نرود‌دنبالش‌رفته‌و‌دریافت
می‌کرد.عین‌عبارت‌علامه‌مجلسی‌را‌مرحوم‌سید‌محسن‌جبل‌عاملی‌رحمه‌الله‌در‌اعیان‌الشیعه‌نقل‌کرده‌است‌ولی‌خودش‌اظهار‌نظر‌ننموده‌است.ظاهر‌این‌است‌که
موافق‌بوده‌است.و‌نیز‌مرحوم‌سید‌حسن‌صدر‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:الشیخ‌فرات‌بن‌ابراهیم‌بن
فرات‌کوفی‌له120آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«معروف‌بیننا‌یروی‌فیه‌عن‌شیخه‌الحسین‌بن‌سعید‌الأهوازی1تفسیر‌کبیر»«2صاحب‌الإمام‌الرضا‌علیه‌السلام‌و‌هو‌من‌علماء‌عصر‌الجواد‌علیه‌السلام»
یعنی‌مربوط‌به‌نیمه‌اول‌قرن‌سوم‌است.«شامل‌معجزه‌های‌ائمه‌علیهم‌السلام3کتاب»صحیفة‌الأبرار«از‌نیر‌تبریزی»
است.کار‌خوبی‌که‌این‌مؤلف‌انجام‌داده‌است‌اینکه‌در‌قسمتی‌از‌کتابش‌مدارک
کتاب‌را‌ذکر‌و‌راجع‌به‌آنها‌بحث‌کرده‌و‌این‌سودمندترین‌فصل‌کتابش‌است.زیراکل‌معجزاتی‌که‌نقل‌کرده‌حتما‌در‌مدینة‌المعاجز‌هم‌هست.
در‌این‌قسمت‌می‌گوید:التفسییر‌لفرات‌بن‌ابراهیم‌هو‌من‌قدماء‌أصحابنا‌یرویعنه‌الصدوق‌فی‌کتبه‌تارة‌بواسطة‌و‌اخری‌بواستطین.سپس‌می‌گوید:
در‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌دو‌روایت‌از‌او‌نقل‌شده:حدثنی‌ابو‌القاسم‌الحسنی‌قال‌حدثنا‌فرات...)و‌دو‌روایت‌را‌نقل‌کرده‌است(و‌لکن‌اسانید‌الکتاب‌اکثرها‌محذوقة)به‌این‌معنا‌که‌وسطی‌ها‌افتاده‌و‌به‌جای‌آن‌معنعنا‌گذاشته‌شده‌است(
و‌الظاهر‌أنه‌من‌تصرفات‌بعض‌الملخصین.و‌هو‌من‌الکتب‌التی‌یروی‌عنهاالمجلسی‌فی‌البحار.و‌رمزه»فر«و‌سپس‌عبارت‌بحار‌را‌آورده‌است.
صاحب‌روضات‌الجنات‌هم،فرات‌را‌مطرح‌و‌درباره‌اش‌گفته‌است:هذا‌التفسیر‌یتضمن‌ما‌یدل‌علی‌حسن‌اعتقاد‌مؤلفه‌وجودة‌انتقاده‌و‌وفور‌علمه‌و‌حسن‌حاله.و‌مضمونه‌موافق‌للکتب‌المعتمدة.روایاتش‌دال‌بر‌این‌است‌که‌مؤلفش‌عالمی
«مضمون4صحیح‌الإعتقاد‌بود.و‌نیز‌دلیل‌بر‌این‌است‌که‌امامی‌بوده‌است.»روایات‌آن‌با‌روایات‌کتب‌مورد‌اعتماد‌برابر‌است.
__________________________________________________(.در‌زمانهای‌قدیم‌به‌کتابی‌که‌حجمش‌به‌اندازه‌تفسیر‌فرات‌بوده»کبیر«1)
گفته‌می‌شده‌اما‌آیا‌نسبت‌به‌زمان‌سید‌حسن‌صدر‌رحمه‌الله‌می‌توان‌گفتتفسیر‌فرات‌تفسیری‌کبیر‌است؟
.332(.تأسیس‌الشیعة‌لعلوم‌الإسلام،ص2)(.وی‌یکی‌از‌علماء‌و‌نیز‌یکی‌از‌شعرایی‌است‌که‌برای‌امام‌حسین‌علیه3)
السلام‌اشعار‌بسیار‌خوبی‌گفته‌است..489،ص2(.ج4)
121آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روضات‌الجنات‌از‌پدر‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌نقل‌کرده‌است:یظهر‌منه‌إنه
کان‌متصوفا‌و‌یمکن‌أن‌یکون‌صوفیا.سپس‌صاحب‌روضات‌می‌گوید:و‌کأن‌مراده‌ارتباطه‌بالله‌و‌فناؤه‌فی‌الله‌و‌بقاؤه‌بالله‌و‌هذا‌المعنی‌موجود‌فی‌الروایات
الصحیحة.از‌فرات‌غیر‌از‌این‌تفسیر‌نوشته‌دیگری‌در‌دست‌نیست‌مگر‌جزوه‌کوچکی‌که
«.باید‌تفسیر‌او‌را1موضوعش‌سب‌اهل‌اصفهان‌بر‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌است»کاملا‌مطالعه‌نمود‌تا‌معلوم‌شود‌که‌چیزی‌گواه‌بر‌اینکه‌او‌صوفی‌است.دارد‌یا
نه؟
نسبت-به‌صوفیه‌گاهی‌برای‌نکوهش‌و‌مذمت‌است‌و‌گاهی‌برای‌تمجید،زیرا‌یک‌معنی‌صوفی‌بودن‌یعنی‌با‌خدا‌ارتباط‌داشتن.به‌مقام‌بقاء‌و‌فناء‌رسیدن.در‌این
زمینه‌روایات‌هم‌هست.که‌معروفترینش‌روایت‌نوافل‌است:لا‌یزال‌عبدی‌یتقرب‌الی‌بالنوافل‌حتی‌أکون‌سمعه،حتی‌أکون‌بصره،حتی‌أکون‌یده...این‌فناء‌و‌بقاء‌بالله‌است.صاحب‌روضات‌می‌گوید‌شاید‌منظور‌از‌صوفی
بودن‌ستایش‌باشد‌نه‌نکوهش.رساله‌ای‌داریم‌به‌این‌عنوان:اجوبه‌جناب‌مستطاب‌اعلم‌العلماء‌المحققین،
أفضل‌المتقدمین‌و‌المتأخرین‌آخوند‌ملا‌محمد‌باقر‌مجلسی‌رحمه‌الله‌به‌سؤالاتمرحوم‌ملا‌خلیل‌قزوینی‌رحمه‌الله.
ملا‌خلیل‌از‌علماء‌دوره‌صفویه‌است.پایتخت‌صفویه،مدتی‌قزوین‌بود.و‌او‌در‌آن‌‌سال‌قبل‌از20دوره‌در‌قزوین،خدمات‌و‌کارهای‌زیادی‌انجام‌داد.فوتش‌حدود
علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌بود.از‌جمله‌خدماتش‌این‌است‌که‌اصول‌و‌فروع‌و‌روضه‌کافی‌را‌به‌فارسی‌و‌عربی‌شرح‌کرده‌است.شرح‌فارسی‌آن‌تمام‌و‌به‌نام‌صافی‌و‌عربی‌آن‌ناقص‌و‌به‌نام‌شافی‌است.شرح‌فارسی‌اصول‌آن،در‌گذشته،در‌دو‌جلد‌چاپ‌شده‌است.برخی‌از‌علماء‌از‌او‌خیلی‌به‌عظمت‌یاد
می‌کنند.ملا‌خلیل‌سؤالاتی‌از‌علامه‌مجلسی‌نموده‌است‌و‌علامه‌مجلسی‌به‌اینسوالات‌جواب‌داده‌است.
علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در‌آن‌رساله‌فرموده‌است:بسیاری‌از‌علماء‌دین‌نیزطریقه‌مرضیه
__________________________________________________.12(.مقدمه‌چاپ‌جدید‌تفسیر‌فرات،ص1)
122آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:صوفیه‌حق‌را‌داشتند.و‌اطوار‌و‌اخلاق‌ایشان‌مباین‌طایفه‌صوفیه‌اهل‌سنت‌بود.ما‌از‌صوفی‌سنی‌بدگویی‌می‌کنیم‌و‌از‌صوفیانی‌که‌سنی‌نیستند‌ولی‌رویه‌آنها‌را‌دارند.ولی‌صرف‌اینکه‌یک‌عالم‌اهل‌معنویات‌باشد،باعث‌نمی‌شود‌که‌اسمش‌را‌صوفی‌بگذاریم.و‌یا‌اگر‌اسمش‌را‌صوفی‌بگذاریم،آدم‌بدی‌باشد،مثلا‌شیخ‌بهاء
الدین‌محمد‌عاملی،فیض‌کاشانی،ابن‌فهد‌حلی‌را‌به‌عنوان‌صوفی‌معرفیکردند.
مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:اگر‌یک‌گروه‌از‌علماء‌ما‌به‌ظواهر‌عمل‌کنند‌و‌اهل‌ریاضات‌و‌سیر‌و‌سلوک‌هم‌باشند.اینها‌را‌با‌صوفی‌هایی‌که‌اهل‌باطل
و‌لا‌ابالی‌هستند،خلط‌نکنید‌مانند‌شیخ‌بهاء‌الدین.
مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در‌ادامه‌می‌فرماید:»والد‌مرحوم‌فقیر-رضوان‌الله‌علیه-از‌جناب‌شیخ‌مزبور،تعلیم‌ذکر‌و‌فکر‌گرفته‌بود.و‌هر‌ساله‌یک‌یا‌دو‌اربعین
و‌بیشتر‌به‌عمل‌می‌آورد.بله‌صوفی‌ها‌هم‌چله‌نشینی‌دارند‌ولی‌اینها‌با‌هم‌قابل‌قیاس‌نیست.
در‌احادیث‌معتبره‌وارد‌شده:هر‌کس‌چهل‌صباح‌اعمال‌خود‌را‌برای‌خدا‌خالصگرداند‌خداوند‌چشمه‌حکمت‌را‌از‌قلبش‌به‌زبانش‌جاری‌می‌گرداند.
و‌پدر‌من،جمع‌کثیری‌از‌تابعان‌شریعت‌مقدسه‌را،موافق‌قانون‌شرع،به‌ریاضتوا‌می‌داشت.و‌فقیر‌نیز‌مکرر‌اربعین‌ها‌به‌سر‌آوردم«.
عبارت‌دیگر‌که‌مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌دارد‌این‌است‌که:»فرق‌علماء‌شیعه‌که‌اهل‌معنویات‌هستند‌و‌بعضی‌آنها‌را‌با‌صوفیه‌اشتباه‌می‌گیرند،با‌علماء
صوفی‌سنی‌زیاد‌است.سپس‌اضافه‌می‌کند‌که»از‌علماء‌اهل‌معنی‌است‌نیز‌سید‌بزرگوار‌علی‌بن
طاووس‌رحمه‌الله‌که‌صاحب‌کرامات‌و‌مقامات‌بود.و‌شیخ‌ابن‌فهد‌حلی‌صاحب»عدة‌الداعی«که‌در‌زهد‌و‌ورع‌و‌کمال‌مشهور‌آفاق‌بود‌و‌نیز‌شیخ‌زین‌الدین
شهید‌ثانی‌رحمه‌الله‌که‌در‌راه‌دین‌شهید‌شد‌و‌کتب‌وی‌از‌قبیل»منیة‌المرید«و»اسرار‌الصلاة«شامل‌دقائق‌اسرار
123آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:صوفیه‌است‌و‌امثال‌ایشان،اینها‌اهل‌معنویات‌و‌سیر‌و‌سلوک‌هستند«.
به‌هر‌حال‌این‌یک‌واقعیت‌است‌که‌علماء‌ما‌یک‌گروه‌اهل‌معنویات‌و‌سیر‌و‌سلوک‌هستند.و‌اینها‌را‌نباید‌با‌صوفیه‌اهل‌باطل‌قیاس‌کرد.اسم‌صوفی‌را‌نباید‌روی‌اینها‌گذاشت.و‌اگر‌هم‌اسم‌صوفیه‌می‌گذاریم‌باید‌بدانیم‌صوفیه‌دو‌گروه
هستند:آنها‌که‌طبق‌شرع‌اهل‌ریاضت‌هستند‌آنها‌که‌مقید‌به‌احکام‌شرع‌نیستند.***تفسیر‌فرات‌توسط‌یکی‌از‌علماء‌آذربایجان‌به‌نام‌شیخ‌یوسف‌بنابی‌رحمه‌الله‌ترجمه‌شده‌است.تحت‌عنوان»ثمرة‌الفؤاد‌در‌ترجمه‌و‌شرح‌تفسیر‌فرات‌کوفی«که‌جلد‌اول‌آن‌چاپ‌شده‌است.شاید‌ایشان‌به‌اخبار‌و‌تفسیر‌خبری
علاقه‌داشته‌است.و‌فکر‌کرده‌اگر‌این‌تفسیر‌ترجمه‌شود‌و‌در‌اختیار‌مردم‌قرارگیرد‌برای‌محکم‌شدن‌اعتقاد‌مردم‌به‌ولایت‌خوب‌است.
در‌ترجمه،هر‌روایتی‌را‌که‌آورده‌موافق‌آن‌روایت‌را‌از‌این‌کتاب‌و‌آن‌کتاب‌نقلکرده‌است.
در‌اینجا‌به‌عنوان‌ارزیابی‌متن‌به‌چند‌نمونه‌از‌این‌تفسیر‌اشاره‌می‌کنیم:
،در‌تفسیر‌سوره‌الهیکم‌التکاثر:سمعت‌جعفر‌بن‌محمد‌علیه230-در‌ص1عیم‌نحن‌النعیم‌الذی‌ذکر یومئذ‌عن‌الن لتسئلن السلام‌یقول‌فی‌قوله‌تعالی:ثم
الله.لتسئلن2 -روایت‌دیگری‌از‌أبی‌حفص‌قال‌قال‌عبد‌الله‌بن‌الحسن‌یا‌أبا‌حفص‌ثم
...قال‌ولایتنا.-قال‌کنت‌عند‌جعفر‌بن‌محمد‌فقدم‌إلینا‌طعاما؛فأکلت‌طعاما‌ما‌أکلت‌مثله3
قط.فقال‌لی‌یا‌سدی‌کیف‌رأیت‌طعامنا،قلت‌بأبی‌أنت‌و‌أمی‌یابن‌رسول‌الله‌ما
أکلت‌طعاما‌مثله‌قط.و‌لا‌أظن‌إنی‌آکل‌أبدا‌مثله.ثم‌إن‌عینی‌تقر‌قرت‌فبکیت‌فقال‌یا‌سدی‌ما‌یبکیک؟قلت:ذکرت‌آیة‌فی‌کتاب‌الله.قال‌و‌ما‌هی؟قلت:قول‌الله‌فیعیم‌فخفت‌أن‌یکون‌هذا‌الطعام‌الذی‌یسألنی‌الله یومئذ‌عن‌الن لتسئلن کتابه:ثم
عنه.فضحک‌علیه‌السلام‌حتی‌بدت‌نواجده.ثم‌قال‌یا‌سدی‌لا‌تسئل‌عن‌طعام‌طیب‌و‌لا‌شرب‌لین‌و‌لا‌رائحة‌طیبة‌بل‌لنا‌خلق‌و‌له‌خلقنا‌و‌لنعمل‌فیه‌للطاعة.قلت‌له
بأبی‌أنت‌و‌أمی‌یابن124آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
رسول‌الله‌ما‌النعیم؟قال:حب‌علی‌و‌عترته‌علیهم‌السلام‌یسألهم‌الله‌یوم‌القیامة.
این‌متن‌را‌که‌نگاه‌کنیم‌اصلا‌سند‌نمی‌خواهد.اگر‌کسی‌ظاهر‌آیه‌را‌بخواند‌و‌خودش‌دقت‌داشته‌باشد‌می‌گوید‌معنی‌آیه‌این‌است‌که‌خداوند‌از‌نعمت‌سؤال
می‌کند.نعمتها‌مراتب‌دارد.از‌نعمتهای‌مراتب‌بالا:توحید-نبوت-امامت‌و‌ولایت‌است.
اگر‌روایت‌می‌فرماید‌که‌ولایت‌مصداق‌نعمت‌است‌و‌از‌مصادیقی‌است‌که‌خیلیباید‌به‌آن‌ارج‌بگذاریم،این‌دیگر‌سند‌نمی‌خواهد‌بلکه‌واضح‌است.
در‌تفاسیر‌اهل‌تسنن‌روایات‌مکرر‌فراوان‌ذیل‌این‌آیه‌آمده‌است‌که‌منظور‌ازنعمت،آب‌سرد‌یا‌غذای‌خوب‌یا‌عطر‌است،و‌از‌نعمت‌اساسی‌غافل‌شدند.
اما‌ائمه‌علیهم‌السلام‌می‌فرمایند:از‌اینها‌سؤال‌نمی‌شود.خدا‌بزرگتر‌از‌آن‌است‌که‌از‌نعمتی‌که‌می‌دهد)آب،نان‌و...(سؤال‌کند.بلکه‌از‌اساسی‌ترین‌نعمت‌ها
سؤال‌می‌کند.
در‌تمام‌تفاسیر‌سنی‌که‌مراجعه‌کنید،ذیل»نعیم«هر‌مصداقی‌که‌ذکر‌شده،از‌خوردنی‌و‌نوشیدنی‌و‌امثال‌آنها‌است.و‌اسمی‌از‌امامت‌برده‌نشده‌است.این
توجه‌خوبی‌است‌است‌که‌روایت‌می‌دهد‌و‌لازم‌نیست‌سند‌داشته‌باشد.:از‌امام‌صادق‌علیه‌السلام:أما‌و‌الله‌إنی‌لأحب‌ریحکم‌و‌أرواحکم208در‌ص
فأعینونی‌علی‌ذلک‌بورع‌و‌اجتهاد،من‌أئتم‌بعبد‌فلیعمل‌بعمله‌أنتم‌شیعة‌آل‌محمد‌و‌أنتم‌انصار‌الله‌و‌أنتم‌السابقون‌الأولون‌و‌السابقون‌الآخرون‌فی‌الدنیا‌و
السابقون‌فی‌الآخرة‌إلی‌الجنة.مزایای‌زیادی‌برای‌شیعه‌نقل‌می‌شود.ولی‌این‌روایت‌می‌گوید‌معیار‌در‌شیعه‌و
موالی‌بودن‌عمل‌است.پس‌متن،متن‌درستی‌است.گاهی‌روایت‌آیه‌را‌بر‌خلاف‌ظاهرش‌تفسیر‌می‌کند‌آنجا‌روایت‌سند‌می‌خواهد.اما‌گاهی‌آیه‌را‌طوری‌معنا‌می‌کند‌که‌اگر‌خود‌ما‌هم‌دقت‌و‌توجه‌کنیم‌همان‌معنی‌را‌می‌فهمیم.این‌قبیل‌روایات‌اگر‌سند‌هم‌نداشته‌باشد‌متنش‌درست‌و‌قابل‌قبول
است.در‌پایان‌یادآور‌می‌شوم‌که‌تفسیر‌فرات‌علاوه‌بر‌چاپ‌سابق‌نجف‌اشرف،اخیرا‌توسط‌حضرت‌آقای‌محمودی‌تحقیق‌شده‌و‌در‌مقدمه‌آن‌مطالب‌سودمندی‌آمده
است.125آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌قمی
تفسیر‌قمی‌‌ق،از‌مشایخ‌شیخ‌کلینی307منسوب‌به‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی،متوفی‌بعد‌از
«می‌باشد.1(،معاصر‌با‌زمان‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام»328)متوفی‌درباره‌این‌تفسیر‌دو‌بحث‌است:
-آیا‌علی‌بن‌ابراهیم‌تفسیر‌داشته‌است؟1-آیا‌این‌تفسیر‌که‌در‌دست‌ما‌است‌همان‌است؟2
در‌پاسخ‌سؤال‌اول‌چند‌عبارت‌می‌آوریم:)قرن‌پنجم(:علی‌بن‌ابراهیم‌ابن‌هاشم‌ابو‌الحسن450-نجاشی-متوفی1
القمی‌ثقة‌فی‌الحدیث‌ثبت‌معتمد‌صحیح‌المذهب‌سمع‌و‌أکثر‌و‌صنف‌کتبا‌و‌اضر
«فی‌وسط‌عمره‌و‌له‌کتاب‌التفسیر‌و‌کتاب‌الناسخ‌و‌المنسوخ‌و‌کتاب‌قرب2»الإسناد‌و‌کتاب‌الشرائع‌و‌کتاب‌الحیض‌و‌کتاب‌التوحید‌و‌الشرک‌و‌کتاب‌فضائل
امیر‌المؤمنین‌و‌کتاب‌المغازی‌و‌کتاب‌الأنبیاء‌و‌رسالة‌فی‌معنی‌هشام‌و‌یونس،و«3جوابات‌مسائل‌سأله‌عنها‌محمد‌ابن‌هلال.»
)قرن‌پنجم(،اسم‌او‌را‌برده‌و‌گفته‌است:له‌کتب460-شیخ‌طوسی-متوفی2منها‌کتاب‌التفسیر‌و‌کتاب‌الناسخ‌و‌المنسوخ‌و‌کتاب‌المغازی‌و‌کتاب‌الشرائع‌و
کتاب‌قرب‌الإسناد.__________________________________________________
ق.260(.وفات‌امام‌علیه‌السلام:1)(.نابینا‌شد.2)،چاپ‌جدید،تصحیح‌آیة‌الله‌زنجانی‌شبیری.بعضی260(.فهرست‌نجاشی،ص3)
معتقدند‌که‌نجاشی‌فهرست‌را‌بعد‌از‌فهرست‌شیخ‌طوسی‌نگاشته‌و‌به‌آن‌نظرتتمیمی‌و‌تصحیحی‌و...دارد.
126آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«:کتاب‌المناقب‌و‌کتاب‌اختیار‌القرآن.1و‌زاد‌ابن‌الندیم»
بنابراین‌جای‌شک‌نیست‌که‌علی‌بن‌ابراهیم،تفسیری‌داشته‌است.«:من‌العلماء‌و‌الفقهاء‌و‌له‌من‌الکتب‌الکتاب‌المناقب‌و‌کتاب2-ابن‌الندیم»3
اختیار‌القرآن‌و‌کتاب‌قرب‌الإسناد.«در‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌مطلبی‌را‌از‌تفسیر3-مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله»4
«و‌در‌جای‌دیگر‌هم‌داستانی‌را‌نقل‌می‌کند‌و4علی‌بن‌ابراهیم‌نقل‌می‌کند»می‌گوید:و‌قد‌روی‌هذه‌القصة‌بعینها‌علی‌بن‌ابراهیم‌عن‌أبیه‌عن‌ابن‌أبی‌عمیر
«.5عن‌أبان‌عن‌الصادق‌علیه‌السلام‌و‌ان‌اختلف‌بعض‌الفاظه»و‌در‌جای‌دیگر:روی‌علی‌بن‌ابراهیم‌عن‌أبیه‌عن‌النضر‌بن‌هشام‌عن‌الصادق
«...پس‌معلوم‌می‌شود‌علی‌بن‌ابراهیم‌تفسیری6علیه‌السلام‌قال‌إن‌إبراهیم»«7داشته‌است‌و‌یکی‌از‌مآخذ‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌می‌باشد.»
این‌تفسیر‌را‌سه‌نفر‌تلخیص‌کرده‌اند.یکی‌از‌ملخصین‌شناخته‌نشده‌و‌دو‌نفرشناخته‌شده‌هستند.
مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌در»الذریعه«هر‌سه‌مختصر‌را؛تحت‌عنوان»اختصارتفسیر‌القمی«یا»مختصر‌تفسیر‌القمی«نام‌می‌برد.
یکی‌از‌ملخصین،ابن‌عتائقی‌است.مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌در»الذریعه«می‌فرماید:
»مختصر‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌القمی‌للشیخ‌کمال‌الدین‌عبد‌الرحمن‌ابن‌محمدبن
__________________________________________________(.در‌فهرست‌خودش.1).325(.در‌فهرست،ص2)ق،قرن‌ششم.548(.متوفی3)(.چاپ‌اسلامیه‌که‌حاشیه‌آقای‌شعرانی‌را‌دارد‌و‌در‌ده‌جلد‌چاپ‌شده‌است.4).200،ص2ج.204،ص1(.ج5).207،ص1(.ج6)(.کتابی‌نوشته‌شده‌به‌نام»طبرسی‌و‌مجمع‌البیان«؛یکی‌از‌کارهایی‌که‌در7)
این‌کتاب‌انجام‌شده‌این‌است‌که‌مآخذ‌مجمع‌البیان‌را‌معرفی‌کرده‌و‌گفته‌ازمآخذ‌مجمع‌البیان،تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌است.
127آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ق‌است.یعنی‌در‌قرن‌هشتم‌این767ابراهیم‌العتائقی«تاریخ‌تألیف‌این‌کتاب
تفسیر‌در‌اختیار‌بوده‌و‌این‌شخص‌آن‌را‌تلخیص‌نموده‌است.ابن‌عتائقی‌در‌ابتداء‌تلخیص‌گفته‌است:أحببت‌أن‌اختصره‌بإسقاط‌الأسانید‌و‌المکررات‌و‌حذف‌بعض‌لفظ‌القرآن‌الکریم‌لشهرته‌إلا‌ما‌لابد‌منه‌و‌بحذف‌ما
فائدته‌قلیلة‌و‌ربما‌أضیف‌إلی‌الکتاب‌ما‌یلیق‌به.و‌در‌آخر‌کتاب‌فرموده:هذا‌آخر‌ما‌احتویناه‌و‌أضفنا‌إلیه‌ما‌خطر‌بالبال‌بما‌یناسبه‌و‌رددنا‌ما‌جاء‌ظاهره)ظاهرا(فی‌عدم‌عصمة‌الأنبیاء‌و‌الأولیاء‌فإن‌مذهب‌أهل
البیت‌لیس‌ما‌یقوله‌هذا‌الرجل‌فان‌مذهبهم‌تنزیه‌الأنبیاء‌و‌الأئمة‌عن‌جمیع‌القبائح‌و‌اعلم‌أن‌لنا‌فی‌کثیر‌من‌هذا‌الکتاب‌نظرا‌فانه‌لا‌یوافق‌المذهب‌الذی‌هو‌الآن
«.1مجمع‌علیه»شخص‌دیگری‌که‌این‌کتاب‌را‌تلخیص‌کرده‌است:شیخ‌تقی‌الدین‌ابراهیم‌کفعمی
است.و‌معلوم‌می‌شود‌این‌تفسیر‌تا‌اول‌قرن‌دهم‌هم‌بوده905«متوفی2»است.
در»الذریعه«این‌مختصر‌معرفی‌شده‌است:اختصار‌تفسیر‌علی‌بن‌إبراهیم.905للشیخ‌تقی‌الدین‌إبراهیم‌الکفعمی‌المتوفی
کتابی‌است‌به‌نام»تأویل‌الآیات‌الظاهرة‌فی‌فضائل‌العترة‌الطاهرة«تألیف‌شرف‌الدین‌علی‌حسینی‌استرآبادی‌غروی،از‌شاگردان‌محقق‌ثانی،از‌علماء
قرن‌دهم.موضوع‌این‌کتاب‌با‌موضوع‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌ارتباط‌دارد.زیرا‌هر‌دو،بسیاری‌از‌آیات‌را‌بر‌ائمه‌علیهم‌السلام‌تطبیق‌کرده‌اند.در‌این‌کتاب‌مطالب‌فراوانی‌از‌تفسیر‌قمی‌نقل‌شده‌است.و‌تفسیر‌قمی‌از‌مآخذ‌مهم‌آن‌کتاب
است.__________________________________________________
،چاپ‌دوم.این‌تلخیص‌در‌دست‌صاحب‌روضات349(.روضات‌الجنات،ص1)الجنات‌بوده‌است‌و‌این‌ابتداء‌و‌انتها‌را‌نقل‌کرده‌است.
.10(.صاحب»مصباح‌کفعمی«و»البلد‌الأمین«،قرن2)شخص‌سوم‌که‌تفسیر‌قمی‌را‌تلخیص‌کرده‌شناخته‌نشده‌است.128آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پس‌این‌تفسیر‌از‌زمان‌تألیفش‌تا‌قرن‌دهم‌موجود‌بوده‌است.یک‌عالم‌معتدل‌‌نام‌بردند‌و10و9و6و5و4)نه‌وسواس(اگر‌ببیند‌که‌از‌این‌تفسیر‌در‌قرن
مطالبی‌نقل‌کردند،یقین‌می‌کند‌که‌تفسیری‌به‌این‌نام‌وجود‌داشته‌است.از‌قرن‌دهم‌که‌بگذریم،نیز‌علمایی‌هستند‌که‌این‌تفسیر‌موجود‌در‌زمان‌ما‌را‌تفسیر‌قمی‌دانسته‌و‌از‌آن‌مطالبی‌را‌نقل‌کرده‌اند.از‌جمله:میرزا‌محمد‌رضا‌نصیری‌رحمه‌الله‌در»تفسیر‌الأئمه«،مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در»بحار«،مرحوم‌شیخ‌حر‌عاملی‌رحمه‌الله‌در»وسائل‌الشیعه«،و‌کتابهای‌بعدی...مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌در‌بحار‌ج‌اول‌می‌فرماید:و‌کتاب‌تفسیر‌علی‌بن
إبراهیم‌من‌الکتب‌المعروفة‌و‌روی‌عنه‌الطبرسی‌رحمه‌الله.مرحوم‌صاحب‌وسائل‌رحمه‌الله:و‌قد‌شهد‌علی‌بن‌إبراهیم‌بثبوت‌أحادیث
«.1تفسیره‌و‌أنه‌مرویة‌عن‌الثقات‌عن‌الأئمة»تفسیر‌صافی‌و‌نور‌الثقلین‌و‌تفسیر‌برهان‌و‌کتب‌بعدی‌همه‌از‌تفسیر‌علی‌بن
ابراهیم‌مطالبی‌را‌نقل‌کرده‌اند‌و‌از‌مصادرشان‌بوده‌است.مرحوم‌بلاغی‌رحمه‌الله:من‌جملة‌ما‌حضرنی‌عند‌کتابتی‌لهذا‌التفسیر‌من‌کتب
«.2الشیعة‌من‌کتب‌التفسیر‌و‌أنقل‌عنه‌تفسیر‌علی‌بن‌إبراهیم»
مرحوم‌سید‌حسن‌صدر‌رحمه‌الله:لا‌یختلف‌اثنان‌من‌الشیعة‌فی‌وثاقته‌و‌جلالته.له‌کتاب‌تفسیر‌القرآن‌علیه‌المؤول‌للشیعة‌إلی‌الیوم‌و‌إلیه‌المرجع‌لأنه‌تفسیر
«3بالمأثور‌عن‌أهل‌البیت‌علیهم‌السلام»شهید‌ثقة‌الإسلام‌تبریزی‌رحمه‌الله،کتابی‌مانند‌الذریعة‌دارد،به‌نام»مرآة
الکتب«.البته‌این‌کتاب‌خیلی‌خلاصه‌است‌ولی‌حاکی‌از‌اطلاعات‌بسیار‌وسیعاوست‌و‌این‌کتاب‌در
__________________________________________________.68،ص20(.وسائل،ج1).49،ص1(.آلاء‌الرحمن،ج2).330(.تأسیس‌الشیعة،ص3)
129آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دست‌حاج‌آقا‌بزرگ‌رحمه‌الله‌نبوده‌است.او‌می‌نویسد:
اکتفی‌فی‌تفسیر‌بعض‌الآیات‌بقوله‌قال،قیل،إن‌المراد‌بفاعل‌قال‌هو‌الصادق‌علیه‌السلام.و‌إلا‌خرج‌أکثر‌تفاسیره‌عن‌حد‌الروایة‌إلی‌حد‌التفسیر‌بالرأی‌و
«.1احتراز‌الإمامیة‌خصوصا‌المحدثین‌عنه‌معلوم»در‌این‌عبارت‌به‌نکته‌ای‌اشاره‌کرده‌و‌آن‌اینکه:علی‌بن‌ابراهیم‌رحمه‌الله‌در
تفسیرش‌به‌لفظ»قال«اکتفا‌کرده‌و‌نگفته»قال‌الصادق‌علیه‌السلام«اما‌گفته‌شده‌که‌فاعل»قال«امام‌صادق‌علیه‌السلام‌است‌و‌إلا‌اگر‌کسی‌بگوید،فاعل‌قال‌خودش‌می‌باشد،پس‌تفسیرش‌تفسیر‌به‌رأی‌خواهد‌شد‌زیرا‌در‌بسیاری‌از‌موارد،تفسیر‌به‌خلاف‌ظاهر‌است.و‌حال‌آنکه‌یک‌عالم‌امامی‌به‌خصوص‌یک
محدث‌امامی‌مانند‌علی‌بن‌ابراهیم‌از‌این‌کار)تفسیر‌به‌رأی(دوری‌می‌جوید.او‌از‌مشایخ‌شیخ‌کلینی‌رحمه‌الله‌است.کافی‌که‌شانزده‌هزار‌روایت‌دارد،در‌شش
هزار‌روایتش)یعنی‌ثلث‌کافی(نام‌این‌فرد‌در‌سندها‌وجود‌دارد.رساله‌ای‌است‌به‌نام»مشایخ‌الشیعة«که‌آقای‌دانش‌پژوه‌آن‌را‌در‌یکی‌از‌یادنامه‌ها‌چاپ‌کرده‌است.در‌این‌رساله‌نام‌عده‌ای‌از‌علماء‌شیعه‌برده‌شده
است.در‌آن‌آمده‌است:که‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌از‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌گرفته‌شده
است.بعضی‌می‌گویند‌این‌رساله‌از‌پدر‌شیخ‌بهائی‌رحمه‌الله‌است.که‌از‌علماء‌قرن
دهم‌است.
پس‌او‌هم‌در‌قرن‌دهم‌به‌وجود‌این‌تفسیر‌اقرار‌داشته‌است.ولی‌اینکه‌اضافه‌کرده‌این‌تفسیر‌از‌تفسیر‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام‌گرفته‌شده،اشتباه‌است‌چون‌این‌دو‌هیچ‌ربطی‌به‌هم‌ندارند.و‌حتما‌مرحوم‌پدر‌شیخ‌بهائی‌رحمه
الله‌یکی‌از‌این‌دو‌تفسیر‌را‌ندیده‌و‌الا‌این‌را‌نمی‌فرمود..چاپ‌دوم1313تفسیر‌قمی‌سه‌نوبت‌چاپ‌شده‌است.نوبت‌اول‌وزیری‌سال
رحلی‌و‌همراه‌تفسیر‌امام‌حسن‌علیه‌السلام‌به‌این‌صورت‌که‌تفسیر‌علی‌بنابراهیم‌در‌متن‌و
__________________________________________________.151،ص1(.مرآة‌الکتب،ج1)
130آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:تفسیر‌امام‌حسن‌علیه‌السلام‌در‌حاشیه‌چاپ‌شده‌است.
از‌این‌دو‌چاپ،ظاهرا‌دومی‌بهتر‌باشد‌و‌چاپ‌سوم‌در‌نجف‌انجام‌شده‌است.حضرت‌آقای‌جزائری‌این‌کتاب‌را‌تحقیق‌و‌در‌دو‌جلد‌در‌نجف‌چاپ‌کرده‌است.
و‌در‌اول‌این‌چاپ‌گفته‌است‌دو‌چاپ‌قبلی‌غلط‌بسیار‌دارد.اما‌نقطه‌ضعفی‌را‌هم‌برای‌چاپ‌سوم‌گفته‌اند‌و‌آن‌این‌که‌مواردی‌را‌که‌بر‌علیه‌شیخین‌بوده‌است‌ایشان‌حذف‌کرده‌است.ولی‌ما‌به‌این‌سخن‌یقین‌نداریم.با‌توجه‌به‌اینکه‌ایشان‌یک‌عالم‌ولایتی‌است‌و‌اگر‌چنین‌کاری‌را‌کرده‌بود‌حتما
اعلام‌می‌کرد‌و‌یا‌اینکه‌به‌جای‌موارد‌حذف‌شده‌نقطه)...(می‌گذاشت.از‌جمله‌انتقادهایی‌که‌به‌این‌تفسیر‌شده‌اینکه‌در‌این‌کتاب‌روایاتی‌است‌که‌با‌مسأله‌عصمت‌سازش‌ندارد.یا‌روایاتی‌است‌که‌دال‌بر‌تحریف‌قرآن‌است.یا
اینکه‌خیلی‌از‌روایاتش‌آیات‌را‌تأویل‌و‌بر‌ائمه‌علیهم‌السلام‌تطبیق‌می‌کند.این‌رادر‌صفحات‌بعد‌پاسخ‌خواهیم‌داد.
بحث‌دوم‌درباره‌اینکه‌آیا‌تفسیری‌که‌اکنون‌در‌دست‌ما‌است‌همان‌است‌که‌ازاول‌بوده‌یا‌در‌آن‌تصرفی‌شده‌است؟
از‌زمان‌مرحوم‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله)قرن‌یازدهم(تا‌الآن‌تفسیر‌علی‌بنابراهیم‌همان‌است‌که‌در‌دست‌ما‌است.
بحث‌در‌پیش‌از‌قرن‌یازدهم‌است.یعنی‌آیا‌تفسیری‌که‌از‌قرن‌چهارم‌تا‌قرندهم‌در‌دست‌علماء‌بود‌همان‌تفسیری‌است‌که‌اکنون‌در‌دست‌ما‌است‌یا‌نه؟
اول‌کسی‌که‌این‌مسأله‌را‌خوب‌دنبال‌کرده‌است‌مرحوم‌علامه‌حاج‌آقا‌بزرگ‌تهرانی‌است،که‌یک‌دور‌این‌تفسیر‌را‌خوانده‌و‌یادداشتهایی‌کرده‌و‌نتیجه‌آن‌را
در‌چند‌صفحه‌در‌الذریعة‌آورده‌است.در‌زمان‌ما‌هم‌آیة‌الله‌حاج‌آقا‌موسی‌شبیری‌زنجانی‌این‌بحث‌را‌پی‌گرفته‌و
خیلی‌خوب‌بحث‌کرده‌اند.از‌مطالبی‌که‌در‌الذریعه‌فرموده‌است‌و‌نیز‌آنچه‌که‌با‌مروری‌که‌خودمان‌در
کتاب131آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
می‌نماییم،به‌دست‌می‌آوریم‌این‌است‌که‌این‌تفسیری‌که‌در‌اختیار‌ما‌است‌قسمتی‌از‌آن‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌و‌قسمتی‌از‌آن‌تفسیر‌ابی‌الجارود‌است‌و‌قسمتی‌هم‌از‌جاهای‌دیگر‌و‌قسمت‌چهارم‌ممکن‌است‌تفسیر‌روایتی‌نباشد‌بلکه
علی‌بن‌ابراهیم‌یا‌ابی‌الجارود‌یا‌شخص‌سومی‌از‌خود‌گفته‌باشد.پس‌قضاوت‌نهایی‌درباره‌این‌تفسیر‌این‌است‌که‌یک‌مقداری‌از‌تفسیر‌علی‌بن
ابراهیم‌در‌این‌کتاب‌است‌و‌بقیه‌از‌دیگران‌است.مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌می‌فرماید:
«،کان‌اعمی‌من‌حین1»150»تفسیر‌ابی‌الجارود‌اسمه‌زیاد‌بن‌منذر‌المتوفی«و‌کان‌من‌أصحاب‌الأئمة‌الثلاثة‌علی3«الجارودیة»2ولادته‌تنسب‌إلیه‌الزیدیة»
بن‌الحسین‌و‌محمد‌بن‌علی‌و‌جعفر‌بن‌محمد‌علیهم‌السلام‌و‌لکن‌یروی‌تفسیره«و‌کأنه‌کان‌یکتبه‌عن‌املائه4عن‌خصوص‌الباقر‌علیه‌السلام‌أیام‌استقامته»
علیه‌السلام.و‌لذا‌نسبه‌ابن‌الندیم‌إلی‌الباقر‌علیه‌السلام‌و‌هو‌أول‌تفسیر‌ذکره«5عند‌تسمیته‌کتب‌التفاسیر«»50فی‌صفحة
«:6یک‌مورد‌از‌تفسیر‌سوره‌آل‌عمران‌را‌هم‌به‌عنوان‌نمونه‌نقل‌می‌کنیم»قال‌حدثنی‌أبی‌عن‌ابن‌أبی‌عمیر‌عن‌منصور‌بن‌یونس‌عن‌عمر‌بن‌یزید‌قال‌قال
أبو‌عبد‌الله‌علیه‌السلام....این‌سند‌نشان‌می‌دهد‌که‌از‌علی‌بن‌ابراهیم‌است‌چون»حدثنی‌أبی«دارد.و‌این
بهترین‌شاهد‌است‌چون‌سندهای‌او‌معمولا»حدثنی‌أبی«دارد.__________________________________________________
سال‌قبل‌از‌وفات‌علی‌بن‌ابراهیم.160(.یعنی‌حدود1)
(.الزیدیة‌القائلون‌بإمامة‌زید‌بن‌علی‌و‌هم‌فرق‌اغلبهم‌یقولون‌بإمامة‌کل2)فاطمی‌عالم‌صالح‌ذی‌رأی‌یخرج‌بالسیف.)شرط‌امامت‌را‌قیام‌می‌دانند‌و‌لذا
امام‌باقر‌علیه‌السلام‌به‌بعد‌را‌قبول‌ندارند(.(.الجارودیة‌و‌هم‌القائلون‌بالنص‌علی‌علی‌و‌کفر‌الثلاثة‌و‌کفر‌کل‌من‌أنکره.3)(.ایامی‌که‌هنوز‌منحرف‌نشده‌بود.چون‌زیدیه‌و‌جارودیة‌از‌راه‌حق‌منحرف4)
هستند..251،ص4(.الذریعة،ج5).4،س95(.چاپ‌اول،ص6)
132آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌چند‌سطر‌بعد...:
و‌فی‌روایة‌أبی‌الجارود‌عن‌أبی‌جعفر....این‌روایت‌أبی‌الجارود‌است.
ممکن‌است‌کسی‌احتمال‌دهد‌که‌این‌روایت‌هم‌از‌علی‌بن‌ابراهیم‌باشد.چون‌ابی‌الجارود‌قبل‌از‌او‌است‌و‌علی‌بن‌ابراهیم‌از‌او‌روایت‌کرده‌باشد.اما‌اینطور
آمده:109نیست‌زیرا‌در‌صفحه‌ذین‌آمنوا...«و‌چند‌سطر‌بعد:و‌فی ها‌ال فقال‌علی‌بن‌إبراهیم‌فی‌قوله»یا‌أی
روایة‌أبی‌الجارود‌عن‌أبی‌جعفر‌علیه‌السلام...و‌چند‌سطر‌بعد:رجع‌إلی‌تفسیرعلی‌بن‌إبراهیم...
معلوم‌می‌شود‌شخص‌دیگر‌این‌تفسیر‌را‌جمع‌کرده‌است.که‌مقداری‌از‌تفسیر‌ابی‌الجارود‌و‌مقداری‌از‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌نقل‌کرده‌است‌اولی‌را‌با‌عنوان‌فی‌روایة‌أبی‌الجارود‌که‌معمولا‌بی‌سند‌و‌از‌امام‌باقر‌علیه‌السلام‌است‌و‌دومی‌را‌با‌عنوان‌قال‌علی‌بن‌إبراهیم‌که‌در‌اکثر‌موارد‌با‌سند‌و‌از‌امام‌صادق‌علیه
السلام‌است.«.1این‌قرینه‌در‌سوره‌آل‌عمران‌در‌هفت‌مورد‌یافت‌می‌شود»
به‌هر‌حال‌تفسیری‌که‌در‌دست‌ما‌است‌مرکب‌از‌این‌دو‌تفسیر‌است.حاج‌آقا‌بزرگ‌معتقد‌است‌اعتبار‌تفسیر‌أبی‌الجارود‌از‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌کمتر‌نیست‌و‌ضرری‌به‌اعتبار‌این‌تفسیر‌نمی‌زند.ولی‌بعضی‌معتقدند‌هر‌کدام‌حسابی‌دارد‌و‌می‌گویند‌این‌تفسیر‌مرکب‌است‌و‌ابی‌الجارود‌شخص‌منحرفی‌بود‌و‌قابل‌قیاس
با‌علی‌بن‌ابراهیم‌نیست.
اما‌این‌گفتار‌دوم‌اشتباه‌است‌چون‌در‌این‌تفسیر‌اگرچه‌از‌هر‌دو‌روایت‌نقل‌شده‌است،ولی‌سخن‌هر‌کدامشان‌مشخص‌و‌معلوم‌است.اگر‌هیچکدام‌از‌منقولات‌ابی‌الجارود‌را‌نپذیریم،دلیل‌نمی‌شود‌قسمت‌دیگر‌را‌رد‌کنیم.زیرا
روایت‌هر‌کدام‌به‌طور‌جداگانه‌نقل‌شده‌است.روایات‌ابی‌الجارود‌از‌امام‌باقرعلیه‌السلام‌و‌روایات‌علی‌بن‌ابراهیم‌از‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌نقل‌شده‌است.
__________________________________________________.118و117و116و111و109و98و95(.ص1)
133آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:پس‌روشن‌شد‌قسمتی‌از‌این‌تفسیری‌که‌در‌اختیار‌ما‌است‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌و‌قسمت‌دیگر‌تفسیر‌ابی‌الجارود‌است.ولی‌حاج‌آقا‌بزرگ‌می‌فرماید‌قسمت‌سومی‌هم‌دارد‌که‌مربوط‌می‌شود‌به‌عالمی‌که‌این‌کتاب‌را‌جمع‌کرده‌است‌که‌به‌آن‌دو‌کتاب‌اکتفا‌نکرده‌است‌بلکه‌روایات‌دیگری‌که‌متناسب‌با‌آن
روایات‌باشد‌را‌آورده‌است.قسمت‌چهارمی‌را‌هم‌ما‌می‌گوییم‌که‌به‌ذهن‌می‌آید‌روایت‌نباشد‌آنجاهایی‌است
لفظ»قال«دارد.زیرا‌آنجا‌که»قال«دارد‌اگر‌سخن‌ثقة‌الإسلام‌تبریزی‌را‌بپذیریم‌که‌منظور‌از»قال«»قال‌الصادق‌علیه‌السلام«است‌جزء‌روایات
می‌شود.اما‌آنجا‌که»قال«ندارد‌به‌ذهن‌می‌آید‌که‌مؤلف‌از‌خودش‌گفته‌باشد.نمونه‌ای‌از‌چهار‌قسمی‌که‌در‌این‌تفسیر‌است:
«)سند‌را‌ذکر‌می‌کند(.1-قال‌حدثنی‌أبی‌عن‌ابن‌أبی‌عمیر...»1-در‌صفحه‌قبل‌گذشت.2-و‌قوله»یا‌أهل‌الکتاب‌لم‌تلبسون‌الحق‌بالباطل‌و‌تکتمون‌الحق‌و‌أنتم3
تعلمون«أی‌تعلمون‌ما‌فی‌التوراة‌من‌صفة‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وتکتمونه.
اینجا‌مثل‌یک‌مفسر،آیه‌را‌آورده‌و»أی«تفسیریه‌آورده‌است‌البته‌ممکن‌استمطلب‌را‌از‌روایت‌گرفته‌باشد‌ولی‌شکل‌روایت‌ندارد.
-و‌قوله»و‌قالت‌طائفة‌من‌أهل‌الکتاب‌امنوا‌بالذی‌انزل‌علی‌الذین‌آمنوا‌وجه4النهار‌و‌اکفروا‌آخره‌لعلهم‌یرجعون«قال‌نزلت‌فی‌قوم‌من‌الیهود.اگر»قال«رااسناد‌به‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌بدهیم،روایت‌است‌و‌الا‌از‌خود‌مؤلف‌است.و‌قوله»و‌من‌أهل‌الکتاب‌من‌إن‌تأمنه‌بقنطار...«قال‌علی‌بن‌إبراهیم‌فإن
الیهود‌یحل‌لنا‌أن‌نأخذ‌مال‌الأمیین‌الذی‌لیس‌معهم‌الکتاب‌فرد‌الله‌علیهم‌فقال‌ویقولون‌علی‌الله‌الکذب.
که‌به‌ذهن‌می‌آید‌این‌سخن‌از‌خود‌علی‌بن‌ابراهیم‌باشد.__________________________________________________
.95(.ص1)134آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پس‌کتاب‌مرکب‌هست‌ولی‌نه‌آن‌طور‌که‌با‌هم‌خلط‌شده‌باشد.چه‌کسی‌این‌کار‌را‌انجام‌داده‌و‌مطالب‌را‌جمع‌کرده‌است؟
در‌تمام‌نسخه‌های‌مصحح‌نام»أبو‌الفضل‌العباس‌ابن‌محمد‌بن‌قاسم‌ابن‌حمزة‌بن‌موسی‌بن‌جعفر‌علیه‌السلام‌قال‌حدثنا‌علی‌بن‌إبراهیم...وجود‌دارد.که
مربوط‌به‌اواخر‌قرن‌سوم‌و‌اوائل‌قرن‌چهارم‌است.و‌نیز‌خودش‌بوسیله‌ابن‌عقدة)از‌علماء‌همان‌دوره(،از‌تفسیر‌أبی‌الجارود‌نقل
می‌کند.ولی‌در‌هیچ‌کتابی‌مطرح‌نشده‌است‌که‌این‌شخص‌چه‌کسی‌است؟فقط‌معلوم
است‌که‌از‌شاگردان‌علی‌بن‌ابراهیم‌می‌باشد.آن‌سلسله‌روایاتی‌که‌مربوط‌به‌ابی‌الجارود‌و‌غیر‌او‌است‌باید‌مثل‌سایر‌روایات‌تفاسیر،تک‌تک‌بررسی‌شود‌و‌آن‌قسمتی‌که‌مربوط‌به‌علی‌بن‌إبراهیم‌است‌نیاز‌به‌بررسی‌ندارد‌زیرا‌در‌مقدمه‌تفسیرش‌گفته‌است:نحن‌ذاکرون‌و‌مخبرون‌بما‌ینتهی‌إلینا‌من‌مشایخنا‌و‌ثقاتنا‌عن‌الذین‌فرض‌الله‌طاعتهم.و‌این‌یک‌توثیق‌عام‌است.هر‌حدیثی‌که‌شاهد‌و‌سند‌داشته‌باشد‌که‌از‌علی‌بن‌ابراهیم‌است‌سلسله
سندش‌خوب‌است.در‌ابتداء‌تمام‌نسخه‌های‌خطی‌نام‌آن‌شخصی‌که‌با‌چند‌واسطه‌به‌امام‌کاظم‌علیه‌السلام‌می‌رسد‌و‌نیز‌جمله»و‌قال‌علی‌بن‌ابراهیم«وجود‌دارد‌و‌سپس
جمله‌فوق‌ذکر‌شده‌است.صاحب‌وسائل‌رحمه‌الله‌و‌آیة‌الله‌خویی‌رحمه‌الله‌هم‌به‌آن‌عبارت‌اعتماد‌کرده
و‌آن‌را‌توثیقات‌عام‌می‌دانند.آیة‌الله‌خویی‌می‌فرمایند:فإن‌فی‌هذا‌الکلام‌دلالة‌ظاهرة‌علی‌أنه‌لا‌یروی‌فی
«.1کتابه‌هذا‌إلا‌عن‌ثقة»صاحب‌وسائل‌رحمه‌الله‌می‌فرمایند:و‌قد‌شهد‌علی‌بن‌ابراهیم‌ایضا‌بثبوت
احادیث‌تفسیره__________________________________________________
.63،ص1(.معجم‌رجال‌الحدیث،ج1)
135آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«.1و‌إنها‌مرویة‌عن‌الثقات‌عن‌الأئمة»
اما‌راجع‌به‌مسأله‌تحریف‌و‌تأویل‌و‌اینکه‌روایاتی‌از‌این‌تفسیر‌با‌عصمتمعصومین‌منافات‌دارد.
آقای‌جزایری‌در‌مقدمه‌در‌چاپ‌جدید‌جواب‌داده‌اند:جواب‌نقضی:اگر‌به‌ما‌بگویند‌چرا‌این‌کتاب‌را‌چاپ‌کردید‌در‌حالیکه‌دلالت‌بر‌تحریف‌دارد‌و‌سنی‌ها‌به‌ما‌ایراد‌می‌گیرند،در‌پاسخ‌می‌گوییم‌کتب‌حدیثی‌خود‌اهل‌تسنن‌هم‌از‌این‌روایات‌دارد.و‌موارد‌متعددی‌از‌روایات‌تحریف‌را‌از‌کتب‌اهل‌سنت‌آدرس‌داده‌است.پس‌سنی‌ها‌نمی‌توانند‌این‌ایراد‌را‌به‌ما‌بگیرند.و
خودشان‌هم‌باید‌از‌آن‌روایات‌پاسخ‌دهند.جواب‌حلی:تحریف‌گاهی‌به‌زیاده‌و‌گاهی‌به‌نقیصه‌است.تحریف‌به‌نقیصه‌گاهی
در‌کل‌آیات‌و‌گاهی‌در‌آیات‌مربوط‌به‌ولایت‌است.اگر‌کسی‌قائل‌به‌تحریف‌است‌تحریف‌به‌نقیصه‌و‌مربوط‌به‌آیات‌ولایت‌است.خیلی‌از‌کتابها‌شامل‌اینطور
روایات‌است‌و‌باید‌یک‌جواب‌کلی‌بدهیم‌نه‌اینکه‌فقط‌این‌کتاب‌را‌زیر‌سؤالببریم.
مرحوم‌حاجی‌نوری‌در‌کتابی‌که‌راجع‌به‌تحریف‌نوشته‌هزار‌روایت‌نقل‌می‌کند‌کهمربوط‌به‌تحریف‌است.که‌ممکن‌است‌چند‌تا‌از‌آن‌منقول‌از‌این‌کتاب‌باشد.
پس‌این‌هزار‌روایت‌را‌باید‌جواب‌دهیم.جواب‌اجمالی‌این‌است‌که:قسمتی‌از‌این‌روایات‌مکررات‌است.یک‌روایت‌در‌چند‌کتاب‌نقل‌شده‌که‌وقتی
حذف‌شود‌عدد‌پایین‌می‌آید.قسمتی‌هم‌اختلاف‌قرائات‌است‌و‌این‌غیر‌از‌تحریف‌است.مثلا‌به‌جای»و‌لا
الضالین«»غیر‌الضالین«قرائت‌کرده‌اند.این‌مربوط‌به‌تحریف‌نیست.و‌این‌ها‌را‌هم‌باید‌کم‌کنیم.
شخصی‌است‌به‌نام»سیاری«و‌کتابی‌دارد‌به‌نام»قرائات‌سیاری«،او‌در‌کتبرجال
__________________________________________________.68،ص20(.وسائل‌الشیعه،ج1)
136آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:تضعیف‌شده‌است.قسمت‌عمده‌ای‌از‌روایات‌تحریف‌هم‌از‌او‌است.تمام
روایات‌سیاری‌را‌هم‌باید‌از‌آن‌هزار‌روایت‌برداریم.
پس‌از‌هزار‌روایت‌عدد‌خیلی‌کمی‌می‌ماند‌که‌باید‌جواب‌دهیم‌و‌جوابش‌هممشکل‌نیست.مثلا‌می‌شود‌گفت‌این‌روایات‌جنبه‌تفسیری‌و‌توضیح‌دارد.
یعنی‌در‌بعضی‌قرآنها‌مثلا‌کاتب‌قرآن‌نوشته‌باشد‌یا‌أیها‌الرسول‌بلغ‌ما‌أنزل‌إلیک‌فی‌علی،عالم‌بعدی‌خیال‌می‌کند‌این‌هم‌جزء‌قرآن‌است.یا‌امام‌علیه‌السلام‌اینگونه‌قرائت‌کرده‌باشد‌و‌طرف‌فکر‌می‌کند‌این‌جزء‌آیه‌است.در‌حالیکه‌اینها
توضیحات‌است.مطلب‌دیگر:آیة‌الله‌زنجانی‌یک‌دوره‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌را‌با»تأویل‌الآیات«که‌از‌این‌تفسیر‌مطالبی‌را‌نقل‌می‌کند‌تطبیق‌کرده‌است.یعنی‌نسخه‌خطی»تأویل‌الآیات«را‌گرفته‌و‌هر‌جا‌که‌گفته‌است»قال‌علی‌بن‌إبراهیم«به‌این‌تفسیر‌مراجعه‌کرده‌است‌که‌آیا‌در‌آن‌هست‌یا‌نیست.اگر‌هر‌چه‌نقل‌کرده
است‌در‌این‌تفسیر‌باشد‌معلوم‌می‌شود‌که‌این‌تفسیر‌دست‌او‌بوده‌است.ولی‌نتیجه‌تطبیق‌این‌شده‌که‌کتابی‌که‌در‌دست‌صاحب‌تأویل‌الآیات‌بوده‌غیر‌از‌این
تفسیر‌است.نسخه‌تفسیر‌خود‌نوشته‌اند:و‌فی27از‌باب‌نمونه‌آیة‌الله‌زنجانی‌در‌صفحه
تأویل‌الآیات:علی‌بن‌إبراهیم‌عن‌محمد‌ابن‌أبی‌عمیر‌عن...ولی‌در‌این‌تفسیرنیست.
پس‌معلوم‌می‌شود‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌اصلی‌یا‌چیزی‌غیر‌از‌آن‌تفسیری‌کهدر‌دست‌ما‌است‌در‌اختیار‌او‌بوده‌است.
:فی‌تأویل‌الآیات‌قال‌علی‌بن‌إبراهیم‌فی‌تفسیره...که‌در‌این414در‌صفحه‌تفسیر‌کنونی‌نیست.
پس‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌اند‌که‌آنچه‌که‌در‌دست‌صاحب‌تأویل‌الآیات‌بوده‌و‌از‌آننقل‌می‌کرده‌است‌غیر‌از‌تفسیری‌است‌که‌در‌اختیار‌ما‌است.
یک‌مورد‌هم‌از‌مجمع‌می‌آورند‌که‌مجمع‌البیان‌از‌تفسیر‌علی‌بن‌إبراهیم‌نقلمی‌کند
137آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ولی‌با‌تفسیری‌که‌به‌دست‌ما‌است‌تطبیق‌نمی‌کند.موارد‌فراوان‌دیگری‌را‌هم‌نقل‌می‌کنند‌که‌در‌مجمع‌هست‌و‌در‌این‌تفسیر‌هم‌هست‌ولی‌اختلاف‌نسخه
زیادی‌دارد.آن‌قدر‌که‌نمی‌توان‌گفت‌شاید‌کاتب‌اینطور‌نوشته‌باشد.
اینها‌همه‌شاهد‌سخن‌حاج‌آقا‌بزرگ‌است‌که‌این‌تفسیر،همان‌تفسیر‌اصلی‌علیبن‌ابراهیم‌نیست.
و‌آن‌تفسیر‌اصلی‌یا‌خلاصه‌اش‌در‌دست‌صاحب»تأویل‌الآیات«بوده‌است.کار‌دیگر‌که‌آیة‌الله‌زنجانی‌دام‌ظله‌انجام‌داده‌اند‌این‌است‌که‌هر‌جا:»شواهد‌التنزیل«از‌ابی‌الجارود‌مطلبی‌نقل‌کرده‌با‌آنچه‌در‌تفسیر‌قمی‌است‌تطبیق
کرده‌اند‌تا‌گواه‌شود‌که‌از‌ابی‌الجارود‌است.و‌این‌جاها‌را‌در‌نسخه‌تفسیر‌خود»لام«گذاشته‌اند‌یعنی‌در‌شواهد‌التنزیل‌هم‌هست.
در‌پایان‌لازم‌است‌به‌مقاله‌حجة‌الإسلام‌و‌المسلمین‌حاج‌سید‌جواد‌شبیری‌در‌‌که‌اشاره‌ای‌به‌نظر‌والدشان‌نسبت‌به‌تفسیر‌قمی48مجله‌آیینه‌پژوهش‌شماره
دارد‌رجوع‌شود‌چون‌ممکن‌است‌اینجانب‌اشتباها‌مطلبی‌را‌به‌ایشان‌نسبت‌دادهباشم.
138آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌عیاشی
تفسیر‌عیاشی‌شیخ‌طوسی‌در‌کتاب»الفهرست«می‌فرماید:محمد‌بن‌مسعود‌العیاشی‌من‌أهل
سمرقند‌و‌قیل‌إنه‌من‌بنی‌تمیم‌یکنی‌أبا‌النضر‌جلیل‌القدر‌واسع‌الأخبار‌بصیر‌بالروایات‌مطلع‌علیها‌له‌کتب‌تزید‌علی‌مأتی‌مصنف‌ذکر‌فهرست‌کتبه‌أبو‌إسحاق
«.1الندیم‌منها‌کتاب‌التفسیر»کتاب‌نام‌برده‌است‌که‌اولی‌آن‌کتاب‌التفسیر‌است.سپس180سپس‌حدود
فرموده‌به‌تمام‌کتب‌او‌سند‌دارم.و‌از‌تمام‌کتب‌او‌اجازه‌نقل‌دارم.و‌نیز‌در‌کتاب‌رجال‌فرموده:العیاشی‌أکثر‌أهل‌المشرق‌علما‌و‌فضلا‌و‌ادبا‌و‌نبلا‌فی‌زمانه‌صنف‌أکثر‌من‌مأتی‌مصنف‌ذکرناه‌فی‌الفهرست.و‌کان‌له‌مجلس
«.2للخاص‌و‌مجلس‌للعام‌رحمه‌الله»آیة‌الله‌خویی‌رحمه‌الله‌از‌کتاب‌نجاشی‌این‌جمله‌را‌نقل‌کرده‌است:
قال‌النجاشی‌صحب‌الکشی‌العیاشی‌و‌أخذ‌عنه‌و‌تخرج‌علیه‌فی‌داره‌التی‌کان«.3مرتعا‌للشریعة‌و‌أهل‌العلم»نجاشی‌در‌کتابش‌می‌گوید:
محمد‌بن‌مسعود‌السلمی‌السمرقندی‌أبو‌النضر‌المعروف‌بالعیاشی‌ثقة‌صدوق‌عین‌من‌عیون‌هذه‌الطائفة‌و‌کان‌یروی‌عن‌الضعفاء‌کثیرا)این‌یک‌نقطه‌ضعف
است(.و‌کان‌فی‌أول‌أمره‌عامی‌المذهب‌سمع‌حدیث‌العامة‌و‌أکثر‌ثم‌تبصر‌وعاد‌إلینا‌و‌کان
__________________________________________________.165-163(.فهرست،ص1).497(.رجال‌شیخ‌طوسی،ص2).255،ص17(.معجم‌رجال‌حدیث،ج3)
139آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:حدیث‌السن‌و‌سمع‌أصحاب‌علی‌بن‌حسن‌بن‌فضال‌و‌عبد‌الله‌بن‌محمد‌بن‌خالد
الطیالسی‌و‌جماعة‌من‌شیوخ‌الکوفیین‌و‌البغدادیین‌و‌القمیین.قال‌أبو‌عبد‌الله‌الحسین‌بن‌عبید‌الله:سمع‌القاضی‌أبا‌الحسن‌قال‌لنا‌أبو‌جعفر
الزاهد:أنفق‌أبو‌النصر‌علی‌العلم‌و‌الحدیث‌ترکة‌أبیه‌و‌کانت‌ثلاثمائة‌ألف‌دینار‌و‌کانت
داره‌کالمسجد‌بین‌ناسخ‌أو‌مقابل‌أو‌قاری‌ء‌أو‌معلق‌مملوة‌من‌الناس‌و‌صنف‌أبوالنضر‌کتبا‌منها‌التفسیر.کتاب‌نام‌برده‌و‌گفته‌است‌به‌کل‌تألیفاتش‌سند‌دارم‌و140سپس‌نجاشی‌حدود
اجازه‌دارم‌که‌نقل‌کنم.فهرست‌ابن‌ندیم:العیاشی‌من‌أهل‌سمرقند‌و‌قیل‌أنه‌من‌بنی‌تمیم‌من‌فقهاء
الشیعة‌الإمامیة‌أو‌حد‌دهره‌و‌زمانه‌فی‌غزارة‌العلم‌و‌لکتبه‌بنواحی‌خراسان‌شأنمن‌الشأن.
کتاب‌برای‌او‌ذکر‌شده‌است.180و‌در‌فهرست‌ابن‌ندیم‌هم‌حدود‌‌بیشتر‌این‌تصنیفات‌مربوط‌به‌حدیث‌و‌فقه‌است‌ولی‌متفرقاتی‌هم‌دارد‌مانندکلام،تفسیر‌و‌حتی‌نجوم.لذا‌بعضی‌در‌شرح‌حالش‌گفته‌اند‌عالم‌جامعی‌بود.
نتیجه‌می‌گیریم‌که‌مسلما‌او‌تفسیر‌داشته‌و‌یکی‌از‌کتابهای‌او‌همین‌تفسیر‌است.اگر‌کسی‌بگوید‌او‌اول‌سنی‌بوده‌و‌بعد‌شیعه‌شده‌است‌و‌در‌زمان‌سنی‌بودنش‌خیلی‌حدیث‌نقل‌کرده،پس‌شاید‌بین‌روایات‌شیعه‌و‌سنی‌خلط‌شده‌باشد‌پس
قابل‌اعتماد‌نیست.پاسخ:مرحوم‌ممقانی‌رحمه‌الله‌در‌رجال‌می‌گوید:اگر‌کسی‌سنی‌بوده‌و‌سپس‌شیعه‌شود‌و‌با‌فاصله‌زمانی‌کم‌از‌دنیا‌برود،چنین‌کسی‌نوشته‌هایش‌مورد‌تردید
قرار‌می‌گیرد.
سالگی‌از‌دنیا‌برود.اما51سالگی‌سنی‌و‌بعد‌شیعه‌و50مثل‌اینکه‌کسی‌تا‌‌عیاشی‌در‌سنین‌جوانی‌از‌تسنن‌به‌تشیع‌گرایش‌پیدا‌کرده‌است.و‌سالیانی‌دراز‌پس‌از‌آن‌تاریخ‌زنده‌بوده‌و‌کتابهایی‌نوشته‌است.پس‌حتما‌نوشته‌های‌قبلی‌خود
را‌از‌بین‌برده‌است.چنین‌شخصی‌که‌درباره‌او‌گفته‌اند‌ثقه،صدوق،عین‌من‌عیون‌هذه‌الطائفة،اگر
سالگی‌کتابی‌را‌به‌طریقه‌اهل‌تسنن‌نوشته‌و‌سپس‌شیعه‌و‌از‌علماء25مثلا‌در‌بزرگ‌شیعه
140آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:شده‌حتما‌آن‌را‌از‌بین‌می‌برد‌یا‌تذکر‌می‌دهد‌که‌آن‌کتاب‌معتبر‌نیست.
مرحوم‌آقای‌تستری‌در‌قاموس‌الرجال‌می‌فرماید:حدیث‌شیعه‌و‌سنی‌به‌هم‌اشتباه‌نمی‌شود‌زیرا‌سبک‌حدیث‌شیعه‌و‌سنی‌فرق‌می‌کند.کسی‌که‌مقداری‌با‌علم‌حدیث‌آشنایی‌داشته‌باشد‌کتاب‌را‌که‌ببیند‌می‌فهمد‌که‌این‌حدیث‌شیعی
است‌یا‌سنی.سبک‌سلسله‌سند‌و‌منقول‌عنه‌بسیار‌فرق‌دارد.آنها‌روایات‌را‌از‌پیامبر‌صلی‌الله
درصد‌از‌روایات‌را‌از‌ائمه‌اثنی90-95علیه‌و‌آله‌و‌اصحاب‌نقل‌می‌کنند‌و‌ما‌‌عشر‌نقل‌می‌کنیم.یعنی‌بر‌فرض‌که‌تألیفاتش‌بخشی‌در‌زمان‌سنی‌بودنش‌و‌بخشی‌در‌زمان‌شیعه‌بودنش‌باشد،ضرری‌ندارد‌و‌قابل‌تشخیص‌است.اگر
تفسیر‌او‌را‌ببینیم‌می‌فهمیم‌که‌مؤلفش‌شیعه‌است‌زیرا‌روایات‌آن‌را‌از‌ائمه‌نقلمی‌کند.
نقطه‌ضعفی‌را‌هم‌نجاشی‌یاد‌کرده‌است:و‌کان‌یروی‌عن‌الضعفاء...«،این‌نقطه‌ضعف‌وقتی‌مؤثر‌است‌که‌بخواهیم‌به‌نقل‌او‌بدون‌بررسی‌سند‌اعتماد‌کنیم.ولی‌ما‌این‌طور‌نمی‌گوییم‌بلکه‌می‌گوییم‌چیزی‌را‌که‌او‌نقل‌می‌کند‌باید
سندش‌را‌بررسی‌کنیم‌اگر‌ضعیف‌بود‌نمی‌پذیریم‌و‌اگر‌نبود‌می‌پذیریم.این‌نقطه‌ضعف‌در‌مورد‌کسی‌ضرر‌دارد‌که‌بخواهند‌سند‌نقل‌او‌را‌بررسی‌نکنند.اشکال‌اول‌از‌نوه‌شهید‌ثانی‌رحمه‌الله-شیخ‌محمد‌پسر‌شیخ‌علی‌پسر‌شهید‌ثانی‌رحمه‌الله‌است-که‌کتابی‌دارد‌به‌نام‌شرح‌استبصار‌و‌پدر‌او‌شیخ‌علی
صاحب‌حاشیه‌شرح‌لمعه‌است.و‌اما‌توضیح‌درباره‌خود‌این‌کتاب:روایت‌است.از‌نظر‌حجم‌روایات‌نسبت‌به2700تفسیر‌عیاشی‌دو‌جلد‌و‌دارای
کتب‌قبلی‌که‌معرفی‌شد،چند‌برابر‌است.و‌آنچه‌که‌در‌اختیار‌ما‌است‌نصف‌تفسیر‌عیاشی‌است‌و‌نصف‌دیگرش‌در‌اختیار‌نیست.اما‌راجع‌به‌اینکه،عیاشی
نصف‌دیگر‌را‌نوشته‌باشد‌و‌از‌بین‌رفته‌باشد،دلیلی‌قاطع‌نداریم.
می‌دانیم‌تفسیری‌دارد‌ولی‌آیا‌تا‌آخر‌قرآن‌بوده‌است‌یا‌نه؟در‌فهرست‌ها‌چیزینیامده‌و‌نگفته‌اند‌تفسیرش‌تا‌آخر‌قرآن‌بوده‌است.مورد‌پیدا‌کردیم‌که‌از14آیة‌الله‌شبیری‌زنجانی‌می‌فرماید:در‌شواهد‌التنزیل
تفسیر141آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
عیاشی‌نقل‌می‌کند‌که‌مربوط‌به‌نصف‌دوم‌تفسیر‌است.پس‌معلوم‌می‌شود‌کهنصف‌دیگر‌هم‌در‌اختیار‌بوده‌و‌از‌آن‌نقل‌می‌شده‌و‌بعد‌از‌بین‌رفته‌است.
اما‌باید‌با‌دقت‌بررسی‌شود‌که‌آیا‌آن‌چهارده‌مورد‌در‌همین‌قسمت‌موجود‌آمده‌است‌یا‌نه‌زیرا‌ممکن‌است‌روایات‌مربوطه‌به‌آیات‌نیمه‌دوم‌قرآن‌احیانا‌به
مناسبتی‌در‌نیمه‌اول‌هم‌بیاید.صاحبان‌بحار‌و‌وسائل‌و‌صافی...قسمتهایی‌را‌که‌از‌تفسیر‌عیاشی‌نقل‌کردند‌مربوط‌به‌نصف‌اول‌است‌و‌معلوم‌می‌شود‌بیشتر‌از‌این‌نداشته‌اند.و‌قسمت
موجود‌تا‌آخر‌سوره‌کهف‌می‌باشد.در‌اول‌تفسیر‌می‌خوانیم:
الحمد‌لله‌علی‌أفضاله‌و‌الصلاة‌علی‌محمد‌و‌آله‌قال‌العبد‌الفقیر‌إلی‌رحمة‌الله‌إنی‌نظرت‌فی‌التفسیر‌الذی‌صنفه‌أبو‌النضر‌محمد‌بن‌مسعود‌بن‌محمد‌العیاشی‌السلمی‌باسناده‌و‌رغبت‌إلی‌هذا‌و‌طلبت‌من‌عنده‌سماعا‌من‌المصنف‌أو‌غیره‌فلم‌أجد‌فی‌دیارنا‌من‌کان‌عنده‌سماع‌أو‌اجازة‌و‌لذا‌حذفت‌منها‌الإسناد،و‌کتبت‌الباقی‌علی‌وجهه‌لیکون‌اسهل‌علی‌الکاتب‌فإن‌وجدت‌بعد‌ذلک‌من‌عنده‌سماع‌أو
اجازة‌أتبعت‌الاساتید‌و‌کتبتها‌علی‌ما‌ذکره‌المصنف.عبارات‌فوق‌از‌عالمی‌است‌که‌این‌تفسیر‌را‌استنساخ‌کرده،او‌می‌گوید:این‌تفسیر‌از‌عیاشی‌تا‌ائمه‌علیهم‌السلام‌سند‌دارد.و‌من‌به‌این‌تفسیر‌رغبت‌پیدا‌کردم‌و‌در‌پی‌این‌بوم‌که‌کسی‌را‌پیدا‌کنم‌که‌اجازه‌روایت‌این‌کتاب‌را‌داشته
باشد‌تا‌از‌او‌روایت‌کنم‌و‌بتوانم‌اسم‌خودم‌را‌هم‌در‌سند‌بیاورم)بنابر‌رسمی‌که‌آن‌موقع‌بود.که‌باید‌کتاب‌را‌نزد‌مؤلف‌یا‌شاگردش‌بخوانند‌یا‌اجازه‌نقل‌داشته‌باشند‌تا‌بتوانند‌نقل‌کنند(.ولی‌کسی‌را‌نیافتم‌در‌نتیجه‌الآن‌که‌استنساخ‌می‌کنم
سندها‌را‌نمی‌آورم.این‌عالم‌به‌خیال‌خود‌احتیاطی‌کرده‌است‌ولی‌این‌کارش‌برای‌شیعه‌بسیار‌زیان
داشته‌است.چون‌اجازه‌نداشته،به‌صورت‌مرسل‌نقل‌کرده‌است‌و‌تمامسندهای‌آن‌را‌حذف‌کرده‌و‌در‌نتیجه‌از‌بین‌رفته‌است.
142آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پس‌الآن‌دو‌مشکل‌هست:اولا‌نصف‌تفسیر‌در‌دست‌است.ثانیا‌با‌اینکه‌تفسیر‌مسند‌بوده،الآن‌مرسل‌است.و‌فقط‌راوی‌آخر‌را‌نوشته‌است.البته‌کتابی‌را‌که‌مسند‌بوده‌و‌مرسل‌شده‌با‌کتابی‌که‌از‌اول‌مرسل‌باشد‌از‌نظر‌اعتبار‌خیلی‌فرق
دارد.علاوه‌بر‌این،روایات‌این‌کتاب‌احیانا‌با‌روایات‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم،با‌اصول‌کافی،با‌من‌لا‌یحضره‌الفقیه‌و‌با‌تهذیب‌توافق‌کامل‌دارد.و‌این‌برای‌کتاب
امتیازی‌است.این‌مطلب‌با‌مراجعه‌به‌پاورقی‌نسخه‌چاپی‌روشن‌می‌شود‌زیرا‌در‌پاورقی‌از‌کافی‌و‌تهذیب‌و...مأخذ‌داده‌شده‌است‌و‌این‌وجه‌اعتباری‌است‌برای
این‌کتاب.آقای‌منتظری‌می‌گفتند‌تفسیر‌عیاشی‌از‌این‌حیث‌هم‌مفید‌است‌که‌خیلی
جاهایش‌با‌کتب‌اربعه‌ما‌تطابق‌دارد‌و‌گاهی‌این‌تفسیر‌از‌آنها‌بهتر‌نقل‌کرده‌است.گرچه‌در‌تفسیر‌عیاشی‌بدون‌سند‌نقل‌شده‌و‌در‌کتاب‌دیگر‌همراه‌سند‌است‌ولی‌یقین‌می‌کنیم‌روایت‌یکی‌است.و‌متن‌عیاشی‌محکم‌تر‌از‌آن‌کتاب
است‌و‌این‌دلیل‌است‌بر‌این‌که‌او‌شخص‌متقنی‌بوده‌است.حدیث‌نقل‌می‌کرده‌است.260درباره‌عیاشی‌اینطور‌گفته‌شده‌که‌بعد‌از‌سال
اما‌در‌آن‌تاریخ‌چند‌ساله‌بوده‌معلوم‌نیست.از‌مشایخ‌و‌تلامیذ‌و‌نقلیاتش‌به‌دست‌می‌آید‌که‌از‌اواخر‌قرن‌سوم‌و‌اوائل‌قرن‌چهارم‌است.اما‌دقیقا‌تاریخ
وفات‌و‌تولد‌و‌تألیف‌این‌کتابش‌معلوم‌نیست.و‌از‌تألیفاتش‌فقط‌این‌کتاب‌باقیمانده‌است.
خدمتی‌که‌مرحوم‌کلینی‌رحمه‌الله،شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌و‌بزرگان‌ما‌در‌جمع‌احادیث‌کردند‌همین‌بود‌که‌احادیث‌را‌از‌کتب‌و‌اصول‌متفرقه‌جمع‌کردند.و‌بعد‌که‌حوادث،آن‌اصول‌را‌از‌ما‌گرفت‌بحمد‌الله‌کتابهای‌آنان‌باقی‌ماند.ولی‌اگر‌این‌کار‌را‌آن‌بزرگان‌انجام‌نمی‌دادند‌و‌از‌آن‌اصول‌اولیه،این‌چند‌جلد‌کتاب‌را
تدوین‌نمی‌کردند‌شاید‌بیشتر‌روایات‌از‌بین‌می‌رفت.از‌کتبی‌که‌از‌تفسیر‌عیاشی‌مطالبی‌نقل‌کرده‌است،تفسیر‌مجمع‌البیان‌است.
که‌مربوط‌به‌قرن‌پنجم‌و‌ششم‌است.و‌نیز»شواهد‌التنزیل«که‌مربوط‌به‌قرن‌پنجم‌است‌و‌گفتیم‌از‌نصف‌دوم‌تفسیر
هم،نقل‌کرده‌است.143آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
از‌این‌دو‌کتاب‌که‌بگذریم‌تا‌زمان‌مرحوم‌علامه‌مجلسی‌یا‌این‌کتاب‌در‌دسترس‌نبوده‌یا‌اینکه‌از‌آن‌نقل‌نشده.اما‌در‌این‌چهار‌قرن‌بعد،یعنی‌از‌زمان‌مرحوم
علامه‌مجلسی‌به‌بعد‌کتاب‌در‌اختیار‌بوده‌و‌از‌آن‌نقل‌کرده‌اند‌مانند‌فیض‌کاشانی
و‌صاحب‌وسائل‌و‌صاحب‌تفسیر‌نور‌الثقلین‌و‌صاحب‌تفسیر‌برهان.و‌صاحبتفسیر‌کنز‌الدقائق‌و‌دیگران.
علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:کتاب‌التفسیر‌لمحمد‌بن‌مسعود‌السلمی‌المعروف‌بالعیاشی‌الشیخ‌الثقة‌الراویة‌للأخبار‌رأینا‌منه‌نسختین‌قدیمیتین‌لکنبعض‌الناسخین‌حذف‌أسانیده‌للاختصار‌و‌ذکر‌فی‌أوله‌عذرا‌هو‌أشنع‌من‌جرمه.صاحب‌وسائل‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:قد‌وصل‌إلینا‌النصف‌الأول‌غیر‌أن‌بعض
النساخ‌حذف‌الأسانید.اگر‌به‌تفسیر‌صافی‌مراجعه‌کنیم‌می‌بینیم‌تفسیر‌صافی‌تا‌نصف‌قرآن‌از‌عیاشی‌نقل‌می‌کند‌و‌در‌نصف‌دیگر‌نقل‌نمی‌کند.و‌نیز‌تفسیر‌برهان‌هم‌چنین‌است.پس
معلوم‌می‌شود‌همین‌نصف‌اول‌تفسیر‌عیاشی‌را‌در‌اختیار‌داشته‌اند.علامه‌طباطبایی‌در‌مورد‌تفسیر‌عیاشی‌می‌نویسد:لعمری‌أحسن‌کتاب‌الف‌قدیما‌فی‌بابه‌و‌اوثق‌ما‌ورثناه‌من‌قدماء‌مشایخنا‌من‌کتب‌التفسیر‌بالمأثور‌و‌قد‌تلقاه
«هذا‌بالقبول‌من‌غیر‌أن‌یذکر‌بقدح....1علماء‌هذا‌الشأن‌منذ‌الف‌إلی‌یومنا»صاحب‌تأسیس‌الشیعة:)مرحوم‌سید‌حسن‌صدر(فرمود:له‌کتاب‌التفسیر‌یعرف‌بتفسیر‌العیاشی‌فی‌مجلدین‌کبیرین‌أن‌الموجود‌منه‌الیوم‌نصف‌التفسیر‌و‌لهذا
الشیخ‌ما‌یقرب‌من‌مأتی‌مصنف...کان‌فی‌طبقة‌الکلینی‌من‌علماء‌المأة‌الثالثة.به‌هر‌حال‌این‌تفسیر‌مورد‌قبول‌همه‌است.پسر‌او-جعفر‌بن‌محمد‌بن‌مسعود-
«2راوی‌کتابش‌می‌باشد.»__________________________________________________
(.یعنی‌قریب‌هزار‌سال.1)(.به‌مقاله‌عربی‌و‌فارسی‌اینجانب‌درباره‌عیاشی‌و‌تفسیر‌او،در‌مجله2)
الفرقان‌و‌کیهان‌اندیشه‌و‌کتاب‌چهل‌مقاله‌رجوع‌شود.144آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
سایر‌تفاسیر‌روایی
سایر‌تفاسیر‌روایی‌غیر‌از‌این‌پنج‌تفسیر‌روایی)نعمانی-امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام-فرات-علی‌بن‌ابراهیم)ابی‌الجارود(-عیاشی(تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی‌را‌هم‌داریم.
مختصری‌از‌آن‌باقی‌است‌که‌در‌مجمع‌البیان‌به‌طور‌متفرق‌نقل‌شده‌است.و‌یکی‌از‌دانشمندان‌آن‌موارد‌را‌استخراج‌و‌در‌یک‌جلد‌به‌عنوان‌تفسیر‌ابو‌حمزه
منتشر‌ساخته‌است.
تفسیر‌ابن‌عباس
تفسیر‌ابن‌عباس‌ابن‌عباس‌از‌شاگردان‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌است‌پس‌ممکن‌است‌بگوییم‌تفسیر‌او‌یکی‌از‌تفاسیر‌شیعه‌است.اما‌تفسیر‌تدوین‌شده‌او‌در‌اختیار‌نیست‌و‌این‌تفسیری‌که‌الآن‌به‌نام‌تفسیر‌ابن‌عباس‌معروف‌است‌و‌چاپ‌شده‌از‌او‌نیست.بلکه‌مربوط‌به‌قرن‌هشتم‌و‌تألیف‌صاحب‌قاموس-فیروزآبادی-است.
توضیح‌بیشتر‌درباره‌این‌تفسیر‌خواهد‌آمد.
تأویل‌الآیات‌الظاهره‌فی‌فضائل‌العترة‌الطاهرة:
تأویل‌الآیات‌الظاهره‌فی‌فضائل‌العترة‌الطاهرة:تألیف‌سید‌شرف‌الدین‌علی‌الحسینی‌الاسترآبادی‌از‌علماء‌سده‌دهم.
.1407این‌کتاب‌دو‌بار‌چاپ‌شده،بار‌دوم‌در‌دو‌جلد‌در‌قم‌در‌سال‌‌‌آنرا‌تلخیص‌و‌به‌کنز‌الفوائد‌و‌یا‌جامع937شیخ‌علم‌بن‌سیف‌نجفی‌حلی‌در‌سال
الفوائد‌نامیده‌است‌که‌نسخه‌خطی‌آن‌در‌کتاب‌ذریعه‌معرفی‌شده‌است.از‌امتیازات‌این‌کتاب‌آن‌است‌که‌از‌برخی‌مصادری‌که‌فعلا‌در‌دست‌نیست‌و‌در
145آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«1اختیار‌او‌بوده‌است‌مانند‌تفسیر‌ابن‌ماهیار‌احادیثی‌نقل‌می‌کند.»
کتابی‌که‌به‌نام‌تأویل‌الآیات‌به‌زبان‌فارسی‌چاپ‌سنگی‌شده‌و‌به‌آقا‌نجفیاصفهانی‌منسوب‌است‌ظاهرا‌ترجمه‌همین‌تأویل‌الآیات‌می‌باشد.
مناسب‌است‌دو‌مطلب‌را‌یاد‌کنیم:اول:همانطور‌که‌می‌دانیم‌تفسیر‌آیات‌قرآن‌مجید‌بی‌توجه‌به‌روایات‌اهل‌بیت
علیهم‌السلام‌کار‌صحیحی‌نیست‌و‌اگر‌ائمه‌علیهم‌السلام‌هم‌نمی‌فرمودند‌قرآن
را‌پیش‌خود‌تفسیر‌نکنید‌و‌به‌ما‌مراجعه‌کنید،باز‌روشن‌بود‌که‌باید‌برای‌تفسیرقرآن‌کریم‌به‌آنان‌مراجعه‌شود.
دوم:با‌اینکه‌این‌مطلب‌روشن‌است‌که‌آیات‌را‌باید‌با‌توجه‌به‌روایات‌تفسیر‌کرد‌اما‌تا‌سده‌دهم‌غیر‌از‌این‌چند‌کتاب‌که‌یاد‌شد)تفسیر‌نعمانی،تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام،تفسیر‌فرات،تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی)به‌ضمیمه‌ابی‌الجارود(،تفسیر‌عیاشی،تفسیر‌ابی‌حمزه‌ثمالی)و‌تفسیر‌تأویل‌الآیات‌الظاهرة‌تألیف‌یکی‌از‌علماء‌قرن‌دهم(تفسیر‌مدونی‌که‌تفسیر‌روایی‌باشد‌و‌یا‌به‌روایات‌نظر‌داشته‌باشد‌در‌دست‌نیست.و‌در‌تفاسیر‌مهمی‌که‌از
به‌بعد‌نوشته‌شده،از‌روایات‌اهل‌بیت‌و‌روایات‌موجود‌در‌این‌تفاسیر5قرن‌‌خیلی‌کم‌مطرح‌شده‌است.مثلا‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌که‌از‌بزرگترین‌و‌بهترین
تفسیرهای‌شیعه‌می‌باشد‌با‌اینکه‌تفسیر‌عیاشی‌و‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌و‌تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی‌در‌اختیارش‌بوده‌اما‌خیلی‌کم‌از‌آنها‌نقل‌کرده‌به‌طوریکه‌اگرروایات‌این‌سه‌کتاب‌را‌از‌مجمع‌استخراج‌کنیم‌عدد‌زیادی‌را‌تشکیل‌نمی‌دهد.
خلاصه‌اینکه‌در‌تفاسیر‌ما‌تا‌سده‌دهم‌انعکاس‌و‌نمای‌روایات‌کم‌بود.با‌توجه‌بهاین‌مطلب‌می‌گوییم:
اگر‌خودمان‌را‌در‌قرن‌دهم‌قرار‌دهیم‌باید‌این‌طور‌فکر‌کنیم‌که‌از‌طرفی‌می‌گویند‌باید‌آیات‌را‌با‌توجه‌به‌روایات‌وارد‌شده‌در‌تفسیر‌آیات‌تفسیر‌کرد‌و‌از
طرفی‌در__________________________________________________
(.به‌مقاله‌اینجانب‌درباره‌ابن‌ماهیار‌و‌تفسیر‌او‌در‌مجله‌الفرقان‌و‌کیهان1)اندیشه‌رجوع‌شود.
146آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:تفاسیر‌ما‌آن‌طور‌که‌باید‌و‌شاید‌به‌روایات‌نپرداخته‌اند.بهترین‌تفسیر‌ما‌مجمع‌البیان‌است‌که‌گفتیم‌روایت‌کم‌دارد.و‌همچنین‌تفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله،تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی،منهج‌الصادقین،جلاء‌الأذهان‌و‌مانند‌آنها.این‌باعث‌می‌شود‌که‌علماء‌آن‌دوره‌به‌این‌فکر‌بیافتند‌که‌کتابهایی‌تدوین‌کنند‌که‌تفسیر
روایی‌باشد‌و‌کل‌روایات‌تفسیری‌را‌در‌ذیل‌آیات‌بیاورند.یا‌تفسیرشان‌با‌توجه‌به‌روایات‌باشد.از‌آن‌زمان‌به‌بعد‌تفسیرهایی‌تدوین‌شده‌که‌این‌خلاء‌را‌پر‌کند.
مانند:147آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌صافی
تفسیر‌صافی«گفته1تألیف‌ملا‌محسن‌فیض‌کاشانی‌رحمه‌الله.او‌در‌فهرست‌تألیفاتش»
رشته‌که‌یکی‌از‌آن‌رشته‌ها‌تفسیر‌است‌دارد‌ایشان20است‌که‌صد‌تألیف‌در‌سه‌تفسیر‌دارد:
صافی-اصفی-مصفی.تفسیر‌صافی‌مفصل‌است.تفسیر‌اصفی‌خلاصه‌آن‌است‌و‌تفسیر‌مصفی‌خلاصه
اصفی‌است.تفسیر‌صافی‌به‌صورت‌مفصل‌روایات‌را‌مطرح‌می‌کند‌و‌تفسیر‌اصفی‌با‌اشاره
به‌روایات‌پرداخته‌است.اگر‌ذیل‌آیه‌ای‌روایتی‌در‌آن‌تفاسیر)عیاشی-علی‌بن‌ابراهیم...(مطرح‌باشد،در‌تفسیر‌صافی‌هم‌آمده‌است.به‌خصوص‌چون‌خود‌مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌اهل
روایت‌بوده،روایات‌دیگری‌را‌هم‌از‌غیر‌این‌کتابها‌نقل‌کرده‌است.پس‌یکی‌از‌تفسیرهایی‌که‌با‌عنایت‌به‌اخبار‌موجود‌تألیف‌شده‌است،تفسیر‌صافی‌است.تفسیر‌أصفی‌هم‌که‌خلاصه‌آن‌است‌آن‌روایات‌را‌گرچه‌با‌اشاره
دارد.هر‌دو‌هم‌چاپ‌شده‌است.در‌تفسیر‌صافی‌جملاتی‌را‌که‌می‌خواسته‌به‌عنوان‌توضیح‌و‌تفسیر‌آیات‌بگوید‌غالبا‌از‌تفسیر‌بیضاوی‌گرفته‌است.کاری‌که‌خودش‌انجام‌داده‌است‌این‌است‌که‌روایات‌هر‌آیه‌ای‌را‌در‌ذیل‌آن‌آورده‌است.گاهی‌هم‌زیر‌عنوان»أقول«
مطالبی‌را‌آورده‌است‌که‌احیانا‌جنبه‌عرفانی‌دارد.این‌تفسیر‌دوازده‌مقدمه‌دارد‌که‌راجع‌به‌قرآن‌و‌بسیار‌سودمند‌است.
.1075است‌و‌تاریخ‌تألیف‌صافی1091وفات‌مرحوم‌فیض‌در‌سال__________________________________________________
(.خود‌مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌برای‌تألیفاتش‌فهرست‌هایی‌تنظیم‌کرده‌است1)که‌به‌صورت‌سه‌رساله‌درآمده‌است.
148آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌نور‌الثقلین
تفسیر‌نور‌الثقلین.در‌آغاز‌می‌گوید:»تفاسیر‌به1112تألیف‌شیخ‌عبد‌العلی‌حویزی.متوفی
سبکهای‌گوناگون‌نوشته‌شده‌بود‌ولی‌تفسیری‌که‌فقط‌به‌روایات‌اکتفا‌کند‌نبودلذا‌من‌این‌تفسیر‌را‌تنظیم‌کردم‌که‌فقط‌روایت‌است«.
این‌تفسیر‌در‌پنج‌جلد‌چاپ‌شده‌است.آیه‌را‌مطرح‌می‌کند‌اگر‌روایتی‌در‌ذیل‌آنباشد‌می‌آورد‌و‌اگر‌روایتی‌نداشته‌باشد‌از‌آن‌آیه‌بدون‌هیچ‌توضیح‌می‌گذرد.
تفاسیر‌روایی‌که‌تا‌به‌حال‌یاد‌شد)نعمانی،فرات،قمی،عیاشی(اگر‌همه‌دنبال‌هم‌چاپ‌شود‌نصف‌نور‌الثقلین‌بیشتر‌نیست‌و‌تمام‌آنها‌غیر‌از‌تفسیر‌امام‌علیه‌السلام‌در‌نور‌الثقلین‌آمده‌است‌و‌این‌نشان‌می‌دهد‌که‌مؤلف‌نور‌الثقلین‌به‌این‌کتب‌اکتفا‌نکرده‌است.بلکه‌تقریبا‌یک‌دوره‌کتب‌روایی‌موجود‌در‌دسترس‌را‌مورد‌مطالعه‌قرار‌داده‌و‌هر‌جا‌روایتی‌با‌آیه‌مناسب‌بوده‌استخراج‌کرده‌و‌در‌ذیل‌آیه‌آورده‌است‌و‌برخلاف‌صافی‌که‌هم‌تفسیر‌است‌هم‌روایت،این‌تفسیر‌فقط‌روایت‌است‌و‌شاید‌عقیده‌مؤلفش‌این‌بوده‌که‌نباید‌خود‌ما‌آیات‌را‌تفسیر
کنیم‌بلکه‌باید‌به‌روایات‌مفسره‌اکتفا‌نماییم.این‌تفسیر‌خیلی‌مورد‌علاقه‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌بوده‌است.مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌ظاهرا‌روشش‌این‌نبوده‌که‌به‌کتب‌متفرق‌روایی‌مراجعه‌کند‌بلکه‌به
این‌کتاب‌و‌احیانا‌تفسیر‌برهان‌رجوع‌می‌کرده‌است.149آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌برهان
تفسیر‌برهان-و‌معاصر‌صاحب‌نور‌الثقلین.1109تألیف‌مرحوم‌سید‌هاشم‌بحرانی-متوفی
طبق‌آن‌حدسی‌که‌زدیم‌افراد‌متعددی‌این‌نیاز‌و‌خلأ‌را‌حس‌کردند‌و‌همه‌با‌هم‌در‌یک‌زمان‌مشغول‌شدند‌در‌حالیکه‌از‌کار‌هم‌خبر‌نداشتند.مرحوم‌فیض‌رحمه
الله،مرحوم‌حویزی‌رحمه‌الله‌و‌مرحوم‌بحرانی‌رحمه‌الله‌به‌طور‌جداگانه‌مشغول‌این‌کار‌شدند.)چرا‌که‌آن‌زمان‌اوج‌اهمیت‌دادن‌به‌روایت‌و‌حدیث‌بود‌زیرا‌در‌زمان‌مجلسی‌و‌پدرش‌رحمه‌الله‌به‌حدیث‌خیلی‌اهمیت‌می‌دادند(.ولی‌هر‌کدام‌سبک‌خاص‌خود‌را‌داشتند‌صافی‌آن‌سبک‌را‌داشت‌که‌هم‌تفسیر‌باشد‌هم‌روایت.نور‌الثقلین‌فقط‌روایت‌نقل‌می‌کرد،و‌از‌کتب‌تفسیری)غیر‌از‌تفسیر‌امام(و‌نیز‌از‌کتب‌اربعه‌نقل‌می‌نمود.تفسیر‌برهان‌مثل‌نور‌الثقلین‌است‌با‌این‌تفاوت‌که‌از‌تفسیر‌امام‌علیه‌السلام‌هم‌استفاده‌کرده‌است.و‌اینکه‌می‌گویند
بین‌تفسیر‌برهان‌و‌نور‌الثقلین‌عموم‌و‌خصوص‌من‌وجه‌است.سخن‌صحیحیاست‌و‌هیچکدام‌مکفی‌از‌دیگری‌نیست.
آنچه‌که‌نزد‌علماء‌ما‌بعنوان‌تفسیر‌روایی‌جا‌باز‌کرده‌است،این‌دو‌تفسیر‌است.ولی‌سابقه‌تفسیر‌برهان‌بیشتر‌است.و‌هر‌چه‌در‌صافی‌هست‌در‌این‌دو‌تفسیر‌هم‌وجود‌دارد.اما‌این‌دو‌تفسیر‌هیچ‌کدام‌جامع‌روایات‌دیگری‌نیست‌و‌باید‌به‌هر
سال‌قبل‌از‌تفسیر‌نور‌الثقلین‌چاپ100دو‌مراجعه‌نمود.تفسیر‌برهان‌حدود‌‌سنگی‌شده‌و‌سپس‌چاپ‌حروفی‌و‌نیز‌چاپ‌سوم‌آن‌با‌تحقیق‌و‌تخریج‌احادیث
انجام‌شده‌است.150آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌شبر
تفسیر‌شبر‌‌از‌علماء‌بزرگ‌و‌تألیفات‌فراوانی‌دارد‌مانند1240-41سید‌عبد‌الله‌شبر-متوفی
مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله.اما‌ایشان‌از‌کارهای‌مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌استفاده‌کرده‌است.مثلا‌حق‌الیقین.شبر‌که‌کتاب‌بسیار‌خوبی‌است،بعضیگفته‌اند،ترجمه‌گونه‌ای‌است‌از»حق‌الیقین«مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله.
»زاد‌المعاد«،»تحفة‌الزائر«و‌رساله‌های‌گوناگونی‌دارد‌که‌به‌نظر‌می‌رسد‌از‌کارهای‌علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌استفاده‌کرده‌باشد.و‌نیز‌کتابی‌مثل‌کتاب‌بحار‌دارد.و‌در‌شرح‌حال‌او‌آمده‌که‌در‌خواب‌امام‌کاظم‌علیه‌السلام‌قلمی‌را‌به
دستش‌دادند‌و‌فرمودند‌بنویس...از‌این‌جهت‌قلمش‌برکت‌پیدا‌کرد‌زیرا‌یک‌عالم‌بر‌فرض‌که‌بخواهد‌از‌کتب
موجود‌در‌دسترس،جمع‌آوری‌کند،مگر‌می‌تواند‌بدون‌عنایات‌خاصه‌این‌همه‌کارکند.
از‌جمله‌تألیفاتش‌سه‌تفسیر‌است:صفوة‌التفاسیر-الجوهر‌الثمین-التفسیر‌الوجیز‌و‌سومی‌که‌بسیار‌تفسیر‌خوبی‌است.چند‌بار‌چاپ‌شده‌است.چاپ‌اول‌در‌تهران‌و‌چاپ‌دوم‌آن‌در‌مصر‌انجام‌شده.در‌چاپ‌دوم‌یک‌دانشمند‌سنی،
مقدمه‌ای‌نوشته‌است‌تا‌از‌این‌راه‌این‌تفسیر‌در‌بین‌اهل‌تسنن‌هم‌رواج‌پیدا‌کند.چاپ‌اول‌هم‌مقدمه‌ای‌دارد‌از»سید‌نصر‌الله‌تقوی«که‌از‌دانشمندان‌به‌نام
تفسیری‌که‌مطالعه‌کردم‌این30است‌او‌می‌گوید:با‌جرأت‌می‌گویم‌که‌از‌بین‌تفسیر‌در‌عین‌کم‌حجم‌بودن‌از‌همه‌بهتر‌است.
و‌واقعا‌همینطور‌است.خلاصه‌تمام‌تفاسیر‌را‌آورده‌است.اگر‌کسی‌به‌مجمع-صافی-برهان‌و‌نور‌الثقلین‌مراجعه‌کرده‌و‌خلاصه‌گیری‌نماید‌و‌به‌تفسیر‌شبر
مراجعه‌نماید.می‌بینید‌قبلا‌او‌این‌کار‌را‌انجام‌داده‌است.تفسیر‌الجوهر‌الثمین‌هم‌چند‌سال‌است‌در‌بیروت‌چاپ‌شده‌است‌حدود‌دو‌برابر‌تفسیر‌الوجیز‌است.صفوة‌التفاسیر‌چند‌برابر‌تفسیر‌الوجیز‌است‌و‌نسخه‌خطی
آن‌در‌کتابخانه‌ها‌هست‌و‌عجالتا‌نمی‌دانم‌چاپ‌شده‌یا‌نه.151آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مفتاح‌الجنان‌فی‌حل‌رموز‌القرآن
مفتاح‌الجنان‌فی‌حل‌رموز‌القرآن‌‌وی‌می‌خواسته‌که‌این1294«متوفای1تألیف‌مرحوم‌ملا‌محمد‌صالح‌برغانی»
تفسیر‌تمام‌روایات‌را‌داشته‌باشد‌خودش‌هم‌با‌عنوان»بیان«و»أقول«راجع‌به‌هر‌آیه‌سخن‌گفته‌است.از‌تفسیر‌برهان‌و‌نور‌الثقلین‌خیلی‌بزرگتر‌است.چون
صفحه‌می‌باشد.در500قسمتی‌از‌سوره‌بقره‌آن‌که‌چاپ‌شده‌یک‌جلد‌و‌حدود‌تتبع‌روایات‌خیلی‌کار‌کرده.و‌روایات‌جدیدی‌اضافه‌کرده‌است.
تفسیر‌جامع
تفسیر‌جامع»تفسیر‌جامع«تألیف‌سید‌ابراهیم‌بروجردی،)فارسی‌در‌چند‌جلد(نیز‌از
شمسی‌است‌و‌فقط‌روایات‌را‌به1340تفسیرهای‌روایی‌می‌باشد.تألیف‌فارسی‌ترجمه‌کرده‌است‌تا‌عامه‌مردم‌از‌آن‌استفاده‌کنند.__________________________________________________
(.برغان‌نام‌دهی‌است‌در‌اطراف‌کرج‌و‌ایشان‌تألیفات‌فراوانی‌دارد.1)152آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفاسیر‌روایی‌اهل‌تسنن
اشاره
تفاسیر‌روایی‌اهل‌تسننسنی‌ها‌هم‌کتابهای‌تفسیر‌روایی‌دارند‌که‌به‌سه‌تای‌آن‌اشاره‌می‌کنیم:
جلد،روایات30،تفسیر‌مفصلی‌است‌در301-309-»تفسیر‌طبری«-متوفی1را‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌صحابه‌نقل‌می‌کند.
.774-»تفسیر‌ابن‌کثیر«-ابو‌الفداء‌اسماعیل-متوفای2با‌توجه‌به‌روایاتی‌که‌در911یا910-»تفسیر‌در‌المنثور«از‌سیوطی‌متوفای3
تفاسیر‌قبلی‌نوشته‌شده‌بود،تنظیم‌کرده‌است‌و‌از‌تمام‌آنها‌أجمع‌است.بین‌ما‌شیعیان،»در‌المنثور«به‌عنوان‌تفسیر‌روایی‌اهل‌تسنن‌مشهور‌است‌وعلامه‌طباطبایی‌همه‌در‌المیزان‌روایات‌عامه‌از»در‌المنثور«نقل‌می‌کند.
سخن‌آخر‌اینکه‌کارهای‌انجام‌شده‌در‌روایات‌تفسیر‌کامل‌نیست.به‌تمام‌اینها‌که‌مراجعه‌شود‌نمی‌توانیم‌بگوییم‌که‌تمام‌روایات‌هر‌آیه‌دیده‌شده‌است.لذا‌بعضی‌از‌علماء‌و‌محققان‌معاصر‌به‌این‌فکر‌افتاده‌اند‌که‌تمام‌کتب‌اخبار‌و‌جوامع‌روایی
را‌ببینند‌و‌روایات‌تفسیری‌را‌فیش‌کنند‌و‌تفسیر‌روایی‌جامعی‌تدوین‌نمایندوفقهم‌الله‌تعالی‌لهذه‌الخدمة.
پاسخ‌به‌یک‌سؤال
پاسخ‌به‌یک‌سؤال‌سؤال:چرا‌بزرگان‌قدماء‌امثال‌سید‌مرتضی‌رحمه‌الله،شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌و
طبرسی‌رحمه‌الله‌در‌تفسیرشان‌از‌روایات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌کم‌استفادهکرده‌اند.
جواب:علماء‌بزرگ‌ما.قبل‌از‌دوران‌علامه‌مجلسی-در‌عین‌اینکه‌به‌روایات‌توجه‌داشتند،اما‌سعی‌می‌کردند‌روایات‌ضعیف‌را‌ننویسند،و‌چون‌روایات‌صحیح
السند153آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌تفسیر‌کم‌است،از‌این‌جهت‌در‌تفاسیر‌آنها‌روایات‌انعکاس‌چندانی‌ندارد.از‌طرف‌دیگر‌محیط‌آنها‌هم‌محیط‌اهل‌سنت‌بود،به‌این‌جهت‌باید‌تفسیری‌بنویسند
که‌بتواند‌بین‌سنی‌ها‌هم‌به‌عنوان‌یک‌تفسیر‌مطرح‌باشد.لذا‌می‌بینید‌مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌توانسته‌است‌مجمع‌البیان‌را‌طوری‌بنویسد‌که‌بین‌سنی‌ها‌هم
به‌عنوان‌کتاب‌تفسیری‌جا‌باز‌کند‌و‌این‌نقطه‌قوت‌است‌برای‌مجمع‌البیان‌وتبیان‌و‌مانند‌آنها.
در‌عین‌حال‌نمی‌توان‌این‌نقطه‌ضعف‌را‌که‌در‌اینگونه‌تفاسیر‌آن‌طور‌کهشایسته‌است‌به‌روایات‌توجه‌نشده‌نادیده‌گرفت‌رحمهم‌الله‌جمیعا.
154آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«1تفسیر‌تبیان»
«یکی‌از‌تفاسیر‌معروف‌ما‌تفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله1تفسیر‌تبیان»است.وی‌از‌بزرگان‌علماء‌شیعه‌و‌صاحب‌تألیفات‌فراوانی‌است.قسمتی‌از‌تألیفاتش‌در‌حوزه‌های‌شیعه‌بسیار‌جا‌باز‌کرده‌است‌دو‌تا‌از‌کتب‌اربعه‌حدیث)تهذیب‌و‌استبصار(تألیف‌او‌است‌سه‌تا‌از‌کتب‌اصیل‌رجال‌از‌اوست.فهرست
شیخ-رجال‌شیخ-رجال‌کشی.و‌در‌تفسیر‌اگر‌دو‌تفسیر‌معروف‌داشته‌باشیم‌یکی‌مجمع‌البیان‌و‌دیگری‌تبیان
است.در‌جلسه‌ای‌که‌در‌مشهد‌به‌عنوان‌بزرگداشت‌شیخ‌طوسی‌گرفته‌بودند‌یکی‌از
علماء‌در‌معرفی‌او‌گفت:»در‌حدیث‌و‌رجال‌و‌تفسیر،ده‌کتاب‌اصیل‌داریم‌که‌شش‌تای‌آن،تألیف‌شیخ
طوسی‌رحمه‌الله‌است.پس‌سهم‌او‌در‌پایه‌گزاری‌علوم‌اسلامی‌قابل‌قیاس‌با‌دیگران‌نیست.
این‌تفسیر‌دو‌بار‌چاپ‌شده‌است.بار‌اول‌در‌دو‌جلد‌بزرگ‌که‌به‌دستور‌آیة‌الله‌حجت‌کوهکمری‌و‌همت‌او‌قطعات‌نسخ‌خطی‌جمع‌آوری‌و‌به‌صورت‌دو‌جلد
صفحه(چاپ‌شد.و‌بار‌دوم‌در‌ده‌جلد‌در‌نجف‌چاپ‌شد.900بزرگ)هر‌جلد‌چاپ‌دوم‌بسیار‌خوب‌است.اولا‌مغلوط‌نیست‌ثانیا‌فهرست‌های‌خوبی‌دارد:
فهرست‌احادیث،فهرست‌لغات‌و‌فروق‌اللغات‌فهرست‌مطالب‌کلامی‌که‌در‌رد«2دیگران‌گفته‌شده،و‌بعضی‌فهرست‌های‌دیگر‌که‌بسیار‌کارساز‌است.»
__________________________________________________(.درباره‌تفسیر‌حقائق‌التأویل‌سید‌رضی‌که‌قبل‌از‌تبیان‌است‌در‌آینده‌بحثی1)
خواهیم‌داشت.(.اخیرا‌هم‌برخی‌از‌مؤسسات‌مشغول‌چاپ‌جدید‌آن‌هستند.2)
155آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:برای‌آشنایی‌با‌این‌تفسیر،مقدمه‌تفسیر‌را‌مورد‌دقت‌قرار‌می‌دهیم‌تا‌معلوم
شود‌که‌انگیزه‌مؤلف‌برای‌نوشتن‌این‌تفسیر‌و‌سبک‌او‌در‌تفسیر‌چه‌بوده‌است.اما‌بعد‌فإن‌الذی‌حملنی‌علی‌الشروع‌فی‌هذا‌الکتاب‌إنی‌لم‌أجد‌أحدا‌من‌أصحابنا‌قدیما‌و‌حدیثا‌من‌عمل‌کتابا‌یحتوی‌علی‌تفسیر‌جمیع‌القرآن‌و‌یشتمل‌علی‌فنون‌معانیه‌و‌انما‌سلک‌جماعة‌منهم‌فی‌جمع‌ما‌رواه‌و‌نقله‌و‌انتهی‌إلیه‌فی‌الکتب‌المرویة‌فی‌الحدیث‌و‌لم‌یتعرض‌أحد‌منهم‌لاستیفاء‌ذلک‌و‌تفسیر‌ما‌یحتاج‌إلیه.فوجدت‌من‌شرع‌فی‌تفسیر‌القرآن‌من‌علماء‌الامة‌بین‌مطیل‌فی‌جمع‌معانیه‌و‌استیعاب‌ما‌قیل‌فیه‌من‌فنونه‌کالطبری‌و‌غیره،و‌بین‌مقصر‌اقتصر‌علی‌ذکر
غریبه‌و‌معانی‌الفاظه،و‌سلک‌الباقون‌المتوسطون‌فی‌ذلک‌مسلک‌ما‌قویت‌فیه«و‌ترکوا‌ما‌لا‌معرفة‌لهم‌به،فإن‌الزجاج‌و‌الفراء‌و‌من‌أشبههما‌من1منتهم»
النحویین‌أفرغوا‌و‌سعهم‌فی‌ما‌یتعلق‌بالإعراب‌و‌التصریف‌و‌مفضل‌بن‌سلمة‌و‌غیره‌استکثروا‌من‌علم‌اللغة‌و‌انشقاق‌الألفاظ،و‌المتکلمین‌کأبی‌علی‌الجبائی‌و‌غیره‌صرفوا‌همتهم‌إلی‌ما‌یتعلق‌بالمعانی‌الکلامیة،و‌منهم‌من‌أضاف‌إلی‌ذلک‌الکلام‌فی‌فنون‌علمه،فأدخل‌فیه‌ما‌لا‌یلیق‌به‌من‌بسط‌فروع‌الفقه‌و‌اختلاف
الفقهاء‌کالبلخی‌و‌غیره.و‌أصلح‌من‌سلک‌فی‌ذلک‌مسلکا‌جمیلا‌مقتصدا‌محمد‌بن‌بحر‌أبو‌مسلم‌الاصفهانی‌المعتزلی،و‌ابو‌الحسن‌علی‌بن‌عیسی‌الرمانی‌النحوی‌المعتزلی.فإن‌کتابیهما‌أصلح‌ما‌صنف‌فی‌هذا‌المعنی،غیر‌أنهما‌أطالا‌الخطب‌فیه‌و‌أوردا‌فیه‌کثیرا‌مما‌لا‌یحتاج.و‌سمعت‌جماعة‌من‌أصحابنا‌قدیما‌و‌حدیثا‌یرغبون
فی‌کتاب‌مقتصد‌یجتمع‌علی‌جمیع‌فنون‌علم‌القرآن‌من‌القراءة‌و‌المعانی‌و‌الإعراب‌و‌الکلام‌علی‌المتشابه‌و‌الجواب‌عن‌مطاعن‌الملحدین‌فیه‌و‌أنواع
المبطلبین‌کالمجبرة‌و‌المشبهة‌و‌غیرهم،و‌ذکر‌ما‌یختص‌أصحابنا‌من‌الإستدال‌بمواضع‌کثیرة‌منه‌علی‌صحة‌مذاهبهم...و‌أنا‌أشرع‌فی‌ذلک‌علی‌وجه‌الإیجاز‌و
الإختصار‌لکل‌فن‌من‌فنونه.ایشان‌در‌این‌مقدمه‌می‌فرماید:»آنچه‌که‌مرا‌واداشت‌که‌تفسیر‌بنویسم‌این‌بود
که‌قبل__________________________________________________
(.قوتهم.1)
156آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:از‌من‌از‌علماء‌شیعه‌کسی‌را‌سراغ‌ندارم‌که‌تفسیری‌نوشته‌باشد‌شامل‌از‌اول‌تا‌آخر‌قرآن‌و‌به‌تمام‌جوانب‌نظر‌داشته‌باشد.آنچه‌ما‌سراغ‌داریم‌چند‌تفسیر
«.که‌ذیل‌آیات،روایات‌را‌آورده‌اند.و‌در‌آن‌تفسیرها،از‌خودشان1روایی‌است»بیانی‌نداشتند‌در‌جمع‌روایات‌هم‌استقصاء‌نکرده‌و‌کل‌روایات‌را‌جمع‌ننموده
بودند.و‌اما‌در‌بین‌علماء‌عامه،قبل‌از‌این،تفاسیر‌زیادی‌نوشته‌بودند.اما‌بعضی‌از‌آن
«.و‌بعضی‌از‌آنها2تفاسیر‌خیلی‌جانب‌تطویل‌را‌گرفتند.مانند‌تفسیر‌طبری»مختصر‌است‌فقط‌غرائب‌لغات‌قرآن‌را‌معنا‌کرده‌اند)که‌در‌واقع‌باید‌نام‌آن‌را
غریب‌القرآن‌گذاشت(.و‌دیگران)دسته‌سوم(،در‌آن‌فنی‌که‌قوی‌بودند‌و‌مهارت«و3داشتند‌پیش‌رفتند‌و‌آنچه‌را‌که‌نمی‌دانستند‌رها‌کردند.مانند‌تفسیر‌زجاج»
«که‌مسایل‌صرفی‌و‌نحوی‌در‌آن‌مطرح‌شده‌است.و‌تفسیر‌مفضل‌بن4فراء»«که‌به‌مسایل6«که‌یک‌تفسیر‌لغوی‌است.و‌تفسیر‌أبی‌علی‌جبائی»5سلمه»
کلامی‌پرداخته‌است.و‌برخی‌دیگر‌از‌تفاسیر‌هم‌جنبه‌فقهی‌دارد‌مانند‌تفسیر«.7بلخی«»
این‌تفاسیر‌هیچکدام‌مورد‌پسند‌شیخ‌طوسی‌واقع‌نشده‌است.هر‌چند‌که‌ممکن‌است‌در‌تألیف‌تفسیر‌خودش،هم‌به‌این‌تفاسیر‌توجه‌داشته‌است.ولی‌آن
تفسیری‌را‌که‌ایشان‌پسندیده‌اند‌و‌مسلما‌جزء‌مآخذ‌دست‌اول‌ایشان‌بوده‌است«و‌ابو‌الحسن‌علی‌بن‌عیسی8تفسیر‌محمد‌بن‌بحر‌أبی‌مسلم‌اصفهانی»
«است.که‌هم9الرمانی»__________________________________________________
(.این‌کلام‌دلالت‌دارد‌بر‌اینکه‌تفاسیر‌روائی‌موجود‌بوده‌است.1)جزء‌و‌ده‌جلد‌چاپ‌شده‌است.30،تفسیرش‌در310(.طبری‌متوفی2).316یا311یا310(.ابو‌اسحاق‌ابراهیم‌بن‌محمد‌زجاج‌نحوی،متوفی3)
تفسیری‌دارد‌به‌نام‌معانی‌القرآن.،او‌نیز‌تفسیری‌دارد‌به‌نام‌معانی207(.ابو‌زکریا‌یحیی‌بن‌زیاد،متوفی4)
القرآن.(.تفسیری‌دارد‌به‌نام‌معانی‌القرآن‌و‌غریبه‌و‌مشکله.5)،تفسیر‌معروفی303(.ابو‌علی‌محمد‌بن‌عبد‌الوهاب‌جبائی‌معتزلی،متوفی6)
دارد.
جلد12،تفسیری‌در319(.ابو‌القاسم‌عبد‌الله‌بن‌احمد‌بلخی‌معتزلی،متوفی7)دارد.،تفسیری‌دارد‌به‌نام‌جامع‌التأویل‌لمحکم320(.معتزلی‌است‌و‌متوفی8)
التنزیل..او‌هم‌تفسیر‌دارد.384(.معتزلی‌است.متوفی9)
157آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روششان‌خوب‌بوده‌و‌هم‌میانه‌روی‌را‌رعایت‌کردند.
اما‌اشکال‌این‌دو‌تفسیر‌هم‌این‌است‌که‌رنگ‌شیعی‌ندارد.پس‌انگیزه‌شیخ‌طوسی‌برای‌نوشتن‌تفسیر‌روشن‌شد‌و‌در‌ضمن‌بیان‌کردند‌که‌تفسیری
می‌خواهند‌بنویسند؛که‌روایتی‌محض‌یا‌متوجه‌به‌یک‌جهت‌خاص‌نباشد‌بلکه‌جامعجمیع‌فنون‌و‌در‌عین‌حال‌مثبت‌مذهب‌تشیع‌باشد.
صفحه7-8شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌قبل‌از‌اینکه‌شروع‌به‌تفسیر‌نماید،حدود‌‌مقدمه‌دارد‌راجع‌به‌نسخ،محکم‌و‌متشابه،قرائت...یک‌قسمت‌آن،کاملا‌سبک‌ایشان‌را‌در‌تفسیر‌روشن‌می‌کند.در‌این‌مقدمه‌زیربنای‌تفسیر‌خود‌را‌به‌خوبی‌بیان‌می‌کند‌که‌تفسیرش‌چگونه‌است.او‌می‌گوید‌من‌قرآن‌را‌قابل‌فهم‌می‌دانم.و‌در‌این‌باره‌روایاتی‌می‌آورد.و‌در‌عین‌حال‌می‌گوید‌قسمتی‌از‌قرآن‌برای‌ما‌قابل‌فهم‌نیست‌و‌باید‌به‌روایات‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌علیهم‌السلام
مراجعه‌کنیم.و‌روایات‌هم‌باید‌سند‌صحیح‌داشته‌باشد.به‌هر‌منقولی‌اکتفانمی‌کنیم.اینها‌را،شیخ‌رحمه‌الله،قدری‌توضیح‌داده‌است.
روایاتنا‌متناصرة‌بالحث‌علی‌قراءته‌و‌التمسک‌بما‌فیه‌ورد‌ما‌یرد‌من‌اختلاف‌الأخبار‌فی‌الفروع‌إلیه.و‌قد‌روی‌عن‌النبی‌روایة‌لا‌یدفعها‌أحد:إنی‌مخلف‌فیکم‌الثقلین‌ما‌إن‌تمسکتم‌بهما‌لن‌تضلوا‌کتاب‌الله‌و‌عترتی‌أهل‌بیتی‌و‌انهما‌لن
یفترقا‌حتی‌یردا‌علی‌الحوض‌و‌هذا‌یدل‌علی‌أنه‌موجود‌فی‌کل‌عصر‌لأنه‌لا‌یجوز‌أن‌یأمر‌بالتمسک‌بما‌لا‌نقدر‌علی‌التمسک‌به‌کما‌أن‌أهل‌البیت‌و‌من‌یجب‌اتباع‌قوله‌حاصل‌فی‌کل‌وقت.و‌إذا‌کان‌الموجود‌بیننا‌مجمعا‌علی‌صحته‌فینبغی‌أن
نتشاغل‌بتفسیره‌و‌بیان‌معانیه‌و‌نترک‌ما‌سواه.إعلم‌أن‌الروایة‌ظاهرة‌فی‌اخبار‌اصحابنا‌بأن‌تفسیر‌القرآن‌لا‌یجوز‌إلا‌بالأثر‌الصحیح‌عن‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌عن‌الأئمة‌علیهم‌السلام‌الذین‌قولهم
حجة‌لقول‌النبی،و‌أن‌القول‌فیه‌بالرأی‌لا‌یجوز،و‌روی‌العامة‌ذلک‌عن‌النبی‌إنه‌قال‌من‌فسر‌القرآن‌برأیه‌و‌اصاب‌الحق‌فقد‌اخطأ‌و‌کره‌جماعة‌من‌التابعین‌و‌فقهاء‌المدینة‌القول‌فی‌القرآن‌بالرأی...و‌الذی‌نقول‌فی‌ذلک‌إنه‌لا‌یجوز‌أن
یکون‌فی‌کلام‌الله‌تعالی‌و‌کلام‌نبیه‌تناقض‌و‌تضاد.
158آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:می‌گوید‌ما‌این‌سه‌مقدمه‌را‌گفتیم:
-قرآن‌قابل‌فهم‌است.1-روایات‌صحیح‌می‌تواند‌در‌تفسیر‌مورد‌استفاده‌قرار‌بگیرد.2-تفسیر‌به‌رأی‌درست‌نیست.3
می‌گوید‌مگر‌قرآن‌نمی‌فرماید‌که‌عربی‌مبین‌و‌به‌لسان‌قوم‌است.پس‌چطورا‌و‌أنه ا‌جعلناه‌قرآنا‌عربی بگوییم‌ظاهر‌قرآن‌قابل‌فهم‌نیست‌مگر‌قرآن‌نفرمود:إن‌بلسان‌قومه‌و‌انه‌بیان‌للناس‌پس‌چگونه‌بگوییم‌قابل‌فهم‌نیست‌و‌هل‌ذلک‌إلا
وصف‌له‌باللغز‌و‌المعمی‌الذی‌لا‌یفهم‌المراد‌به‌إلا‌بعد‌تفسیره‌و‌بیانه.سبک‌تألیفات‌شیخ‌رحمه‌الله‌می‌رساند‌که‌با‌اینکه‌از‌علماء‌صدر‌اول‌است‌ولیرون روشنفکر‌بوده‌است.او‌می‌فرماید‌چطور‌خود‌قرآن‌می‌فرماید‌أ‌فلا‌یتدب
القرآن‌أم‌علی‌قلوب‌أقفالها‌اما‌شما‌می‌گویید‌چیزی‌از‌قرآن‌فهمیده‌نمی‌شود.اینکه‌می‌گوید‌تمسک‌به‌قرآن‌و‌تدبر‌در‌آن‌نمایید‌یعنی‌قابل‌فهم‌است.اما‌نه‌اینکه‌به‌روایات‌بی‌توجه‌باشیم.قرآن‌قابل‌فهم‌است‌ولی‌در‌فهم‌آن‌از‌روایات‌هم‌استمداد‌می‌جوییم.اخباری‌هم‌که‌داریم‌که‌می‌فرماید‌روایات‌را‌به‌قرآن
عرضه‌کنید،مؤید‌همین‌مطلب‌است.و‌الا‌اگر‌قرآن‌قابل‌فهم‌نبود‌عرضه‌کردناخبار‌به‌آن‌معنا‌نداشت.
سپس‌می‌گوید‌به‌طور‌کلی‌معانی‌قرآن‌چهار‌قسم‌است:-یک‌قسم‌این‌است‌که‌کسی‌جز‌خدای‌متعال‌نمی‌داند.یا‌اینکه‌خدا‌و‌پیامبر1
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌علیهم‌السلام‌فقط‌می‌دانند.و‌تا‌آنها‌بیان‌نکنند‌برای‌هیچ‌کس‌قابل‌فهم‌نیست.این‌قبیل‌آیات‌را‌اصلا‌دنبال‌تفسیرش‌نیستیم.مثل
اینکه،روز‌قیامت‌چه‌وقت‌است...یسألونک‌عن‌الساعة...
إن‌معانی‌القرآن‌علی‌أربعة‌اقسام:أحدهما‌ما‌اختص‌الله‌بعلمه‌فلا‌یجوز‌لأحدتکلف‌القول‌فیه.
-ثانیها‌ما‌کان‌ظاهره‌مطابقا‌لمعناه.)ظاهر‌عرفی‌دارد‌و‌همه‌معنایش‌را2می‌دانند(
159آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بالحق، ه‌إلا م‌الل تی‌حر فس‌ال فکل‌من‌عرف‌اللغة‌عرف‌معناه.مثل:لا‌تقتلوا‌الن
ه‌أحد... قل‌هو‌الل
البته‌آیات‌قرآن‌ظهر‌و‌بطن‌دارد‌و‌اشکال‌ندارد‌یک‌مرتبه‌اش‌قابل‌فهم‌باشد‌و‌مراتب‌بعدش‌برای‌افرادی‌که‌قدرت‌فهمشان‌زیاد‌است،روشن‌باشد،مراتب
بعدش‌فقط‌برای‌امام‌علیه‌السلام‌روشن‌باشد.اینطور‌آیات‌را‌اگر‌روایت‌هم‌نداشته‌باشد،تفسیر‌می‌کنیم.
-ثالثها‌ما‌هو‌مجمل‌لا‌ینبی‌ء‌ظاهره‌عن‌المراد‌به‌مفصلا.خود‌آیه‌تفصیل‌مطلب3را‌ندارد.اجمال‌آیه‌را‌باید‌خدا‌یا‌معصومین‌علیهم‌السلام‌بیان‌کنند.اینطور‌آیات‌را‌با‌بیان‌ائمه‌علیهم‌السلام‌تفسیر‌می‌کنیم.مانند‌نماز،حج،زکوة...که‌کیفیت
آن‌را‌با‌فرمایشات‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌علیهم‌السلام‌تفسیرمی‌کنیم.
اینها‌طوری‌هستند‌که:لا‌یمکن‌استخراجه‌إلا‌ببیان‌النبی‌و‌وحی‌من‌جهة‌اللهتعالی.
-رابعهما‌ما‌کان‌اللفظ‌مشترکا‌بین‌معینیین‌فما‌زاد‌عنهما‌و‌یمکن‌ان‌یکون‌کل4واحد‌منهما‌مرادا‌فانه‌لا‌ینبغی‌أن‌یقدم‌أحد‌به‌فیقول‌أن‌مراد‌الله‌بعض‌ما‌یحتمل‌إلا‌بقول‌نبی‌أو‌امام‌معصوم‌بل‌ینبغی‌أن‌یقول‌إن‌الظاهر‌یحتمل‌لامور)به‌طور
قاطع‌نمی‌توان‌نظر‌داد‌بلکه‌به‌عنوان‌احتمال‌باید‌گفته‌شود(.این‌یک‌تقسیم‌جامعی‌است.و‌آیات‌قرآن‌از‌این‌چهار‌قسم‌بیرون‌نیستند.
پس‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌می‌خواهد‌تفسیرش‌تا‌آخر‌قرآن‌باشد،طولانی‌نباشد،در‌عین‌حال‌جامع‌و‌رنگ‌شیعی‌داشته‌باشد.
اگر‌گاهی‌در‌عمل‌غفلت‌می‌شود‌مثلا‌آیه‌ذو‌احتمالین‌یا‌ذو‌احتمالات‌است‌و‌یک‌احتمال‌گفته‌می‌شود‌و‌احتمالات‌دیگر‌گفته‌نمی‌شود‌این‌همان‌اشکالی‌است‌که‌به‌این‌تفسیر‌و‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌یا‌ابو‌الفتوح‌گرفته‌شده‌که‌گاهی‌از‌این‌و‌آن‌قولی‌را‌نقل‌می‌کند‌و‌رد‌می‌شوند‌و‌به‌ذهن‌می‌آید‌که‌شاید‌خودشان‌هم‌قبول
داشته‌باشند.اما‌با‌توضیحی‌که‌در‌قسم‌چهارم‌آیات‌گفته‌شد،معلوم‌می‌شود‌که‌هر‌جا‌آیه‌ای‌ذو‌احتمالین‌باشد‌و‌او‌قولی‌را‌بیان‌و‌از‌آن‌رد‌شده‌باشد‌به‌این‌معنی‌نیست‌که
قبول‌کرده‌باشد.160آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌قسمت‌دیگر‌از‌مقدمه،اسم‌مفسرانی‌را‌که‌در‌این‌کتاب‌از‌آنها‌نقل‌کرده‌است،می‌آورد‌و‌صراحتا‌نام‌می‌برد‌که‌قول‌اینها‌حجت‌نیست.بلکه‌اگر‌قول‌آنها‌به‌استظهار‌ما‌کمکی‌کند‌خوب‌است.ولی‌در‌آیات‌قسم‌اول‌یا‌سوم‌اگر‌سخنی
گفته‌باشند‌به‌درد‌نمی‌خورد.در‌قسم‌چهارم‌سخن‌آنها‌را‌به‌عنوان‌احتمال
می‌پذیرم.و‌در‌قسم‌دوم‌سخن‌آنها‌می‌تواند‌کمکی‌به‌فهم‌ما‌باشد.و‌الا‌ما‌مقلدهیچ‌کدام‌از‌آنها‌نیستیم.
سخن‌دیگری‌که‌ایشان‌دارد‌این‌است‌که:در‌ادبیات‌و‌کتب‌ادبی‌ما‌رایج‌است‌که‌اصالت‌را‌به‌اشعار‌عرب‌و‌جاهلیت
می‌دهند‌و‌قرآن‌را‌با‌آن‌تطبیق‌می‌کنند.اما‌این‌روش‌غلط‌است.بلکه‌قرآن‌بایدشاهد‌و‌مستند‌باشد.
«می‌فرماید:مسأله‌فصاحت1ایشان‌با‌بیان‌خوبی‌این‌را‌توضیح‌داده‌است.»پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌منهای‌نبوتش‌برای‌همه‌قابل‌قبول‌و‌مورد‌تأیید‌است.این‌بستگی‌به‌نبوتش‌ندارد.و‌به‌تأیید‌همه،أفصح‌فصحاء‌است.پس‌حرفش‌بر‌همه‌حجت‌است.و‌سخن‌قرآن‌را‌باید‌بر‌صحت‌سایر‌کتب‌حجت‌قرار‌دهیم.و‌از
قرآن‌برای‌کلام‌عرب‌شاهد‌بیاوریم.در‌اینجا‌یک‌نمونه‌از‌تفسیر‌تبیان‌مطرح‌می‌کنیم‌تا‌سبک‌او‌روشن‌شود:آیات‌اول
سوره‌حجرات:ه‌سمیع‌علیم. الل ه‌إن قوا‌الل ه‌و‌رسوله‌و‌ات ذین‌آمنوا‌لا‌تقدموا‌بین‌یدی‌الل ها‌ال یا‌أیبی‌و‌لا‌تجهروا‌له‌بالقول‌کجهر ذین‌آمنوا‌لا‌ترفعوا‌أصواتکم‌فوق‌صوت‌الن ها‌ال یا‌أی ذین‌یغضون‌أصواتهم‌عند ال بعضکم‌لبعض‌أن‌تحبط‌أعمالکم‌و‌أنتم‌لا‌تشعرون.إنقوی‌لهم‌مغفرة‌و‌أجر‌عظیم.إن ه‌قلوبهم‌للت ذین‌امتحن‌الل ه‌أولئک‌ال رسول‌اللی‌تخرج هم‌صبروا‌حت ذین‌ینادونک‌من‌وراء‌الحجرات‌أکثرهم‌لا‌یعقلون.و‌لو‌أن ال
ه‌غفور‌رحیم إلیهم‌لکان‌خیرا‌لهم‌و‌الل__________________________________________________
.16،ص1(.ج1)161آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
آیات‌را‌که‌می‌خوانیم‌سؤالاتی‌مطرح‌می‌شود‌باید‌ببینیم‌این‌سؤالات‌چقدر‌در‌تفاسیر‌مطرح‌شده‌است.در‌روش‌تفسر‌گفته‌ایم‌مفسر‌باید‌به‌قرائات‌مختلف‌در‌آیات‌توجه‌داشته‌باشد.به‌تفاسیر‌که‌مراجعه‌می‌کنیم،در‌دو‌مورد‌این‌آیات
اختلاف‌قرائات‌وجود‌دارد:کلمه‌لا‌تقدموا‌که‌به‌صورت‌لا‌تقدموا‌و‌لا‌تقدموا‌هم‌خوانده‌شده‌است.
و‌کلمه‌الحجرات‌که‌الحجرات‌و‌الحجرات‌هم‌خوانده‌شده‌است.در‌تفسیر‌تبیان‌هم‌به‌این‌اختلاف‌قرائت‌اشاره‌شده‌ولی‌در‌کلمه‌اول‌و‌دوم،قرائت‌سوم‌را‌نفرموده‌است.پس‌از‌نظر‌قرائت‌مراجعه‌کرده‌و‌بی‌توجه‌نبوده‌است.ولی‌اینکه‌یک‌قرائت‌از‌قلم‌او‌افتاده‌است‌چون‌مطلب‌دم‌دستی‌نبوده
است.بسیاری‌از‌تفاسیر،قرائت‌سوم‌را‌نگفته‌اند‌صاحب‌کشاف‌قرائت‌سوم‌را‌هم‌بیان‌کرده‌است.به‌هر‌حال‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌به‌قرائات‌توجه‌داشته
است.و‌نیز‌گفته‌ایم‌اگر‌در‌آیه‌لغتی‌بود‌که‌نیاز‌به‌توضیح‌دارد،مفسر‌باید‌این‌کار‌را‌هم‌انجام‌دهد.در‌تفسیر‌این‌آیات‌لغاتی‌که‌نیاز‌به‌توضیح‌داشته‌توضیح‌داده‌مانند
کلمه»جهر«که‌ممکن‌است‌سؤال‌شود‌معنایش‌چیست‌ایشان‌فرموده‌است:و‌جهر‌الصوت‌أشد‌من‌الهمس‌و‌یکون‌شدیدا‌و‌ضعیفا‌وسطا‌و‌الجهر‌ظهور‌الصوت
بقوة‌الإعتماد‌و‌منه‌الجهارة‌فی‌المنطق‌و‌یقال‌نهارا‌جهارا‌و‌جاهر‌بالأمر.پس‌ایشان‌آنچه‌لازم‌بوده،دنبال‌کرده‌است.اگر‌کتابی‌بیشتر‌از‌این‌گفته‌باشد‌یا‌چیزی‌خلاف‌فرموده‌او‌گفته‌باشد،دلیل‌بر‌این‌نیست‌که‌او‌مراجعه‌نکرده‌است.
بلکه‌شاید‌قبول‌نداشته‌است.و‌نیز‌کلمه)غص(را‌هم‌توضیح‌داده‌است:و‌الغض‌الحط:پایین‌آوردن)صدا‌یا
چشم(.یقال‌غض‌فلان‌عن‌فلان‌إذا‌ضعف‌حاله‌عن‌حال‌من‌هو‌أرفع‌منه‌و‌غض‌بصره‌إذا
ضعف‌عن‌حدة‌النظر‌و‌غض‌الصوت‌إذا‌ضعف‌عن‌الجهر.همچنین‌کلمه‌امتحن‌در‌آیه‌شریفه‌فرموده‌است:»کسانی‌که‌صدایشان‌را‌نزد
162آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:پیامبر‌پایین‌می‌آورند...کسانی‌هستند‌که‌خداوند‌قلوبشان‌را‌برای‌تقوی‌امتحان
کرده‌است«.امتحان‌در‌اینجا‌به‌چه‌معنی‌است؟فرموده‌اند:امتحان‌گاهی‌خودش‌منظور‌است‌گاهی‌نتیجه‌اش.گاهی‌می‌گویند‌این
طلا‌را‌امتحان‌کن‌که‌چند‌عیار‌است.و‌گاهی‌می‌گویند‌آن‌را‌امتحان‌کن‌یعنیخالص‌کن‌که‌مس‌هایش‌جدا‌شود‌و‌این‌می‌شود‌نتیجه‌امتحان.
در‌آیه‌شریفه‌نتیجه‌امتحان‌منظور‌است.کسانی‌که‌صدایشان‌را‌پایین‌می‌آورندآنهایی‌هستند‌که‌خدا‌دلشان‌را‌خالص‌کرده‌است.
پس‌از‌حیث‌لغت‌خوب‌دنبال‌کرده‌اند‌و‌کتابها‌و‌مآخذ‌در‌اختیارشان‌بوده‌است.و‌تفاسیر‌قبلی)روایی‌و‌آنها‌که‌جهت‌خاصی‌را‌دنبال‌کرده‌بودند(جامع‌این‌موارد
نیست.از‌حیث‌ترکیب‌جملات‌آیه‌هم‌مفسر‌باید‌توجه‌داشته‌باشد.چون‌ترکیب‌گوناگون،معانی‌گوناگون‌می‌آورد.در‌این‌آیاتی‌که‌بعنوان‌نمونه‌بیان‌کردیم،تا‌جمله‌أن
تحبط‌روشن‌است‌و‌نیاز‌به‌توضیح‌ندارد.
اما‌در‌این‌جمله‌تمام‌تفاسیر‌گفته‌اند‌باید‌فعلی‌را‌در‌تقدیر‌بگیریم‌یا‌کلمه‌ای‌که‌علیت‌را‌برساند:»لئلا«،»لأن«،»مخافة«،»حذار«...در‌کتب‌ادبی‌هم‌این
مسأله‌را‌داریم.و‌در‌قرآن‌هم‌مشابه‌زیاد‌دارد.ایشان»لئلا«را‌در‌تقدیر‌گرفته‌اند.و‌در‌ادامه‌می‌گویند:قال‌الزجاج‌و‌یکون‌اللام
لام‌العاقبة.لا‌تجهروا‌بالقول‌لحبط‌عملکم.اگر‌نسخه‌اش‌درست‌باشد،مطلبش‌این‌است‌که‌اگر‌لام،برای‌عاقبت‌باشد،نباید»لا«را‌در‌تقدیر‌بگیریم.و‌گرنه‌لام‌برای‌عاقب‌نمی‌شود.پس‌از‌حیث‌ترکیب‌هم
توجه‌داشتند.مسأله‌دیگر‌اینکه‌مفسر‌باید‌به‌شأن‌نزول‌هم‌توجه‌داشته‌باشد.و‌نمی‌تواند‌خود‌را‌از‌شأن‌نزول‌بی‌نیاز‌بداند‌و‌بگوید‌به‌ما‌گفته‌اند:العبرة‌بعموم‌الوارد‌لا‌بخصوصالمورد.این‌صحیح‌نیست.چون‌گاهی‌شأن‌نزول‌در‌معنی‌آیه‌خیلی‌دخالت‌دارد.
163آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:در‌تفاسیر‌شاید‌ده‌شأن‌نزول‌و‌قصه‌که‌می‌تواند‌کمکی‌برای‌تفسیر‌آیه‌باشد‌نقل
شده‌است.اما‌ایشان‌سه‌چهار‌مورد‌را‌نقل‌کرده‌است.و‌بعضی‌را‌که‌نقل‌نکرده‌است‌یا‌چون‌مشابه‌آنهایی‌است‌که‌ذکر‌کرده‌و‌یا‌اینکه‌شاید‌نخواسته‌است‌که‌تفسیرش‌طوری‌باشد‌که‌سنی‌ها‌را‌دور‌کند‌و‌می‌خواسته‌ملایم‌تر
بنویسد:مثلا‌شاید‌قصه‌ای‌که‌به‌عمر‌و‌ابو‌بکر‌برمی‌گشته‌به‌همین‌خاطر‌نیاوردهاست.البته‌این‌احتمال‌هم‌است‌که‌ندیده‌باشد‌ولی‌احتمال‌ضعیفی‌است.
مثلا‌در‌کتب‌معتبر‌اهل‌سنت)صحیح‌بخاری(آمده‌است‌که‌گروهی‌بر‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وارد‌شدند‌و‌بعد‌که‌می‌خواستند‌به‌محل‌خودشان‌برگردند
علی‌الرسم‌باید‌نماینده‌ای‌از‌طرف‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بین‌آنها‌باشد.ابو‌بکر‌پیشنهاد‌می‌کند‌که‌فلانی‌را‌نماینده‌کنید.عمر،فرد‌دیگری‌را‌پیشنهاد
می‌دهد.ابو‌بکر‌به‌عمر‌می‌گوید:تو‌فقط‌برای‌مخالفت‌من‌این‌حرف‌را‌زدی‌نه‌برای‌مصلحت‌اندیشی...و‌سر‌و‌صدایی‌نزد‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بوجود
آمد‌و‌آیه‌شریفه‌نازل‌شد.این‌داستان‌در‌کتب‌خودشان‌هم‌آمده‌است.ولی‌ایشان‌نیاورده‌است.و‌خیلی
بعید‌است‌که‌ندیده‌باشد.چون‌در‌تاریخ‌طبری‌هم‌وجود‌دارد‌و‌تاریخ‌طبری‌هم‌دراختیار‌شیخ‌رحمه‌الله‌بوده‌است.
البته‌معنی‌آیه‌کلی‌است‌و‌فرق‌ندارد‌که‌کدام‌دو‌نفر‌منظور‌باشد‌ولی‌شاید‌علت‌همان‌باشد‌که‌گفتیم‌که‌می‌خواسته‌کتابش‌معتدل‌باشد.و‌این‌کتاب‌بین‌آنها‌هم‌رواج‌یابد.ولی‌آنها‌خیلی‌تعصب‌دارند،و‌از‌کتب‌ما‌حتی‌از‌کتابهای‌مانند‌تبیان
کناره‌می‌گیرند.
معروفترین‌تفسیر‌ما-شیعیان-تبیان‌و‌مجمع‌البیان‌است‌که‌می‌شود‌به‌سنی‌ها‌عرضه‌کرد.زیرا‌مطالبی‌که‌برای‌اهل‌تسنن‌زننده‌باشد‌ندارد.اما‌با‌این‌حال
مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌می‌فرماید‌در»کشف‌الظنون«که‌موضوعش‌فهرست‌کتب‌اهل‌سنت‌است؛تفسیر‌تبیان‌را‌معرفی‌کرده‌است‌ولی‌مؤلف‌آن‌را‌ابو‌علی
طبرسی‌دانسته‌است.دلیلش‌این‌است‌که‌آنها‌از‌کتب‌ما‌بسیار‌فاصله‌می‌گرفتند.کتب‌ما‌در‌بین‌آنها‌از
هیچ164آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
رواجی‌برخوردار‌نیست.مگر‌اینکه‌کتب‌ادبی‌محض‌باشد.مانند»دیوان‌شریف‌رضی‌رحمه‌الله«»مجازات‌القرآن«»المجازات‌النبویة«،که‌در‌بین‌سنی‌ها‌رواج
دارد.و‌الا‌از‌کتب‌ما‌خیلی‌بیگانه‌هستند.«)کتابی‌است‌کلامی(،تألیف‌أبو‌الصلاح1کتابی‌است‌به‌نام»تقریب‌المعارف«»
الحلبی‌رحمه‌الله‌صاحب‌کتاب»الکافی‌فی‌الفقه«که‌هم‌دوره‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله)و‌شاید‌شاگرد‌او‌بوده‌است(»أبو‌الصلاح«در‌این‌کتاب،روایاتی‌هم
که‌علیه‌سنی‌ها‌است‌و‌بسیار‌غلیظ‌و‌تند‌است‌آورده‌است‌و‌برخلاف‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌او‌می‌فرموده‌هر‌چه‌علیه‌سنی‌ها‌داریم‌باید‌بنویسیم.او
می‌نویسد:روزی‌کسی‌خدمت‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌رسید‌و‌عرض‌کرد:یا‌امیر‌المؤمنین‌آیه‌لا‌تقدموا...درباره‌چه‌کسی‌نازل‌شده‌است.حضرت‌علیه‌السلام‌فرمود‌آیا‌می‌خواهی‌مردم‌را‌بر‌من‌بشورانی.گفت:خیر،دوست‌دارم‌بدانم.حضرت‌علیه‌السلام‌فرمود:بنشین-سپس‌فرمود:بنویس:عامر-معمر-عمر-عمار-معتمر،آیه‌در‌مورد‌یکی‌از‌این‌پنج‌نفر‌نازل‌شده‌است.)که‌منظور
حتما‌عمر‌است‌و‌حضرت‌با‌این‌بیان‌تقیه‌ای‌بیان‌کرده‌اند(.ولی‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌این‌ها‌را‌نیاورده‌است.ولی‌این‌نقص‌نیست.زیرا‌این‌قصه‌در‌معنی‌آیه‌اثر‌ندارد.اگر‌قرار‌است‌گفته‌شود،باید‌در‌باب‌مطاعن‌خلیفه
ثانی‌در‌کتابهای‌کلامی‌و‌یا‌امامت‌ذکر‌شود.یکی‌دیگر‌از‌شأن‌نزول‌های‌این‌آیه‌که‌مرحوم‌شیخ‌رحمه‌الله‌آورده‌اند‌این‌است:قال‌الحسن‌ذبح‌قوم‌قبل‌صلوة‌العید‌یوم‌النحر...در‌روز‌عید‌قربان‌اول‌نماز‌و
بعد‌قربانی‌می‌شود.گروهی‌بر‌عکس‌عمل‌کردند.آیه‌آمد‌و‌فرمود‌این‌کار‌درستنیست.از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌جلو‌نیفتید‌هر‌چه‌او‌کرد‌شما‌هم‌انجام‌دهید.شأن‌نزول‌دیگر:کانوا‌إذا‌سئلوا‌عن‌شی‌ء‌قالوا‌فیه‌قبل‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌اگر‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌مجلسی‌تشریف‌داشت‌و‌کسی‌سؤال‌می‌کرد‌ادب‌مجلس‌را‌رعایت‌نمی‌کردند‌و‌به‌جای‌اینکه‌صبر‌کنند‌تا‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه
و‌آله‌پاسخ‌دهند‌خودشان‌زودتر‌جواب‌می‌دادند‌و‌آیه‌نازل‌شد.
__________________________________________________(.دو‌بار‌چاپ‌شده‌و‌چاپ‌دوم‌آن‌کامل‌است.1)
165آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:شأن‌نزولهای‌دیگر:
قبل‌از‌ماه‌رمضان‌می‌خواستند‌به‌عنوان‌ماه‌رمضان‌روزه‌بگیرند.در‌مجلس‌قبل‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌شروع‌به‌غذا‌خوردن‌می‌کردند.رسول‌اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌را‌از‌حجره‌صدا‌می‌زدند‌تا‌با‌هم‌به‌مسجد
بروند،در‌راه‌رفتن‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌جلو‌می‌افتادند.این‌شأن‌نزولها‌شبیه‌هم‌است.و‌اگر‌چند‌تا‌نقل‌شود‌و‌چند‌تا‌نقل‌نشود،ضرر
نمی‌زند.سؤالی‌در‌آیه‌مطرح‌است‌و‌آن‌اینکه‌آیه‌می‌فرماید:و‌لا‌تجهروا‌له‌بالقول‌کجهر‌بعضکم‌لبعض‌أن‌تحبط‌أعمالکم،با‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌به‌جهر‌و‌با‌صدای‌بلند‌گفتگو‌نکنید‌که‌این‌موجب‌حبط‌عمل‌است.از‌طرفی‌در‌کتب‌کلامی‌داریم
که‌حبط‌باطل‌است.پس‌این‌آیه‌شریفه‌چگونه‌حبط‌را‌ثابت‌می‌کند؟
شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌با‌دو‌سه‌سطر‌جواب‌داده‌اند‌که‌این‌حبط‌غیر‌از‌حبطباطل‌است.
حبط‌باطل‌این‌است‌که‌کاری‌انجام‌دهیم‌که‌مستحق‌ثواب‌باشیم‌و‌ثوابش‌حبطشود.
آیه‌این‌را‌نمی‌فرماید.حبط‌صحیح‌که‌آیه‌هم‌اشاره‌به‌آن‌دارد‌به‌این‌معنی‌است‌عملی‌که‌دارای‌ثواب‌است،خود‌آن‌ثواب‌زمینه‌اش‌منتفی‌شود‌و‌از‌بین‌برود.مثلا‌گفتگوی‌با‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ثواب‌دارد‌اگر‌بلند‌صحبت‌کنید‌زمینه
استحقاق‌ثواب‌آن‌عمل‌از‌بین‌می‌رود.نه‌اینکه‌ثواب‌عمل‌هست‌و‌حبط‌می‌شود.«1»
در‌تبیان‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌هست‌اما‌به‌طور‌کامل‌رعایت‌نشده‌است.شاید‌از‌این‌جهت‌که‌تسلط‌کافی‌بر‌آن‌نبوده‌است.تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌را‌باید‌با
المیزان‌مقایسه‌کنیم‌که‌ببنیم‌چه‌اندازه‌این‌روش‌پیاده‌شده‌است.امتیازی‌که‌تفسیر‌المیزان‌در‌این‌جهت‌دارد‌این‌است‌که‌مرحوم‌علامه‌طباطبایی
تسلط‌کامل‌به‌محتوای‌قرآن‌داشته‌و‌در‌تمام‌تفسیرشان‌این‌روش‌را‌پیادهکرده‌اند.
ذین‌آمنوا‌لا‌تقدموا...اگر‌با‌آیات ها‌ال در‌همین‌آیات‌اول‌سوره‌حجرات‌یا‌أی__________________________________________________
(.این‌جواب‌همه‌موارد‌را‌شامل‌نمی‌شود.1)166آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
بعد‌مرتبط‌باشد،مربوط‌به‌ادب‌معاشرت‌با‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است.و‌بعد‌از‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌علیهم‌السلام‌مورد‌ندارد.مگر‌اینکه‌کسی‌از‌این‌آیات‌برداشتی‌کرده‌و‌درباره‌علماء‌هم‌تطبیق‌کند.در‌حالیکه‌آیه
فقط‌درباره‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است‌و‌ائمه‌علیهم‌السلام‌هم‌که‌در‌حکمایشان‌هستند.
بعضی‌گفته‌اند‌این‌آیه‌تماما‌ادب‌معاشرت‌با‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌را‌بیان‌می‌کند.و‌بعضی‌گفته‌اند‌آیه‌اول‌را‌جدا‌حساب‌می‌کنیم‌و‌آیات‌بعد‌مربوط‌به
معاشرت‌است.ه‌و‌رسوله...مربوط‌به‌تسلیم‌بودن‌در‌مقابل‌خدا‌و موا‌بین‌یدی‌الل آیه‌اول‌لا‌تقد‌رسولش‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است.از‌خداوند‌متعال‌و‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله
جلو‌نیافتید‌و‌تسلیم‌امر‌آنها‌باشید.قبل‌از‌آنها‌سخنی‌نگویید‌چیزی‌را‌که‌آنها‌واجب‌نکردند‌واجب‌نکنید.چیزی‌را‌که
مستحب‌نمی‌دانند‌مستحب‌ندانید.اگر‌اینطور‌معنا‌کنیم‌پس‌با‌آیات‌بعدی‌مرتبط‌نیست.و‌آیه‌اول،از‌آیات‌دال‌بر
لزوم‌تسلیم‌می‌شود.در‌تفسیر‌تبیان‌آیه‌اول‌را‌به‌معنی‌تسلیم،معنی‌نکرده‌است.ولی‌توجه‌داشته
است‌که‌اینطور‌هم‌می‌شود‌معنا‌کرد‌به‌عنوان‌احتمال‌ذکر‌کرده‌است.اما‌در‌تفسیر»المیزان«می‌فرماید‌این‌مثل‌آیاتی‌است‌که‌می‌فرماید‌تسلیم‌امره؟.اگر‌اینطور‌معنا لل خدا‌باشید.مثل‌آیاتی‌است‌که‌می‌فرماید:إن‌الحکم‌إلا‌کردیم‌و‌بگوییم‌در‌قرآن‌آیات‌راجع‌به‌تسلیم‌زیاد‌است‌و‌آیه‌مورد‌نظر‌هم‌از
همین‌قبیل‌است،این‌می‌شود‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن.این‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌آنطور‌که‌در‌المیزان‌وجود‌دارد‌در‌تبیان‌نیست.
سخن‌دیگر‌اینکه‌وقتی‌تبیان‌را‌با‌تفاسیر‌بعدی‌مقایسه‌می‌کنیم،انصاف‌این‌است‌که‌بگوییم‌تفسیر‌ناقصی‌است‌و‌کمبود‌دارد.آری‌بالاخره‌هر‌علم‌و‌نوشته‌ای‌به‌مرور‌زمان‌تکمیل‌می‌شود.وقتی‌تبیان‌و‌المیزان‌را‌مقایسه‌می‌کنیم،می‌بینیم‌که‌المیزان‌حرف‌های‌تازه‌ای‌دارد‌که‌در‌تبیان‌نیست.این‌به‌خاطر‌گذشت‌زمان‌و
تأملهایی‌است‌که‌بعدا‌انجام‌گرفته‌است.و‌یا‌به‌جهت‌خصوصیتی‌است‌که‌درمرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌یا
167آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دیگران‌وجود‌داشته‌است.
از‌باب‌نمونه‌مطلبی‌که‌در‌المیزان‌است‌و‌در‌هیچ‌تفسیری‌نیست‌می‌آوریم.ایشان‌می‌فرماید:آیه‌اول‌را‌وقتی‌تدبر‌می‌کنیم،باید‌طوری‌معنا‌کنیم‌که‌با»إن
الله‌سمیع‌علیم«،با»اتقوا‌الله«،با»یا‌ایها‌الذین‌آمنوا«با»تقدموا...«مناسب‌وهماهنگ‌باشد.و‌هیچ‌کدام‌زائد‌نباشد.
این‌تدبر‌و‌تأملی‌است‌که‌ایشان‌کرده‌است‌که‌آیه‌را‌باید‌طوری‌معنا‌کنیم‌که‌تمام‌جملات‌با‌هم‌هماهنگ‌باشد.اگر‌اینطور‌معنا‌کنیم‌که:در‌راه‌رفتن‌از‌خدا‌و‌رسولش‌جلو‌نیافتید.در‌این‌معنا‌گویا»الله«زائده‌می‌شود.چون‌جلو‌افتادن‌از‌خدا‌و‌رسولش‌معنا‌ندارد.و‌اینکه‌بگویند‌ذکر»الله«تشریفاتی‌است‌مورد‌قبول‌نیست.بلکه‌باید‌طوری‌معنا‌کرد‌که‌تقدم‌بر‌هر‌دو‌باشد‌واقعا.اگر‌تقدم‌را‌در‌غذا
خوردن،راه‌رفتن...معنا‌کنیم،در‌این‌معانی»الله«زائد‌می‌شود.
نکته‌دیگر‌اینکه‌می‌فرمایند:اگر‌مسأله‌غذا‌خوردن،آب‌خوردن،راه‌رفتن‌و‌نشست‌و‌برخاست...مطرح‌بود،باید‌می‌فرمود:»إن‌الله‌بصیر‌علیم«چون‌اینها
دیدنی‌است‌نه‌شنیدنی.و‌نیز‌منظور‌از»لا‌تقدموا«باید‌حتما‌کار‌خلافی‌باشد‌که»اتقوا‌الله«با‌آن
مناسب‌باشد.ذین‌آمنوا‌استفاده‌می‌شود‌که‌لازمه‌ایمان‌است‌که‌فلان‌کار‌را‌انجام ها‌ال از‌یا‌أی‌ندهید.ایمان‌اقتضا‌دارد‌که‌از‌خدا‌و‌پیامبر‌جلو‌نیافتید.در‌چه‌چیز؟فرد‌شاخص
این‌تقدم‌این‌است‌که‌در‌حکم‌جلو‌نیافتید.اگر‌مؤمنید‌پس‌باید‌تسلیم‌باشید.اینها‌را‌قرینه‌گرفته‌اند‌که‌مراد‌تقدم‌در‌حکم‌است‌یعنی‌در‌حکم‌کردن‌از‌خدا‌و
رسولش‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌جلو‌نیافتید.در‌این‌صورت»الله«هم‌مورد‌دارد.باه‌هم‌خیلی‌مناسب‌است. قوا‌الل ات
چون‌جلو‌افتادن‌از‌خدا‌و‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌حکم،کار‌خیلی‌زننده‌ایاست.و‌با‌شنیدن‌و‌علم‌داشتن)سمیع‌علیم(هم‌سازگاری‌دارد.
این‌معنایی‌است‌جالب‌و‌جاذب‌که‌در‌المیزان‌هست‌و‌در‌تفاسیر‌دیگر‌نیست.ولی
168آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
نبود‌این‌مطلب‌در‌تبیان،عیب‌حساب‌نمی‌شود.بلکه‌در‌مواردی‌باید‌گفت‌به‌مرور‌پیدا‌شده‌است.و‌در‌مواردی‌باید‌گفت‌کسی‌بیشتر‌زحمت‌کشیده‌و‌تدبر
کرده‌است.ولی‌به‌هر‌حال‌در‌مقایسه،چنین‌تفاوتهایی‌هست.نه‌فقط‌بین‌تبیان‌و‌المیزان‌بلکه‌بین‌مجمع‌البیان‌و‌المیزان‌هم‌این‌تفاوتها‌وجود‌دارد.المیزان‌که‌جای‌خود
دارد،حتی‌المنار‌هم‌که‌یک‌تفسیر‌سنی‌است‌و‌نقاط‌ضعف‌فراوان‌دارد،در‌عین‌حال‌تازه‌هایی‌هم‌دارد‌که‌در‌تفاسیر‌سنی‌های‌قبل‌از‌او‌نیست.»فی‌ظلال«هم
همینطور‌است.اما‌ما‌در‌مقایسه‌بین‌تفاسیر،قدیمی‌و‌جدیدتر‌نباید‌این‌را‌ملاک‌بگیریم.اگر
اینطور‌باشد،پس‌باید‌بگوییم‌هیچکدام‌از‌تفاسیر‌قدیم‌خوب‌نیست.نتیجه‌اینکه‌قضاوت‌ما‌راجع‌به»تبیان«این‌است‌که‌تفسیری‌است‌که‌اهداف
مؤلف‌را‌که‌در‌اول‌کتاب‌وعده‌داده‌است‌تأمین‌کرده‌است.البته‌باید‌بدانیم‌که‌تفسیر‌تبیان‌بر‌خلاف‌تفسیر‌مجمع‌البیان،مباحث‌قراءت،لغت،شأن‌نزول‌و...را
از‌هم‌جدا‌نیاورده‌است.این‌یادآوری‌هم‌لازم‌است‌که‌مرحوم‌ابن‌ادریس‌تفسیر‌تبیان‌را‌تلخیص‌کرده
است‌و‌این‌تلخیص‌هم‌چند‌سال‌قبل‌چاپ‌شده‌است.169آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌مجمع‌البیان
تفسیر‌مجمع‌البیان‌بعد‌از‌تفسر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله،معروفترین‌تفسیر‌ما»مجمع‌البیان«
تألیف‌مرحوم‌امین‌الإسلام‌طبرسی‌رحمه‌الله‌است.در‌بین‌علماء‌شیعه»طبرسی«متعدد‌داریم.که‌بعضی‌از‌آنها‌از‌متأخرین‌و‌برخی
از‌قدما‌هستند.طبرسی‌متأخر،مؤلف‌کتاب»کفایة‌الموحدین«است‌که‌حدود‌صد‌سال‌پیش‌بوده
و‌طبرسی‌هایی‌که‌از‌قدما‌هستند:-صاحب»مجمع‌البیان«.1-صاحب»مکارم‌الاخلاق«.2
-صاحب»مشکاة‌الأنوار«.3-صاحب‌احتجاج.4
.548صاحب‌مجمع‌البیان:ابو‌علی‌فضل‌بن‌حسن‌طبرسی‌رحمه‌الله‌متوفای‌‌طبرسی‌دوم‌ابو‌نصر‌حسن‌بن‌فضل‌پسر‌طبرسی‌اول‌است.کتاب‌مکارم
الاخلاق‌او‌از‌کتب‌بسیار‌خوب‌حدیثی‌است.طبرسی‌سوم‌پسر‌طبرسی‌دوم‌است:)علی‌بن‌حسن‌بن‌فضل(.کتاب‌مشکاة‌الأنوار‌او‌نیز‌کتاب‌حدیثی‌است‌و‌می‌خواسته‌متمم‌کتاب‌مکارم‌الأخلاق‌پدرش
باشد.طبرسی‌چهارم‌ابو‌منصور‌احمد‌بن‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌از‌علماء‌قرن‌ششم‌است.کتاب‌احتجاج‌او‌شامل‌احتجاجات‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌علیهم
السلام‌است.این‌چهار‌طبرسی‌گاهی‌با‌هم‌اشتباه‌می‌شوند.
اما‌طبرسی‌های‌متأخر‌یکی‌همان‌صاحب‌کتاب»کفایة‌الموحدین:سید‌اسماعیل170آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
طبرسی«است‌و‌دیگری‌حاجی‌نوری‌است‌که‌گاهی‌خود‌را‌طبرسی‌معرفیمی‌کند.
در‌بین‌علماء‌ما‌طبری،طبرانی،طبرسی‌و‌طبرستانی،داریم‌که‌اینها‌هم‌نباید‌با‌هم‌اشتباه‌شود.ممکن‌است‌کسی‌بگوید‌نسبت‌به‌آن‌محل،به‌دو‌لفظ‌درست‌است.اما‌به‌هر‌حال‌اگر‌کسی‌به‌طبرسی‌مشهور‌باشد‌رسم‌نیست‌که‌به‌او
طبرستانی‌بگویند.یا‌اگر‌کسی‌مشهور‌به‌طبری‌است‌رسم‌نیست‌به‌او‌طبرسی‌بگویند.اگر‌منسوب‌به‌یک‌جا‌هم‌باشند‌باید‌به‌هر‌کس‌هر‌چه‌درباره‌او‌مشهور
شده‌بگوییم.در‌بین‌علماء‌شیعه‌هم‌چند»طبری«داریم.
آیا»مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌صاحب»مجمع‌البیان«،مثل‌طبری،طبرستانی،طبرانی،منسوب‌به‌طبرستان‌و‌شمال‌ایران‌است؟یا‌منسوب‌به‌طبرس
)تفرش(استان‌مرکزی‌است.راجع‌به‌این‌موضوع‌بحث‌های‌مفصلی‌نموده‌اند.به‌کتاب‌تاریخ‌بیهق‌و‌مقدمه
جوامع‌الجامع‌چاپ‌تبریز‌و‌مقدمه‌شرح‌شواهد‌مجمع‌البیان‌رجوع‌شود.ق‌است‌و‌تاریخ548ق‌و‌متوفی470مرحوم‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌متولد‌حدود
سال‌داشته‌است.60ق‌بوده‌که‌در‌آن‌هنگام‌تقریبا530تألیف‌مجمع‌البیان
تألیف‌آن‌به‌درخواست‌محمد‌بن‌یحیی‌رئیس‌سادات‌سبزوار‌انجام‌شده‌و‌حدودشش‌سال‌طول‌کشیده‌است.
سال(در‌سبزوار‌بوده‌است.بعضی‌می‌گویند‌او‌را‌در25)548تا523از‌سال‌‌محلی‌که‌امام‌رضا‌علیه‌السلام‌را‌غسل‌داده‌اند‌دفن‌نمودند)غسل‌گاه(.بعضی‌می‌گویند‌او‌را‌در‌قتلگاه‌دفن‌کردند.حرف‌دوم‌مبهم‌است‌که‌مقصود‌از‌قتلگاه‌چیست؟بعضی‌قتلگاه‌را‌به‌قتلگاه‌زمان‌درگیری‌افغان‌با‌ایران‌معنی‌کرده‌اند‌در‌صورتی‌که‌طبرسی‌رحمه‌الله‌چند‌صد‌سال‌قبل‌از‌آن‌قضیه‌از‌دنیا‌رفته‌است.در‌هر‌صورت‌قول‌دوم‌مبهم‌است.در‌هر‌حال‌محل‌دفن‌او‌در‌خیابان‌طبرسی
مشهد‌واقع‌شده‌است.مرحوم‌طبرسی‌سه‌تفسیر‌دارد.
ابتدا»مجمع‌البیان«را‌نوشته‌است.بعد‌به‌کتاب»کشاف«زمخشری‌برخوردکرده‌و
171آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:این‌کتاب‌ایشان‌را‌به‌خود‌جذب‌کرده‌است.زیرا‌دیده‌است‌در‌آن‌حرف‌های
تازه‌ای‌هست‌که‌در»مجمع«نیامده‌است.از‌اینرو‌کشاف‌را‌خلاصه‌کرده‌است.شاید‌به‌این‌منظور‌که‌کسانی‌که‌کتاب»مجمع‌البیان«می‌خوانند،این‌را‌هم
کنارش‌بخوانند‌تا‌از‌فوائدش‌محروم‌نباشند.نام‌خلاصه‌کشاف؛الکافی‌الشافیاست‌و‌متأسفانه‌نسخه‌ای‌از‌آن‌هم‌در‌دست‌نیست.
ساله‌بود‌که‌پسرش‌از‌او‌با‌اصرار‌خواست‌که»مجمع‌البیان«را‌خلاصه‌کند.66ولی‌ایشان‌به‌تأخیر‌می‌انداخت‌تا‌اینکه‌سنشان‌از‌هفتاد‌هم‌گذشت‌و‌بعد‌تصمیم‌گرفتند‌این‌کار‌را‌انجام‌دهند.که‌هم‌مجمع‌را‌تلخیص‌کند‌و‌هم‌تفسر‌دومش‌را‌در‌آن‌منعکس‌کند.یعنی‌هم‌خلاصه‌مجمع‌باشد‌و‌هم‌دارای‌مزایای‌کشاف.و‌این‌همان»جوامع‌الجامع«است.که‌گاهی‌به‌عنوان‌خلاصه‌مجمع‌البیان‌معرفی
می‌شود.بعضی‌در‌شرح‌حال‌او‌گفته‌اند‌چهار‌تفسیر‌دارد:کبیر-وسیط-وجیز-الکافی
الشافی.ولی‌برخی‌دیگر‌گفته‌اند‌این‌اشتباه‌است.بلکه‌تفسیر‌کبیر‌ایشان‌مجمع‌البیان‌است.تفسیر‌وسیط‌همان‌جوامع‌الجامع‌است.و‌تفسیر‌وجیز‌همان
«1»الکافی‌الشافی«است‌که‌خلاصه‌کشاف‌می‌باشد.»و‌اما‌اینکه‌چه‌منابعی‌در‌اختیار‌ایشان‌بوده‌است:خود‌ایشان‌در»مجمع‌البیان«تصریح‌می‌کند»تبیان«در‌اختیار‌من‌است‌و‌از‌آن‌استفاده‌می‌کنم.ولی‌تصریح‌هم‌می‌کند‌که‌قصد‌تهذیب‌و‌تکمیل‌آن‌را‌دارد.اما‌آنچه‌که‌معروف‌است‌که
»مجمع‌البیان«همان»تبیان«است‌که‌مرحوم‌طبرسی‌آن‌را‌منظم‌کرده‌است‌معنایش‌اینست‌که‌درصد‌خیلی‌زیادی‌از‌مطالب‌تبیان‌در‌مجمع‌هست‌چون‌ایشان
قصد‌تهذیب‌و‌تکمیل‌و‌تنزیه‌آن‌را‌داشته‌است.یعنی‌هم‌به‌بحث‌های‌تبیان‌نظام‌داده‌است.هم‌تصحیح‌کرده‌است‌و‌هم‌زوائد‌را‌حذف‌کرده‌است‌و‌هم‌مطالبی
به‌آن‌افزوده‌است.__________________________________________________
(.احتمال‌دارد‌که‌تفسیر‌وجیز،»جوامع‌الجامع«و‌تفسیر‌وسیط»الکافی1)الشافی«باشد.باید‌دید‌که‌کدام‌بزرگتر‌است.چون‌نسخه‌ای‌از‌خلاصه‌کشاف‌در‌دست‌نیست‌چنین‌احتمالی‌ممکن‌است‌داده‌شود.اما‌به‌ذهن‌می‌آید‌که‌وجیز
خلاصه‌کشاف‌باشد.172آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
همچنانکه‌صاحب‌تبیان‌رحمه‌الله‌همین‌نظر‌را‌راجع‌به‌تفاسیر‌قبل‌از‌خود‌داشت.صاحب‌مجمع‌هم‌همین‌کار‌را‌کرده‌است‌نه‌اینکه‌هیچ‌کار‌علمی‌نکرده‌باشند‌و
فقط‌تنظیم‌نموده‌باشد.عبارت‌اول‌مجمع‌چنین‌است:
قد‌خاض‌العلماء‌قدیما‌و‌حدیثا‌فی‌علم‌تفسیر‌القرآن‌و‌اجتهدوا‌فی‌أبراز‌مکنونه‌و‌اظهار‌مصونه‌و‌ألفوا‌فیه‌کتبا‌جمة‌غاصوا‌فی‌کثیر‌منها‌إلی‌أعماق‌لججه‌و‌شققوا
«فی‌ایضاح‌حججه...)ولی‌اینها‌همه‌سنی‌بودند(.1الشعر»إلا‌أن‌أصحابنا-رضی‌الله‌عنهم-لم‌یدونوا‌فی‌ذلک‌غیر‌مختصرات‌نقلوا‌فیها‌ما
وصل‌إلیهم‌فی‌ذلک‌من‌الأخبار،و‌لم‌یعنوا‌بسط‌المعانی‌و‌کشف‌الأسرار)طبرسی‌هم‌مانند‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌می‌گوید‌علماء‌شیعه‌تفسیر‌روایتی
داشتند‌و‌وارد‌تمام‌جوانب‌تفسیر‌نشدند(.إلا‌ما‌جمعه‌الشیخ‌الأجل‌السعید‌أبو‌جعفر‌الطوسی‌قدس‌سره‌فی‌کتاب‌التبیان.فانه‌الکتاب‌الذی‌یقتبس‌منه‌ضیاء‌الحق‌و‌یلوح‌علیه‌رواء‌الصدق‌قد‌تضمن‌من
المعانی‌الأسرار‌البدیعة‌و‌احتضن‌من‌الألفاظ‌اللغة‌الوسیعة‌و‌لم‌یقنع‌بتدوینها‌دونتبیینها‌و‌لا‌بتمتیعها‌دون‌تحقیقها‌و‌هو‌القدوة‌استضی‌ء‌بأنواره‌و‌أطأ‌مواقع‌آثاره»
2.»)اگر‌فقط‌این‌جمله‌را‌می‌گفت‌که‌این‌کتاب‌در‌اختیارم‌بود‌و‌آن‌را‌قدوه‌خود
قرار‌دادم،شاید‌درست‌بود‌که‌بگوییم‌مطالب‌پراکنده‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌راجمع‌کرده‌و‌به‌آن‌نظم‌بخشیده‌است.ولی‌می‌فرمایند:(
غیر‌أنه‌خلط‌فی‌اشیاء‌مما‌ذکره‌فی‌الإعراب‌و‌النحو‌الغث‌بالسمین‌و‌الخائر‌بالزباد‌و‌لم‌یمیز‌بین‌الصلاح‌و‌الفساد)اشاره‌به‌اینکه‌به‌نقل‌قول‌اکتفا‌کرده‌و
صحیح‌را‌از‌ناصحیح‌تشخیص‌نداده‌است(و‌أدی‌الألفاظ‌فی‌مواضع‌من‌متضمناته
قاصرة‌عن‌المراد،و‌أخل‌بحسن‌الترتیب‌وجودة‌التهذیب،فلم‌یقع‌لذلک‌منالقلوب‌السلیمة
__________________________________________________(.موشکافی‌کردند.1)(.این‌کتاب‌الگو‌و‌سرمشق‌من‌بوده‌است.2)
173آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:الموقع‌المرضی‌و‌لم‌یعل‌من‌الخواطر‌الکریمة‌المکان‌العلی)از‌این‌رو‌این‌کتاب
جای‌خود‌را‌در‌دلها‌به‌دست‌نیاورد(.ق‌است.و‌صاحب‌مجمع530ق‌و‌تألیف‌مجمع460گفتیم‌که‌فوت‌شیخ‌طوسی
سال‌قضاوت‌می‌کند.که‌آن‌تفسیر‌در‌میان‌شیعه‌جا‌باز‌نکرد.70راجع‌به‌آن‌‌ولی‌شاید‌بتوان‌گفت‌که‌بعد‌از»مجمع‌البیان«همین‌تفسیر‌باعث‌شد‌که»تبیان«جا‌باز‌نکند.چون»مجمع«نظم‌خاصی‌داشت‌و‌در‌میدان‌مطالعه‌برنده‌شده.
چون‌مجمع‌همان‌تبیان‌بود‌با‌افزوده‌هایی‌از‌این‌رو‌تبیان‌رونق‌پیدا‌نکرد.سال‌هم‌جاز‌باز‌نکرد‌به‌دلیل70اما‌مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید‌در‌آن
نقطه‌ضعفهایی‌که‌داشت.سپس‌می‌فرماید:فقد‌کنت‌فی‌عهد‌ریعان‌الشباب...کثیر‌النزاع...إلی‌جمع‌کتاب‌فی‌التفسیر‌ینتظم‌أسرار‌النحو‌اللطیفة‌و‌لمع‌اللغة‌الشریفة‌و‌یفی‌موارد‌القرائات‌من‌متوجهاتها‌مع‌بیان‌حججها‌الواردة‌من‌جمیع‌جهاتها‌و‌یجمع‌جوامع
البیان‌فی‌المعانی‌المستنبطة‌من‌معادنها...إلی‌غیر‌ذلک‌من‌علومه...فیعترض‌لذلک‌حوائج‌الزمان‌و‌عوائق‌الحدثان‌و‌واردات‌الهموم‌و‌هفوات‌القدر‌و‌هلم‌جرا
إلی‌الآن.و‌قد‌ذرف‌سنی‌علی‌الستین‌و‌اشتعل‌الرأس‌شیبا‌و‌أمتلأت‌العیبة‌عیبا‌فحدانی‌علی‌تصمیم‌هذه‌العزیمة‌ما‌رأیت‌من‌عنایة‌مولانا‌الأمیر‌السید‌الأجل‌العالم‌ولی
النعم...أبی‌منصور‌محمد‌بن‌یحیی‌بن‌هبة‌الله‌الحسینی،فأوجبت‌علی‌نفسی‌اجابته‌إلی
مطلوبه‌و‌استخرت‌الله‌تعالی.)رئیس‌سادات‌سبزوار‌به‌او‌پیشنهاد‌نوشتن‌تفسیر‌می‌دهد.و‌چون‌این‌شخص‌نزد
مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌قدر‌و‌منزلتی‌داشته،و‌ایشان‌هم‌به‌ترویج‌تشیععنایت‌داشته‌است‌از‌خدا‌طلب‌خیر‌می‌کند‌و‌شروع‌به‌نوشتن‌می‌نماید(.
ثم‌قصرت‌وهمی‌و‌همی‌علی‌اقتناء‌هذه‌الذخیر‌الخطیرة...و‌احضرت‌التفاسیر‌و‌ابتدأت‌بتألیف‌کتاب‌هو‌فی‌غایة‌التلخیص‌و‌التهذیب‌و‌حسن‌النظم‌و‌الترتیب‌یجمع‌أنواع‌هذا‌العلم‌و‌فنونه‌و...من‌علم‌قراءته‌و‌اعرابه‌و‌لغاته‌و‌غوامضه‌و‌مشکلاته
و174آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
معانیه‌و‌جهاته‌و‌نزوله‌و‌اخباره‌و‌قصصه‌و‌آثاره‌و‌حدوده‌و‌احکامه‌و‌حلاله‌و‌حرامه‌و‌الکلام‌علی‌المبطلین‌فیه‌و‌ذکر‌ما‌ینفرد‌به‌أصحابنا‌رضی‌الله‌عنهم‌من‌الاستدلالات‌بمواضع‌کثیرة‌منه‌علی‌صحة‌ما‌یعتقدونه‌من‌الأصول‌و‌الفروع‌و
المعقول‌و‌المسموع‌علی‌وجه‌الإعتدال‌و‌الإختصار‌فوق‌الإیجاز‌و‌دون‌الاکثار...»1»
و‌در‌مقدمه‌تفسیر‌جوامع‌الجامع‌می‌گوید:»اما‌بعد‌فإنی‌لما‌فرغت‌من‌کتابی‌الکبیر‌فی‌التفسیر‌الموسوم‌بمجمع‌البیان
لعلوم‌القرآن،ثم‌عثرت‌من‌بعد‌بالکتاب‌الکشاف‌لحقائق‌التنزیل‌لجار‌الله‌العلامة،استصلحت‌من‌بدائع‌معانیه‌و‌روائع‌ألفاظه‌و‌مبانیه‌ما‌لا‌یلقی‌مثله‌فی‌کتاب‌مجمع‌الأطراف‌و‌رأیت‌أن‌اسمیه‌بالکافی‌الشافی.فخرج‌الکتابان‌إلی‌الوجود،و‌قد‌ملکا‌أزمة‌القلوب،إذ‌أحرزا‌من‌فنون‌العلم‌غایة‌المطلوب...فسارا‌فی‌الأمصار‌سیر‌الأمثال...اقترح‌علی‌من‌حل‌منی‌محل‌السواد‌من‌البصر‌و‌الفؤاد،ولدی‌أبو‌نصر‌الحسن-أحسن‌الله‌نصره‌و‌أرشد‌أمری‌و‌أمره-أن‌أجرد‌من‌الکتابین‌کتابا‌ثالثا
یکون‌مجمع‌بینهما...فاستعفیته‌من‌ذلک‌مرة‌بعد‌اخری‌لما‌کنت‌أجده‌فی‌نفسی‌من‌ضعف‌المنة‌و‌وهن‌القوة،فلقد‌ذرفت‌علی‌السبعین‌سنیا،و‌بلغت‌من‌الکبر
عتیا...قارب‌شمس‌العمر‌مغیبا‌و‌اشتعل‌الرأس‌شیبا،فأبی‌إلا‌المراجعة‌فیه،و‌العود‌و‌الاستشفاع‌بمن‌لم‌أستجز‌له‌الرد‌فلم‌أجد‌بدا‌من‌صرف‌وجه‌الهمة‌إلیه...،و‌هممت‌أن‌أضع‌یدی‌فیه،ثم‌استخرت‌الله-تعالی‌و‌تقدس-فی‌الإبتداء‌منه
بمجموع‌مجمع‌جامع‌للکلم‌الجوامع،أسمیه»جوامع‌الجامع«و‌لا‌شک‌انه‌اسم‌وفق‌للمسمی‌و‌لفظ‌طبق‌للمعنی،و‌أرجو‌أن‌یکون‌بتوفیق‌الله‌و‌عونه‌و‌فیض‌فضله‌و‌منه‌کتابا‌وسیطا‌خفیف‌الحجم...و‌یکثر‌معناه‌و‌إن‌قل‌لفظه...و‌مما‌حدانی‌إلیه‌و‌حثنی‌و‌بعثنی‌علیه،أن‌خطر‌ببالی‌و‌هجس‌بضمیری،بل‌ألقی‌فی‌روعی‌محبة‌الاستمداد‌من‌کلام‌جار‌الله‌العلامة‌و‌لطائفه،فإن‌لألفاظه‌لذة‌الجدة‌و‌رونق‌الحداثة...و‌أنا‌اسأل‌الله‌الکریم‌المنان‌مستشفعا‌إلیه‌بمحمد‌المصطفی
و‌آله‌مصابیح‌الإیمان‌و‌مفاتیح‌الجنان‌علیه‌و‌علیهم__________________________________________________
(.مقدمه‌تفسیر‌شریف‌مجمع‌البیان.1)
175آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:الصلاة‌و‌السلام...أن‌یجعل‌و‌کدی‌و‌کدی‌فی‌تألیفه‌مع‌تخاذل‌الأعضاء‌و‌تواکل
الأجزاء‌موجبا‌لغفرانه‌و‌مؤدبا‌إلی‌رضوانه...«جوامع‌الجامع‌مختصر‌مجمع‌البیان‌و‌نیز‌دارای‌مطالب‌جالب‌کشاف‌هم‌هست.
این‌کتاب‌در‌مدت‌یکسال‌تألیف‌شده‌و‌نسخه‌های‌خطی‌آن‌زیاد‌است‌که‌این‌خود‌دلیل‌این‌است‌که‌همواره‌مورد‌توجه‌بوده‌است‌قبلا‌چاپ‌سنگی‌شده‌بود‌سپس‌توسط‌شهید‌مرحوم‌آقای‌قاضی‌طباطبایی‌تبریزی‌به‌خط‌طاهر‌خوشنویس‌چاپ‌خیلی‌خوب‌شد.و‌سپس‌آقای‌دکتر‌گرجی-از‌اساتید‌دانشگاه‌که‌سابقه‌حوزوی‌و‌تلمذ‌در‌محضر‌آیة‌الله‌خویی‌رحمه‌الله‌دارد-این‌کتاب‌را‌تصحیح‌و‌در‌چهار‌جلد‌چاپ‌کرد.در‌این‌چاپ‌آن‌را‌کاملا‌با‌کشاف‌تطبیق‌کرده‌و‌در‌پاورقی‌آدرس
«1داده‌اند.»برای‌مقایسه‌بین‌تبیان‌و‌مجمع،چند‌آیه‌از‌آیات‌سوره‌حجرات‌را‌انتخاب‌کرده‌ایم.در»مجمع‌البیان«سوره‌را‌که‌عنوان‌می‌کند‌ابتدا‌ارتباط‌این‌سوره‌را‌با‌سوره‌قبل‌بیان‌می‌فرماید.زیرا‌مرحوم‌طبرسی‌تمام‌سوره‌ها‌و‌نیز‌تمام‌آیات‌را‌با‌هم
مرتبط‌می‌داند‌و‌مقصود‌از‌نظم‌در‌کلام‌او‌همین‌بیان‌ارتباط‌آیات‌است.مرحوم‌طبرسی‌آیات‌را‌تحت‌این‌عناوین‌تفسیر‌می‌کند:
عنوان‌اول:عدد‌آیاتها،عنوان‌دوم:فضلها،عنوان‌سوم:نظمها)ارتباط‌سوره‌با‌قبل‌آن‌را‌بیان‌می‌کند(،عنوان‌چهارم:القراءة،عنوان‌پنجم:الحجة،عنوان‌ششم:
اللغة،عنوان‌هفتم:الإعراب،عنوان‌هشتم:النزول.عنوان‌نهم:المعنی.که‌در‌نسخ‌خطی‌این‌عنوانها‌را‌با‌خط‌درشت‌و‌به‌رنگ‌قرمز‌می‌نوشته‌اند.در‌تبیان‌این‌عنوانها‌جدای‌از‌هم‌نیست.البته‌مرحوم‌طبرسی‌علاوه‌بر‌اینکه‌نظم
داده‌است،چیزهایی‌در‌این‌تفسیر‌آورده‌که‌در‌تبیان‌نیست.مثلا‌عنوان»فضلها«،اصلا‌در‌تبیان‌مطرح‌نشده‌است.
__________________________________________________(.ترجمه‌فارسی‌آن‌هم‌در‌مشهد‌و‌غیره‌چاپ‌شده‌است‌و‌بعد‌از‌چاپ‌آقای1)
گرجی‌چاپ‌جدیدتری‌هم‌دارد.176آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
نوا‌أن‌تصیبوا ذین‌آمنوا‌إن‌جاءکم‌فاسق‌بنبإ‌فتبی ها‌ال در‌شأن‌نزول‌این‌آیه:یا‌أی‌قوما‌بجهالة‌فتصبحوا‌علی‌ما‌فعلتم‌نادمین‌در‌کتب‌اصول‌فقه‌و‌غیره‌آمده‌که‌آیه‌درباره‌ولید‌است‌او‌از‌طرف‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌نماینده‌بود‌که‌برود‌از
مردم‌یک‌محلی‌زکات‌بگیرد.مردم‌که‌او‌را‌از‌دور‌دیدند‌از‌خوشحالی‌به‌استقبال
او‌آمدند.او‌از‌همانجا‌برگشت‌به‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌گفت‌آنها‌برای‌جنگ‌با‌ما‌می‌آمدند،ما‌برگشتیم‌و‌اطرافیان‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌اصرار‌داشتند‌که‌گروهی‌را‌برای‌جنگ‌با‌آنها‌بفرستد‌که‌آیه‌نازل‌شد‌اگر‌فاسقی‌خبر
آورد،درباره‌آن‌تحقیق‌کنید‌و‌فوری‌ترتیب‌اثر‌ندهید.این‌شأن‌نزول‌فقط‌در‌این‌حد‌قابل‌قبول‌است‌که‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌طبق‌علم‌عادی‌و‌ظاهری‌خود‌فردی‌را‌بفرستد)چون‌گاهی‌آنها‌طبق‌علم‌عادی
خود‌عمل‌می‌کردند(او‌برود‌و‌برگردد‌و‌این‌دروغ‌را‌بگوید.و‌از‌آیه‌بر‌نمی‌آید‌که‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌به‌سخن‌ولید‌ترتیب‌اثر‌داد
و‌تصمیم‌گرفت،بلکه‌این‌آیه‌با‌مسلمانان‌صحبت‌می‌کند‌و‌ظاهر‌اینست‌که‌اطرافیان‌پیامبر‌می‌خواستند‌ترتیب‌اثر‌بدهند.و‌آیه‌آنها‌را‌مخاطب‌قرار‌داده‌و‌فیکم‌رسول فرموده‌است‌تحقیق‌کنید.قرینه‌اش‌هم‌آیه‌بعد‌است:و‌اعلموا‌أننه‌فی ب‌إلیکم‌الإیمان‌و‌زی ه‌حب الل م‌و‌لکن ه‌لو‌یطیعکم‌فی‌کثیر‌من‌الأمر‌لعنت الل‌قلوبکم...این‌قسمت‌به‌آیه‌قبل‌مربوط‌است‌یعنی‌اگر‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌مطیع‌شما‌باشد‌و‌به‌حرف‌ولید‌ترتیب‌اثر‌دهد‌خودتان‌به‌هلاکت‌می‌افتید.
این‌شأن‌نزول‌در‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌نقل‌شده‌و‌در‌تفسیر‌تبیان‌به‌طور‌خلاصه‌ترآمده‌است.
آیه،شأن‌نزول‌دیگر‌هم‌دارد:و‌آن‌مربوط‌به»ماریه-ام‌ابراهیم«از‌همسران‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بود‌کسی‌برای‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌خبر‌آورد‌که‌یکی‌از‌همشهری‌های‌ماریه‌با‌او‌رفت‌و‌آمد‌دارد.حضرت‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله،حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌را‌فرستاد‌به‌سوی‌او‌و‌فرمود‌هر‌کس‌بود‌او‌را‌بکش.حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌رفت‌و‌دید‌همینطور‌است.آن‌شخص‌تا‌دید‌که
حضرت‌علیه‌السلام‌به‌قصد‌جان‌او‌آمده‌حضرت‌را‌متوجه‌ساخت‌که‌من177آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مردی‌نیستم‌که‌بتوانم‌با‌زن‌تماس‌بگیرم.سپس‌این‌آیه‌نازل‌شد.و‌ممکن‌است‌خبر‌آورنده‌در‌این‌شأن‌نزول‌عائشه‌باشد‌که‌آیه‌می‌خواهد‌فسق‌او‌را‌ثابت‌کند.
این‌شأن‌نزول‌در‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌وجود‌دارد.از‌امام‌باقر‌علیه‌السلام‌سؤال‌می‌کنند‌ما‌طور‌دیگر‌شنیده‌ایم.حضرت‌می‌فرماید
هر‌دو‌درست‌است.آن‌تنزیلش‌بود‌و‌این‌تأویلش‌است.در‌تبیان‌شأن‌نزول‌دومی‌نیست‌ولی‌در‌مجمع‌البیان‌وجود‌دارد.مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌اللهمی‌خواسته‌تبیان‌را‌تکمیل‌کند،و‌فقط‌به‌مطالب‌تبیان‌اکتفا‌نکرده‌است.و‌از‌نظر‌معنا‌هم‌مرحوم‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌در‌تبیان‌می‌فرماید‌بعضی‌گفته‌اند‌به‌این‌آیه‌برای‌حجیت‌خبر‌واحد‌می‌شود‌تمسک‌کرد.ولی‌این‌صحیح
نیست.چون‌نمی‌توانیم‌به‌مفهوم‌تمسک‌کنیم‌مفهوم‌حجت‌نیست.و‌نیز‌اگر‌صدر
آیه‌می‌فرماید‌خبر‌عادل‌حجت‌است،ذیل‌آیه‌که‌بعنوان‌تعلیل‌است‌می‌فرماید‌به‌این‌خبر‌عمل‌نکنید‌چون‌مطمئن‌نیست.چون‌خبر‌غیر‌مطمئن‌عادل‌هم‌باشد‌حجت‌نیست.ترتیب‌اثر‌دادن‌به‌هر‌خبری‌که‌آینده‌پشیمانی‌در‌آن‌محتمل‌باشدصحیح‌نیست.یعنی‌ذیل‌آیه‌بین‌عادل‌و‌فاسق‌در‌این‌جهت‌فرقی‌نمی‌گذارد.
پس‌اولا‌تمسک‌به‌مفهوم‌درست‌نیست‌و‌ثانیا‌اگر‌هم‌مفهوم‌حجت‌باشد‌صدر‌وذیل‌آیه‌با‌هم‌تعارض‌دارند‌و‌تساقط‌می‌کنند.
مجمع‌البیان‌این‌تعارض‌و‌تساقط‌را‌نمی‌فرماید‌بلکه‌می‌فرماید‌خبر‌عادل‌حجت‌نیست.و‌هر‌کس‌بگوید‌حجت‌است‌می‌خواهد‌به‌مفهوم‌تمسک‌کند‌و‌مفهوم
حجت‌نیست.و‌ذیل‌آیه‌می‌فرماید‌خبر‌غیر‌مطمئن‌حجت‌نیست.در‌اصول‌فقه‌خوانده‌ایم‌که‌در‌این‌قبیل‌موارد‌تعارض‌نیست‌و‌نمی‌شود‌گفت
صدر‌آیه‌یک‌چیز‌می‌گوید‌و‌ذیل‌آیه)تعلیل(چیز‌دیگر‌می‌گوید‌چون‌تعلیل‌بر‌معللمقدم‌است.
پس‌معلوم‌می‌شود‌که‌مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌علاوه‌بر‌اینکه‌چیزهایی‌را‌بر‌تبیان‌زیاد‌و‌اضافه‌کرده‌است،تصحیح‌هم‌نموده‌است.و‌در‌تصحیحش‌نفرموده‌که‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌اینطور‌می‌فرماید‌و‌حرفش‌باطل‌است.بلکه‌بدون
اشاره‌به‌فرمایش‌مرحوم178آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله،نظر‌صحیح‌را‌بیان‌می‌کند.از‌جهت‌کمی‌و‌زیادی‌مطلب:وقتی‌به‌مجمع‌البیان‌و‌تبیان‌مراجعه‌می‌کنیم،
می‌بینیم‌در‌تبیان‌قرائت‌مطرح‌شده‌ولی‌در‌مجمع‌البیان‌علاوه‌بر‌اینکه‌قرائت‌را‌آورده‌است،حجت‌آن‌را‌هم‌بیان‌می‌کند.همچنین‌چه‌کسی‌چگونه‌قرائت‌کرده‌است،در‌مجمع‌البیان‌هست‌ولی‌در‌تبیان‌نیست‌در‌تبیان‌خود‌قرائت‌را‌آورده
است‌ولی‌نام‌شخص‌قاری‌را‌نیاورده‌است.از‌حیث‌قلت‌و‌کثرت‌مطلب‌هم‌می‌توان‌چند‌آیه‌در‌نظر‌گرفت‌که‌حجم‌مطالب
در‌مجمع‌البیان‌و‌تبیان‌چقدر‌است.که‌معمولا‌مطالب‌مجمع‌بیشتر‌است.از‌نظر‌مطالب‌نحوی‌هم‌نظر‌اصلاحی‌و‌هم‌نظر‌تکمیلی‌دارد.اگر‌قبول‌کنیم‌که‌دقیقا‌توجه‌به‌ریزه‌کاریهای‌تبیان‌دارد،پس‌هر‌جا‌در‌مجمع‌البیان‌کم‌و‌زیاد‌کرده‌باید‌بگوییم‌جنبه‌تصحیحی‌دارد.در‌تبیان‌در‌آیه‌لا‌ترفعوا‌أصواتکم...أن‌تحبط‌أعمالکم‌لامی‌را‌در‌تقدیر‌گرفته‌که‌لام‌عاقبت‌است.اما‌در‌مجمع‌این‌مطلب
نیست.او‌غفلت‌نکرده‌است،بلکه‌گویا‌نظر‌تصحیحی‌داشته‌است.از‌نظر‌سبک‌تفسیر،تفاوتی‌بین‌مجمع‌و‌تبیان‌نیست.مثل‌استاد‌و‌شاگردی‌که‌از‌حیث‌بحث،سبک‌همدیگر‌را‌می‌پسندند‌اما‌گاهی‌در‌مطلب‌جزئی‌با‌هم‌تفاوت
دارد.گاهی‌مطلبی‌را‌یکی‌دیده‌و‌دیگری‌ندیده،یا‌یکی‌می‌گوید‌درست‌است‌و‌دیگری‌آن‌را‌درست‌نمی‌داند.پس‌به‌طور‌قطع‌می‌توان‌گفت‌سبک‌تغییر‌نکرده
است‌و‌فقط‌دومی‌به‌نظر‌خود‌نقاط‌ضعف‌اولی‌را‌برطرف‌کرده‌است.تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌هم‌با‌مجمع‌معاصر‌بوده‌و‌از‌حیث‌سبک‌مثل‌هم‌می‌باشد.
تفاسیری‌که‌یک‌بعدی‌نبوده)مثل‌کشاف(بلکه‌جامع‌بوده‌است،7و6و5در‌قر‌‌همه‌یک‌سبک‌داشته‌اند.ممکن‌است‌مطالب‌قدری‌کم‌و‌زیاد‌شده‌باشد.اما‌سبک
یکی‌است.راجع‌به‌مجمع‌البیان‌کتابی‌داریم‌به‌نام»طبرسی‌و‌مجمع‌البیان«تألیف‌مرحوم‌دکتر‌حسین‌کریمان.که‌از‌جهات‌مختلف‌راجع‌به‌مجمع‌بحث‌کرده‌است،کتاب
مفیدی‌است.و‌مطالب‌فراوانی‌دارد.179آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ایشان‌می‌گوید‌که‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌در‌مجمع‌البیان‌وجود‌دارد‌و‌نمونه‌هایی‌را‌هم‌آورده‌است‌البته‌با‌کار‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌قابل‌مقایسه‌نیست.مثالی‌می‌زنیم‌کسی‌که‌اهل‌حدیث‌است‌و‌کتب‌مختلفی‌در‌این‌رابطه‌دیده‌است‌اگر
حدیثی‌بشنود،ممکن‌است‌چند‌حدیث‌مناسب‌آن‌به‌ذهنش‌بیاید.اما‌شاید‌مناسب‌‌حدیث‌بیشتر‌به7-8آن‌حدیث‌صد‌تا‌باشد‌ولی‌حافظه‌او‌یاری‌نکرده‌باشد‌و
ذهنش‌نیاید.سابقین‌هم‌که‌می‌گفتند‌روش‌ما‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است،این‌روش‌را‌در‌حد‌ذهن‌و‌حافظه‌خود‌مطرح‌می‌کردند.چون‌نه‌به‌طور‌کامل‌بر‌قرآن‌تسلط‌داشتند‌و‌نه‌وسایل‌و‌اسباب‌مانند‌امروز‌در‌اختیارشان‌بود.اما‌مثل‌علامه‌طباطبایی‌هم‌تسلطش‌بر‌قرآن‌زیاد‌بوده‌و‌هم‌وسایل‌و‌اسباب‌در‌اختیارش‌بوده‌است.مثل
کشف‌الآیات،کشف‌المطالب،تفاسیر‌موضوعی.اینها‌باعث‌می‌شود‌خیلی‌بیشتر‌از‌مطالبی‌که‌مربوط‌و‌شبیه‌به‌آیه‌مورد‌بحثش‌باشد‌و‌در‌قرآن‌وجود‌داشته‌باشد
برای‌تفسیر‌آن‌آیه‌استخدام‌کند.اصل‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌چیزی‌نیست‌که‌بگوییم‌دیگران‌از‌آن‌غافل‌بوده‌اند‌ولی‌آن‌طور‌تسلط‌و‌ابزار‌کار‌در‌اختیارشان‌نبوده‌است.اگر‌مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌در‌تفسیر‌آیه‌فقط‌می‌خواست‌به‌آیاتی‌بسنده‌کند‌که‌لفظ‌آن‌آیه‌یا‌شبیه‌آن‌را‌داشته‌باشد،کارش‌کامل‌نبود.تسلط‌او‌بر‌قرآن‌خیلی‌کمکش‌کرده
است.یعنی‌آنقدر‌قرآن‌خوانده‌و‌در‌آن‌تأمل‌کرده‌و‌با‌محتوای‌قرآن‌آشنا‌شده‌که‌از‌آیاتی‌برای‌تفسیر‌آیه‌ای‌استفاده‌می‌کند‌که‌نه‌لفظش‌عین‌آن‌آیه‌است‌و‌نه
مرادف‌و‌شبیه‌لفظی‌آن‌آیه‌است.تفسیر‌قرآن‌به‌حدیث‌هم‌همینطور‌است.یعنی‌در‌سابق‌کامل‌نبوده‌است‌و‌نمی‌توان‌گفت‌به‌تمام‌احادیث‌نظر‌داشته‌اند‌چون‌کتب‌حدیثی‌بطور‌کامل‌در
اختیارشان‌نبوده‌است.اما‌الآن‌می‌توان‌مدعی‌شد‌که‌گروهی‌تمام‌روایات‌را«1بررسی‌و‌فیش‌برداری‌کرده‌و‌در‌تفسیر‌قرآن‌به‌تمام‌روایات‌نظر‌دارند.»
__________________________________________________(.یادآوری:ترجمه‌فارسی‌دوره‌مجمع‌البیان‌به‌قلم‌چند‌نفر‌از‌علما‌و‌فضلا‌در1)
بیست‌و‌چند‌جلد‌چاپ‌شده‌است.180آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
حقائق‌التأویل
حقائق‌التأویل‌تفسیر»حقائق‌التأویل«تألیف‌مرحوم‌سید‌رضی‌صاحب‌نهج‌البلاغه‌است.این
تفسیر‌که‌گفته‌شده‌حدود‌ده‌جلد‌بوده‌است‌فقط‌جلد‌پنجم‌آن‌که‌حدود‌چهارصدصفحه‌است‌در‌اختیار‌می‌باشد‌و‌بقیه‌آن‌ظاهرا‌از‌بین‌رفته‌است.
(و‌قبل460سؤال:سید‌رضی‌رحمه‌الله‌قبل‌از‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله)متوفی‌‌‌ق(بوده‌است.چون‌سید‌رضی‌رحمه548از‌شیخ‌طبرسی‌رحمه‌الله)متوفی
ق‌است.پس‌چرا‌این‌دو‌بزرگوار‌از‌آن‌تفسیر‌یاد‌نکرده‌اند.در406الله‌متوفی‌‌حالیکه‌سید‌رضی‌رحمه‌الله‌برادر‌سید‌مرتضی‌رحمه‌الله‌و‌او‌استاد‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌است‌آیا‌می‌شود‌از‌این‌تفسیر‌خبر‌نداشته‌باشند‌و‌بخصوص‌با‌توجه‌به
اینکه‌تفسیری‌بسیار‌مفصل‌است‌پس‌چطور‌مورد‌توجه‌قرار‌نگرفته‌است.پاسخ:احتمال‌دارد‌آن‌را‌ندیده‌باشند.یعنی‌نسخه‌آن‌در‌اختیارشان‌نبوده‌باشد.پاسخ‌دیگر:تفسیر‌حقائق‌با‌اینکه‌تفسیر‌مفصلی‌است‌اما‌تفسیر‌همه‌قرآن
نیست.آیاتی‌را‌انتخاب‌و‌تفسیر‌می‌کند.مثلا‌سوره‌آل‌عمرانش‌که‌موجود‌است‌می‌بینیم
هر‌آیه‌ای‌را‌که‌به‌نظرش‌مهم‌بوده،آن‌را‌تفسیر‌کرده‌است.در‌هر‌حال‌اینکه‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌می‌گوید‌کسی‌را‌ندیدم‌که‌تفسیر‌تمام‌قرآن‌را‌نوشته‌باشد‌و‌جامع‌اطراف‌باشد‌با‌وجود‌حقائق‌التأویل‌سازگار‌نیست.گرچه‌حقائق‌التأویل‌تفسیر‌کامل‌قرآن‌نیست‌اما‌تفسیر‌مفصلی‌است‌و‌می‌تواند
یکی‌از‌بهترین‌مدارک‌تفسیرهای‌بعدی‌باشد.
و‌اینکه‌گفته‌شده‌در‌قدیم‌تفسیر‌موضوعی‌نداشتیم،شاید‌بتوانیم‌بگوییم»حقائق‌التأویل«تفسیر‌موضوعی‌است.چون‌گاهی‌مطلبی‌را‌بیش‌از‌حد‌تفسیر‌یک‌آیهدنبال‌کرده‌است‌مثل‌بحث‌محکم‌و‌متشابه.که‌اگر‌با‌مجمع‌و‌تبیان‌قیاس‌کنیم
181آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:می‌بینیم‌بسیار‌مفصل‌تر‌مطرح‌کرده‌است.
ولی‌متأسفانه‌تمام‌این‌کتاب‌پیدا‌نشده‌است‌و‌اگر‌نسخه‌های‌آن‌در‌کتابخانه‌های‌سنی‌ها‌هم‌موجود‌بود‌حتما‌ظاهر‌می‌شد.چون‌سنی‌ها‌هم‌به‌سید‌رضی‌رحمه‌الله‌خیلی‌توجه‌و‌علاقه‌دارند.به‌خاطر‌ادیب‌بودنش.»المجازات‌النبویه«ایشان
که‌کمیاب‌بود،و‌مرحوم‌سید‌حسن‌صدر‌رحمه‌الله‌آن‌را‌در‌کتابخانه‌اش‌در‌‌سال‌پیش‌چاپ‌مغلوطی‌شده‌بود.مصری‌ها‌یا‌دیگران‌دو70کاظمین‌داشت‌و
سه‌بار‌آن‌را‌چاپ‌کردند.و‌نیز»مجازات‌القرآن«او‌هم‌که‌نایاب‌بود.سید‌محمد‌مشکوة،نسخه‌خوبی‌از‌آن‌پیدا‌کرد‌و‌عین‌همن‌خطی‌را‌به‌صورت‌افست‌تکثیر
نمود.سپس‌این‌نسخه‌دست‌آنها‌افتاد‌در‌بغداد‌و‌یا‌جای‌دیگر‌چاپ‌شد.این‌تفسیر‌ایشان‌را‌هم‌اگر‌پیدا‌می‌کردند‌حتما‌چاپ‌می‌کردند.ولی‌تا‌الآن‌پیدا‌نشده‌است.خیلی‌از‌کسانی‌که‌کتاب‌شناس‌هستند‌و‌سابقه‌حوزوی‌دارند‌و‌می‌دانند‌چه‌کتابهایی‌ارزش‌حوزوی‌دارد‌به‌خیلی‌از‌کتابخانه‌های‌دنیا‌رفته‌اند،پیدا‌نکرده‌اند.اما‌از‌طرفی‌کتابخانه‌های‌شخصی‌فهرست‌نشده‌زیاد‌است‌لذا‌امید‌است‌در‌آینده‌پیدا‌شود)مثل‌مدینة‌العلم‌صدوق‌رحمه‌الله‌که‌خامس‌کتب‌اربعه‌ما‌است‌و
تاکنون‌نسخه‌از‌آن‌پیدا‌نشده‌است(.به‌هر‌حال‌این‌تفسیر‌مرحوم‌سید‌رضی‌رحمه‌الله‌خیلی‌مهم‌و‌برای‌شیعه‌بسیار
جلد‌می‌تواند‌آبرویی‌برای10در5و4ارزنده‌است)تفسیری‌مربوط‌به‌قرن‌‌شیعه‌باشد(و‌همینطور‌مدینة‌العلم‌صدوق‌رحمه‌الله‌که‌احتمال‌می‌رود‌مانند
اصول‌و‌فروع‌کافی‌باشد.کتاب»من‌لا‌یحضره‌الفقیه«و»تهذیب«و»استبصار«شامل‌احادیث‌فقهی
هستند.اما‌اصول‌و‌فروع‌کافی‌هم‌فقه‌است‌هم‌معارف.مدینة‌العلم‌هم‌احتمالدارد‌چنین‌باشد.
پس‌خیلی‌می‌تواند‌ارزنده‌باشد.و‌باید‌افرادی‌متخصص‌به‌تمام‌نقاط‌دنیا‌بروند‌و‌دنبال‌این‌کتاب‌ها‌بگردند.مدینة‌العلم‌تا‌سده‌هفتم‌بوده‌است‌و‌از‌آن‌نقل‌کرده‌اند.ابن‌طاووس‌که‌در‌قرن‌هفتم
است‌از‌آن،حدیث‌نقل‌کرده‌است.182آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌روح‌الجنان‌و‌روج‌الجنان
اشاره
تفسیر‌روح‌الجنان‌و‌روج‌الجنان‌تألیف‌ابو‌الفتوح‌رازی)ابو‌الفتوح‌حسین‌بن‌علی‌بن‌محمد‌بن‌احمد‌بن‌حسین‌بن
«.1احمد‌بن‌ابراهیم‌بن‌فضل‌بن‌شجاع‌بن‌هاشم...بن‌نافع‌بن‌بدیل‌خزاعی(»علی‌بن‌محمد‌پدر‌مؤلف‌از‌فضلاء‌بود‌محمد‌بن‌احمد)ابو‌سعید‌محمد‌نیشابوری(
«به‌عنوان‌یک‌عالم‌معرفی‌شده‌است.2جد‌او‌در‌کتاب‌فهرست‌منتجب‌الدین»جد‌دومش‌احمد‌بن‌حسین،از‌تلامذه‌سید‌رضی‌رحمه‌الله‌و‌مرتضی‌رحمه‌الله‌و‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌می‌باشد‌پس‌پدرش‌و‌جد‌اولش‌و‌جد‌دومش‌که‌معرفیشده‌اند‌از‌علماء‌و‌فضلاء‌بوده‌اند،و‌بقیه‌اجدادش‌مطرح‌نشدند‌تا‌برسد‌به‌نافع»
«و‌نافع‌بن‌بدیل‌از‌اصحاب‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بوده‌است.3راجع‌به‌تاریخ‌تولد‌و‌وفات‌او‌مدرکی‌در‌دست‌نیست.محمد‌خان‌قزوینی‌که
مقدمه‌ای‌بر‌چاپ‌اول‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌نوشته‌است،با‌قرائنی‌می‌گوید‌که‌وی‌ازعلماء‌قرن‌ششم‌بوده‌است.
و‌نسخه‌ای‌از‌جلد‌شانزدهم‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌در‌دست‌هست‌که‌تحریر‌آن‌سال‌‌نوشته‌شده533است.و‌نسخه‌دیگر‌از‌جلد‌یازدهم‌که‌از‌روی‌نسخه‌مورخ556
.557است‌و‌نسخه‌ای‌از‌جلد‌آخر‌مورخ__________________________________________________
(.نافع‌بن‌بدیل‌از‌اصحاب‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بود.ابو‌الفتوح‌در‌چند1)جای‌تفسیر‌نام‌او‌را‌می‌برد‌و‌می‌گوید‌از‌پدران‌ما‌بود.از‌جمله‌در‌سوره‌آل
وی‌از‌قبیله‌بنی‌خزاع‌بود‌و‌از‌حجاز‌به‌ایران25و‌سوره‌فتح‌آیه164عمران‌آیه‌و‌نیشابور‌و‌سبزوار‌هجرت‌کردند.
ق(460(.این‌کتاب‌متمم‌فهرست‌شیخ‌طوسی‌رحمه‌الله‌است.)وفات‌شیخ2)است.دانشمندانی‌که‌در‌طول‌این‌چند600وفات‌صاحب‌این‌کتاب‌بعد‌از‌سال
سال‌تألیفاتی‌داشته‌اند‌را‌یاد‌کرده‌است.بحار‌و‌نیز‌جداگانه‌چاپ‌شده‌است.102این‌فهرست‌در‌جلد
(.بین‌هاشم‌و‌نافع‌افراد‌دیگری‌هست‌که‌آورده‌نشده‌است.3)183آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
پس‌معلوم‌می‌شود‌تألیف‌کتاب‌قبل‌از‌این‌تاریخ‌ها‌بوده‌است.به‌یکی‌از‌علما‌اجازه‌روایت‌داده‌است.پس‌در‌این552و‌ابو‌الفتوح‌در‌تاریخ‌سال‌زنده‌بوده‌است.
ابتدا‌در‌حجاز‌بوده‌و‌بعد‌به‌خراسان‌و‌نیشابور‌آمده‌و‌اواخر‌را‌در‌ری‌گذراند‌از‌این‌رو‌گفته‌می‌شود)ابو‌الفتوح‌رازی‌نیشابوری(.صاحب‌کتاب»تاریخ‌اصفهان«
که‌معاصر‌او‌بود‌می‌گوید‌من‌در‌ری‌بودم‌که‌ایشان‌از‌دنیا‌رفتند.قبرشان‌در‌ری‌در‌کنار‌حرم‌حضرت‌عبد‌العظیم‌حسنی‌علیه‌السلام‌است.
صاحب‌کتاب»نزهة‌القلوب«)که‌از‌قرن‌هشتم‌است(در‌کتاب‌خود-که‌یک‌کتاب‌جغرافیایی‌است‌و‌نام‌شهرها‌و‌بخش‌ها‌را‌به‌ترتیب‌حروف‌الفبا‌یاد‌می‌کند‌و
توضیحاتی‌می‌دهد-به‌شهر‌ری‌که‌رسیده،گفته‌است‌یکی‌از‌افرادی‌که‌در‌اینشهر‌مدفون‌هستند‌ابو‌الفتوح‌رازی‌است.
سه‌کتاب‌دیگر‌هم‌به‌او‌نسبت‌داده‌شده‌است.»رساله‌یوحنا«،»رساله‌حسنیه«،»شرح‌شهاب‌الأخبار«.
رساله‌یوحنا‌حاوی‌یک‌مناظره‌است‌برای‌اثبات‌مذهب‌حق.در‌این‌کتاب‌اینطور‌طرح‌شده‌است‌که‌یوحنا‌نامی،نصرانی‌بوده‌و‌دنبال‌این‌بوده‌که‌مسلمانان‌چه‌می‌گویند‌و‌چند‌فرقه‌هستند‌در‌نهایت‌به‌این‌نتیجه‌می‌رسد‌که‌شیعه‌بر‌حق‌است
و‌مسلمان‌و‌شیعه‌می‌شود.این‌رساله‌عربی‌است.
رساله‌حسنیه:حسنیه‌نام‌کنیزی‌بوده‌در‌زمان‌هارون‌الرشید‌که‌با‌علماء‌مباحثه‌وحقانیت‌شیعه‌را‌اثبا‌می‌کند.این‌رساله‌فارسی‌است.
شرح‌شهاب‌الأخبار:شهاب‌الأخبار‌تألیف‌قاضی‌خزاعی)از‌علماء‌سنی‌سده‌‌خبر‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است.افراد‌زیادی‌شرح900پنجم(که‌حاوی
کرده‌اند.از‌جمله‌ابو‌الفتوح‌رازی.184آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
البته‌تألیف‌مهم‌او،کتاب‌تفسیرش‌می‌باشد.این‌تفسیر‌علاوه‌بر‌اینکه‌از‌حیث‌تفسیری‌مثل»مجمع‌البیان«و»تبیان«ارزنده‌است،از‌حیث‌ادبیات‌فارسی‌هم‌خیلی‌مورد‌توجه‌است.و‌از‌منابع‌و‌مصادر
ادبیات‌فارسی‌بشمار‌می‌آید.تمام‌اهل‌ادب‌فارسی‌قبول‌دارند‌که‌این‌تفسیر‌از‌متون‌قابل‌ملاحظه‌و‌اعتماد‌است.تمام‌مطالب‌تفاسیر‌مشابه‌خود‌را‌دارد‌با‌این
ویژگی‌که‌به‌زبان‌فارسی‌است،و‌این‌امتیاز‌بزرگی‌است‌و‌از‌این‌حیث‌بسیارارزش‌دارد.
در‌اینجا‌مقداری‌از‌مقدمه‌این‌تفسیر‌را‌می‌آوریم:سپاس‌خدای‌را‌که‌بردارنده‌این‌ایوان‌است‌و‌گسترنده‌این‌شادروان،و‌آراینده‌آن
به‌آفتاب‌و‌ماه‌و‌ستارگان...و‌دارنده‌این‌پیغمبران‌و‌امامان‌است.و‌درود‌بر‌رسول‌او‌که‌سید‌پیغمبران‌و‌ختم‌مرسلان‌است‌و...اما‌بعد‌بدانکه
قدیم‌جل‌جلاله‌از‌غایت‌کرم‌او‌بر‌بندگان‌و‌حسن‌نظر‌او‌به‌خلقان‌در‌هر‌وقتی‌و‌حینی‌و‌عصری‌ایشان‌را‌فرو‌نگذاشته‌از‌انواع‌الطاف.و‌از‌جمله‌الطاف‌یکی‌بعث
رسل‌است‌و‌یکی‌انزال‌کتب...و‌کتاب‌ما‌را‌بهترین‌کتابها‌کرد‌و‌آن‌را‌به‌فصیح‌ترین‌و‌شریف‌ترین‌و‌فراخ‌ترین‌لغتها‌فرو‌فرستاد‌و‌آن‌لغت‌عرب‌است‌آنگه
آن‌را‌مجمع‌علوم‌کرد...پس‌چاره‌نباشد‌آن‌را‌که‌تعاطی‌این‌علوم‌کند‌و‌خواهد‌که‌در‌تفسیر‌تصنیفی‌کند‌از‌آنکه‌از‌همه‌علوم‌که‌این‌کتاب‌عزیز‌متضمن‌آن‌است‌آن‌را‌و‌مشتمل‌است‌بر‌ان‌با‌بهره‌باشد‌خصوصا‌علم‌ادب‌و‌اطلاع‌بر‌ترکیبات‌کلام‌عرب‌و‌علومی‌که‌منسوب‌باشد‌به‌علم‌ادب‌از‌لغت‌و‌نحو‌و‌تصریف‌و‌علم‌نظر‌و‌بلاغت‌و‌صنعت‌شعر‌چه‌مدار‌این‌لغت‌بر‌این‌علوم‌است.و‌نیز‌که‌باید‌تا‌متقن‌بود‌علم‌اصول‌را‌تا‌اقوالی‌که‌قادح‌بود‌در‌اصول‌بشناسد‌و‌اجتناب‌کند‌و‌تأویل‌آیات‌متشابه‌بر‌وفق‌اصول‌کند‌چنانکه‌ادله‌عقل‌اقتضای‌آن‌کند‌و‌مطابق‌بود‌آیات‌محکم‌را،و‌باید‌تا‌فقیه‌باشد‌تا‌آیاتی‌که‌متضمن‌احکام‌شرعی‌باشد‌معانی‌و‌وجه‌استدلال‌آن‌بر
مذهب‌صحیح‌بداند،و‌این185آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
معنی‌تمام‌نشود‌تا‌عالم‌نباشد‌به‌اصول‌فقه‌که‌بناء‌فقه‌بر‌آن‌است‌و‌ادله‌فقه‌مستخرج‌از‌او‌بود،و‌نیز‌چاره‌ای‌نباشد‌از‌طرفی‌اخبار‌که‌لایق‌باشد‌به‌آیه‌و
معنی‌او،و‌آیاتی‌که‌وارد‌باشد‌بر‌سببی،سبب‌نزول‌آن‌بیاید‌گفتن‌و‌قصه‌ای‌که‌متعلق‌باشد‌به‌آیه‌بباید‌گفتن‌به‌مقدار‌آنکه‌به‌معنی‌گزارش‌آیه‌باشد.پس‌چنانکه‌بینی‌مصنف‌این‌جنس‌را‌چاره‌ای‌نیست‌از‌این‌جمله‌علوم‌چه‌اگر‌از‌بهری‌از‌این‌علوم‌بی‌بهره‌باشد‌چون‌به‌آن‌علم‌رسید‌یا‌مهمل‌فرو‌گذارد‌یا‌خبط‌کند‌در‌چیزی‌که‌ناگفتن‌او‌به‌باشد،و‌کشف‌عوار‌خود‌کند‌و‌هتک‌ستر‌نماید‌و‌آن‌چون‌حجتی
باشد‌بر‌جهل‌او‌به‌آن‌نوع.پس‌چون‌جماعتی‌از‌دوستان‌و‌بزرگان‌از‌اماثل‌و‌اهل‌علم‌و‌تدین‌اقتراح‌کردند‌که‌در‌این‌باب‌جمعی‌باید‌کردن،چه‌اصحاب‌ما‌را‌تفسیری‌نیست‌مشتمل‌بر‌این‌انواع‌واجب‌دیدم‌اجابت‌کردن‌ایشان‌و‌وعده‌دادن‌به‌دو‌تفسیر‌یکی‌به‌پارسی‌و‌دیگری‌به‌تازی‌جز‌که‌پارسی‌مقدم‌شد‌بر‌تازی‌برای‌اینکه‌طالبان‌این‌بیشتر
بودند‌و‌فایده‌هر‌کسی‌به‌دو‌عامتر‌بود.و‌این‌کتاب‌ان‌شاء‌الله‌از‌میانه‌اطناب‌واختصار‌بود،اطنابی‌که‌ممل‌و‌اختصاری‌که‌مخل‌نباشد...
از‌این‌مقدمه‌بخوبی‌بر‌می‌آید‌که‌عالم‌پخته‌و‌جا‌افتاده‌ای‌بوده،ظاهرا‌تفسیر‌تبیان‌و‌مجمع‌البیان‌را‌ندیده‌و‌نداشته‌است‌ولی‌مدارک‌آن‌را‌داشته‌است.یعنی‌مدارک‌تفسیر‌تبیان‌و‌مجمع‌البیان‌و‌تفسیر‌ابو‌الفتح‌رازی‌یکی‌بوده‌و‌به‌همین
درصد‌مطالب‌این‌سه‌کتاب‌یکی‌است.ظاهرا‌ابو‌الفتح80-70علت‌هم‌شاید‌‌تفسیر‌تبیان‌را‌نداشته‌است‌و‌با‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌هم‌تقریبا‌در‌یک‌زمان‌تألیف
شده‌است.و‌این‌که‌فرمود‌دو‌تفسیر‌عربی‌و‌فارسی‌دارم؛لازم‌است‌بدانیم‌که‌نسخه‌تفسیر
عربی‌او‌را‌هنوز‌ندیده‌اند.حاج‌آقا‌بزرگ‌تهرانی‌می‌فرماید‌کسی‌به‌من‌گفت‌که‌تفسیر‌عربی‌او‌هم‌هست.به‌او‌نامه‌نوشتم‌که‌کجاست؟او‌گفت‌می‌گویند‌در‌هند‌است‌ولی‌ما‌تحقیق‌کردیم
و‌ندیدیم.186آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
آیا‌ابو‌الفتوح‌رازی‌از‌کشاف‌استفاده‌کرده‌است؟
آیا‌ابو‌الفتوح‌رازی‌از‌کشاف‌استفاده‌کرده‌است؟یکی‌دو‌جا‌در‌تفسرش‌از‌زمخشری‌نام‌می‌برد‌و‌شعری‌از‌او‌نقل‌می‌کند‌برای‌شاهد‌مثال.اما‌اینکه‌کشاف‌را‌دیده‌و‌از‌آن‌استفاده‌کرده‌باشد،دلیلی‌نداریم.مطالب‌را‌هم‌که‌با‌یکدیگر‌مقایسه‌می‌کنیم‌به‌ذهن‌نمی‌آید‌که‌از‌آن‌استفاده‌کرده‌باشد،البته‌بررسی‌بیشتری‌لازم‌است.بله‌حدیث‌معروف‌که:»من‌مات
علی‌حب‌آل‌محمد‌مات‌شهیدا«که‌در‌کشاف‌است.و‌کتابهای‌بعدی‌از‌کشاف‌و‌خود‌کشاف‌از‌تفسیر‌ثعلبی‌گرفته‌است.در‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌هم‌هست‌و‌شاید‌از
کشاف‌گرفته‌باشد.سبک‌تفسیر،مانند‌تبیان‌است.پراکندگی‌آنجا،اینجا‌هم‌هست‌و‌مطالب،مانند
مجمع‌البیان‌جدا‌از‌هم‌نیست.این‌تفسیر‌چند‌بار‌چاپ‌شده‌است.جلد‌بزرگ‌چاپ‌شده‌و‌چون‌به‌جنبه‌ادبی5یک‌بار‌در‌زمان‌رضا‌خان‌پهلوی‌در
فارسی‌آن‌اهمیت‌می‌دادند،دانشمندان‌بزرگی‌در‌تصحیحش‌دخالت‌داشتند.
کتابخانه‌آیة‌الله‌نجفی‌مرعشی‌این‌چاپ‌را‌افست‌کرده‌و‌در‌کتابخانه‌ها‌موجوداست.
چاپ‌دوم:چاپ‌ده‌جلدی‌است.که‌مرحوم‌آقا‌میرزا‌مهدی‌الهی‌قمشه‌ای‌رحمه‌الله)استاد‌آقای‌جوادی‌آملی‌و‌آقای‌حسن‌زاده‌آملی(آن‌را‌تصحیح‌کرده‌است.و
گاهگاهی‌هم‌مطلبی‌در‌پاورقی‌آورده‌است.جلدی‌است‌که‌علامه‌شعرانی‌رحمه‌الله‌استاد‌آقای‌حسن12چاپ‌سوم:چاپ
زاده‌آملی‌و‌آقای‌جوادی‌آملی‌آن‌را‌تصحیح‌نموده‌و‌پاورقی‌های‌فراوانی‌دارد.)چاپ‌اسلامیه‌تهران(.
چاپ‌چهارم:که‌در‌مشهد‌انجام‌شده.آستان‌قدس‌رضوی،مرکز‌پژوهشی‌فرهنگی‌مهمی‌دارد‌که‌کارهای‌علمی‌مختلف‌انجام‌می‌دهد‌یکی‌از‌کارهایشان‌هم
«1چاپ‌و‌تصحیح‌این‌تفسیر‌است‌در‌بیست‌جلد.»__________________________________________________
(.مؤلف‌هم‌کتاب‌را‌بیست‌جلد‌قرار‌داده‌است.1)187آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
چاپ‌اسلامیه‌از‌جهتی‌بهتر‌است‌چون‌پاورقی‌های‌ارزنده‌ای‌دارد.و‌چاپ‌مشهد‌هم‌از‌جهتی‌بهتر‌است‌چون‌نسخه‌های‌متعددی‌داشته‌اند‌و‌دقیقا‌تصحیح‌کرده‌اند.
اما‌مرحوم‌شعرانی‌رحمه‌الله‌دو‌سه‌نسخه‌بیشتر‌در‌دست‌نداشته‌است.مرحوم‌آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌سه‌دوره‌تفسیر‌تصحیح‌کرده‌اند:تفسیر‌مجمع
البیان-تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی-تفسیر‌منهج‌الصادقین.در‌بخشی‌از‌این‌کار،آقایحسن‌زاده‌آملی‌در‌خدمتشان‌بودند‌و‌با‌هم‌کار‌می‌کردند.
آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌در‌کار‌سومش‌به‌این‌فکر‌افتاده‌است‌که‌در‌طول‌مطالعه‌و‌تصحیح‌و‌مقابله،یادداشهایی‌به‌ترتیب‌حروف‌الفبا‌بردارد.یعنی‌به‌هر‌موضوعی‌که‌رسیده،از‌آن‌یادداشت‌برداشته‌و‌چند‌سطر‌درباره‌اش‌توضیح‌و‌از
ابو‌الفتوح‌آدرس‌داده‌است.)مثل‌قاموس‌قرآن-مفردات‌راغب(این‌یادداشت‌ها‌بسیار‌مشکل‌گشا‌می‌باشد.به‌نام»نثر‌طوبی‌فی‌لغات‌القرآن«چاپ‌شده‌است‌البته‌ایشان‌موفق‌نشدند‌که‌آن‌را‌به‌آخر‌برسانند‌فقط‌تا‌حرف
ابو‌الفتوح‌است.و‌جداگانه‌هم12»سین«تنظیم‌شده‌است.و‌ملحق‌به‌جلد‌‌چاپ‌شده‌است.که‌بخشی‌از‌بعد‌از‌حرف‌سین‌را‌هم‌دارد‌و‌بقیه‌از‌شخص
دیگری‌است.و‌معلوم‌نیست‌کدام‌قسمت‌از‌آقای‌شعرانی‌و‌کدام‌از‌آن‌شخص‌است.آن‌شخص‌دیگر،کتابی‌به‌نام»لغات‌القرآن«داشته،و‌قسمتی‌از‌کتب‌او
را‌برای‌تکمیل‌حرف‌سین‌به‌بعد‌به‌نثر‌طوبی‌ضمیمه‌کردند.این‌چاپ‌جداگانه‌بعداز‌درگذشت‌آقای‌شعرانی‌انجام‌شد.
چاپ‌اول‌را‌مطمئن‌هستیم‌که‌همه‌مطالبش‌از‌خود‌آقای‌شعرانی‌است‌زیرا‌درزمان‌خودش‌چاپ‌شد.
یکی‌از‌خصوصیات‌این‌تفسیر‌این‌است‌که‌به‌نقل‌مطالبی‌که‌در‌کتب‌عرفا‌و...دیده‌می‌شود،گرایش‌دارد.که‌این‌موارد‌اصلا‌در‌مجمع‌و‌تبیان‌دیده‌نمی‌شود.آقای‌شعرانی‌اینجا‌و‌جاهای‌دیگر‌می‌گوید‌که:قصه‌ها‌و‌مطالبی‌که‌در‌خیلی‌از‌کتب‌ارزنده‌نقل‌شده‌است،وقتی‌درباره‌آنها‌تحقیق‌کنیم‌ممکن‌است‌به‌این
نتیجه‌برسیم‌که‌یا‌مجعول‌است‌و‌یا‌مشکوک‌و‌غیر‌قابل‌اثبات.این‌سؤال‌پیشمی‌آید‌که‌این‌عالم
188آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بزرگوار‌چرا‌این‌مطالب‌را‌نقل‌کرده‌است‌آیا‌این‌مطالب‌اعتبار‌کتابش‌را‌پایین
نمی‌آورد؟هر‌کتابی‌که‌مطالب‌سست‌نقل‌کرده‌باشد،در‌ذهن‌انسان‌ابتدا‌می‌آید‌که‌چون‌مؤلف‌هر‌چیزی‌را‌نقل‌کرده‌و‌درصدد‌نقل‌فقط‌مطالب‌معتبر‌نبوده‌به‌حرفهایش
اعتباری‌نیست.آقای‌شعرانی‌در‌این‌باره‌پاسخ‌قابل‌قبولی‌دارند:می‌گویند‌در‌کتابهای‌ما‌گاهی‌مطالبی‌برای‌استناد‌و‌مدرک‌نقل‌می‌شود.که‌علماء‌ما‌هیچگاه‌در‌این‌سنخ‌مطالب‌نه‌سادگی‌کردند‌و‌نه‌سهل‌انگاری.بلکه‌محکم‌کاری‌نمودند.اما‌گاهی
مطالبی‌را‌برای‌پند‌و‌اندرز‌نقل‌می‌کنند.در‌این‌موردها‌راست‌و‌دروغ‌بودن‌برخی‌خصوصیات‌مؤثر‌نیست.چون‌هدف‌موعظه‌است‌اصل‌مطلب‌مهم‌است‌که‌مثلا‌شخص‌هنگام‌مرگش‌فلان‌حرف‌آموزنده‌را‌زده‌اما‌مهم‌نیست‌که‌گوینده‌اش‌شیخ‌انصاری‌رحمه‌الله‌باشد‌یا‌مثلا‌سید‌بحر‌العلوم.بحث‌کلامی‌یا‌فقهی‌یا
تاریخی‌نیست‌که‌دقت‌بخواهد.در‌این‌باره‌باز‌هم‌سخن‌خواهیم‌گفت.البته‌تفاسیر‌فارسی‌سنی‌هم‌چنین‌رنگی‌دارد‌و‌گفته‌می‌شود‌ابو‌الفتوح‌رحمه‌الله‌هم‌تحت‌تأثیر‌آنها‌قرار‌گرفته‌است.و‌این‌قبیل‌داستانها‌را‌در‌تفسیر‌خود
آورده‌است.حال‌ببینیم‌ابو‌الفتوح‌در‌نوشتن‌تفسیرش‌چقدر‌با‌روایات‌سروکار‌داشته‌است.کل‌روایاتی‌که‌در‌این‌تفسیر‌مطرح‌است‌استخراج‌شده‌و‌عدد‌بسیار‌زیادی
نیست.معلوم‌است‌که‌عالم‌شیعی‌در‌تفسیر‌قرآن‌حتما‌باید‌به‌روایات‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌مراجعه‌کند.اما‌مراجعه‌ایشان‌به‌روایات‌مثل‌مجمع‌و‌تبیان‌خیلی‌کم
است‌یعنی‌آنطور‌که‌مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌و‌مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌در‌تفسیر
به‌روایات‌تمسک‌کردند‌آنها‌تمسک‌نداشته‌اند.البته‌ممکن‌است‌بگوییم‌تفاسیرروایی‌را‌در‌اختیار‌نداشته‌اند.
دکتر‌عسکر‌حقوقی‌کتابی‌پیرامون‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌نوشته‌در‌سه‌جلد.جلد‌اول‌مشتمل‌بر‌این‌فصول‌است:
-شرح‌حال‌ابو‌الفتوح.1189آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-مختصات‌نسخه‌های‌خطی.2-سبک‌و‌خصوصیات‌دستوری‌و‌لغوی‌و‌املایی‌تفسیر.3-مباحث‌تاریخی‌تفسیر.4-جنبه‌های‌کلامی-فقهی...و‌بعضی‌فهرستها‌را‌دارد.5
در‌جلد‌دوم:احادیث‌این‌تفسیر‌را‌استخراج‌و‌شماره‌بندی‌کرده‌است.کل‌این‌جلد‌‌صفحه‌آن‌اختصاص‌به‌روایات‌نبوی‌صلی‌الله‌علیه‌و440صفحه‌است‌که490
،از‌ائمه‌علیهم2017تا‌شماره1821روایت‌می‌باشد.و‌از1820آله‌دارد‌که‌‌‌روایت‌از‌ائمه‌علیهم‌السلام‌در200السلام‌است.یعنی‌در‌این‌بیست‌جلد،حدود
تفسیر‌وجود‌دارد.روایات‌نبوی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌معمولا‌همان‌هایی‌است‌که‌در‌تفاسیر‌سنی‌ها‌وجود‌دارد‌و‌دست‌ایشان‌بود‌و‌نقل‌کرده‌است.و‌این‌نشان
می‌دهد‌که‌چقدر‌کم‌به‌روایات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌مراجعه‌کرده‌اند.جلد‌سوم‌آن‌قصص‌است.قصص‌قرآن‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌را‌جمع‌کرده‌است.جلد
سال‌پیش‌است.دنباله‌قصص،فهرست‌برخی‌لغات‌را‌هم‌آورده20سوم‌چاپ‌است.
و‌اما‌درباره‌قصه‌های‌پندآموزی‌که‌گفتیم‌در‌این‌تفسیر‌وجود‌دارد‌و‌ممکن‌استصحیح‌نباشد،ابتدا‌عبارت‌علامه‌شعرانی‌می‌آوریم:
»شیخ‌ابو‌الفتوح‌از‌اخبار‌و‌آثار‌و‌سخنان‌مشایخ‌صوفیه‌و‌اشعار‌و‌کلمات‌قصار‌بزرگان‌بسیار‌آورده‌و‌در‌قصص‌انبیاء‌گذشته‌از‌عرائس‌ثعلبی‌زیاد‌نقل‌کرده
است‌و‌چون‌اخبار‌ضعیف‌در‌عرائس‌بسیار‌است‌و‌اعتماد‌بر‌آن‌نیست،خواننده‌تفسیر‌را‌شگفت‌آید‌که‌مردی‌عالم‌مانند‌مؤلف‌که‌اعتماد‌بر‌روایات‌غیر‌ائمه‌معصومین‌علیهم‌السلام‌را‌مطلقا‌جایز‌نمی‌داند‌حتی‌اگر‌از‌صحاح‌سته‌باشد.چگونه‌از‌کتاب‌ضعیف‌اهل‌سنت،نقل‌روایت‌از‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌می‌کند.
اما‌از‌چند‌جهت‌باید‌او‌را‌مصیب‌شمرد:
-غالب‌وقایع‌به‌وجه‌مختلف‌روایت‌می‌شود‌و‌خواننده‌می‌داند‌که‌چون‌قضیه‌را1چند‌گونه‌روایت‌کنند‌خصوصیات‌هیچ‌یک‌را‌اعتبار‌نباشد‌و‌مراد‌نقل‌قدر‌مشترک
است.190آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌قدر‌مشترک‌بین‌آن‌نقل‌های‌مختلف‌مورد‌اعتبار‌است‌و‌خصوصیاتش‌قطعینیست.
-قصص‌و‌حکایات‌انبیاء‌گذشته‌منشأ‌حکمی‌از‌احکام‌شرعی‌نیست‌و‌از‌آن2حلال‌و‌حرام‌استفاده‌نمی‌شود‌و‌ناقل‌برای‌صرف‌شنیدن،آن‌را‌نقل‌می‌کند‌نه
برای‌اعتقاد‌به‌صحت‌آن.-حکایات‌و‌قصص‌هر‌چند‌ضعیف‌و‌بلکه‌کاذب‌باشد،چون‌متضمن‌پند‌و‌عبرت3
بود‌نقل‌آن‌جائز‌است‌و‌از‌حکایات‌کلیه‌و‌دمنه‌و‌مرزبان‌نامه‌که‌برای‌تعلم‌و‌ادب‌آورده‌اند‌پست‌تر‌نیست.)این‌داستانها‌برای‌پند‌گرفتن‌است‌نه‌استناد(.و‌خواننده
باید‌بداند‌آنچه‌ضمن‌تفسیر‌قرآن‌آوردند‌مانند‌خود‌قرآن‌معتبر‌نیست.«:»فصل‌در‌اخلاص‌از‌کلام‌علماء‌و‌مشایخ«در‌ذیل‌آیه:لنا‌أعمالنا‌و1یک‌نمونه»
لکم‌أعمالکم‌و‌نحن‌له‌مخلصون)آقای‌شعرانی‌در‌پاورقی‌می‌گوید:مؤلف‌از‌نقل‌کلام‌مشایخ‌صوفیه‌احتراز‌نمی‌جست‌چون‌بسیاری‌از‌آنها‌متشرع‌و‌شیعی‌بودند‌و‌سخنان‌عالی‌گفتند‌و‌تنفر‌از‌آن‌صوفی‌رواست‌که‌از‌حدود‌شرع‌پای‌فراتر‌نهد‌و‌به‌اصول‌آن‌مقید‌نباشد(.»ابو‌الحسن‌برشنجی‌گفت:اخلاص‌آن‌بود‌که‌لا‌یکتبهالملکان‌و‌لا‌یفسده‌الشیطان‌و‌لا‌یطلع‌علیه‌الإنسان‌و‌لا‌یعلمه‌غیر‌الرحمن«.)نگارنده‌گوید‌معنی‌اخلاص‌را‌از‌این‌شخص‌و‌مانند‌او‌نقل‌کرده‌است.با‌اینکه‌اخلاص‌از‌تعبیرات‌دینی‌است‌و‌در‌آیات‌و‌روایات‌آمده‌و‌مأخذ‌و‌منشأ‌خیلی
بحث‌ها‌است‌و‌نباید‌معنی‌آن‌را‌از‌چنین‌اشخاصی‌نقل‌کنند.این‌چیزها‌را‌باید‌از‌امام‌صادق‌و‌امام‌باقر‌علیهما‌السلام‌نقل‌کنند.به‌خصوص‌که‌آنها‌در‌این‌وادی
سخن‌زیاد‌دارند(.»دیگری‌گفت:اخلاص‌آن‌بود‌که‌آنچه‌کنی‌نبینی.و‌گفته‌اند:ما‌یراد‌به‌الحق‌و‌یقصد‌به‌الصدق‌و‌قیل‌هو‌ما‌لا‌یشوبه‌الآفات‌و‌لا‌یتبعه‌رخص‌التأویلات.حذیفه
مرعشی‌گفت:اخلاص‌آن‌بود‌که‌بنده‌را‌سر‌و‌علانیه‌راست‌بود.ابو‌علی‌مکفوفگفت:
__________________________________________________.345،ص1(.ج1)
191آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
اخلاص‌آن‌بود‌که‌حسنات‌را‌چنان‌پوشیده‌کند‌که‌سیئات‌را...«.آورده‌است:»عبد‌الله‌بن‌مبارک374،ص1در‌ذیل‌آیه‌فاذکرونی‌أذکرکم:در‌ج
گفت‌سالی‌از‌سالها‌به‌حج‌خانه‌خدا‌می‌شدم‌در‌راه‌مرا‌قطع‌افتاد‌و‌از‌قافله‌بازماندم‌بر‌توکل‌شتر‌میراندم‌کودکی‌را‌دیدم‌مراهق‌از‌کناره‌بیابان‌برآمد‌تنها
جامه‌مختصر‌پوشیده‌نه‌زادی‌نه‌راحله‌ای‌نه‌انیسی‌تا‌به‌من‌رسید‌گفتم‌این‌جوان‌با‌خویشتن‌زینهار‌خورده‌ای)یعنی‌دست‌از‌جان‌خود‌شسته‌ای(که‌چنین‌آمده‌ای
در‌بادیه‌و‌یا‌چون‌من‌منقطع‌شده‌ای؟گفت‌منقطع‌نشده‌ام‌خود‌آمده‌ام،گفتم‌زاد‌و‌راحله‌و‌طعام‌و‌شرابت‌کجاست؟اشارت‌به‌سوی‌آسمان‌کرد،خواستم‌تا‌او‌را‌امتحان‌کنم‌گفتم‌مرا‌باری‌تشنه‌است‌شربتی‌آب‌سرد‌ده‌من‌این‌را‌بگفتم‌او
دست‌در‌هوا‌کرد‌قدحی‌آب‌بگرفت‌از‌هوا‌مشعشعا‌بالثلج‌یعنی‌برف‌در‌او‌افکنده‌بجنبانید‌و‌پیش‌من‌داشت‌من‌عجب‌بماندم‌گفتم:»ما‌هذا«این‌پایه‌از‌کجا‌یافتی
گفت‌أذکره‌فی‌الخلوات‌یذکرنی‌فی‌الفوات«.عطار‌نیشابوری‌هم‌در»تذکرة‌الاولیاء«از‌این‌قصه‌ها‌فراوان‌دارد.
قصه‌دو‌فرشته‌را‌نقل‌کرده‌که‌به‌خداوند‌اعتراض‌کردند‌چرا274،ص1در‌ج‌‌انسان‌را‌آنطور‌آفرید‌و‌ما‌را‌اینطور‌و‌چرا‌باید‌بر‌او‌سجده‌کنیم.خداوند‌متعال‌هم‌فرمود‌اگر‌چیزهایی‌که‌در‌انسان‌است‌در‌شما‌باشد‌شما‌هم‌نمی‌توانید
خودتان‌را‌حفظ‌کنید.شهوت‌را‌در‌این‌دو‌فرشته‌قرار‌داد‌و‌وقتی‌مثل‌انسان‌شدند‌و‌دارای‌شهوت،مسأله‌شراب‌و‌زن‌و...پیش‌آمد‌و‌آلوده‌شدند‌دنباله‌داستان‌چنین‌است:
»آخر‌روز‌بود‌که‌چهار‌معصیت‌از‌ایشان‌در‌وجود‌آمد،سدی‌و‌مکی‌گفتند‌نماز‌شام‌خواستند‌به‌آسمان‌شوند‌نتوانستند‌و‌نام‌خدای‌فراموش‌کرده‌بودند‌و‌قوت‌نداشتند‌بدانستند‌که‌این‌از‌شومی‌معصیت‌ایشان‌است‌به‌نزدیک‌ادریس‌پیامبر‌آمدند‌و‌گفتند‌ای‌بنده‌صالح‌ما‌آن‌عبادت‌که‌آن‌از‌آن‌تو‌دیدیم‌که‌به‌آسمان
می‌آوردند‌از‌آن‌کسی‌دیگر‌ندیدیم‌دانیم‌که‌تو‌را‌نزدیک‌خدای‌تعالی‌منزلتی‌عظیم‌باشد‌ما‌را‌از‌خدای‌تعالی‌در‌خواه‌ادریس‌گفت‌بار‌خدایا‌که‌احوال‌ایشان‌بر‌تو
پوشیده‌نیست.حق192آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تعالی‌گفت‌من‌ایشان‌را‌لا‌محال‌عذاب‌خواهم‌کرد‌و‌لیکن‌ایشان‌را‌مخیر‌کن‌تاعذاب‌دنیا‌می‌خواهند‌یا‌عذاب‌آخرت‌ایشان‌عذاب‌دنیا‌اختیار‌کردند...«.
مرحوم‌آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:»این‌حکایات‌ضعیف‌است‌و‌نسبت‌معصیت‌به‌فرشته‌جایز‌نیست.و‌آمدن‌ملائکه‌به‌زمین‌و‌شهوت‌رانی‌کردن‌و‌امثال‌آن‌مشتمل‌بر‌پند‌و‌عبرت‌نیست.مؤلف‌برای‌اینکه‌تفسیرش‌از‌قول
مفسران‌خالی‌نباشد‌آوردها‌ست.و‌الله‌العالم«.
پس‌به‌این‌نتیجه‌می‌رسیم‌که‌آنجا‌که‌مطالب‌تفسیری‌و‌صرف‌و‌نحوی‌بیان‌شده‌معتبر‌است‌ولی‌در‌بخشی‌از‌نقلیات‌باید‌بدانیم‌که‌معتبر‌نیست‌یعنی‌قابل‌استناد
نیست.:»موسی‌در‌مناجات‌با‌خدا‌گفت‌از‌اسرار‌حکمت‌چیزی‌به‌من404،ص1در‌ج
نمای‌گفت‌از‌این‌کوه‌فرو‌شوی‌بر‌راه‌دهی‌است‌به‌آنجا‌در‌شو‌و‌در‌آنجا‌چهار‌در‌سرای‌بینی‌برابر‌ایشان‌را‌موسی‌علیه‌السلام‌از‌آنجا‌فرود‌آمد‌و‌چون‌به‌در‌آن‌ده‌رسید‌در‌رفت‌و‌آن‌سرای‌ها‌دید‌برابر‌یکدیگر،به‌در‌سرائی‌فراز‌شد‌و‌در‌بزد‌و‌گفت‌ای‌مردمان‌این‌سرای‌شما‌چه‌مردمانید‌و‌کار‌و‌پیشه‌شما‌چیست‌و‌حاجت‌شما‌به‌خدای‌چیست؟ایشان‌گفتند‌ما‌مردمان‌دهقانیم‌و‌کار‌ما‌کشت‌و‌برزگری‌است‌و‌حاجت‌ما‌به‌خدای‌باران‌است‌اگر‌امسال‌باران‌آید‌ما‌غنی
می‌شویم‌که‌تخم‌بسیار‌کاشته‌ایم،از‌آنجا‌برفت‌به‌در‌سرای‌دیگر‌شد‌گفتند‌ما‌مردمانیم‌پیشه‌ما‌گلینه‌کردن‌است‌و‌سفال‌بسیار‌بکرده‌ایم‌اگر‌امسال‌آفتاب‌بسیار‌باشد‌و‌باران‌کم‌بود‌ما‌مستغنی‌شویم،به‌دری‌دیگر‌رفت‌و‌گفت‌چه
مردمانی‌شما؟گفتند‌ما‌مردمانیم‌که‌دخلها‌خرد‌کرده‌ایم‌و‌بر‌خرمن‌نهاده‌اگر‌امسال‌باد‌بسیار‌باشد‌ما‌غله‌ها‌پاک‌کنیم‌و‌ما‌را‌خیرهای‌تمام‌باشد،به‌دری‌دیگر‌آمد‌و‌گفت‌چه‌مردمانی‌شما؟گفتند‌ما‌خداوند‌رزان‌و‌درختستانیم‌و‌درختان‌ما‌میوه‌بسیار‌دارد‌اگر‌امسال‌باد‌کم‌بود‌ما‌غنی‌می‌شویم‌موسی‌علیه‌السلام‌از
آنجا‌برگشت‌متعجب‌گفت‌بار‌خدایا‌یکی‌باران‌می‌خواهد‌و‌یکی‌آفتاب‌می‌خواهد‌ویکی‌باد‌می‌خواهد‌و‌یکی‌هوای‌ساکن‌می‌خواهد‌و‌حاجات‌و‌مرادات‌ایشان‌مختلف
193آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌بر‌احوال‌ایشان‌تو‌مطلعی‌هر‌یک‌را‌بر‌وفق‌مصلحت‌خود‌خشنود‌کنی‌و‌روزی
«.1برسانی«»:»در‌حکایات‌صالحین‌می‌گوید‌که‌مردی‌بود‌نام‌او‌عیسی‌بن281،ص1در‌ج
زاذان‌مجلس‌وعظ‌داشتی‌و‌عجوزه‌ای‌بود‌نام‌او‌مسکینة‌الطفاویه‌مجلس‌او‌رها‌نکردی‌یک‌دو‌نوبت‌بگذشت‌که‌حاضر‌نمی‌آمد‌واعظ‌گفت‌آن‌عجوزه‌کجا‌است
گفتند‌بیمار‌است‌چون‌فرود‌آمد‌گفت‌برویم‌او‌را‌عیادت‌کنیم،برفت‌و‌جماعتی‌با‌او،چون‌به‌بالین‌او‌درآمد‌او‌را‌در‌حال‌خود‌یافت‌یعنی‌حال‌نزع،بر‌بالین‌او
ساعتی‌بنشست‌و‌می‌گریست،او‌را‌دید‌که‌لب‌می‌جنبانید‌و‌چیزی‌می‌گفت‌گوش‌به‌نزدیک‌لب‌او‌برد،او‌می‌گفت:کار‌کردیم‌بسر‌آمد‌رنج‌بردیم‌ببر‌آمد‌دوست
جستیم‌خبر‌آمد.واعظ‌گفت‌عجوزه‌آگاه‌است‌و‌می‌داند‌تا‌کجا‌می‌رود،آنگه‌دمی‌چند‌برآورد‌و‌جان‌بداد،عیسی‌بن‌زاذان‌به‌او‌قیام‌کرد‌و‌او‌را‌دفن‌کرد،چون‌شب‌در‌آمد‌و‌بخفت‌او‌را‌در‌خواب‌دید‌که‌می‌آمد‌تاج‌کرامت‌بر‌سر‌نهاده‌و‌حله‌های‌بهشت‌پوشیده،گفت‌ای‌مسکینه‌این‌تویی‌گفت‌بلی‌و‌لکن‌نگر‌تا‌مرا
دیگر‌مسکینه‌نخوانی‌که‌ذهبت‌المسکنة‌و‌جاءت‌المملکة.مسکنه‌و‌درویشی‌رفتو‌پادشاهی‌و‌مملکت‌آمد.
__________________________________________________(1.)
هر‌که‌نقش‌خویش‌می‌بیند‌در‌آب‌برزگر‌باران‌و‌گازر‌آفتاباین‌قبیل‌داستانها‌است‌که‌اگر‌واقعیت‌هم‌نداشته‌باشد‌آموزندگی‌لازم‌را‌دارد.
194آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌گازر
تفسیر‌گازر‌تألیف‌ابو‌المحاسن‌جرجانی.تفسیری‌است‌فارسی‌و‌در‌ده‌جلد‌چاپ‌شده‌است.نام‌دیگرش:جلاء‌الأذهان‌و‌جلاء‌الأحزان.مصحح‌این‌کتاب‌می‌گوید:در‌روایت
است:القرآن‌جلاء‌للقلب‌و‌نام‌این‌تفسیر‌از‌این‌روایت‌گرفته‌شده.و‌جمله‌دوم:)جلاء‌الأحزان(هم‌شاید‌از‌روایت‌گرفته‌شده‌باشد.یعنی‌حزن‌را‌دور‌می‌کند‌و
دل‌را‌مصفی‌می‌نماید.و‌اما‌اینکه‌چرا‌به‌آن‌تفسر‌گازر‌می‌گویند.معلوم‌نیست‌در‌هیچ‌جای‌کتاب‌به‌آن‌اشاره‌نشده‌است.نسخه‌های‌خطی‌به‌نام‌تفسیر‌گازر‌یا‌تفسیر‌جرجانی‌یا‌جلاء
الأذهان...بود‌نسخه‌ها‌را‌که‌تطبیق‌کردند‌معلوم‌شد‌یکی‌است‌برخی‌از‌فهرست‌نویس‌ها،استدلال‌مفصلی‌کرده‌بود‌که‌اینها‌دو‌تا‌هستند‌چون‌نسخه‌تفسیر‌گازر‌را‌از‌آخر‌قرآن‌و‌نسخه‌تفسیر‌جلاء‌الأذهان‌را‌از‌ابتداء‌قرآن‌دیده‌بود‌و‌مقداری‌هم‌در‌سبک‌با‌هم‌فرق‌داشته‌اند‌و‌گمان‌کرده‌بود‌که‌اینها،دو‌تفسیر‌است.ولی‌بعد‌که‌نسخه‌های‌دیگر‌فراهم‌شد‌معلوم‌شد‌که‌یک‌تفسیر‌است‌که‌به‌نام‌های
متعدد‌خوانده‌می‌شود.مؤلف:ابو‌المحاسن‌الحسن‌بن‌الحسن‌جرجانی‌است.حسین‌در‌تمام‌نسخه‌ها
وجود‌دارد.اما‌در‌اسم‌پدرش‌گویا‌نسخه‌ها‌با‌هم‌تفاوت‌دارد.مصحح‌این‌کتاب‌مرحوم‌محدث‌ارموی‌هم‌که‌خیلی‌فرد‌دقیقی‌است‌تفسیر‌را‌تا
آخر‌خوانده‌و‌تصحیح‌نموده‌و‌پاورقی‌زده‌ولی‌از‌خصوصیات‌مؤلف‌چیزی‌بهدست‌نیاورده‌است.
تنها‌تألیفی‌که‌از‌او‌در‌دست‌است‌همین‌تفسیر‌است‌که‌از‌مآخذ‌تفسیر‌منهج195آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
الصادقین‌ملا‌فتح‌الله‌کاشانی‌و‌تفسیر»لوامع‌التنزیل«تألیف‌یکی‌از‌علماء‌هند‌ودو‌سه‌کتاب‌دیگر‌بوده‌است.
در‌ریاض‌العلماء‌آمده‌است:»الشیخ‌ابو‌المحاسن‌الحسین‌بن‌الحسن‌الجرجانی‌فاضل‌عالم‌متکلم‌محدث‌مفسر‌کان‌من‌مشاهیر‌الإمامیة،و‌من‌مؤلفاته‌کتاب
جلاء‌الأذهان‌فی‌تفسیر‌القرآن‌و‌هو‌تفسیر‌حسن‌الفوائد‌کبیر‌لکنه‌بالفارسیة‌و‌قد‌أدرج‌فیه‌أخبار‌الأئمة‌علیهم‌السلام‌و‌روایات‌الإمامیة‌رأیت‌نسخة‌منه‌باسترآباد،و‌اخری‌بتبریز‌و‌اخری‌برشت‌و‌اخری‌بآمل‌و‌لم‌اعلم‌عصره‌و‌لا‌یبعد‌کونه‌بعینه
تفسیر‌گازر«.اعیان‌الشیعه‌هم‌همین‌عبارت‌را‌نقل‌کرده‌است‌بنابراین‌نام‌خودش‌و‌پدرش‌و‌اینکه‌از‌چه‌دوره‌ای‌است‌معلوم‌است‌ولی‌تاریخ‌تولد‌و‌وفات‌و‌اینکه‌آیا‌تألیفات
دیگر‌داشته‌معلوم‌نیست.است.نسخه‌های‌متعددی‌از‌این‌تفسیر‌را‌دیده11کتاب»ریاض‌العلماء«از‌قرن
و‌از‌روی‌نسخه‌ها‌او‌را‌معرفی‌کرده‌است.حاج‌آقا‌بزرگ‌در‌الذریعه‌می‌فرماید:جلاء‌الأذهان‌و‌جلاء‌الأحزان‌فی‌تفسیر‌القرآن
فارسی‌مأخوذ‌من‌الأحادیث‌المرویة‌عن‌العترة‌الهادیة‌للشیخ‌ابو‌المحاسن‌الحسین‌بن‌الحسن‌جرجانی‌ترجمه‌کذلک‌صاحب‌الریاض...اقول:و‌أنا‌رأیت
مجلدا‌من‌أول‌القرآن‌إلی‌آخر‌المائدة‌و‌مجلدا‌من‌سورة‌إبراهیم‌إلی‌آخر‌سورةالمؤمنین‌مکتوبا‌علیه:المجلد‌الثالث‌من‌جلاء‌الأذهان‌و‌انه‌المعروف‌بتفسیر‌گازر.در‌فهرست‌کتابهای‌خطی‌مدرسه‌شهید‌مطهری‌رحمه‌الله،آمده‌است:مؤلف‌این‌تفسیر‌چنانچه‌در‌ابتداء‌آن‌تصریح‌کرده‌ابو‌المحاسن‌الحسین‌بن‌الحسن‌جرجانی‌است.با‌تفحص‌زیاد‌در‌کتب‌سیر‌و‌رجال‌ایشان‌را‌نشناختیم‌و‌نتوانستیم‌بدانیم‌در
ه‌ق‌است‌و‌معلوم‌است‌که‌شیعه‌بوده10و9چه‌قرنی‌بوده‌ولی‌ظاهرا‌از‌قرن‌و‌بنا‌گذاشته‌تفسیرش‌را‌با‌توجه‌به‌اخبار‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌بنویسد.
و‌چون‌ملا‌فتح‌الله‌کاشانی‌که‌در»منهج«از‌این‌تفسیر‌یاد‌کرده‌متوفی‌پیش‌از‌‌است‌و‌ابو‌الفتوح‌رازی‌که‌مأخذ‌این‌تفسیر‌می‌باشد‌از‌قرن‌ششم1000سال
است‌باید196آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
می‌باشد.اینکه‌احتمال10یا9یا8یا7بگوییم‌تاریخ‌تألیف‌این‌تفسیر‌قرن‌‌‌باشد‌شاید‌بخاطر‌این‌باشد‌که‌در‌طول‌کتاب‌دیده10و9داده‌اند‌که‌از‌قرن‌‌‌چیزی‌نقل‌کرده‌است‌وگرنه‌باید‌بگوییم‌پس‌از‌ابو‌الفتوح8و7باشند‌که‌از‌قرن
رازی‌و‌قبل‌از‌منهج‌الصادقین‌است.چون‌این‌تفسیر‌از‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌گرفتهشده‌است،و‌منهج‌الصادقین‌هم‌از‌این‌تفسیر‌استفاده‌کرده‌است.
مطلب‌دیگر‌اینکه‌مصحح‌این‌تفسیر،مرحوم‌میر‌جلال‌الدین‌حسینی‌محدث‌ارموی)اهل‌ارومیه(و‌استاد‌دانشگاه،مرد‌بسیار‌موفقی‌بوده.از‌جوانی،خدا‌به‌او‌توفیق‌داد‌که‌به‌کار‌تصحیح‌و‌چاپ‌کتب‌دینی‌بپردازد.و‌به‌خاطر‌علاقه‌به‌اهل
جلد70بیت،کارهایش‌را‌در‌این‌زمینه‌و‌برای‌ترویج‌مذهب‌تشیع‌انجام‌می‌داد‌و‌‌کتاب‌تصحیح‌و‌چاپ‌کرده‌است.با‌تصحیحات‌و‌تعلیقات‌و‌پاورقی‌هایی‌که‌پیش
تمام‌افاضل‌مورد‌قبول‌است.مطالب‌را‌با‌امانت‌نقل‌می‌کند‌و‌آنجا‌که‌باید‌چیزی‌را‌دنبال‌کند‌تتبع‌زیاد‌می‌نماید.از‌جمله‌کتابهایی‌که‌تصحیح‌کرده‌تفسیر‌جلاء‌الأذهان،در‌ده‌جلد‌و‌تفسیر‌لاهیجی‌در‌چهار‌جلد‌و‌محاسن‌برقی‌در‌دو‌جلد‌و
کتاب‌نقص‌از‌قرن‌ششم‌با‌تعلیقات‌خیلی‌مفصل‌در‌سه‌جلد.کتاب‌اخیر‌در‌پاسخبه‌کتابی‌است‌که‌علیه‌شیعه‌نوشته‌شده‌بود.
در‌چاپ‌اخیر‌این‌کتاب‌فهرست‌کتبی‌که‌تصحیح‌نموده،آورده‌شده‌است.سال‌روی‌آن30-40تألیفی‌دارد‌به‌نام»شرح‌دعای‌ندبه«خودش‌می‌گوید‌که
کار‌کردم.پس‌باید‌کتابی‌ضخیم‌و‌پرمحتوا‌باشد.ولی‌متأسفانه‌چاپ‌نشده‌است.مقصود‌اینکه‌با‌این‌خصوصیات‌که‌داشته‌باید‌سخنانش‌را‌در‌مورد‌این‌تفسیر
معتبر‌بدانیم.یکی‌اینکه‌گفته‌این‌تفسیر‌خلاصه‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌است.همانطور‌که‌تبیان‌و‌مجمع‌البیان‌و‌منهج‌الصادقین‌خلاصه‌دارد،این‌تفسیر‌گازر‌هم‌خلاصه‌ابو‌الفتوح‌است.در‌پاورقی‌ها‌موارد‌زیادی‌را‌با‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌تطبیق‌داده‌و‌تذکر‌داده‌و
تصحیح‌نموده‌است.سبک‌آن‌هم‌مانند‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌است.ولی‌اینکه‌ایشان‌اسمی‌از‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌در‌تفسیر‌خودش‌نیاورده‌شگفت‌آور
است197آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
که‌چطور‌کسی‌کتابی‌بنویسد‌و‌بیشتر‌مطالبش‌را‌از‌کتابی‌دیگر‌گرفته‌باشد‌واسمی‌از‌آن‌نبرد.
مقداری‌از‌مقدمه‌این‌تفسیر‌را‌که‌از‌خود‌جرجانی‌است‌می‌آوریم:»اما‌بعد‌مؤلف‌کتاب‌چنین‌گوید‌چون‌یکی‌از‌این‌دو‌متمسک،کتاب‌خدای‌و
گذاشته‌مصطفی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است‌و‌عوام‌از‌فایده‌این‌کتاب‌بی‌نصیب‌انداز‌آن‌که‌علم‌تأویل‌و‌تفسیر‌آن‌کسی‌داند‌که‌سالهای‌دراز‌در‌دریای‌علوم
غوطه‌خورده‌باشد‌و‌به‌غوص‌فکر،جواهر‌بیان‌و‌نکات‌قرآن‌به‌دست‌آورده‌باشد.نه‌از‌هر‌دریایی‌بلکه‌از‌دریای»أنا‌مدینة‌العلم‌و‌علی‌بابها«و‌تفاسیر‌اصحاب‌آنچه‌عربی‌است‌عوام‌را‌از‌آن‌بهره‌ای‌نیست‌و‌آنچه‌به‌زبان‌فارسی‌است‌بعضی‌که‌اختصار‌دارد‌از‌فائده‌عاری‌و‌آنچه‌مطول‌است‌در‌آن‌اعراب‌و‌لغت‌و‌اشتقاق‌و‌قرائت‌و‌اختلاف‌مفسران‌از‌بس‌که‌آورده‌اند‌عوام‌در‌مطالعه‌آن‌سرگشته‌و
حیران‌و‌از‌فائده‌آن‌بی‌نصیب‌می‌شوند‌چون‌بر‌این‌جمله‌یافتم‌از‌بخشنده‌انس‌و‌جان‌مدد‌خواستم‌و‌به‌توفیق‌او‌این‌کتاب‌در‌تفسیر‌تألیف‌و‌نام‌آن‌را»جلاء
الأذهان‌و‌جلاء‌الأحزان‌فی‌تفسیر‌القرآن«نهادم‌و‌در‌او‌جمع‌کردم‌از‌تأویل‌آیات‌و‌تفسیر‌مشکلات‌آنچه‌بزرگان‌دین‌و‌پیشوایان‌اهل‌یقین‌بر‌محک‌عقل‌زده‌اند‌و‌از
قعر‌بحر»و‌الراسخون‌فی‌العلم«یافته‌اند‌و‌سبب‌نزول‌آیات‌آنچه‌معتمدان‌روایت‌کردند‌و‌سیاق‌آیات‌و‌ظاهر‌آن‌را‌بر‌آن‌دلیل‌است‌اختیار‌کردم،و‌از‌بهر‌هر‌آیتی‌اخبار‌و‌احادیث‌و‌مناقب‌و‌فضایل‌اهل‌بیت‌آنچه‌لایق‌بود‌نوشتم‌تا‌چشم
بینندگان‌را‌نور‌بود‌و‌دل‌عاشقان‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌را‌سرور.و‌الحمد‌لله‌رب‌العالمین«.
این‌سخن‌که‌بگوییم‌این‌تفسیر‌خلاصه‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌است)پس‌او‌زحمت‌زیادی‌نکشیده(،با‌این‌سخن‌که‌می‌گوید‌من‌از‌روایات‌استفاده‌کرده‌ام‌و‌مرحوم
آقا‌بزرگ‌و‌صاحب‌ریاض‌العلماء‌هم‌فرمودند‌مؤلف‌این‌تفسیر،از‌روایاتاستفاده‌کرده‌است،با‌هم‌سازگار‌نیست.
لذا‌مصحح‌کتاب،برای‌اینکه‌این‌شبهه‌در‌ذهن‌کسی‌نیاید،راجع‌به‌تلخیص‌بحثی198آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
عنوان‌کرده‌است:»از‌بیانات‌گذشته‌توهم‌نشود‌که‌مراد‌آن‌است‌که‌مصنف‌در‌تألیف‌این‌تفسیر‌چندان‌زحمتی‌نکشیده‌است.زیرا‌امور‌نسبی‌است،و‌مقصود
آن‌است‌که‌رنج‌ابتکار‌بیشتر‌از‌رنج‌اختصار‌و‌زحمت‌تلفیق‌کمتر‌از‌زحمت‌تحقیق‌است.وگرنه‌مصنف‌خدمت‌بسیار‌برجسته‌نسبت‌به‌کتاب‌اسمانی‌شریف‌انجام‌داده‌و‌حق‌مهم‌غیر‌قابل‌انکاری‌بر‌اهل‌اسلام‌و‌جامعه‌مسلمین‌دارد،بخصوص‌که‌از‌عهده‌تلخیص‌و‌اختصار‌به‌خوبی‌برآمده‌است‌و‌چنانچه‌باید‌و‌شاید‌این
خدمت‌را‌انجام‌داده‌است.توضیح‌این‌که‌تلخیص‌و‌اختصار‌امری‌بسیار‌مشکل‌و‌کاری‌شگرف‌است‌و‌در‌واقع‌نوعی‌از‌انواع‌نقل‌به‌معنا‌است‌با‌تقید‌به‌قلت‌عبارت،و‌نظر‌به‌صعوبت‌و‌اشکال‌این‌امر‌است‌که‌جماعتی‌نقل‌به‌معنا‌در
احادیث‌را‌جائز‌ندانسته‌اند.راجع‌به‌تلخیص‌گفته‌اند:إعلم‌أن‌المختصر‌لکتاب‌کمن‌أقدم‌علی‌خلق‌جدید.
و‌این‌کتاب‌از‌حیث‌ادبیات‌هم‌برای‌فارسی‌زبانان،اهمیت‌شایانی‌دارد.مطلب‌دیگر‌که‌در‌مقدمه‌این‌کتاب‌پی‌گیری‌شده‌است‌تذکر‌و‌توضیح‌این‌مطلب‌است‌که‌چطور‌مطالب‌خود‌را‌از‌ابو‌الفتوح‌گرفته‌و‌نامی‌از‌او‌نبرده‌است.و‌چند‌کتاب‌دیگر‌را‌هم‌نام‌می‌برد‌که‌این‌اشکال‌به‌آن‌ها‌هم‌وارد‌است.مثل‌عوالم‌و
بحار.
که‌هر‌دو‌مثل‌هم‌و‌یکی‌است.و‌صاحب‌عوالم‌نگفته‌است‌که‌از‌بحار‌گرفته‌ام.و‌نیز‌ربیع‌الشیعه‌و‌اعلام‌الوری‌که‌اولی‌از‌ابن‌طاووس‌است‌و‌دومی‌از‌طبرسی
رحمه‌الله‌و‌ابن‌طاووس‌نگفته‌است‌که‌از‌اعلام‌الوری‌گرفته‌ام.پاسخ‌این‌اشکال‌که‌بعضی‌آن‌را‌نقطه‌ضعفی‌برای‌برخی‌علماء‌دانسته‌اند
چیست؟چون‌ما‌به‌خاطر‌حمل‌به‌صحت‌و‌اینکه‌آنها‌اهل‌علم‌و‌تقوی‌بوده‌اند‌خیلی
پی‌گیری‌نمی‌کنیم،ولی‌برخی‌مغرض‌هستند‌و‌روی‌این‌مسأله‌انگشت‌می‌گذارند.-2-کتاب‌کسی‌را‌به‌نام‌خود‌چاپ‌نموده‌به‌بازار‌بیاورد.1در‌زمان‌ما‌اگر‌کسی:
-3از‌کتابی‌به‌عنوان‌منبع‌استفاده‌کرده‌باشد‌و‌آن‌کتاب‌را‌بعنوان‌منبع‌ذکر‌نکند.مطلب‌علمی‌کس‌دیگر‌را‌بدون‌نسبت‌به‌او‌بیان‌کند؛
این‌سه‌مورد‌بسیار‌زننده‌است.199آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
بحث‌این‌است‌که‌آیا‌در‌گذشته‌هم‌اینطور‌بوده‌یا‌خیر؟اگر‌در‌گذشته‌هم‌همینطور‌بوده‌پس‌اشکال‌به‌مؤلف‌تفسیر‌گازر‌وارد‌است.اما‌قرائن‌نشان
می‌دهد‌که‌زمان‌گذشته‌با‌زمان‌ما‌فرق‌داشته‌است.در‌سابق‌نقل‌از‌کتابها‌بدون‌آدرس‌دادن‌کار‌بدی‌بشمار‌نمی‌آمده‌است.و‌هر‌کسی‌در‌هر‌رشته‌ای‌از‌کتاب‌قبلی‌استفاده‌و‌مطالبی‌نقل‌می‌کرد‌و‌مقید‌نبود‌که‌نامی‌از‌آن‌کتاب‌ببرد‌و‌یا
آدرس‌بدهد.در‌مورد‌ربیع‌الشیعه‌و‌اعلام‌الوری‌گفته‌شده‌که‌شاید‌اعلام‌الوری‌طبرسی‌در‌بین‌کتب‌ابن‌طاووس‌و‌شاید‌به‌خط‌خود‌ابن‌طاووس‌بوده،بعضی‌فکر‌کردند
تألیف‌ابن‌طاووس‌است،و‌إلا‌هیچ‌عالم‌شیعی‌نداریم‌که‌کتاب‌دیگری‌را‌به‌اسم‌خود‌معرفی‌کرده‌باشد‌چه‌برسد‌به‌ابن‌طاووس‌که‌تقوای‌او‌زبانزد‌همه‌بوده
است.اما‌اینکه‌مطالبی‌از‌کتابی‌نقل‌و‌تلخیص‌شود‌و‌از‌آن‌نام‌نبرد‌این‌رسم‌بوده
است.مثلا‌ملاصدرا‌از‌کتب‌دیگران‌نقل‌کرده‌از‌آنها‌نام‌نبرده‌و‌شاید‌سرش‌این‌بوده‌که‌ایشان‌فکر‌می‌کرده‌که‌چون‌آن‌مآخذ،از‌کتابهای‌معروف‌است‌نیازی‌به‌ذکر‌نام
ندارد‌و‌خوانندگان‌خود‌متوجه‌می‌شوند‌که‌او‌از‌چه‌کتابی‌أخذ‌کرده‌است.و‌همچنین‌جواهر‌الکلام‌را‌که‌نگاه‌کنیم‌می‌بینیم‌که‌بعضی‌عباراتش‌عین»ریاض«یا»کشف‌اللثام«است.صاحب‌جواهر‌می‌داند‌که»ریاض«دست‌همه‌هست‌و‌همه‌می‌دانند‌که‌از»ریاض«گرفته‌است‌و‌این‌چیزی‌نیست‌که‌کسی‌بتواند‌اخفا‌کند.
البته‌اگر‌با‌تذکر‌یا‌آدرس‌نقل‌می‌کردند‌خیلی‌بهتر‌بود.
و‌اینکه‌یک‌مطلب‌علمی‌را‌که‌از‌استاد‌یا‌کس‌دیگر‌فرا‌گرفته‌بدون‌نام‌او‌نقل‌کند،این‌را‌خیلی‌از‌علماء‌انجام‌می‌دهند‌و‌کار‌بد‌و‌زننده‌ای‌نیست.بخصوص‌در‌درسها،هر‌عالمی‌قسمت‌از‌مطالبی‌که‌در‌ذهنش‌هست،از‌اساتیدش‌گرفته
سال‌درس‌خواندن50-60است.مثلا‌آیة‌الله‌بروجردی‌رحمه‌الله‌ساخته‌شده‌از‌‌و‌مطالعه‌کتابها‌است.و‌واضح‌است‌که‌قسمت‌زیادی‌از‌آنچه‌می‌گوید‌از‌اساتید‌و‌سابقین‌استفاده‌کرده‌است.و‌هیچ‌کس‌نمی‌گوید‌لازم‌است‌که‌با‌ذکر‌هر‌مطلب
نام‌اساتید‌خود‌را‌ببرد.پس‌از‌آن‌سه‌قسمی‌که‌گفتیم،قسم‌اول‌که‌عالمی‌کتاب‌دیگری‌را‌به‌نام‌خود
کند،این200آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
را‌در‌بین‌علماء‌شیعه‌نداریم.و‌در‌قسم‌سوم‌هم‌اینکه‌مطلب‌علمی‌دیگری‌را‌بهعنوان‌ابتکار‌خود‌بیاورد‌این‌را‌هم‌نداریم.
و‌اما‌تلخیص‌و‌استفاده‌از‌کتاب‌دیگران‌و‌نقل‌مطالب‌بدون‌آدرس‌دادن‌در‌سابق‌اصلا‌قبیح‌نبوده‌است.مثلا‌عبارات‌تفسیر‌صافی‌عین‌تفسیر‌بیضاوی‌است.
صاحب‌صافی‌اگر‌تذکر‌هم‌نداده‌باشد‌اشکالی‌ندارد‌زیرا‌تفسیر‌بیضاوی‌دست‌همه‌بوده‌و‌همه‌متوجه‌می‌شدند‌که‌عبارات‌از‌بیضاوی‌است‌و‌چیزی‌نبود‌که
صاحب‌صافی‌بخواهد‌مخفی‌کند.تذکر‌دیگر‌اینکه‌کسی‌که‌این‌اشکال‌را‌می‌کند‌باید‌همه‌کتاب‌را‌مطالعه‌و‌مرور‌کرده‌باشد‌تا‌بتواند‌به‌طور‌قطع‌بگوید‌نام‌مآخذ‌را‌نبرده‌است‌چون‌ممکن‌است
در‌جایی‌تذکر‌داده‌باشد‌و‌این‌مستشکل‌ندیده‌باشد.اما‌مصحح‌این‌تفسیر‌که‌این‌اشکال‌را‌کرده‌تمام‌تفسیر‌را‌دیده‌است‌و‌مؤلف‌در
هیچ‌جای‌آن‌نام‌ابو‌الفتوح‌را‌نبرده‌است.201آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
منهج‌الصادقین
منهج‌الصادقین‌ق.988تألیف‌ملا‌فتح‌الله‌کاشانی-متوفی
از‌او‌دیده‌شده977تاریخ‌تألیف‌این‌کتاب‌دقیقا‌روشن‌نیست.تفسیری‌با‌تاریخ‌ولی‌احتمال‌دارد»منهج«نبوده،بلکه‌تفسیر‌دیگرش‌که‌به‌زبان‌عربی‌است‌باشد.
مرحوم‌ملا‌فتح‌الله‌ممکن‌است‌تألیفات‌زیادی‌داشته‌باشد‌ولی‌آنچه‌معروف‌و‌دردست‌است‌چند‌کتاب‌است:
-»منهج‌الصادقین«فارسی‌است‌و‌چاپ‌سابق‌آن‌سنگی‌و‌رحلی‌در‌سه‌جلد‌و1چاپ‌جدید‌آن‌در‌ده‌جلد‌با‌تصحیح‌و‌حواشی‌آقای‌شعرانی‌است.
تألیف‌دوم:»خلاصة‌المنهج«است.که‌خود‌او‌تفسیر‌خود‌را‌خلاصه‌کرده‌است.«که‌خلاصه‌داشت.»خلاصه1مثل‌مجمع‌البیان‌و‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌و‌تبیان»
المنهج«در‌چهار‌جلد‌چاپ‌حروفی‌و‌در‌یک‌جلد‌جلد‌رحلی‌چاپ‌سنگی‌شده‌است‌چاپ‌چهار‌جلدی‌آن‌با‌تصحیح‌و‌مقدمه‌آیة‌الله‌حسن‌زاده‌آملی‌است‌و‌رساله‌ای‌هم‌در‌قراءت‌از‌ایشان‌در‌خاتمه‌آن‌چاپ‌شده‌است‌اما‌روی‌جلد‌اشتباها‌نام
علامه‌شعرانی‌آمده‌است.تألیف‌سوم:تفسیر‌عربی‌اوست‌به‌نام»زبدة‌التفاسیر«در‌مقدمه‌منهج‌چنین
می‌گوید:وقتی‌منهج‌و‌خلاصه‌اش‌را‌نوشتم-که‌هر‌دو‌فارسی‌است-شروع‌به‌نوشتن
تفسیر‌عربی‌کردم.صاحب‌ریاض‌رحمه‌الله‌می‌گوید:قسمتی‌از‌تفسیر‌عربی‌اورا‌دیده‌ام.نسخه‌کامل‌این‌تفسیر‌موجود‌و‌چاپ‌شده‌است.__________________________________________________
(.خلاصه‌تبیان‌از‌مرحوم‌ابن‌ادریس‌است.ولی‌تلخیص‌واقعی‌است‌یعنی1)مواردی‌را‌حذف‌و‌بقیه‌را‌بدون‌دخل‌و‌تصرف‌آورده‌است.202آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تألیف‌چهارم:»تنبیه‌الغافلین«که‌شرح‌نهج‌البلاغه‌می‌باشد‌و‌چاپ‌سنگی‌وحروفی‌شده‌است.شرح‌مورد‌اعتمادی‌است.
تألیف‌پنجم:ترجمه‌احتجاج‌طبرسی‌به‌نام»کشف‌الإحتجاج«البته‌احتمال‌دارد‌این‌ترجمه‌از‌استادش‌زواره‌ای‌باشد‌و‌احتمال‌هم‌دارد‌که‌هم‌خودش‌و‌هم
استادش‌ترجمه‌احتجاج‌داشته‌باشند.سبک‌این‌تفسیر‌هم‌مانند‌تفاسیر‌قبلی‌است.اما‌شاید‌بتوان‌گفت‌که‌مراجعه‌اش
به‌روایات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌بیشتر‌بوده‌باشد.تفسیر»منهج‌الصادقین«،تفسیر‌فارسی‌خیلی‌مطلوبی‌است.از‌زمانی‌که‌چاپ
شده،بسیار‌مورد‌استفاده‌علما‌بوده‌است.از‌مآخذ‌این‌تفسیر‌می‌توان‌این‌کتابها‌را‌نام‌برد:
تفسیر‌مجمع‌البیان‌و‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌و‌تفسیر‌گازر‌و‌تفسیر‌کشاف‌و‌تفسیر‌بیضاوی‌و‌تفسیر‌ملا‌حسین‌کاشفی‌صاحب‌کتاب‌روضة‌الشهداء،و‌تفسیر
«.1علی‌بن‌حسن‌زواره‌ای‌به‌نام»ترجمة‌الخواص«»مرحوم‌آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌راجع‌به‌سبک‌این‌تفسیر‌فرموده‌است:
»بدان‌که‌تفسیر»منهج‌الصادقین«از‌تمام‌تفاسیر‌فارسی‌مشهورتر‌است.و«.یا2مردم‌به‌آن‌اقبال‌بیشتر‌کردند‌چون‌تفاسیر‌دیگر‌فارسی‌یا‌از‌عامه‌است»
اگر‌از‌شیعه‌است‌وافی‌به‌تمام‌اغراض‌طالبان‌تفسیر‌نیست.گاهی‌بسیار‌مختصر«.و‌استنساخ‌و‌طبع‌آن‌دشوار‌است.تفسیر‌ابو3و‌گاهی‌بسیار‌طولانی‌است»
الفتوح‌گرچه‌در‌غایت‌فصاحت‌است‌اما‌عبارات‌آن‌نزد‌مردم‌زمان‌ما‌نامأنوس‌است.در‌تحقیق‌لغت‌و‌نحو‌چندان‌مبالغه‌کرده‌که‌فارسی‌زبانان‌عصر‌ما‌را‌از‌آن‌ملالت‌آید‌و‌نسخ‌آن‌چندان‌مغلوط‌و‌مصحف‌است‌که‌متأدبان‌ماهر‌نیز‌از‌درک
معانی‌آن‌فرو‌می‌مانند،و‌نیز‌از‌رقائق__________________________________________________
(.زواره‌ای‌رحمه‌الله‌استاد‌ملا‌فتح‌الله‌بود.1)(.مانند‌تفسیر‌ملا‌حسین‌کاشفی)مواهب‌علیه‌و‌جواهر‌التفسیر(،کشف2)
الأسرار‌میبدی،بصائر،سورآبادی...(.مانند‌تفسیر‌لوامع‌از‌بعضی‌از‌علماء‌هند‌که‌بسیار‌مفصل‌و‌ده‌ها‌جلد‌است.3)
203آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-1عرفانی‌خالی‌است.به‌نظر‌من‌دو‌نقطه‌ضعف‌در‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌است:
-عبارتش‌برای‌غیر‌اهل‌علم‌و‌طلبه‌قابل‌استفاده‌نیست.2رقائق‌عرفانی‌ندارد.اگر‌دو‌عیب‌اخیر‌نبود‌از‌تمام‌تفاسیر‌بیشتر‌به‌کار‌می‌آمد.تفسیر‌منهج‌در
فصاحت‌لفظی‌به‌پای‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌نمی‌رسد‌ولی‌از‌جهات‌دیگر‌مطبوع‌تر‌افتاده‌است.ابتدا‌ترجمه‌آیات‌را‌موافق‌قرائت‌ابو‌بکر‌از‌عاصم‌و‌گاهی‌به‌قرائت‌حفص‌از‌عاصم‌آورده‌است.و‌آن‌بسیار‌نادر‌است.آن‌گاه‌مباحث‌نحوی‌و‌لغوی‌به‌اختصار‌و‌اعتدال‌ذکر‌کرده‌است.غالب‌تفسیر‌بیضاوی‌را‌مندرج‌ساخته‌است.بسیار‌از‌نکات‌تفسیر‌کشاف‌را‌نیز‌آورده‌است.از‌تفسیر‌مجمع‌هم‌بسیار‌نقل
کرده‌ولی‌نه‌از‌شواهد‌و‌حجت‌ها‌و‌قرائات،بلکه‌بیشتر‌مراعات‌فارسی‌زبانان‌را‌نموده‌و‌بر‌قصص‌و‌تواریخ‌مجمع‌افزوده‌است.و‌روایات‌در‌اخلاق‌و‌آداب‌و
مواعظ‌بیش‌از‌آن‌آورده‌است.در‌آیات‌فقهی‌غالب‌مطالب»کنز‌العرفان«را«.و‌از‌سایر‌تفاسیر‌هم‌کم‌و‌بیش‌نام‌برده‌است‌مانند:1ترجمه‌کرده‌است»
تبیان،ابو‌الفتوح،جرجانی،که‌به‌گازر‌معروف‌است.و‌گاه‌سخنان‌عرفانی‌از‌بزرگان‌و‌مشاهیر‌متصوفه‌نقل‌کرده‌است‌و‌نقل‌این‌کلمات‌هم‌اشکالی‌ندارد.
مؤلف‌در‌نقل‌عبارت‌دیگران‌گاه‌از‌خود‌توضیحات‌و‌شروح‌و‌شواهدی‌افزود‌و‌در
این‌گونه‌موارد‌آن‌را‌نقل‌به‌معنا‌باید‌شمرد.مثلا‌در‌بیان‌حکم‌متعه‌عبارتی‌از‌شرح‌لمعه‌آورده،بسیار‌طولانی‌تر‌از‌اصل.در‌تقریر‌اصول‌دین‌و‌عقائد‌شیعه‌و‌مسائل‌مناسب‌آن‌چنان‌متین‌و‌مستحکم‌و‌صریح‌و‌معقول‌سخن‌می‌راند‌که‌گویی‌از‌مردم‌دو‌قرن‌پیش‌است،مانند‌فاضل‌مقداد‌و‌شهید،نه‌از‌مردم‌عهدصوفیه‌که‌چنان‌جزالت‌و‌رأی‌و‌وثاقت‌در‌حکم‌و‌جرأت‌در‌ترجیح‌اقوال‌از
__________________________________________________(.کنز‌العرفان،تألیف‌فاضل‌مقداد،کتابی‌است‌درباره‌آیات‌الأحکام.از‌سابق1)
آیه‌می‌باشد،جدا‌تفسیر‌کنند.شیعه‌در500رسم‌بود‌که‌آیات‌الأحکام‌را‌که‌حدود‌‌این‌زمینه‌کتب‌زیادی‌دارند.که‌معروفترین‌آن،همان»کنز‌العرفان«است.کتب
دیگری‌در‌این‌زمینه:آیات‌الأحکام)فاضل‌جواد‌در‌چهار‌جلد(،آیات‌الأحکام‌استرآبادی،آیات‌الأحکام‌ملا‌احمد‌جزائری،آیات‌الأحکام‌ملا‌احمد‌اردبیلی)زبدة
البیان(،تفسیر‌شاهی‌در‌دو‌جلد‌که‌فارسی‌می‌باشد.204آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«.1ایشان‌معهود‌نیست؛لذا‌می‌توان‌اقوال‌او‌را‌در‌این‌مباحث‌حجت‌دانست»از‌باب‌نمونه‌می‌گوییم:در‌یکی‌از‌مسائل‌کلامی‌که‌اعمال‌جزء‌ایمان‌است‌یا‌نه؟گروهی‌مرتکب‌کبائر‌را‌کافر‌می‌دانستند‌و‌گروهی‌به‌منزله‌بین‌المنزلتین‌قائل
بودند‌و‌شیعه‌مرتکب‌کبائر‌را‌مؤمن‌می‌شمارد‌نه‌کافر.این‌بحث‌را‌عنوان‌کرده‌است،و‌خیلی‌صریح‌استنتاج‌کرده‌است‌که‌عمل‌جزء‌ایمان‌نیست.چون‌اگر‌جزء‌ایمان‌باشد‌با‌خراب‌شدن‌عمل،ایمان‌هم‌خراب
می‌شود.و‌این‌سخن‌را‌با‌همین‌جزالت‌در‌هر‌جا‌که‌مناسب‌دانست‌تکرار‌کرده‌است،و‌چون‌به‌کتب‌متأخرین‌بنگریم‌آیات‌و‌روایات‌بسیار‌آوردند،مع‌ذلک‌از
نتیجه‌گرفتن‌عاجر‌ماندند.مسأله‌دیگر‌اینکه:ایمان‌تقلیدی‌کافی‌نیست.باید‌یقینی‌باشد.در‌منهج‌الصادقین
این‌حرف‌در‌خیلی‌جاها‌تکرار‌شده‌است.سبک،همان‌سبک‌سابق‌است.و‌مآخذ‌و‌مدارک‌و‌مصادرش،همان‌تفسیرهایی‌است‌که‌گفتیم‌و‌از‌حیث‌محتوا‌محکم‌و‌تفسیر‌بسیار‌خوب‌و‌قابل‌استفاده‌ای
است.آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌به‌مناسبتی‌در‌جلد‌اول‌و‌جلد‌دوم‌مقدمه‌ای‌نوشته‌که
باید‌مطالعه‌شود،چون‌بسیار‌مفید‌است.مقدمه‌ای‌که‌در‌جلد‌اول‌نوشته‌است‌بااین‌عنوانها‌می‌باشد:
-قرآن‌و‌تلاوت‌آن.1
-قرآن‌باید‌به‌تواتر‌ثابت‌شود.2-اختلاف‌در‌قرائت.3-اختلاف‌در‌مصاحف.4-مدارک‌قراء.5-تواتر‌و‌قرائات‌سبع.6
__________________________________________________(.علمای‌زمان‌صوفیه‌مانند‌علامه‌مجلسی‌و‌پدرش،مثل‌شیخ‌طوسی‌رحمه1)
الله‌و‌شیخ‌طبرسی‌رحمه‌الله‌و‌فاضل‌مقداد‌رحمه‌الله‌نبودند‌بلکه‌به‌روایاتبسیار‌توجه‌داشتند،و‌روایات‌ضعیف‌را‌کنار‌نمی‌زدند‌و‌با‌جرأت‌سخن‌نمی‌گفتند.
205آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-حدیث»انزل‌علی‌سبعة‌أحرف«7-اقرؤا‌کما‌یقرأ‌الناس.8-عدم‌تحریف‌قرآن.9-تفسیر‌قرآن‌وظیفه‌امام‌معصوم‌علیه‌السلام‌است‌یعنی‌چه؟10-انواع‌تفاسیری‌که‌داریم.11-شبهه‌اخباریون‌راجع‌به‌این‌تفسیر‌و‌سبک‌ما.12-اقوال‌اهل‌سنت‌در‌تفاسیر‌چرا‌نقل‌می‌شود؟13-اسرائلیات‌چیست؟14-تفسیر‌عرفانی‌چگونه‌است؟15-حکمت‌و‌فلسفه‌با‌علوم‌نقلی‌چه‌فرق‌دارد؟16-اعجاز‌قرآن.17-اخبار‌آحاد‌در‌تفسیر.18
و‌مطالب‌دیگر‌که‌بسیار‌خواندنی‌است...از‌جمله‌مطالبی‌که‌خوب‌و‌مفید‌است:رسم‌الخط‌قرآن‌می‌باشد.خلاصه
فرمایش‌ایشان‌این‌است‌که‌وظیفه‌ما‌طلاب‌و‌غیر‌طلاب‌و‌کاتب‌و‌ناسخ‌و‌چاپ‌کننده‌همه‌این‌است‌که‌قرآن‌را‌همانطور‌که‌از‌سابق‌می‌نوشتند‌حفظ‌کنیم.هر‌جا‌الف‌دارد‌بنویسیم،هر‌جا‌الف‌ندارد‌ننویسیم.هر‌جا‌ت)کشیده(یا‌ة)گرد(
است‌به‌همین‌صورت‌بنویسیم‌و‌این‌قانون‌بردار‌نیست.و‌این‌چیزی‌است‌که‌خیلی‌اوقات‌به‌آن‌توجه‌نداریم.گاهی‌آیه‌را‌مثل‌عربی‌خودمان‌می‌نویسیم.ایشان
با‌این‌امر‌مخالف‌هستند.و‌می‌فرمایند‌رسم‌الخط‌قرآن‌باید‌حفظ‌شود:»در‌مصاحف‌کلماتی‌برخلاف‌رسم‌معهود‌نوشته‌اند‌و‌از‌عصر‌اول‌تاکنون‌غالبا‌به‌آن‌مقید‌بودند‌و‌آن‌را‌تغییر‌ندادند‌تا‌آنکه‌توهم‌تحریف‌نشود.و‌به‌اعتقاد‌ما‌حفظ‌آن‌واجب‌است‌به‌همین‌غرض.و‌غالب‌مصاحف‌سنی‌ها‌مراعات‌رسم‌الخط‌اصل‌را‌کرده‌و‌بعضی‌مانند‌قرآن‌معروف‌حافظ‌عثمان‌در‌پاره‌ای‌مواضع‌تخلف‌کرده
است.هر‌چه‌موافق‌رسم‌الخط‌معهود‌آن‌زمان‌بود‌و‌در‌این‌زمان‌تغییر‌کرده،باز‌باید
همان206آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
رسم‌قدیم‌را‌محفوظ‌داشت.مانند»ابن«که‌در‌همه‌جای‌قرآن‌با‌الف‌است.عیسی‌ابن‌مریم،موسی‌ابن‌عمران.و‌ما‌باید‌دقیقا‌تبعیت‌کنیم.در‌کتابت‌معرف
بین‌دو‌علم،»ابن«بی‌الف‌نوشته‌می‌شود‌ولی‌در‌کتابت‌قرآن‌نباید‌بی‌الفنوشته‌شود‌تا‌توهم‌نشود‌از‌حروف‌آن‌چیزی‌کم‌شده‌است.
نمونه‌دیگر:الف‌بعد‌از»واو«مفرد،که‌در‌کتابت‌معروف‌بی‌الف‌می‌نویسند‌و‌در‌بسیاری‌از‌مواضع‌قرآن‌با‌الف‌است:یتلوا-یدعوا.و‌در»واو«جمع‌با‌الف
می‌نویسیم‌ولی‌خیلی‌جمع‌های‌قرآن‌الف‌ندارد.با‌ؤو،جاؤو،تبوؤو.مثال‌دیگر:»أصحاب‌الأیکة«،که‌در‌قرآن‌به‌این‌صورت‌نوشته‌می‌شود:
اصحاب‌لئیکة.و‌نیز‌کلمه»شی‌ء«:که‌در‌قرآن»شأی«است.و‌ما‌باید‌دقیقا‌همانطور‌بنویسیم.تاء‌تأنیث‌در‌کتابت‌معروف‌به‌صورت»ة«است.اما‌در‌بعضی‌مواضع‌قرآن‌به
صورت»ت«نوشته‌می‌شود:سنت-امرأت.کلمه»جزاءه«:در‌قرآن‌به‌صورتهای‌مختلف‌آمده‌است:جزاؤ-جزؤ.
کلماتی‌که‌موافق‌رسم‌الخط‌آن‌عهد‌بود‌و‌در‌رسم‌الخط‌ما‌تغییر‌کرد:صلوة،زکوة...را‌سابق‌با»واو«و‌امروز‌با‌الف‌می‌نویسند:صلاة،زکاة...«.
این‌تذکر‌بسیار‌خوبی‌است‌که‌انسان‌خود‌را‌مقید‌بداند‌حتی‌یک‌حرف‌را‌هم‌کمو‌زیاد‌نکند‌هر‌چند‌در‌معنا‌اثر‌ندارد.
مطالب‌مهم‌دیگر:بعد‌از‌چاپ‌جلد‌اول‌این‌تفسیر،سؤالات‌زیادی‌مطرح‌شد.از‌جمله‌اینکه:چرا‌در‌مقدمه‌جلد‌اول‌از‌تفاسیر‌جدید‌مثل»المنار«،»طنطاوی«
اسم‌نبردید.آیا‌به‌این‌تفاسیر‌بی‌عقیده‌بودید؟ایشان‌در‌یکی‌از‌مقدمه‌ها‌در‌جلد‌دوم‌با‌عنوان»تفاسیر‌جدید«،می‌فرماید:با‌تفاسیر‌جدید‌بد‌نیستیم،خیلی‌جاها‌خوب‌از‌عهده‌برآمدند‌اما‌سنی‌هستند‌و‌در
بحث‌امامت‌ممکن‌است‌حرفهایی‌داشته‌باشند‌که‌قبول‌نداریم.تفاسیر‌جدید‌دو‌دسته‌اند:یک‌دسته‌از‌آن‌ها،تفاسیر‌غربزده‌و‌روشنفکر‌هستند‌که
می‌خواهند‌در‌همه‌چیز‌تصرف‌بکنند.207آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌این‌مطلب‌مهمی‌است‌که‌باید‌در‌تفاسیر‌جدید‌بررسی‌شود.بعضی‌از‌آنها‌قسمتی‌از‌آیات‌مربوط‌به‌معجزه‌را‌توجیه‌بی‌ربط‌کرده‌اند‌مثل‌کسی‌که‌به‌عالم
غیب‌عقیده‌ندارد.مثلا‌در‌داستان‌اصحاب‌فیل‌گفته‌اند‌که‌نابودی‌آنها‌به‌سبب‌میکرب‌بوده‌است.یا
اینکه‌هر‌جا‌اسم‌شیطان‌برده‌شده‌حمل‌به‌میکرب‌کرده‌اند.یک‌سری‌موارد‌خیلی‌واضح‌است‌ولی‌گاهی‌با‌ظرافت‌چیزی‌را‌گفته‌اند‌که‌باید
دقت‌کنیم‌و‌تعبد‌و‌تسلیم‌را‌از‌دست‌ندهیم.سابقا‌هم‌کسانی‌قرآن‌را‌تأویل‌می‌کردند‌مثلا‌در‌تفسیر»لیطمئن‌قلبی«می‌گفتند‌حضرت‌ابراهیم‌علیه‌السلام‌دوستی‌داشت‌به‌نام»قلب«و‌این‌پیشنهاد‌به‌خدا‌را
برای‌اطمینان‌او‌می‌خواست.در‌هر‌صورت‌تأویل‌و‌توجیه‌آیات‌و‌حمل‌بر‌خلاف‌ظاهر‌آن‌درست‌نیست‌چه
عارف‌باشد‌و‌حرف‌عرفانیش‌با‌ظاهر‌قرآن‌تطبیق‌نکند)گرچه‌فی‌نفسه‌خود‌آن‌سخن‌درست‌باشد(و‌چه‌محدث‌باشد‌و‌خبر‌ضعیف‌را‌منشأ‌تفسیر‌و‌تأویل‌قرار‌دهد،همانطور‌که‌اینها‌قابل‌قبول‌نیست،در‌تفاسیر‌جدید‌هم‌هر‌چه‌خلاف‌ظاهر
قرآن‌باشد‌قابل‌قبول‌نیست.در‌مسأله‌دعا‌و‌تأثیر‌آن‌هم‌گاهی‌از‌برخی‌به‌اصطلاح‌روشنفکران‌حرف‌نادرستی‌شنیده‌می‌شود‌زیرا‌مؤثر‌بودن‌دعا‌دو‌جور‌است‌گاه‌می‌گوییم‌دعای‌شما‌باعث‌بر‌طرف‌شدن‌بیماری‌شما‌می‌شود‌یعنی‌باعث‌می‌شود‌که‌دکتر‌متخصص‌پیدا‌کنید‌و
خوب‌تشخیص‌دهد،و‌دوای‌مناسبی‌دهد‌و‌شما‌بخورید‌و‌خوب‌شوید.و‌گاهی‌می‌گوییم‌دعا‌خودش‌خوب‌می‌کند‌مانند‌قرص‌که‌سبب‌خوب‌شدن‌می‌شود‌اما
آنها‌این‌حرف‌دوم‌را‌قبول‌ندارند.
انصاف‌این‌است‌که‌برای‌استفاده‌از‌قرآن‌باید‌ببینیم‌از‌ظاهرش‌چه‌می‌فهمیم‌هر‌جا‌با‌علوم‌طبیعی‌می‌سازد‌که‌مسأله‌ای‌نیست.آنجا‌که‌نمی‌سازد‌چون‌ما‌به‌عالم
غیب‌ایمان‌داریم‌باید‌بگوییم‌جنبه‌خرق‌عادت‌دارد.208آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
خلاصه‌اینکه‌ایشان‌در‌عین‌اینکه‌از‌بعضی‌تفاسیر‌جدید‌انتقاد‌نموده،اما‌از‌بعضیهم‌تقریبا‌تمجید‌کرده‌است.
تفسیر‌طنطاوی)جواهر(خیلی‌از‌علوم‌روز‌مطلع‌بوده‌و‌در‌تفسیر،خیلی‌از‌این‌علوم‌استفاده‌نموده‌است.و‌در‌بعضی‌موارد‌انصافا‌جاذب‌و‌جالب‌سخن‌گفته
است.مسأله‌دیگر‌که‌آقای‌شعرانی‌دنبال‌کرده‌اند:ناسخ‌و‌منسوخ‌است.
در‌مسأله‌نسخ‌چند‌قول‌داریم:-اصلا‌نسخی‌در‌قرآن‌نداریم.1200-300آیه‌است‌که200-300-ناسخ‌و‌منسوخ‌در‌قرآن‌فراوان‌و‌در‌حدود2
آیه‌دیگر‌را‌نسخ‌کرده‌است.-عدد‌ناسخ‌و‌منسوخ‌خیلی‌کم‌است.3
ایشان‌می‌فرماید‌منکر‌نسخ‌نیستیم‌ولی‌زیاد‌هم‌نیست.ظاهرا‌علامه‌طباطبائیرحمه‌الله‌هم‌همین‌نظر‌را‌داشته‌که‌ناسخ‌و‌منسوخ‌چند‌آیه‌بیشتر‌نیست.نکته‌ای‌که‌باید‌توجه‌داشته‌باشیم‌اینکه‌اصطلاح‌نسخ‌در‌روایات‌غیر‌از‌قرآن
است.گاهی‌عام‌و‌خاص‌یا‌مطلق‌و‌مقید‌را‌هم‌امام‌علیه‌السلام،به‌عنوان‌ناسخ‌و
منسوخ‌یاد‌فرموده‌است.علامه‌طباطبائی‌رحمه‌الله‌در‌تفسیرش‌بحث‌نسخ‌را‌مفصل‌عنوان‌کرده‌است.و‌نیز‌جناب‌آقای‌معرفت‌در»التمهید‌لعلوم‌القرآن«،بحث‌نسخ‌را‌مفصل‌دنبال
کرده‌است‌و‌آمار‌خوبی‌ارائه‌داده‌اند.علامه‌شعرانی‌عالم‌جامعی‌بودند‌و‌حرفهای‌مفید‌زیاد‌دارند.بر‌وافی-شرح‌اصول‌کافی-تفاسیر‌حواشی‌دارند.در‌آخر‌جلد‌دوم‌این‌تفسیر‌چند‌حاشیه‌راجع‌به‌بحث
متعه‌دارند،می‌فرمایند:اهل‌سنت‌بیش‌از‌حد‌در‌این‌مسأله‌بحث‌و‌اعتراضمی‌کنند.
و‌علت‌اصرار‌آنان‌در‌رد‌و‌تضعیف‌آن‌واضح‌نیست.چون‌مسائل‌مختلف‌فیه‌بین‌شیعه‌و‌سنی‌زیاد‌است.و‌در‌مسائل‌فقهی‌تا‌این‌حد‌اصرار‌روا‌نیست.اهل‌سنت
می‌گویند‌اگر‌عمر‌چیزی‌بر‌خلاف‌گفتار‌حضرت‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهمی‌گفت،مردم
209آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:اعتراض‌می‌کردند‌چنانکه‌از‌زیادتی‌بر‌مهر‌السنة‌نهی‌کرد،زنی‌برخاست‌آیه
خواند‌و‌عمر‌تسلیم‌شد‌و‌گفت»کل‌الناس‌أفقه‌من‌عمر‌حتی‌المخدرات«.اگرحرف‌عمر‌راجع‌به‌متعه‌خلاف‌بود‌جلویش‌را‌می‌گرفتند،اما‌جلویش‌را‌نگرفتند.ما‌در‌پاسخ‌می‌گوییم:ولاة‌و‌رؤساء‌در‌بعضی‌عقاید‌مصمم‌هستند‌و‌در‌بعضی‌امور‌چندان‌تصمیم‌ندارند.و‌حواشی‌ملوک‌به‌قرائن‌تصمیم‌او‌را‌می‌دانند‌و
حرمت‌او‌را‌نگه‌می‌دارند.)عمر‌در‌مسأله‌متعه‌خیلی‌اصرار‌داشت‌و‌مخالفت‌بااو‌در‌این‌مسأله‌بسیار‌سنگین‌و‌از‌طرف‌او‌غیر‌قابل‌قبول‌بود(.
آنجا‌که‌سکوت‌اختیار‌می‌کردند‌باید‌دید‌آیا‌از‌روی‌ترس‌بوده‌یا‌نه.پس‌اینکه‌می‌گویند‌هر‌جا‌مردم‌اعتراض‌کردند‌معلوم‌می‌شود‌که‌سخنش‌درست‌نیست‌و‌هر‌جا‌اعتراض‌نکردند‌معلوم‌می‌شود‌سخن‌او‌درست‌بوده‌این‌کلیت‌ندارد.چون‌بعضی‌مواقع‌جرأت‌نداشتند‌و‌جانشان‌در‌خطر‌بود.آنها‌دارای‌قدرت‌و‌صاحب
نفوذ‌بودند‌و‌حرف‌خود‌را‌با‌قدرت‌جلو‌می‌بردند.همچنین‌بحث‌مفصلی‌راجع‌به‌غربزدگی‌نموده‌است‌که‌غربی‌ها‌از‌چه‌راه
خواستند‌اسلام‌را‌از‌بین‌ببرند.داستان‌زمان‌عثمانی‌ها‌را‌مطرح‌می‌کند‌که‌به‌فکر‌افتادند‌زبان‌مردم‌را‌برگردانند‌و‌با‌عربی‌آشنا‌نباشند‌و‌کتب‌عربی‌را‌کناربگذارند،از‌اینجا‌شروع‌کردند‌که‌قرآن‌را‌به‌فارسی‌و‌ترکی‌ترجمه‌کنند.
و‌این‌نقشه‌خارجی‌ها‌بود‌که‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌بودند‌که‌تا‌اینها‌مسلمان‌و‌پایبند‌به‌اسلام‌هستند‌زیر‌بار‌کفار‌نمی‌روند‌گفتند‌این‌نقشه‌را‌بکشیم‌که‌حدیث‌و‌قرآن
و‌کتب‌دینی‌را‌از‌آنها‌بگیریم‌تا‌کتب‌اصلی‌کنار‌بماند.تا‌اوائل6و5تا‌اینجا‌تفاسیر‌شیعه‌تا‌پایان‌قرن‌دهم‌را‌بررسی‌کردیم.از‌قرن
قرن‌هر5-6،سبک‌تفاسیر‌همه‌مثل‌تفسیر‌تبیان‌و‌مجمع‌است.در‌این11قرن‌‌تفسیر‌شیعی‌که‌نوشته‌شده‌مختصر،مفصل،فارسی،عربی-همه‌سبکشان‌یکی
است.با‌این‌تفاوت‌که‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌نظم‌خاصی‌دارد.به‌بعد‌که‌تفسیر‌صافی،نور‌الثقلین،برهان‌و‌مانند‌آنها‌تألیف‌شد11از‌قرن
تفاسیر،رنگ‌دیگر‌به‌خود‌گرفتند‌زیرا‌در‌تفسیر‌آیات‌از‌روایات‌بسیار‌استفادهشد.
210آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«1تفسیر‌صافی»
)قرن1090«تألیف‌مرحوم‌فیض‌کاشانی‌رحمه‌الله‌متوفای1تفسیر‌صافی»11.)
مرحوم‌فیض‌کاشانی‌در‌مقدمه‌کتابش‌از‌تفسیرهای‌گذشته‌برای‌به‌بی‌توجهی‌به‌روایات‌انتقاد‌می‌نماید:»...فکانوا‌یفترونه‌لهم‌بالآراء‌و‌یروون‌تفسیره‌عمن
یحسبونه‌من‌کبرائهم‌مثل‌أبی‌هریرة‌و‌انس‌و‌ابن‌عمر‌و‌نظرائهم‌و‌کانوا‌یعدون‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌من‌جملتهم‌و‌یجعلونه‌واحدا‌من‌الناس‌و‌کان‌خیر‌من‌یستندون‌إلیه‌بعدها‌ابن‌مسعود‌و‌ابن‌عباس‌ممن‌لیس‌علی‌قوله‌کثیر‌تعویل‌و‌لا‌له‌إلی‌الباب‌الحق‌سبیل‌و‌کان‌هؤلاء‌الکبراء‌ربما‌یتقولونه‌من‌تلقاء‌أنفسهم‌غیر‌خائفین‌من‌مآله‌و‌ربما‌یسندونه‌إلی‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌من‌الآخذین‌عنهم‌من‌لم‌یکن‌له‌معرفة‌بحقیقة‌أحوالهم‌لما‌تقرر‌عنهم‌ان‌الصحابة‌کلهم‌عدول‌و‌لم‌یکن‌لأحد‌منهم‌عن‌الحق‌عدول‌و‌لم‌یعلموا‌ان‌أکثرهم‌کانوا‌یبطنون‌النفاق‌و
یجترؤون‌علی‌الله‌و‌یفترون‌علی‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فی‌عزة‌و‌شقاق‌هکذا‌کان‌حال‌الناس‌قرنا‌بعد‌قرن...و‌التفاسیر‌التی‌صنفها‌علماء‌العامة‌من‌هذا‌القبیل‌فکیف‌یصح‌علیها‌التعویل‌و‌تلک‌التی‌صنفها‌متأخروا‌أصحابنا‌فانها
أیضا‌مستندة‌إلی‌رؤساء‌العامة...«در‌این‌مقدمه‌می‌گوید:تفاسیر‌گذشته‌دنبال‌قرائت‌و‌صرف‌و‌نحو‌و‌لغت‌بودند‌و‌گاهگاهی‌به‌مسائل‌فقهی‌و‌کلامی‌و‌اصولی‌می‌پرداختند‌و‌این‌چه‌ربط‌به‌تفسیر‌دارد‌اگر‌هم‌ربط‌داشته‌باشد،نباید‌از‌تفسیر‌ناب-که‌تفسیر‌به‌روایت‌است-باز
ماند.با‌نقد‌این‌تفاسیر‌نتیجه‌می‌گیرد‌که‌جای‌تفسیری‌که‌به‌روایات‌توجه‌داشته‌باشد
حتی‌در‌بین‌شیعه‌خالی‌است،پس‌خوب‌است‌چنین‌تفسیری‌نوشته‌شود.مطلب‌دیگر:در‌ابتدای‌کتابش‌دوازده‌مقدمه‌خیلی‌مفید‌نوشته‌است.در‌مقدمه
دوازدهم‌سبک‌کار‌خود‌را‌در‌این‌تفسیر‌توضیح‌داده‌است:__________________________________________________
(.پیرامون‌تفسیر‌صافی‌قبلا‌بحث‌شد‌اما‌بار‌دیگر‌مطرح‌شد‌تا‌آن‌بحث‌تکمیل1)گردد.
211آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بالجملة‌ما‌یزید‌علی‌شرح‌اللفظ‌و‌المفهوم‌مما‌یفتقر‌إلی‌السماع‌من‌المعصوم‌علیهم‌السلام،فإن‌وجدنا‌شاهدا‌من‌محکمات‌القرآن‌یدل‌علیه‌أتینا‌به‌فإن‌القرآن‌یفسر‌بعضه‌بعضا‌و‌قد‌أمرنا‌من‌جهة‌ائمة‌الحق‌علیهم‌السلام‌أن‌نرد‌متشابهات
القرآن‌علی‌محکماته‌و‌إلا‌فإن‌ظفرنا‌فیه‌بحدیث‌معتبر‌عن‌الأئمة‌علیهم‌السلام‌فی‌الکتب‌المعتبرة‌من‌طرق‌أصحابنا‌أوردناه‌و‌إلا‌أوردنا‌ما‌روینا‌عنهم‌علیهم
«...و‌ما‌لم1السلام‌من‌طرق‌العامة‌لنسبته‌إلی‌المعصوم‌و‌عدم‌ما‌یخالفه»نظفر‌فیه‌بحدیث‌عنهم‌علیهم‌السلام‌أوردنا‌ما‌وصل‌إلینا‌من‌غیرهم‌من‌علماء‌التفسیر‌إذا‌وافق‌القرآن‌و‌فحواه‌و‌أشبه‌أحادیثهم‌فی‌معناه.فان‌لم‌نعتمد‌علیه
من‌جهة‌الإستناد‌اعتمدنا‌علیه‌من‌جهة‌الموافقة‌و‌السداد...می‌گوید:آنجا‌که‌فقط‌شرح‌لفظ‌و‌معنی‌کردن‌لغت‌لازم‌باشد‌خودمان‌می‌توانیم‌انجام‌دهیم.)با‌این‌جمله‌حسابش‌را‌از‌برخی‌اخباریها‌جدا‌می‌کند‌که‌خیلی‌خشک‌برخورد‌می‌کنند‌و‌می‌گویند‌که‌اگر‌ذیل‌آیه‌ای‌روایت‌نبود‌اصلا‌درباره‌آن‌آیه‌نباید
توضیحی‌بدهیم(.اما‌برای‌شرح‌بیشتر‌از‌آن‌چیزی‌که‌خودمان‌می‌فهمیم‌احتیاج‌به‌معصوم‌و‌روایات‌داریم.اگر‌آیه‌محکمی‌را‌یافتیم‌که‌بتواند‌آیه‌دیگر‌را‌روشن‌کند‌آن‌را‌می‌آوریم‌و‌آیه‌متشابه‌را‌به‌آیه‌محکم‌برمی‌گردانیم.)این‌همان‌روش‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است‌که‌سابقه‌داشته‌ولی‌عملا‌درست‌پیاده‌نشده‌بود(.آنجا‌که
جای‌اظهار‌نظر‌خودمان‌نیست‌و‌آیه‌محکمی‌هم‌نداریم،اگر‌روایت‌معتبر‌در‌کتب‌معتبر‌خودمان‌یافتیم‌آن‌را‌می‌آوریم‌و‌الا‌روایات‌ائمه‌که‌در‌کتب‌عامه‌وجود‌دارد‌و‌معارض‌ندارد‌را‌می‌آوریم.چون‌بالاخره‌منسوب‌به‌امام‌علیه‌السلام‌است‌و
معارض‌هم‌ندارد.اگر‌اینها‌را‌هم‌نیافتیم‌از‌اقوال‌علماء‌تفسیر‌استفاده‌می‌کنیم.و‌اشکال‌نکنید‌که»چرا‌اقوال‌مفسرین‌را‌می‌آورید‌در‌حالیکه‌خودتان‌این‌اشکال‌را‌به‌تفاسیر‌قبل‌گرفتید‌که‌به‌روایات‌بی‌توجهند؟«زیرا‌پاسخ‌می‌دهیم‌که‌این‌اقوال‌مفسران‌را
چون‌موافق‌و‌هماهنگ‌با‌ظاهر‌قرآن‌است،می‌آوریم،نه‌اینکه‌سخن‌آنان‌را‌حجتبدانیم.
یعنی‌اگر‌آیه‌ای‌را‌که‌می‌خواهم‌تفسیر‌کنم،برایش‌آیه‌محکم‌یا‌روایتی‌پیدا‌نکردم،__________________________________________________
(.از‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌روایت‌داریم:إذا‌نزلت‌بکم‌حادثة‌لا‌تجدون‌حکمها1)فی‌ما‌یروی‌عنا‌فانظروا‌إلی‌ما‌رووه‌عن‌علی‌علیه‌السلام.212آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌نهایت‌باید‌خودم‌استظهار‌کرده‌و‌موافق‌ظاهر‌آیه‌چیزی‌بگویم،به‌جای‌این‌کار،حرف‌فلانی‌را‌نقل‌می‌کنم،و‌اگر‌دیگری‌نمی‌گفت‌خودم‌باید‌می‌گفتم‌پس
سخن‌او‌را‌حجت‌نمی‌دانم‌ولی‌چون‌موافق‌ظاهر‌قرآن‌است‌آوردم.جمله‌دیگری‌در‌مقدمه‌چهارم‌می‌گوید‌که‌می‌توان‌به‌سبک‌تفسیرش‌اضافه‌کرد.
بعضی‌الفاظ‌در‌لغت‌معنایی‌دارد‌که‌اگر‌دقت‌نکنیم‌فکر‌می‌کنیم‌معنی‌آن‌فقط‌همان‌است‌که‌در‌لغت‌آمده‌است‌غافل‌از‌اینکه‌آن‌لفظ‌یک‌روح‌و‌معنای‌وسیعی
دارد‌که‌چندین‌مصداق‌دارد‌که‌یکی‌از‌آنها‌در‌لغت‌آمده‌است.مثل»میزان«که‌در‌لغت‌به»ترازو«معنا‌شده‌است.ولی‌باید‌گفت‌میزان‌به
معنی‌وسیله‌سنجش‌است‌که‌یکی‌از‌مصادیق‌آن،ترازو‌است‌و‌ترازو‌خودش‌چندنوع‌است.
»فنقول‌و‌بالله‌التوفیق‌أن‌لکل‌معنی‌من‌المعانی‌حقیقة‌و‌روحا‌و‌له‌صورة‌و‌قالب‌و‌قد‌یتعدد‌الصور‌و‌القوالب‌لحقیقة‌واحدة‌و‌انما‌وضعت‌الألفاظ‌للحقائق‌و‌الأرواح‌و‌لوجود‌هما‌فی‌القوالب‌تستعمل‌الألفاظ‌فیهما‌علی‌الحقیقة‌لاتحاد‌ما‌بینهما.مثلا‌لفظ»القلم«إنما‌وضعت‌لآلة‌نقش‌الصور‌فی‌الألواح‌من‌دون‌أن‌یعتبر‌فیها‌کونها‌من‌قصب‌أو‌حدید‌بل‌و‌لا‌أن‌یکون‌جسما‌و‌لا‌کون‌النقش
محسوسا‌و‌لا‌معقولا‌و‌لا‌کون‌اللوح‌من‌قرطاس‌أو‌خشب‌بل‌مجرد‌کونه‌منقوشافیه‌و‌هذا‌حقیقة‌اللوح‌وحده‌و‌روحه...«
بعضی‌این‌را‌قبول‌ندارند‌بلکه‌می‌گویند‌هر‌کلمه‌یک‌معنی‌موضوع‌له‌مستعمل‌درآن‌زمان‌را‌داشته‌که‌در‌کتب‌لغت‌نوشته‌شده‌است.
اما‌به‌هر‌حال‌این‌روش‌ایشان‌بوده‌و‌خواه‌ناخواه‌در‌تفسیرش‌هم‌دخالت‌داشتهاست.
اشکال‌به‌این‌تفسیر‌این‌است‌که‌ایشان‌می‌گوید‌اگر‌آیه‌محکم‌بود‌می‌آوریم‌اگر‌نبود‌روایت‌معتبر،اگر‌نبود‌روایت‌از‌کتب‌عامه...این‌اگر...اگر...ها،مشکل
درست‌می‌کند‌زیرا‌ما‌اطمینان‌پیدا‌نمی‌کنیم‌که‌روایاتش‌معتبر‌باشد،اگر‌می‌فرمود‌فقط‌از‌روایات‌معتبره‌می‌آورم،اعتمادمان‌بیشتر‌بود.به‌خصوص‌که‌از
تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌عسکری‌علیه‌السلام‌هم‌آورده‌است.لذا‌در‌خیلی‌از‌موارد‌بخاطر‌اینکه‌نمی‌دانیم‌روایتی‌که‌نقل‌شده‌معتبر‌است‌یا‌نه‌با‌مشکل‌روبرو
می‌شویم.از‌تفسیر‌بیضاوی‌هم‌زیاد‌نقل‌کرده‌است.در‌حاشیه‌تفسیر‌بیضاوی-چاپ‌قدیم-
213آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روایات‌صافی‌نوشته‌شده‌است‌که‌برخی‌اشتباها‌این‌حاشیه‌را‌به‌شیخ‌بهائی‌رحمه‌الله‌نسبت‌می‌دهند‌در‌حالی‌که‌چند‌صفحه‌اول‌آن‌حاشیه،از‌شیخ‌بهائی
رحمه‌الله‌است.و‌بقیه‌روایات‌منقوله‌از‌تفسیر‌صافی‌است.مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌در‌سال‌آخر‌عمر‌خود‌موفق‌شد‌برای‌تصنیفات‌خود
فهرستی‌بنویسد.یعنی‌یکی‌از‌تألیفات‌او،فهرست‌تألیفات‌خود‌او‌می‌باشد.البته‌از‌او‌سه‌فهرست‌به‌جای‌مانده،یعنی‌سه‌بار‌تألیفات‌خودش‌را‌فهرست‌کرده
است.و‌در‌سومی‌که‌آخرین‌آنها‌است‌تألیفات‌خود‌را‌در‌صد‌عنوان‌معرفی‌کرده‌است‌یک‌قسمت‌از‌تألیفات‌او‌تفسیر‌قرآن‌است:تفسیر‌صافی-تفسیر‌أصفی-
تفسیر‌مصفی.تفسیر‌أصفی‌خلاصه‌تفسیر‌صافی‌است)تقریبا‌ثلث‌آن‌است(و‌تفسیر‌مصفی‌خلاصه‌تفسیر‌أصفی‌است.تفسیر‌صافی‌و‌أصفی‌چاپ‌شده‌است‌ولی‌تفسیر‌مصفی‌چاپ‌نشده‌و‌نسخه‌خطی‌آن‌را‌هم‌ندیده‌ایم.و‌باید‌خیلی‌مختصر‌باشد.این‌تفاسیر‌خیلی‌مختصر‌به‌عقیده‌برخی‌برای‌توجه‌هنگام‌قرائت‌قرآن‌است‌که‌همراه‌قرائت،به‌توضیحات‌مختصری‌هم‌راجع‌به‌آیات‌توجه‌داشته‌باشیم‌و‌قرائت
سرسری‌نباشد.آقای‌حسن‌زاده‌آملی‌می‌فرماید:»تفسیر‌روان‌جاوید،در‌پنج‌جلد.ترجمه‌تفسیر
«است.او‌در‌اول‌تفسیر1صافی‌است«مؤلف‌آن:آقای‌میرزا‌محمد‌ثقفی»فرموده‌است‌که‌تفسیر‌صافی‌را‌از‌بین‌تفاسیر‌خیلی‌می‌پسندم.ولی‌نگفته‌است
که‌ترجمه‌آن‌تفسیر‌است.چاپ‌تفسیر‌صافی:چاپ‌های‌قدیم‌آن‌در‌یک‌جلد‌بزرگ‌است‌و‌چاپ‌جدید‌آن
جلد‌در‌دو‌جلد8جلد‌است.البته‌در‌چاپ‌های‌بعد8توسط‌کتابفروشی‌اسلامیه‌در‌‌صحافی‌شده‌است‌و‌پس‌از‌چاپ‌اسلامیه‌به‌گونه‌یا‌گونه‌های‌دیگر‌نیز‌چاپ‌شده
است.کتاب‌المحجة‌البیضاء‌مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌سه‌چاپ‌دارد:چاپ‌سنگی‌ناقص،
جلدی.در‌اول‌بعضی‌از‌جلدهای‌چاپ‌چهار‌جلدی‌فهرست4جلدی‌و‌چاپ8چاپ‌تألیفات‌او‌چاپ‌شده‌است.
__________________________________________________(.پدر‌همسر‌امام‌خمینی‌رحمه‌الله‌هستند‌و‌پسر‌شیخ‌ابو‌الفضل‌تهرانی1)
)صاحب‌کتاب‌شفاء‌الصدور‌فی‌شرح‌زیارة‌العاشورا(،و‌نوه‌میرزا‌ابو‌القاسمکلانتر‌که‌تقریرات‌شیخ‌انصاری‌رحمه‌الله‌را‌نوشته‌است.
214آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌کنز‌الدقائق
تفسیر‌کنز‌الدقائق.12و11تألیف‌شیخ‌محمد‌بن‌محمد‌رضا‌قمی‌مشهدی‌از‌قرن
در‌مقدمه‌تفسیر‌چنین‌می‌گوید:در‌گذشته‌حواشی‌بر‌تفسیر‌کشاف‌و‌حاشیه‌ای«نوشته‌بودم‌سپس‌تصمیم‌گرفتم‌تفسیری‌که1بر‌حاشیه‌شیخ‌بهائی‌رحمه‌الله»
حاوی‌بر‌دقائق‌اسرار‌تنزیل‌و‌نکات‌تأویل‌و‌روایات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌در‌تفسیر‌و‌تأویل‌باشد‌بنویسم.و‌اگر‌موفق‌به‌اتمام‌آن‌شدم‌نامش‌را»کنز‌الدقائق‌و‌بحر
الغرائب«بگذارم.از‌مقدمه‌اش‌بر‌می‌آید‌که‌او‌هم‌مثل‌فیض‌رحمه‌الله‌می‌خواسته‌تفسیری‌داشتهباشد‌که‌شامل‌مطالب‌تفسیری‌سایر‌تفاسیر‌باشد‌و‌روایات‌را‌نیز‌داشته‌باشد.در‌کتب‌فهرست،تفسیر‌او‌به‌تفسیر‌روایتی‌معروف‌شده‌است‌و‌امتیاز‌آن‌را‌در‌این‌دانسته‌اند‌که‌روایات‌را‌آورده‌است‌و‌دقیقا‌از‌این‌حیث‌مانند‌فیض‌رحمه‌الله‌عمل‌کرده‌است.مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌تفسیر‌بیضاوی‌را‌داشته‌و‌عبارات‌آن‌و‌روایات‌را‌آورده،او‌هم‌بیضاوی‌و‌حاشیه‌شیخ‌بهایی‌بر‌آن‌و‌کشاف‌را‌داشته‌که‌مطلب‌آنها‌و‌روایات‌را‌آورده‌است.و‌شاید‌روایاتش‌از‌صافی‌بیشتر‌باشد‌چون‌صافی‌روایات‌را‌تقطیع‌کرده‌و‌بی‌سند‌آورده‌است‌ولی‌ایشان‌کامل‌و‌همران‌با‌سند‌آورده‌است.از‌جهت‌متفرقات‌هم‌مثل‌صافی‌است‌و‌گاهی‌مطالب‌عرفانی
هم‌آورده‌است.تفسیر‌نور‌الثقلین‌نیز‌از‌مصادر‌این‌تفسیر‌بوده‌است.
مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌این‌تفسیر‌را‌پسندیده‌و‌تقریظی‌بر‌آن‌نوشته‌است.این‌تفسیر‌تاکنون‌سه‌بار‌چاپ‌شده‌است‌یک‌بار‌توسط‌انتشارات‌جامعه‌مدرسین
__________________________________________________(.شیخ‌بهائی‌حاشیه‌ای‌بر‌کشاف‌و‌حاشیه‌ای‌بر‌تفسیر‌بیضاوی‌دارد‌که‌دومی1)
بسیار‌معروف،و‌نسخه‌های‌خطی‌آن‌فراوان‌و‌در‌حاشیه‌تفسیر‌بیضاوی‌هم‌چاپشده‌است.
215آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:جلد،بار‌دوم‌با‌تحقیق‌و‌تصحیح‌حضرت‌آقای‌درگاهی‌در10حوزه‌علمیه‌قم‌در
جلد،و‌بار‌سوم‌با‌تصحیح‌مرحوم‌آیة‌الله‌حاج‌آقا‌مجتبی‌عراقی.14و‌تصحیح‌و‌تحقیق‌و‌چاپ‌این‌کتاب‌از‌سه‌ناحیه‌گرچه‌موجب‌انتقادهایی‌شد‌که‌چرا‌با‌صرف‌بیت‌المال‌کارهای‌تکراری‌انجام‌می‌شود‌اما‌از‌طرفی‌هم‌می‌توان‌گفت‌با‌اینکه‌حتی‌نام‌این‌مؤلف‌و‌این‌تفسیر‌تا‌این‌اواخر‌معروف‌نبود‌خدایمتعال)شاید‌به‌خاطر‌اخلاص‌او(خواسته‌است‌مورد‌تقدیر‌فراوان‌قرار‌گیرد.
216آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌ملاصدرا
تفسیر‌ملاصدرا‌که‌نام‌خاصی‌ندارد.این‌تفسیر‌هم‌مربوط‌به‌قرن‌یازدهم‌است.چاپ‌یک‌جلدی‌بزرگ‌قدیم‌و‌هفت‌جلدی‌جدید‌دارد.البته‌این‌تفسیر‌کامل‌نیست‌و‌فقط‌تفسیر‌چند‌سوره‌است:حدید-یس-جمعه-واقعه-أعلی-الطارق-ضحی-الزلزال-
فاتحه-بقره-ناتمام-آیة‌الکرسی-آیه‌نور-آیه‌تری‌الجبال-سوره‌سجده‌که‌همهیک‌جا‌چاپ‌شده‌و‌قسمتی‌هم‌جدا‌جدا‌چاپ‌شده‌است.
هم هم‌من‌العذاب‌الأدنی‌دون‌العذاب‌الأکبر‌لعل نمونه:قوله‌سبحانه:و‌لنذیقن‌یرجعون‌اختلف‌المفسرون‌فی‌ما‌هو‌المراد‌من‌العذاب‌الأدنی،فقیل‌هو‌المصائب‌و‌المحن‌عن‌أبی‌بن‌کعب‌و‌ابن‌عباس‌و‌الحسن،و‌قیل‌هو‌الأسر‌و‌القتل‌عن‌ابن
مسعود‌و‌قتادة،و‌قالوا‌ما‌مهنوا‌به‌من‌السنة‌و‌الجوع‌عن‌مقاتل،و‌قیل‌هوالحدود‌عن‌عکرمة.
)علاوه‌بر‌این‌به‌ترکیب‌و‌لغت‌و‌شأن‌نزول‌و‌قرائت‌هم‌توجه‌دارد(و‌سپس‌این‌عنوان‌را‌دارد:»مشکاة‌فیه‌مصباح«در‌ذیل‌این‌عنوان‌مطلب‌مورد‌نظر‌خود‌را
دنبال‌کرده‌است.ه‌و‌رسوله‌و‌أنفقوا‌مما‌جعلکم‌مستخلفین‌فیه178نمونه‌دیگر:)ص (:آمنوا‌بالل
ذین‌آمنوا‌منکم‌و‌أنفقوا‌لهم‌أجر‌کبیر‌ما‌از‌آیه‌استفاده‌می‌کنیم‌که‌منظور فال‌انفاق‌مالی‌است.ایشان‌هم‌مسأله‌انفاق‌مالی‌را‌مطرح‌می‌کند‌و‌اقوال‌مفسران
را‌نقل‌می‌کند‌و‌بعد‌می‌فرماید:»مکاشفة«.در‌مکاشفه‌می‌فرماید:»اعلم‌أن‌هذا‌الحکم‌کما‌یشمل‌النعم‌الخارجیة‌کذلک
یشمل‌النعم‌الداخلیة‌من‌الأعضاء‌و‌الحواس‌و‌القوی«.217آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
انفاق‌اعم‌از‌مال‌است.شامل‌انفاق‌اعضاء‌و‌جوارح‌و‌حواس‌باطنی‌هم‌می‌شود.باید‌هستی‌خود‌را‌در‌راه‌خداشناسی‌خرج‌کنید.از‌ظاهر‌آیه‌استفاده‌نمی‌شود‌که‌عقل‌و‌چشم‌و‌قوای‌باطنی‌ات‌را‌به‌کار‌ببر‌و‌انفاق‌کن‌تا‌خدا‌را‌بشناسی.این‌نمی‌تواند‌ترجمه‌و‌استظهار‌از‌آیه‌باشد.بله‌درست‌است‌که‌همانگونه‌که‌پول
نعمت‌است،عقل‌و‌چشم‌و...نعمت‌است.اما‌آیا‌این‌را‌می‌گوید؟به‌ذهن‌می‌آید‌این‌همان‌سخن‌ملا‌محسن‌فیض‌رحمه‌الله‌است‌که‌قبلا‌یاد‌شد
ولی‌در‌دائره‌وسیعتری،مرحوم‌فیض‌رحمه‌الله‌می‌فرمود‌ما‌گرفتار‌لفظ‌نیستیم.الفاظ‌دارای‌روح‌و‌قالب‌هستند‌و‌ما‌معنی‌اعم‌کلمه‌را‌می‌گیریم.و‌ملاصدرا
رحمه‌الله‌از‌این‌هم‌وسیع‌تر‌گرفته‌است.
ه‌قرضا‌حسنا...قری‌ء‌فیضعفه...و194نمونه‌دیگر)ص ذی‌یقرض‌الل (:من‌ذا‌ال‌قد‌شبه‌تعالی‌الانفاق‌فی‌سبیله‌بالقرض‌الحسن‌فیضاعفه‌له‌أی‌یؤتیه‌الله...بعد‌در‌ذیل‌عنوان»مکاشفة«می‌گوید:القرض‌الحسن‌عند‌اهل‌الله‌و‌العرفاء‌أن‌ینفق
الإنسان‌فی‌طریق‌معرفة‌الله‌و‌سبیل‌ملکوته‌و‌التفکر‌فی‌آیات‌جبروته‌موادهالدماغیة‌و‌أرواحه‌النفسانیة...
این‌سخن‌خوبی‌است‌که‌انسان‌علاوه‌بر‌پول،چشم‌و‌عقل‌و...را‌به‌خدا‌قرضدهد.
ولی‌معلوم‌نیست‌آیه‌این‌را‌بفرماید.آیه‌قرض‌مالی‌را‌می‌گوید:یعنی‌صدقه‌کهقرض‌الحسنه‌است.
سبک‌تفسیری‌او‌را‌چنین‌می‌توان‌گفت‌که:از‌نظر‌تفسیر،مثل‌سایر‌تفاسیر‌است‌و‌بعد‌هم‌در‌ذیل‌عنوانهایی‌از‌قبیل»مکاشفه«و»مشکاة‌فیه‌مصباح«
مطالب‌عرفانی‌و‌فلسفی‌دارد.ملاصدرا‌به‌تفسیر‌غرائب‌القرآن‌نیشابوری‌هم‌خیلی‌توجه‌داشته‌و‌گاهی‌عباراتی
را‌از‌آن‌نقل‌می‌کند.امتیاز‌و‌سبکش‌همین‌است‌که‌بعد‌از‌تمام‌شدن‌تفسیر‌آیه‌به‌طور‌معمول،
مطالبی‌عرفانی‌هم‌نقل‌می‌کند.اشکالی‌که‌می‌گیرند‌اینکه‌این‌مطالب‌مستفاد‌از‌آیات‌نیست.218آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ممکن‌است‌کسی‌در‌دفاع‌از‌ایشان‌بگوید‌این‌مطالب‌جزء‌تفسیر‌آیه‌نیست‌و‌اونمی‌خواسته‌اینها‌را‌به‌عنوان‌تفسیر‌مطرح‌کند.
البته‌شاید‌جاهایی‌از‌عبارات‌شاهد‌باشد‌که‌نمی‌خواسته‌آیه‌را‌تفسیر‌کند‌ولی‌حرف‌مستشکل‌این‌است‌که‌وقتی‌مطلبی‌را‌ذیل‌آیه‌می‌آورد‌ظاهر‌این‌است‌که
می‌خواهد‌بگوید‌از‌آیه‌این‌مطلب‌را‌می‌فهمم.ملاصدرا‌رحمه‌الله‌در‌این‌تفسیر‌و‌نیز‌شرح‌اصول‌کافی‌مطالب‌ارزنده‌ای‌دارد
که‌در‌خیلی‌موارد‌مفید‌و‌کارساز‌است‌هم‌برای‌نویسندگان‌و‌هم‌برای‌سخنرانان.در‌شرح‌احادیثش‌واقعا‌مطالب‌ارزنده‌ای‌دارد‌که‌شاید‌به‌ذهن‌کسی‌نیامده‌باشد،
خواه‌معنی‌حدیث‌باشد‌یا‌نباشد‌ولی‌بعنوان‌یک‌مطلب‌مستقل،ارزنده‌است.مرحوم‌آقای‌شعرانی‌رحمه‌الله‌در»شرح‌اصول‌کافی«ملا‌صالح‌مازندرانی
رحمه‌الله،تذکر‌می‌دهد‌که‌ملا‌صالح‌در‌این‌شرح‌مطالب‌ارزنده‌ای‌را‌از‌ملاصدرا‌رحمه‌الله‌گرفته‌و‌مرحوم‌مجلسی‌رحمه‌الله‌نیز‌در‌مرآة‌العقول،از‌شرح
ملاصدرا‌رحمه‌الله‌استفاده‌کرده‌است.
219آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:***این‌بود‌تفاسیر‌شیعی‌تا‌سده‌یازدهم‌البته‌بنایمان‌بر‌این‌بود‌که‌تفاسیر‌کامل
را‌معرفی‌کنیم‌نه‌تفاسیر‌ناقص‌را.در‌قرن‌دوازدهم‌و‌سیزدهم‌تفاسیری‌داریم‌از‌جمله‌تفسیر‌شبر‌که‌گفتیم‌سه‌تفسیر‌دارد.تفسیر‌سید‌حسین‌بروجردی‌صاحب»نخبة‌المقال«در‌چند‌جلد‌که
«و‌تفاسیر‌دیگر‌و‌سپس‌در‌قرن1مقدمه‌آن‌در‌یک‌جلد‌چاپ‌شده‌است»چهاردهم‌هم‌تفاسیر‌زیادی‌داریم‌که‌باید‌تفاسیر‌این‌دو‌سه‌قرن‌هم‌مورد‌بررسی
قرار‌گیرد.تا‌اینجا‌مهمترین‌هدف‌ما‌در‌بررسی‌تفاسیر،بررسی‌سبک‌تفسیری‌مفسران‌بود
عوض‌نشده14و‌نتیجه‌ای‌که‌گرفتیم‌این‌است‌که‌سبک‌تفسیری‌از‌آغاز‌تا‌سده‌‌است‌اما‌تفسیرها‌تکامل‌پیدا‌کرده‌و‌از‌این‌جهت‌با‌هم‌تفاوت‌دارند.و‌تفاوت‌دیگر‌اضافه‌شدن‌روایات‌است‌که‌تا‌زمان‌مرحوم‌مجلسی‌و‌فیض-رحمة‌الله
علیهما-در‌تفاسیر‌ما‌عنایت‌کامل‌به‌روایات‌نبوده‌و‌از‌آن‌زمان‌به‌بعد‌تفسیرهایروایی‌مانند‌برهان‌و‌نور‌الثقلین‌هم‌تدوین‌شد.
__________________________________________________(.جلدهای‌دیگر‌آن‌هم‌شاید‌در‌لبنان‌چاپ‌شده‌باشد.1)
220آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌القرآن‌و‌العقل
تفسیر‌القرآن‌و‌العقل‌پس‌بطور‌کلی‌یک‌سبک‌دنبال‌شده‌است‌مگر‌در‌دو‌تفسیر‌از‌قرن‌چهاردهم:یکی
18(که‌می‌گوید14»تفسیر‌القرآن‌و‌العقل«مرحوم‌آقا‌نور‌الدین‌عراقی)سده‌‌‌جزء‌قرآن‌را‌تفسیر‌کردم‌در‌حالیکه‌فقط18ماه،18ماه‌در‌سفر‌بودم‌و‌در‌این
معالم‌الأصول‌همراهم‌بود‌یعنی‌هیچ‌یک‌از‌تفاسیر‌در‌اختیار‌نبود‌و‌بدون‌رجوع‌به‌کتابها،قرآن‌را‌مطالعه‌و‌تفسیر‌می‌کردم‌و‌هدفم‌این‌بود‌که‌ثابت‌کنم‌هیچ‌آیه‌ای
از‌آیات‌قرآن‌مخالف‌عقل‌نیست.و‌دیگری»تفسیر‌المیزان«که‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است‌و‌سبک‌تازه‌ای‌دارد.
سبک‌تفاسیر‌سنی‌هم‌مثل‌تفاسیر‌شیعه‌است‌با‌این‌تفاوت‌که‌آنها‌از‌حیث‌رجوع‌به‌روایات‌زودتر‌اقدام‌کردند.یعنی‌در‌همان‌قرن‌چهارم‌تفسرهایی‌دارند‌بدونتوجه‌به‌روایات،و‌تفسیرهایی‌هم‌دارند‌که‌در‌آنها‌به‌روایات‌توجه‌شده‌است.آیة‌الله‌نجفی‌مرعشی‌رحمه‌الله‌بر‌تفسر‌الدر‌المنثور‌سیوطی-چاپ‌ایران-مقدمه‌ای‌نوشته‌اند‌پیرامون‌اینکه‌چند‌جور‌تفسیر‌داریم‌و‌فرموده‌اند‌بعضی
تفسیرها‌جنبه‌ادبی‌و‌برخی‌جنبه‌عرفانی‌و‌برخی‌جنبه‌های‌دیگر‌دارد.اما‌این‌دلیل‌نمی‌شود‌که‌بگوییم‌سبکها‌با‌هم‌مختلف‌بوده‌است.بلکه‌هر‌یک‌بعدی‌را‌گرفته‌و‌دنبال‌کرده‌اند،نه‌اینکه‌سبک‌جدیدی‌داشته‌باشند‌یعنی‌یکی‌به‌جنبه
لغت،یکی‌به‌بلاغت،دیگری‌به‌شأن‌نزول...بیشتر‌توجه‌داشته‌است‌پس‌از‌این‌حیث‌که‌هر‌کدام‌به‌یک‌بعد‌بیشتر‌توجه‌کرده‌اند‌چند‌گونه‌اند.نتیجه‌بحث‌ها‌اینکه
مثل‌سبک‌تفسیر‌مجمع‌البیان14غیر‌از‌تفاسیر‌روایی،سبک‌تفاسیر‌شیعه‌تا‌قرن‌‌است.با‌این‌تفاوت‌که‌مجمع‌از‌نظم‌خاصی‌برخوردار‌می‌باشد‌که‌تفاسیر‌دیگر
به‌بعد‌که‌تفسیر‌صافی،نور‌الثقلین،11غالبا‌آن‌نظم‌را‌ندارند.البته‌از‌اول‌قرن‌‌برهان‌و...آمد،مفسران‌ما‌برخلاف‌زمان‌های‌قبل‌از‌روایات‌تفسیری‌هم
استفاده‌نمودند.221آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌المیزان
اشاره
تفسیر‌المیزانتألیف‌مرحوم‌سید‌محمد‌حسین‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله.
درباره‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌در‌زمان‌حیات‌و‌بعد‌از‌رحلتش،بعنوان‌شرح‌حال‌و‌بزرگداشت‌و‌یادنامه‌مقالات‌و‌کتابهای‌متعددی‌نوشته‌شده‌که‌همه‌اش‌خواندنی
است.آقای‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌از‌بیت‌اصیل‌و‌ریشه‌داری‌هستند.به‌آنها:طباطبایی،قاضی،شیخ‌الإسلامی،وهابی‌یا‌عبد‌الوهابی‌هم‌می‌گویند.به‌این‌چهار‌عنوان
مشهور‌هستند.قاضی‌می‌گویند‌چون‌بزرگان‌این‌بیت‌در‌زمان‌های‌دور‌قاضی‌رسمی‌بودند.
شیخ‌الإسلامی‌می‌گویند‌چون‌چند‌قرن)از‌قرن‌هشتم‌و‌نهم(نیاکان‌اینها‌شیخالإسلام‌بودند‌و‌به‌شیخ‌الإسلامی‌منصوب‌می‌شدند.
عبد‌الوهابی‌یا‌وهابی‌می‌گویند‌چون‌جد‌چندم‌آنها،امیر‌عبد‌الوهاب‌بوده‌که‌درخاندان‌آنها‌از‌همه‌معروفتر‌بوده‌است.
و‌طباطبایی‌می‌گویند‌چون‌نسبشان‌مانند‌بسیاری‌از‌سادات‌به‌یکی‌از‌امازاده‌ها«می‌رسد‌و‌به‌این‌مناسبت‌به‌آنها‌طباطبایی‌می‌گویند.1)طباطبا(»
به‌این‌نکته‌باید‌توجه‌داشته‌باشیم‌که‌اصالت‌داشتن‌و‌دارای‌خانواده‌و‌بیت‌ممتاز‌بودن‌در‌شخصیت‌افراد‌آن‌بیت‌خیلی‌مؤثر‌است.اگر‌دو‌نفر‌از‌هر‌حیث‌مساوی‌باشند‌ولی‌یکی‌مربوط‌به‌یک‌خانواده‌عادی‌و‌دیگری‌از‌یک‌خانواده‌اصیل‌و‌ممتاز
باشد،مسلما‌امتیاز‌و‌شخصیت‌دومی‌بیشتر‌است.__________________________________________________
(.گفته‌شده‌که‌او‌به‌جای‌ق،ط‌می‌گفته‌و‌در‌کودکی‌از‌او‌سؤال‌کردند‌این1)پارچه‌را‌برایت‌قبا‌بدوزیم‌یا...گفته»طباطبا«)به‌جای»قبا‌قبا«.
222آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بیت‌مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌تا‌شش‌قرن‌قبل،همه‌از‌اعلام‌و‌بزرگان‌و‌مؤلفان‌بوده‌و‌علاوه‌بر‌موقعیت‌علمی‌و‌اجتماعی،اهل‌سیر‌و‌سلوک‌بوده‌اند.
به‌طوریکه‌سر‌سلسله‌شان‌شاید‌متهم‌به‌صوفی‌گری‌هم‌شده.که‌البته‌این‌اشتباه‌است‌وی‌عارف‌بوده‌است.مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌و‌برخی‌از
عموزاده‌های‌ایشان‌رساله‌هایی‌در‌شرح‌حال‌و‌معرفی‌رجال‌این‌بیت‌علمینگاشته‌اند.
آقای‌میرزا‌علی‌آقا‌قاضی‌رحمه‌الله‌که‌از‌علماء‌اخلاق‌معروف‌است‌از‌این‌بیتمی‌باشد.
و‌هر‌چه‌از‌حیث‌معنویات‌درباره‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله-که‌به‌ایشان‌قاضی‌طباطبایی‌هم‌گفته‌می‌شد-گفته‌می‌شود،در‌برادرش-سید‌محمد‌حسن‌معروف
به»الهی«هم‌هست‌به‌هر‌حال‌از‌حیث‌معنویات‌شخصیت‌غیر‌قابل‌انکاریداشت.
از‌حیث‌علم‌و‌سواد‌و‌ملایی،ابتدا‌لازم‌است‌مقدمه‌ای‌عرض‌کنم:در‌حوزه‌ممکن‌است‌برخی‌با‌سروصدا‌به‌شهرتی‌برسند‌و‌درس‌پر‌جمعیتی‌پیدا‌کنند‌از‌اینرو‌اینها‌نمی‌تواند‌مشخص‌شخصیت‌علمی‌کسی‌باشد.بلکه‌ملاک‌ملاییو‌شخصیت‌علمی‌داشتن،اینست‌که‌أفاضل‌حوزه‌را‌به‌خود‌جلب‌و‌جذب‌کند.
اگر‌کسی‌در‌درس‌خود‌پنج‌نفر‌از‌افاضل‌را‌جلب‌کرده‌باشد‌و‌در‌درس‌شخص‌‌نفر‌شرکت‌کنند‌که‌نمونه‌یکی‌از‌آن‌پنج‌نفر‌در‌آن‌نباشد،باید‌بگوییم500دیگر
اولی‌شخصیت‌علمی‌بهتر‌و‌بیشتری‌دارد.مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌کسی‌بود‌که‌بسیاری‌از‌فضلا‌را‌جذب‌کرده‌بود‌در‌تمام‌رشته‌ها:فقه،اصول،و‌بخصوص‌فلسفه،عرفان‌و‌تفسیر‌هیچ‌فاضلی‌از‌شرکت‌در‌درس‌او‌ابا‌نداشت.با‌وجود‌آنکه‌سابقه‌ای‌در‌قم‌نداشت‌و‌تازه‌وارد
بود،اما‌همه‌جلب‌او‌شده‌بودند.افرادی‌هم‌که‌ملایی‌آنها‌محرز‌می‌شود‌گاهی‌نمی‌توانند‌شاگرد‌تربیت‌کنند‌و
هستند‌افرادی‌که‌باسواد‌هستند‌ولی‌حتی‌نمی‌توانند‌مطلبشان‌را‌به‌خوبی‌انتقال‌دهند.اما‌ایشان‌امتیاز‌تربیت‌شاگرد‌را‌در‌حد‌بسیار‌بالایی‌داشت.کتابهای‌او‌به‌خوبی‌جا‌باز‌کرد.فیض‌هایی‌که‌از‌او‌به‌حوزه‌و‌اساتید‌و‌افاضل‌رسید‌بسیار‌زیاد
است.223آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ایشان‌با‌تمام‌خدماتی‌که‌به‌حوزه‌علمیه‌و‌به‌تفسیر‌و‌فلسفه‌و‌غیره‌نموده‌بود،برداشت‌مادیش‌از‌حوزه‌خیلی‌خیلی‌کم‌بود.تا‌مدتها‌خانه‌ملکی‌نداشت‌و‌اجاره
روز15«در‌تهران‌داشت‌و‌هر1نشین‌بود‌در‌طول‌مباحثاتی‌که‌با‌یک‌پرفسور»یک‌بار‌به‌تهران‌می‌رفت،با‌اتوبوس‌رفت‌و‌آمدش‌را‌انجام‌می‌داد.در‌حالیکه‌یک
شخصیت‌جهانی‌بود‌واقعا‌متواضع‌بود.نکته‌دیگر:گاهی‌شخصیت‌ها‌با‌تمام‌خدماتی‌که‌انجام‌می‌دهند،یک‌مسأله‌ای
برایشان‌اتفاق‌می‌افتد‌که‌در‌نظر‌برخی‌از‌عوام‌نقطه‌ضعف‌محسوب‌می‌شود‌و...سال‌خدمات‌به‌حق‌آنها‌نادیده‌گرفته‌می‌شود‌هر‌چند‌که60-50بخاطر‌آن
فی‌الواقع‌آن‌مسأله‌نقطه‌ضعف‌نباشد.برای‌آقای‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌چنین‌وضعی‌پیش‌نیامد‌اما‌در‌این‌اواخر‌به‌علت
مخالفتی‌که‌با‌برخی‌مطالب‌دکتر‌شریعتی‌نمود،مورد‌اهانت‌برخی‌از‌نادانان‌قرار‌گرفت.برخی‌می‌آمدند‌به‌او‌اهانت‌می‌کردند،سؤالات‌بیجا‌می‌کردند،و‌احیانا
مطالب‌زننده‌ای‌می‌نوشتند.با‌اینکه‌نتیجه‌حوزه‌قم‌و‌بازدهی‌آن‌قبلا‌هم‌خوب‌بود‌و‌کتابهایی‌مانند»درر«و
»صلاة«مرحوم‌حاج‌شیخ‌عبد‌الکریم‌حائری‌و‌آثار‌مهم‌دیگری‌داشت.اما‌مرحومعلامه‌رحمه‌الله‌و‌افراد‌دیگر‌آمدند‌و‌در‌حوزه‌تحولی‌ایجاد‌کردند.
مسأله‌دیگر:علاقه‌ایشان‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌است.مرحوم‌سید‌حسین‌قاضی‌رحمه‌الله)پسر‌عموی‌ایشان(،هر‌جمعه‌در‌منزل‌خود‌مجلس‌روضه
مختصری‌برقرار‌می‌کرد.آقای‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌همیشه‌در‌این‌مراسم‌شرکت
می‌کرد‌هر‌جمعه‌چند‌ساعت‌برای‌روضه‌و‌شرکت‌در‌این‌مجلس‌وقتمی‌گذاشت.زیارت‌اهل‌قبور‌و‌حرم‌او-با‌این‌کثرت‌مشغله‌علمی-ترک‌نمی‌شد.اینها‌برای‌ما‌درس‌است‌که‌هر‌چه‌جلو‌می‌رویم‌و‌بر‌علممان‌افزوده‌می‌شود،
باید‌بیشتر‌به‌معنویات‌بپردازیم.__________________________________________________
(.هانری‌کربن.1)224آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تواضع‌علمی‌علامه‌رحمه‌الله
تواضع‌علمی‌علامه‌رحمه‌الله‌مجله‌ای‌بود‌به‌نام»مکتب‌تشیع«که‌حضرت‌آقای‌هاشمی‌رفسنجانی‌و‌شهید‌مرحوم‌آقای‌باهنر‌و...آن‌را‌راه‌انداخته‌و‌اداره‌می‌کردند،و‌همچنین‌در‌تهران‌بعضی‌جلسات‌تبلیغی‌با‌شرکت‌آقایان:دکتر‌بهشتی،جزایری،مطهری،آیتی...
«مجله‌دیگری‌به‌نام»مکتب‌اسلام«تأسیس‌شد‌ایشان‌در‌این1تشکیل‌می‌شد»جلسات‌شرکت‌می‌کرد‌و‌در‌آن‌مجلات‌مقاله‌می‌نوشت.با‌اینکه‌این‌افراد‌همه‌از‌شاگردان‌او‌بودند،اما‌چون‌می‌دید‌این‌کار‌برای‌آشنایی‌نسل‌جوان‌با‌اسلام‌لازم
است‌تکبر‌نمی‌کرد.مقالات‌ایشان‌در‌این‌مجلات‌چاپ‌شده‌و‌موجود‌است.خصوصیت‌دیگر‌ایشان‌که‌از‌تمام‌خصوصیات‌او‌مهم‌تر‌است،استقامت‌سلیقه
اوست.در‌هیچ‌جا‌کج‌سلیقگی‌از‌او‌دیده‌نشده‌و‌به‌طوری‌سخن‌نگفته‌که‌سوژهبه‌دیگر‌اندیشان‌بدهد.
بله‌در‌مسائل‌فلسفی‌ممکن‌است‌حرفهایی‌داشته‌باشد‌که‌دیگران‌قبول‌نکنند‌ومورد‌اختلاف‌باشد‌که‌البته‌این‌هم‌اقتضای‌مباحثات‌علمی‌است.
و‌این‌شاید‌معلول‌معنویات‌ایشان‌و‌حالت‌خضوع‌و‌اخلاص‌ایشان‌باشد‌که‌باعث‌شده‌در‌کارهای‌علمی‌اینقدر‌مستقیم‌و‌خوش‌سلیقه‌عمل‌کند.هر‌چه‌نوشته،
خوب‌و‌مفید‌و‌مستقیم‌است.و‌این‌روش‌می‌تواند‌برای‌ما‌خیلی‌آموزنده‌باشد.
از‌نظر‌عقاید‌درصدد‌بود‌همان‌عقائد‌معروف‌شیعه‌را‌با‌دلیل‌و‌برهان‌و‌آیهمستدل‌کند‌و‌خیلی‌منطقی‌و‌متین‌و‌جالب‌مطرح‌نماید.
سید‌محمد‌باقر‌موسوی‌همدانی)مترجم‌المیزان(که‌خیلی‌با‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌رفت‌و‌آمد‌داشت،در‌کتابش‌به‌نام»عقاید‌اسلامی«،به‌مناسبتی‌مکاشفه‌ای
را‌از‌مرحوم__________________________________________________
(.سخنرانی‌های‌آنها‌با‌عنوان»گفتار‌ماه«چاپ‌می‌شد‌و‌معمولا‌افراد‌با‌سواد1)و‌دانشگاهی‌مشتری‌این‌جلسات‌بودند.
225آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:علامه‌رحمه‌الله‌نقل‌کرده‌است‌که‌در‌جاهای‌دیگر‌و‌یادنامه‌ها‌ندیدم.ان‌شاء‌الله
مراجعه‌بفرمایید.متأسفانه‌در‌بیت‌مرحوم‌قاضی‌رحمه‌الله‌بعد‌از‌علامه‌طباطبایی‌کس‌دیگری‌در
این‌زمینه‌ها‌رشد‌نیافته‌است.مرحوم‌آیة‌الله‌سید‌محمد‌علی‌قاضی،امام‌جمعه‌شهید‌تبریز-پسر‌عموی
مرحوم‌علامه-آقا‌زاده‌ای‌دارند‌به‌نام»سید‌محمد‌تقی«اهل‌علم‌می‌باشد‌امیداست‌ان‌شاء‌الله‌بقیة‌السلف‌خوبی‌برای‌خاندانش‌باشد.
توضیحاتی‌پیرامون‌تفسیر‌شریف‌المیزان:از‌آغاز‌تدوین‌تفسیر‌تا‌قرن‌چهاردهم‌به‌طور‌قطع‌می‌توان‌گفت‌سبک‌تفسیر‌عوض‌نشده‌بود،هر‌چند‌که‌تفاسیر‌هر‌کدام‌احیانا‌ابعاد‌مختلفی‌را‌پیگیری
می‌کردند،اما‌در‌قرن‌چهاردهم‌می‌توان‌گفت‌که‌در‌سبک‌تفسیر‌تغییری‌ایجادشده‌است.یکی‌از‌آن‌تفاسیر‌که‌سبک‌خاصی‌داشته‌تفسیر»المیزان«است.
از‌کارهایی‌که‌روی‌المیزان‌انجام‌شده‌است،ترجمه‌آن‌می‌باشد.ترجمه‌هر‌جلددر‌دو‌جلد،البته‌پنج‌جلد‌اول‌المیزان‌دوبار‌ترجمه‌شده‌است.
پنج‌جلد‌اول‌را‌اساتید‌بزرگوار:آیة‌الله‌مکارم‌شیرازی،جناب‌آقای‌مصباح‌یزدی،جناب‌آقای‌گرامی،جناب‌آقای‌نیری‌بروجردی،جناب‌آقای‌شیخ‌محمد‌جواد
حجتی،ترجمه‌کرده‌اند.و‌پانزده‌جلد‌بعد‌را‌جناب‌آقای‌سید‌محمد‌باقر‌موسوی‌همدانی‌ترجمه‌کرده‌اند.به‌دلیل‌اینکه‌کتاب‌خیلی‌جا‌باز‌کرده‌بود،آقای‌موسوی‌همدانی‌هم‌وقت‌بیشتری‌و‌هم‌رابطه‌نزدیک‌تری‌با‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌داشتند‌از‌جلد‌ششم‌به‌بعد‌را‌در‌سی‌جلد‌ترجمه‌نمودند.و‌بعضی‌از‌ناشرین‌از‌او‌خواستند‌که‌چند‌جلد‌اول‌را‌هم‌مجددا‌ایشان‌ترجمه‌کنند‌که‌به‌یک‌قلم‌باشد.اینکار‌هم‌انجام‌شد‌و‌الآن‌دوره
چهل‌جلدی‌ترجمه‌به‌قلم‌ایشان‌است.
کار‌دیگری‌که‌روی‌المیزان‌انجام‌شد،تنظیم‌فهرستی‌برای‌این‌کتاب‌شریفاست.
226آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:بعد‌از‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌یا‌در‌زمان‌ایشان‌فهرستی‌برای»المیزان«نوشته‌شد‌هم‌به‌عربی‌و‌هم‌به‌فارسی.که‌فهرست‌موضوعی‌بسیار‌خوبی‌است‌و‌برای
محققان‌بسیار‌سودمند‌و‌لازم‌است.چون‌مسائل‌بسیاری‌در‌جاهای‌مختلف‌المیزان‌مطرح‌شده‌است‌گاهی‌یک‌مورد‌را‌می‌بینیم‌و‌از‌موارد‌دیگر‌غافل
می‌شویم.لذا‌این‌فهرست‌ها‌بسیار‌کارساز‌خواهد‌بود.نام‌این‌فهرست»دلیلالمیزان«و‌مؤلفش‌آقای‌الیاس‌کلانتری‌است.
فهرست‌مهم‌تری‌هم‌تنظیم‌شده‌که‌به‌اعلام،امثله،حدیث،آیه...اشاره‌دارد‌ودر‌سه‌جلد‌چاپ‌شده‌است.
جزوه‌هایی‌هم‌وجود‌دارد‌که‌بحثها‌و‌موضوعاتی‌از‌المیزان‌را‌تقطیع‌و‌جداگانچاپ‌کرده‌اند‌که‌این‌هم‌کار‌بسیار‌خوبی‌است.
و‌البته‌نسبت‌به‌سایر‌کتابهای‌ایشان‌هم‌کارهایی‌انجام‌شده‌از‌جمله»روش‌رئالیسم«که‌آیة‌الله‌مطهری‌رحمه‌الله‌و‌آیة‌الله‌سبحانی‌روی‌آن‌کار‌کرده‌اند،رساله»ولایت«ایشان‌ترجمه‌به‌فارسی‌شده‌است،روی‌کتاب»وحی‌یا‌شعور‌مرموز«آیة‌الله‌مکارم‌کار‌کردند،جناب‌آقای‌فقهی»سیرة‌النبی«ایشان‌را
تکمیل‌و‌ترجمه‌کردند.کار‌بسیار‌خوب‌دیگری‌که‌روی»المیزان«شده‌کتابی‌است‌به‌نام»الطباطبایی‌و
منهجه‌فی‌تفسیره‌المیزان«نوشته‌جناب‌آقای‌علی‌أوسی‌سلمه‌الله.خود‌نویسنده‌می‌گوید:و‌قد‌وضعت‌البحث‌علی‌ثلاثة‌أبواب‌و‌خاتمة:
ففی‌الباب‌الأول‌تناولت‌عصر‌الطباطبایی‌و‌حیاته‌و‌ثقافته.و‌هو‌علی‌ثلاثة‌فصول:الفصل‌الأول‌تعرضت‌لبیان‌عصر‌الطباطبایی.الفصل‌الثانی‌حیاته‌و‌ثقافته.الفصل‌الثالث‌تکلمت‌عن‌المصادر‌التی‌اعتمد‌علیها‌الطباطبایی‌فی‌تفسیره‌المیزان‌و‌هی‌مصادره‌التفسیریة‌و‌کتب‌اللغة‌و‌مصادره‌الحدیثیة‌و‌مصادر‌متنوعة‌التاریخیة‌و
المعارف‌العامة‌و‌الجرائد‌و‌المجلات.پنج‌مجله‌و‌روزنامه‌که‌گاه‌گاهی‌در‌تفسیر‌از‌این‌مجلات‌مطالبی‌نقل‌شده‌است.چهار‌یا‌پنج‌دائرة‌المعارف‌که‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌به‌اینها‌عنایت‌داشته‌است.
227آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:کتاب‌تاریخی‌به‌عنوان‌مصدر‌بحث‌های‌تاریخی‌المیزان‌معرفی‌کرده‌است.22
چند‌کتاب‌از‌کتب‌مقدسه‌یهود‌و‌نصاری‌که‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌برای‌مقایسهعقاید‌و‌اقوال‌به‌آنها‌نظر‌داشته‌است.
22از‌حیث‌مطالب‌تفسیری‌که‌خیلی‌لازم‌بود‌مصادرش‌معرفی‌شود،ایشان‌نام‌‌تفسیر‌را‌می‌برد.یعنی‌هر‌جا‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌اسم‌تفسیری‌را‌برده
است،ایشان‌آن‌را‌به‌عنوان‌مصدر‌یادداشت‌و‌سپس‌همه‌را‌یکجا‌یاد‌کرده‌است.اما‌لازم‌بود‌علاوه‌بر‌این،جاهایی‌که‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌با»قیل«،یک‌قولی‌را‌بیان‌می‌نمایند،صاحب‌آن»قیل«مشخص‌شود.که‌ایشان‌این‌کار‌را‌نکرده
است.تفاسیری‌که‌ایشان‌نام‌برده‌است:مفردات‌راغب،تفسیر‌فخر‌رازی،تفسیر‌مجمع‌البیان،تفسیر‌ابن‌عباس،تفسیر‌کشاف،تفسیر‌طبری،تفسیر‌بیضاوی،تفسیر‌أبی‌السعود،تفسیر‌در‌المنثور،تفسیر‌روح‌المعانی،الجواهر)طنطاوی(،المنار،تفسیر‌برهان،تفسیر‌صافی،تفسیر‌نعمانی،تفسیر‌قمی،تفسیر‌نور
الثقلین،برخی‌از‌آیات‌الأحکام‌ها.به‌نظر‌می‌رسد‌عمده‌مراجعه‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌در‌روایات‌به‌در‌المنثور‌و‌نور‌الثقلین‌بود‌و‌این‌دو‌کتاب‌هم‌از‌کتب‌حدیث‌دیگر‌نقل‌می‌کنند‌و‌آقای‌اوسی
کتاب‌شده‌است.و‌الا‌اینکه135مصادر‌آن‌دو‌کتاب‌را‌هم‌شمرده‌است‌که‌‌‌کتاب‌مراجعه10کتاب‌حدیثی‌مراجعه‌کرده‌شاید‌در‌واقع‌به135می‌گویند‌به
کرده‌باشد‌و‌بقیه‌اش‌از‌مصادر‌آن‌کتابها‌باشند.در‌لغت‌هم‌می‌گوید‌به‌این‌کتب‌مراجعه‌می‌کرده‌است:
صحاح‌اللغة،المصباح‌المنیر،قاموس‌اللغة،لسان‌العرب،المزهر‌فی‌علوم‌اللغة.و‌اما‌فی‌الباب‌الثانی:فقد‌تکلمت‌فیه‌عن‌منهج‌الطباطبایی‌فی‌تفسیره‌و‌وضعته‌علی‌ثلاثة‌فصول:الفصل‌الأول:نظرة‌فی‌مناهج‌المفسرین.الفصل‌الثانی:تکلمتعن‌الجانب‌الأثری‌فی‌المیزان،الفصل‌الثالث:تناولت‌الجانب‌العقلی‌فی‌المیزان.
و‌اما‌الباب‌الثالث:فقد‌تکلمت‌فیه‌عن‌جملة‌من‌علوم‌القرآن‌و‌العقائد‌فیالمیزان.
228آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:انصافا‌کتاب‌جناب‌آقای‌اوسی‌کتاب‌بسیار‌خوبی‌است‌و‌با‌یک‌نظم‌طبیعی‌خوبی
از‌عهده‌معرفی‌جامع‌این‌تفسیر‌برآمده‌است.در‌اواخر‌کتاب‌هم‌نوشته‌که‌از‌علامه‌طباطبائی‌شرح‌حالی‌خواستم‌و‌ایشان‌هم
نوشت‌و‌برایم‌فرستاد)و‌خط‌خود‌آقا‌را‌چاپ‌کرده‌است(این‌شرح‌حال‌را)تقریبا(نوشته‌است.1399ظاهرا‌در‌سال
در‌این‌شرح‌حال‌اشتباهی‌رخ‌داده‌و‌آن‌این‌است‌که‌حاشیه‌کفایه‌و‌حاشیه‌اسفاررا‌که‌عربی‌است‌از‌تألیفات‌فارسی‌شمرده‌است.
می‌نویسد:من‌مؤلفاته‌بالعربیة:تفسیر‌المیزان‌فی‌عشرین‌مجلدا‌و‌بدایة‌الحکمة‌و‌نهایة‌الحکمة‌و‌رسالة‌فی‌البرهان‌و‌رسالة‌فی‌المغالطة‌و‌رسالة‌فی‌التحلیل‌و‌رسالة‌فی‌الترکیب‌و‌رسالة‌فی‌الاعتبارات‌و‌رسالة‌فی‌الإنسان‌فی‌الدنیا‌و‌رسالة‌فی‌الانسان‌بعد‌الدنیا‌و‌رسالة‌الولایة.و‌من‌مؤلفاته‌بالفارسیة:اصول‌فلسفه،شیعه‌در‌اسلام،قرآن‌در‌اسلام،مصاحبات‌پرفسور،رساله‌علم‌الإمام،حاشیه
کفایة‌الاصول،رسالة‌فی‌الإعجاز،حاشیه‌الأسفار.
سبک‌تفسیر‌المیزان
سبک‌تفسیر‌المیزانسبک‌این‌تفسیر‌همان»تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن«است.
جناب‌آقای‌علی‌الأوسی‌هم‌در‌کتابش‌این‌مسأله‌را‌مطرح‌می‌کند‌و‌سخن‌اولش‌این‌است‌که‌این‌روش‌چیزی‌نیست‌که‌آنرا‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌ابداع‌کرده
قرن‌گذشته‌کسی‌این‌روش‌را‌نداشته‌باشد‌و‌او‌این‌روش14باشد،و‌در‌طول‌را‌آورده‌باشد.
سپس‌ایشان‌چند‌نمونه‌از‌تفسرهای‌قبلی‌را‌نقل‌می‌کند‌که‌این‌روش‌راداشته‌اند:
نمونه‌اول‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌که‌آیه‌ای‌را‌معنا‌کردند‌و‌شاهد‌آن‌را‌ازآیه‌دیگر‌بیان‌فرمودند:
،لم‌یلبسوا82فسر‌الرسول‌الأعظم‌قوله‌تعالی:و‌لم‌یلبسوا‌إیمانهم‌بظلم‌انعام/رک‌لظلم‌عظیم‌لقمان/ الش .13ایمانهم‌بالشرک‌و‌استدل‌بقوله‌تعالی:إن
229آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نمونه‌دوم‌از‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌که‌فرمودند:»القرآن‌یشهد‌بعضه‌ببعض«،
»القرآن‌یفسر‌بعضه‌بعضا«.نا‌اثنتین‌و نا‌أمت نمونه‌سوم‌از‌ابن‌عباس:که‌آیه‌ای‌را‌مطرح‌و‌معنا‌کرد:قالوا‌رب
ه‌و‌کنتم‌أمواتا أحییتنا‌اثنتین‌و‌آیه‌زیر‌را‌به‌عنوان‌شاهد‌ذکر‌کرد:کیف‌تکفرون‌بالل‌یحییکم،دو‌اماته‌و‌دو‌احیاء‌آنجا‌را‌با‌اینجا‌تطبیق‌کرد‌که یمیتکم‌ثم فأحیاکم‌ثم
این‌آیه‌می‌تواند‌تفسیر‌آن‌باشد.
نمونه‌دیگر:مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌در‌مجمع‌البیان‌در‌تفسیر‌هل‌أتاک‌حدیث‌الغاشیة‌از‌بعضی‌تابعین‌نقل‌کرده‌است‌که‌برای‌معنی»غاشیة«،آیه‌و‌تغشی
ار‌را‌شاهد‌آورده‌است. وجوههم‌النزمخشری‌گوید:أسد‌المعانی‌لآیات‌القرآن‌ما‌دل‌علیه‌القرآن.
پس‌معلوم‌می‌شود‌برای‌مفسرانی‌مثل‌زمخشری،این‌روش‌مطرح‌و‌مورد‌قبولبوده‌است.
(می‌گوید:أصح‌الطرق‌فی‌التفسیر‌أن‌یفسر‌القرآن‌بالقرآن.8ابن‌تیمیه)قرن‌‌پس‌روش‌مرحوم‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌یک‌روش‌ابداعی‌نبوده‌و‌پیشتر‌هم‌وجودداشته‌است.اما‌باید‌توجه‌داشت‌که‌آن‌بودن‌با‌این‌کار‌ایشان‌خیلی‌فاصله‌دارد.و‌قبل‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌حضرت‌امیر‌علیه‌السلام‌و‌دیگران‌خود
قرآن‌می‌فرماید‌که‌من‌محکم‌و‌متشابه‌دارم.باید‌متشابهات‌را‌به‌محکمات‌ارجاعدهید‌و‌تفسیر‌متشابه‌به‌محکم‌همان‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است.
اما‌چرا‌تفسیر‌ایشان‌را‌می‌گویند‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌و‌چرا‌مولف‌آن‌می‌گوید‌که‌تفسیر‌من،قرآن‌به‌قرآن‌است؟برای‌اینکه‌ایشان‌عنایت‌بسیار‌فراوانی‌روی‌این‌روش‌داشته‌است‌اما‌در‌تفاسیر‌دیگر‌شاید‌چند‌مورد‌بیشتر‌پیدا‌نکنیم‌که‌از‌این‌روش‌استفاده‌کرده‌باشند.بنای‌تفسیر‌المیزان‌بر‌این‌است‌که‌در‌هر‌آیه‌این
روش‌پیاده‌شود.پس‌این‌روش‌سابقه‌داشته‌و‌ایشان‌این‌کار‌سابقه‌دار‌را‌دنبال‌کرده‌است.اما
چون‌به230آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
این‌روش‌خیلی‌پابند‌بوده‌است،تفسیر‌ایشان‌به‌این‌عنوان‌معروف‌شده‌است.جناب‌آقای‌علی‌الأوسی‌می‌گوید‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌در‌تفسیر‌این‌کارها‌را
انجام‌داده‌است:-الاستعانة‌ببعض‌آی‌القرآن‌لبیان‌معنی‌مجمل‌مبهم‌فی‌الآیة.)برای‌این‌تیتر1
وراة‌و ی‌تقیموا‌الت مثالهایی‌زده‌است(:قل‌یا‌أهل‌الکتاب‌لستم‌علی‌شی‌ء‌حت‌الإنجیل،أراد‌المفسر‌أن‌یبین‌معنی»لستم‌علی‌شی‌ء«لما‌فیها‌من‌غموض‌و
لاحتمالها‌عدة‌معان‌تحتاج‌إلی‌نظر‌و‌تدبر...ا‌سنلقی‌علیک‌قولا‌ثقیلا،لو‌أنزلنا‌هذا‌القرآن‌علی‌جبل‌لرأیته‌خاشعا‌متصدعا‌من إنه...یک‌گروه‌از‌آیات‌را‌مطرح‌کرده‌و‌توانسته‌به‌کمک‌آنها،آیه‌اول‌را خشیة‌الل
از‌ابهام‌و‌اجمال‌بیرون‌آورد.
-ذهب‌المفسر‌احیانا‌إلی‌معنی‌واحد‌من‌المعانی‌المطروحة‌فی‌الآیة‌بقرائن2مستفادة‌من‌الآیة‌نفسها.
در‌تفاسیر‌سابق‌اینطور‌بود‌که‌درباره‌آیه‌ای،دو‌سه‌معنا‌گفته‌می‌شد‌و‌احتمالات‌را‌نقل‌می‌کردند‌بدون‌اینکه‌ترجیحی‌بدهند.حتی‌تفاسیر‌خوب‌ما‌هم‌اینطور‌بود،
شاید‌به‌خاطر‌اینکه‌احتیاط‌کرده‌باشند‌و‌تفسیر‌به‌رأی‌نشود.اما‌امتیاز‌المیزان‌این‌است‌که‌یکی‌از‌آن‌چند‌معنی‌آیه‌را‌با‌کمک‌آیات‌ترجیح
داده‌و‌مقصود‌را‌روشن‌می‌نماید.ی‌جاعل‌فی‌الأرض‌خلیفة‌مراد‌از‌خلیفه ک‌للملائکة‌إن مثلا‌در‌آیه:إذ‌قال‌رب
چیست؟آیا‌خلیفه‌بشر‌یا‌خلیفه‌خدا؟:اختار‌المفسر‌أن‌تکون‌الخلافة‌لله‌تعالی‌و‌لیست‌الخلافة‌لنوع‌من‌الموجود‌الأرضی‌إذ‌جعلکم‌خلفاء‌من‌بعد‌قوم‌نوح‌ثم
جعلناکم‌خلائف‌فی‌الأرض.آیاتی‌را‌که‌خلیفه‌داشته‌آورده‌و‌به‌ضمیمه‌آیه‌مورد‌بحث‌توانسته‌یکی‌از‌چند
احتمال‌موجود‌در‌آیه‌را‌ترجیح‌دهد.-و‌احیانا‌یستعین‌المفسر‌ببعض‌الآیات‌زیادة‌فی‌أیضاح‌المعنی‌و‌استشراقا3
للمراد.231آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
فرض‌کنید‌یک‌آیه‌را‌هم‌المیزان‌و‌هم‌طبرسی‌رحمه‌الله‌هر‌دو‌تفسیر‌و‌یکسان‌معنی‌کرده‌اند‌و‌هر‌دو‌هم‌شاهد‌آورده‌اند‌ولی‌شاهد‌المیزان‌برخی‌از‌آیات‌است
که‌خیلی‌معنی‌را‌روشن‌می‌کند‌و‌موجب‌اطمینان‌می‌گردد.-الاستعانة‌بقرآن‌الکریم‌لتعیین‌مصطلح‌معین‌یرد‌فی‌بعض‌آیاته.4
اصطلاحات‌دینی‌و‌قرآنی‌را‌با‌کمک‌آیات‌توضیح‌می‌دهد.موضوعاتی‌مثل:استجابت‌دعا،توحید،توبه،رزق،برکت،جهاد،احباط...
-التفسیر‌الموضوعی.5در‌قرون‌گذشته‌رسم‌نبوده‌است‌که‌آیات‌یک‌موضوع‌را‌کنار‌هم‌بگذارند‌و‌جمع‌بندی‌و‌نتیجه‌گیری‌کنند،اما‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌این‌کار‌را‌کرده‌است‌و‌با‌استفاده‌از‌آیات‌یک‌سلسله‌از‌موضوعات‌را‌تحقیق‌کرده‌که‌این‌هم‌یک‌نوع
تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است.مثلا‌کل‌آیات‌مربوط‌به‌احباط‌را‌جمع‌کرده‌و‌نتیجه‌می‌گیرد‌که‌معنی‌احباط‌در‌قرآن‌چیست.یکی‌از‌امتیازات‌مهم‌المیزان‌قصص
نفر‌از‌انبیاء‌آمده‌است.مثلا‌نام»موسی«25-26قرآن‌آن‌است.در‌قرآن‌نام‌‌در‌موارد‌متعددی‌آمده‌است‌و‌نداریم‌تفسیری‌که‌در‌گذشته‌کل‌آیات‌مربوط‌به‌او
«.امتیاز‌تفسیر‌المیزان‌این1را‌جمع‌و‌مورد‌تحقق‌و‌بررسی‌قرار‌داده‌باشد»
است‌که‌برای‌داستان‌موسی‌آیات‌داستان‌حضرت‌موسی‌علیه‌السلام‌را‌من‌البدو‌إلی‌الختم‌با‌نظام‌خیلی‌خوبی‌جمع‌و‌تفسیر‌و‌نتیجه‌گیری‌کرده‌است.و‌برای‌دانستن‌قصص‌انبیا،کار‌ایشان‌بهترین‌مصدر‌است.علاوه‌بر‌اینکه‌کتب‌عهدین‌را
هم‌با‌قرآن‌مقایسه‌نموده‌و‌موارد‌تحریفی‌آنها‌را‌مشخص‌می‌کند.پس‌ازمصادیق‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن،تفسیر‌موضوعی‌است.
آقای‌اوسی‌گفته‌که‌گاهی‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌از‌بحث‌تفسیری‌خارج‌شدهاست.
گوشه‌هایی‌از‌بعضی‌قصص‌را‌دنبال‌کرده‌است‌که‌جنبه‌تاریخی‌دارد.البته‌در‌این‌موارد‌هم‌جای‌شبهه‌و‌حرفهای‌باطل‌بوده‌است‌و‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله
برای‌رد‌آنها‌این‌بحث‌ها‌را‌دنبال‌کرده‌است.__________________________________________________
(.بله‌کتابهای‌قصص‌قرآن‌داریم‌که‌در‌آنها‌احیانا‌کار‌تحقیقی‌و‌علمی‌انجام1)شده‌است.
232آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:از‌سخنان‌بکر‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌این‌است‌که‌قرآن‌فقط‌آن‌قسمتهایی
از‌قصه‌را‌مطرح‌می‌کند‌که‌به‌درد‌مردم‌بخورد‌و‌آموزنده‌باشد‌و‌بقیه‌را‌نمی‌آورد.خود‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌هم‌بیش‌از‌مقداری‌که‌قرآن‌فرموده،متعرض‌نمی‌شوند‌و‌هر‌جا‌که‌دنبال‌کرده‌اند‌برای‌رفع‌شبهات‌و‌اشتباهات‌بوده
است.تفسیر‌سبک‌ها‌و‌منهج‌هایی‌دارد.یکی‌از‌آنها،بیان‌تأویل‌و‌باطن‌است‌و‌در‌روایات‌تأویل‌و‌بیان‌باطن‌هم‌هست،مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌در‌عین‌اینکه‌از‌آن‌روایات‌و‌تأویلات‌استفاده‌کرده‌است.اما‌امتیاز‌تفسیرش‌این‌است‌که‌رنگ‌تفسیر‌تأویلی‌و‌عرفانی‌ندارد.که‌فقط‌در‌یک‌محیط‌خاصی‌و‌برای‌برخی‌افراد‌مفید‌و‌مورد‌استفاده‌باشد.در‌عین‌حالیکه‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌خودش‌یک
عارف‌و‌فیلسوف‌بود‌ولی‌نگذاشته‌تفسیرش‌از‌تفسیر‌قرآن‌قابل‌فهم‌خارج‌شودو‌رنگ‌فلسفی‌و‌عرفانی‌به‌خود‌بگیرد.
ایشان‌در‌اول‌المیزان‌تصریح‌کرده‌است‌که‌قرآن‌می‌فرماید:لو‌کان‌من‌عند‌غیره‌لوجدوا‌فیه‌اختلافا‌کثیرا‌یعنی‌قرآن‌می‌فرماید‌من‌قابل‌فهم‌هستم،مردم الل‌می‌توانند‌آیات‌مرا‌بخوانند‌و‌ببینند‌که‌آیات‌با‌هم‌هماهنگ‌است.و‌ایشان‌این
خصوصیت‌را‌در‌تفسیر‌حفظ‌کرده‌است.اگر‌هم‌جایی‌از‌روایات‌تأویلی‌استفاده‌کرده‌است،موارد‌مخصوصی‌است‌که‌بعنوان‌بحث‌جنبی‌است‌نه‌اینکه‌به‌کتاب
رنگ‌تأویلی‌دهند.
تذکر‌دیگری‌که‌آقای‌اوسی‌داده‌است‌و‌متمم‌بحث‌گذشته‌می‌باشد‌این‌است‌که:مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌از‌همان‌اول‌فرموده‌است‌که‌من‌می‌خواهم
قرآن‌را‌به‌قرآن‌تفسیر‌کنم‌و‌نیز‌قرآن‌را‌به‌روایات.در‌تفسیرهایی‌که‌از‌روایات‌استفاده‌می‌کردند‌غالبا‌مفسر،روایات‌مختلف‌و
متعارض‌با‌هم‌را‌می‌نوشته‌و‌رد‌می‌شده‌است.اما‌ایشان‌به‌کمک‌تفسیر‌آیه‌به‌آیه‌تکلیف‌روایات‌را‌هم‌مشخص‌کرده‌است.هر‌روایتی‌که‌با‌تفسیر‌مستفاد‌از‌آیه‌می‌ساخته،آن‌را‌کنار‌آیه‌گذاشته‌است‌و‌روایات‌دیگر‌که‌با‌آیه‌سازگار‌نبوده،
یا‌ذکر233آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
نکرده‌است‌یا‌اگر‌قابل‌توجیه‌بوده‌توجیه‌کرده‌و‌یا‌اگر‌نادرستی‌آن‌روشن‌بودهآن‌را‌نقل‌و‌رد‌کرده‌است.
مثلا‌راجع‌به‌فرزندان‌آدم‌علیه‌السلام‌که‌آیا‌با‌هم‌ازدواج‌کردند‌یا‌طور‌دیگر؟روایات‌دو‌گونه‌است‌و‌متناقض،یک‌دسته‌از‌روایات‌می‌گویند‌با‌هم‌ازدواج‌کرده‌اند،و‌دسته‌دیگر‌این‌کار‌را‌تقبیح‌می‌کنند‌و‌می‌گویند‌حیوان‌این‌کار‌را
نمی‌کند‌چه‌برسد‌به‌انسان.روایات‌متناقض‌است.ولی‌ایشان‌به‌کمک‌آیات‌دیگر‌تکلیف‌این‌روایات‌را‌هم‌روشن‌می‌کند.و‌می‌فرماید‌از‌ظاهر‌آیات‌استفاده‌می‌شود‌نسل‌کنونی‌بشر‌به‌این‌دو‌نفر‌منتهی‌می‌شود‌و‌سومی‌در‌کار‌نبوده
است‌و‌حرمت‌ازدواج‌خواهر‌و‌برادر‌یک‌حکم‌تشریعی‌است‌که‌ممکن‌است‌یکدوره‌حرام‌باشد‌و‌یک‌دوره‌حرام‌نباشد.
شاید‌این‌حرف‌ایشان‌را‌هم‌برخی‌قبول‌نکنند‌ولی‌منظور‌این‌است‌که‌دو‌دسته‌روایات‌را‌مطرح‌و‌با‌استفاده‌از‌آیات‌به‌این‌نتیجه‌می‌رسند‌که‌یک‌دسته‌از‌آن
روایات‌با‌ظاهر‌قرآن‌می‌سازد‌و‌دسته‌دیگر‌را‌باید‌رد‌کرد.طبق‌فرموده‌معصومین‌علیهم‌السلام‌که‌روایات‌ما‌اگر‌موافق‌قرآن‌بود‌اخذ‌کنید‌و‌اگر‌نبود
طرح‌کنید،عمل‌کرده‌است.یا‌مثلا‌درباره‌گناه‌انبیاء،از‌کنار‌هم‌گذاشتن‌آیات،عصمت‌آنان‌را‌استفاده‌کرده‌است‌و‌در‌مورد‌روایاتی‌که‌بخواهد‌گناهی‌برای‌یکی‌از‌انبیاء‌ثابت‌کند،می‌فرماید
که‌این‌روایت‌باطل‌است‌زیرا‌با‌قرآن‌مخالف‌است.مطلب‌دیگر:علامه‌رحمه‌الله‌در‌تفسیر‌آیه‌به‌آیه‌خیلی‌به‌سیاق‌توجه‌داشته‌است.آقای‌اوسی،شواهد‌زیادی‌در‌این‌رابطه‌آورده‌است‌که‌به‌سیاق‌تمسک
کرده‌است‌و‌اصولا‌کسی‌که‌می‌خواهد‌این‌روش‌تفسیری‌را‌داشته‌باشد،تمسکبه‌سیاق‌آیات‌یکی‌از‌ابزار‌کار‌او‌است.
مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌در‌ارتباط‌آیات‌به‌هم‌صاحب‌نظر‌است.و‌آیات‌را‌تقسیم‌می‌کند،)که‌البته‌ممکن‌است‌کسی‌هم‌قبول‌نداشته‌باشد(مثلا‌هشت‌آیه‌را‌یک
جا‌مطرح‌و234آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
چند‌صفحه‌درباره‌اش‌بحث‌می‌کند،بعد‌یک‌آیه‌را،بعد‌چند‌آیه‌را‌یعنی‌ایشان‌به‌علت‌انس‌و‌تسلطش‌بر‌قرآن‌به‌ذهنش‌می‌آید‌که‌این‌چند‌آیه‌باید‌با‌هم‌باشد‌و
آن‌یک‌آیه‌باید‌به‌تنهایی‌مطرح‌شود.تفسیر»مجمع‌البیان«که‌یک‌سوره‌را‌تقسیم‌می‌کند‌و‌چند‌آیه‌چند‌آیه‌بحث
می‌نماید‌کاری‌به‌سیاق‌ندارد.اما‌تقسیم‌کردن‌آیات‌در‌المیزان‌به‌دلالت‌سیاقصورت‌گرفته‌است.
مثلا‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌می‌فرماید‌سوره»هل‌أتی«را‌که‌می‌خوانم‌می‌فهمم‌که‌از‌اول‌تا‌آخر‌یک‌جا‌نازل‌شده‌است‌ولی‌سوره‌دیگر‌را‌که‌می‌خوانم‌می‌فهمم
که‌در‌چند‌قسمت‌نازل‌شده‌است.ایشان‌اسم‌این‌را‌سیاق‌گذاشته‌کرارا‌می‌فرماید‌که‌سیاق‌آیه‌دلالت‌بر‌این
مطلب‌دارد...مطلب‌دیگری‌که‌جناب‌آقای‌اوسی‌یادآوری‌کرده‌اینکه:مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌به‌جای‌اینکه‌روایت‌فضایل‌خواندن‌هر‌سوره‌را‌بگوید-که‌بعضی‌از‌آنها‌هم‌گفته‌شده‌که‌جعلی‌است-مطالب‌و‌اهداف‌هر‌سوره‌را‌عنوان‌می‌کند.که‌این‌هم‌می‌تواند‌کمک‌سیاق‌باشد.که‌اگر‌این‌سوره‌شش‌مطلب‌را‌تعقیب‌می‌کند‌پس
آیاتش‌شش‌گروه‌می‌شود.در‌رابطه‌با‌حروف‌مقطعه‌اقوال‌زیادی‌است.مرحوم‌علامه‌طباطبایی‌رحمه‌الله‌نظر‌خاصی‌دارند‌که‌سابقه‌ای‌نداشته‌است.می‌فرماید:وقتی‌یک‌سوره‌با‌حروف‌مقطعه»الم«شروع‌شده‌باشد،سوره‌دیگر‌با»المص«و‌سوره‌دیگر‌با»ص«،شاید‌اشاره‌به‌این‌است‌که‌مطالب‌سوره»الم«و»ص«در»المص«وجود‌دارد.
البته‌این‌یک‌اظهار‌نظر‌ذوقی‌است‌که‌باید‌بیشتر‌درباره‌اش‌بررسی‌و‌تحقیقشود.
مثلا»کهیعص«و»یس«که‌در»ی«مشترک‌هستند‌قسمتی‌از‌مطالب»یس«باید‌در»کهیعص«وجود‌داشته‌باشد‌است.
بحث‌دیگری‌که‌در‌این‌کتاب‌عنوان‌شده‌است:موقفه‌من‌أقوال‌الصحابة‌والتابعین.
235آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
که‌با‌گفتار‌این‌گروه‌در‌تفسیر‌چگونه‌برخورد‌شده‌است؟پاسخ‌خیلی‌روشن‌است‌وقتی‌روایات‌منسوب‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌را‌با‌آیات‌مقایسه‌می‌کند،در‌اینجا‌هم‌به‌طریق‌اولی‌این‌کار‌را‌انجام‌می‌دهد.آنچه‌از‌آنها‌نقل‌شده‌را‌گاهی
می‌آورد‌و‌می‌فرماید‌درست‌نیست‌چون‌با‌آیات‌نمی‌سازد.بحث‌دیگر:موقفه‌مع‌الاسرائیلیات:رفضه‌للإسرائیلیات؛روایات‌اسرائیلیات-که
خیلی‌از‌آن‌هم‌در‌قصص‌قرآن‌مطرح‌است-را‌رفض‌و‌ترک‌کرده‌است.یکی‌از‌شاگردان‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله-که‌از‌فضلا‌هم‌بوده-جزوه‌ای‌درباره‌المیزان‌نوشت‌با‌عنوان»حول‌المیزان«این‌رساله‌ردی‌است‌بر‌برخی‌مطالب
فلسفی‌المیزان.یعنی‌آن‌آقا،از‌فضلائی‌بود‌که‌به‌فلسفه‌نظر‌مثبتی‌نداشت.و‌چون‌بعضی
مطالب‌فلسفی‌در‌رابطه‌با‌موضوعاتی‌مثل‌معاد‌و...در‌المیزان‌وجود‌داشت،که‌مورد‌قبول‌او‌نبود‌این‌رساله‌را‌تنظیم‌و‌منتشر‌ساخت.به‌هر‌حال‌مسایل
فلسفی‌مخالف‌دارد‌و‌نوشتن‌آن‌رد‌از‌این‌جهت‌بود‌که‌چرا‌چنین‌مطالب‌فلسفی‌که‌مورد‌قبول‌برخی‌علما‌نیست‌در‌المیزان‌مطرح‌شده‌است.و‌إلا‌خود‌المیزان‌و‌جنبه‌های‌تفسیری‌آن‌را‌کسی‌نقد‌نکرده‌است.زیرا‌المیزان‌در‌طول‌بیست
سال‌تألیف‌شده‌و‌کتابی‌نیست‌که‌سرسری‌نگاشته‌شده‌باشد‌تا‌به‌آسانی‌مورد«1نقد‌قرار‌گیرد.»
__________________________________________________(.در‌وسط‌جلد‌اول‌المیزان‌در‌بحث‌راجع‌به‌قبله‌می‌فرماید:امسال‌که‌سال1)
شمسی‌است...و‌جلد‌بیستم‌هم‌طبق‌تاریخ‌ثبت‌شده‌در‌آخر‌آن‌در‌سال1332به‌پایان‌رسیده‌بنابراین‌تألیف‌این‌تفسیر‌مبارک‌بیست‌سال‌طول‌کشیده1352است.
236آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر»المیزان«
تفسیر»المیزان«درباره‌تفسیر‌شریف‌المیزان،تألیف‌علامه‌طباطبائی)رضوان‌الله‌تعالی‌علیه(،به‌طور‌مبسوط‌و‌گسترده‌بحث‌شود‌ولی‌فعلا‌بنابراین‌است‌که‌به‌طور‌مختصر‌و‌در
عین‌حال‌گویا‌در‌این‌زمینه‌مطالبی‌عرض‌شود.
علت‌مقبولیت‌المیزان:
علت‌مقبولیت‌المیزان:40از‌اولین‌روزهایی‌که‌جلدهای‌اول‌این‌تفسیر‌منتشر‌شد‌تا‌امروز‌که‌حدود
سال‌از‌آن‌تاریخ‌می‌گذرد،این‌تفسیر‌از‌مقبولیت‌خاصی‌در‌حوزه‌های‌علمیه‌و‌مجامع‌علمی،بین‌افاضل‌و‌استادان‌برخوردار‌بوده‌و‌هست.و‌این‌مقبولیت‌خیلی‌واضح‌و‌روشن‌است‌و‌بیانی‌نمی‌خواهد‌اما‌در‌عین‌حال‌چند‌شاهد‌بر‌مقبولیت‌این
تفسیر‌ذکر‌می‌کنم:شاهد‌اول:ما‌می‌بینیم‌از‌همان‌روزهای‌نخست‌که‌جلدهای‌اول،دوم،سوم‌و‌چهارم‌این‌تفسیر‌منتشر‌شده،توسط‌چند‌نفر‌از‌افاضل،که‌امروز‌از‌استادان‌بنام‌حوزه‌علمیه‌قم‌هستند،ترجمه‌شده.مثلا‌مجلد‌اول‌این‌تفسیر‌را‌آیة‌الله‌مکارم‌شیرازی‌در‌آن‌تاریخ‌به‌فارسی‌ترجمه‌کردند.یک‌جلد‌دیگرش‌را‌آیة‌الله‌مصباح‌یزدی‌ترجمه‌کردند.جلد‌دیگرش‌توسط‌حضرت‌آقای‌نیری‌و‌جلد‌دیگر‌توسط‌حضرت‌آقای‌گرامی‌و‌جلد‌دیگرش‌توسط‌جناب‌آقای‌حجتی‌ترجمه‌شد.
من‌فکر‌می‌کنم‌ترجمه‌این‌کتاب‌آن‌هم‌در‌سال‌های‌اول‌انتشارش،توسط‌افرادی‌مثل‌این‌آقایان‌که‌نامشان‌را‌ذکر‌کردم،خود‌بهترین‌دلیل‌بر‌این‌است‌که‌در
همان‌روزهای‌اول‌در‌حوزه‌علمیه‌قم‌که‌مهد‌علم‌و‌دانش‌و‌علوم‌دینی‌بوده‌وهست،این‌تفسیر‌مورد‌قبول‌و‌توجه‌قرار
237آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:گرفته‌است.خیلی‌روشن‌است‌که‌اگر‌تفسیری‌نوشته‌شود‌و‌مورد‌توجه‌نباشد‌و‌مقبول‌نباشد‌به‌این‌زودی‌استادان‌دست‌به‌ترجمه‌اش‌نمی‌زنند.خود‌این‌ترجمه‌ها
یکی‌از‌شواهد‌مورد‌توجه‌قرار‌گرفتن‌این‌تفسیر‌است.شاهد‌دوم:که‌از‌یکی‌از‌اساتید‌می‌باشد:ایشان‌درباره‌شخصیت‌علامه‌طباطبائی‌اظهار‌می‌داشت‌که‌تفسیر‌المیزان‌کتاب‌دم‌دست‌آیة‌الله‌مطهری‌بوده‌است.
یعنی‌کتابی‌که‌جذب‌آن‌شده‌بود‌و‌همیشه‌از‌آن‌استفاده‌می‌کرده‌است.نه‌فقط‌جلب‌و‌جذب‌به‌این‌معنا‌که‌بگوید‌کتاب‌خوبی‌است‌و‌مردم‌باید‌آن‌را‌بخوانند،و‌طلاب‌بخوانند،بلکه‌جوری‌توجه‌او‌را‌جلب‌کرده‌که‌به‌قول‌آن‌استاد،کتاب‌دم‌دست‌همیشگی‌اش‌شده‌است؛در‌هر‌بحثی،سخنرانی‌و‌نوشتن‌کتاب‌و‌مقاله‌ای‌به‌آن‌رجوع‌می‌کرده.همین‌که‌تفسیر‌المیزان‌بتواند‌شخصیتی‌مثل‌آیة‌الله‌شهید‌مطهری‌را‌به‌خودش‌جلب‌و‌جذب‌کند،دلیل‌واضحی‌است‌که‌این‌تفسیر‌مورد
قبول‌بوده‌است.شاهد‌سوم:این‌شاهد‌را‌هم‌از‌یکی‌از‌استادان‌نقل‌می‌کنم.و‌اگر‌ایشان‌هم‌نمی‌گفت‌خودمان‌می‌گفتیم.ایشان‌می‌فرمود:در‌این‌سی،چهل‌سال‌اخیر،به
جرأت‌می‌توان‌گفت‌که‌هر‌کسی‌بحثی‌علمی‌در‌زمینه‌قرآن‌مجید‌داشته‌یا‌بحثی‌علمی‌درباره‌اسلام‌و‌اسلام‌شناسی‌داشته‌است‌اعم‌از‌این‌که‌کتاب‌یا‌مقاله
نوشته‌یا‌سخنرانی‌کرده،از‌المیزان‌استفاده‌کرده‌است.یعنی‌هیچ‌محققی‌و‌هیچ‌مؤلفی‌و‌هیچ‌نویسنده‌و‌گوینده‌بحث‌تحقیقی‌که‌مرتبط‌با‌قرآن‌است‌نمی‌توانسته
خود‌را‌بی‌نیاز‌از‌المیزان‌بداند‌یا‌به‌المیزان‌بی‌توجه‌باشد.شاهد‌چهارم:که‌ممکن‌است‌به‌قوت‌شاهدهای‌دیگر‌نباشد‌اما‌شاهد‌هست
عبارت‌است‌از‌کارهای‌متعددی‌که‌روی‌المیزان‌انجام‌شده‌است.اگر‌کتابی‌مورد‌توجه‌و‌مقبول‌نباشد‌و‌در‌حوزه‌ها‌و‌دانشگاه‌ها‌مطبوع‌و‌مطلوب‌طلاب‌و
دانشگاهیان‌نباشد،238آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
داعی‌نیست‌درباره‌این‌کتاب‌این‌مقدار‌کار‌کنند.اول‌اینکه‌کل‌کتاب‌ترجمه‌شده،تا6جلدهای‌اولش‌توسط‌چند‌نفر‌از‌فضلا‌و‌استادان‌که‌عرض‌کردم،و‌از‌جلد
توسط‌آیة‌الله‌سید‌محمد‌باقر‌موسوی‌همدانی‌ترجمه‌شده‌که‌تمام‌این20قسمت‌به‌نظر‌خود‌علامه‌طباطبائی‌نیز‌رسیده‌است،یعنی‌قبل‌از‌چاپ‌و‌انتشار،این‌ترجمه‌را‌نزد‌خود‌ایشان‌خواندند‌و‌باز‌برای‌اینکه‌کل‌ترجمه‌هماهنگ‌شود‌آن‌چند‌جلد‌اول‌را‌نیز‌آقای‌موسوی‌ترجمه‌کردند‌که‌الآن‌هر‌بیست‌جلد‌با‌ترجمه
سید‌محمد‌باقر‌موسوی‌همدانی‌مکرر‌در‌مکرر‌چاپ‌شده‌است.کار‌دیگری‌که‌روی‌المیزان‌شده،فهرست‌موضوعی‌است‌که‌برای‌این‌تفسیر‌نوشته‌شده‌است.کل‌بیست‌جلد‌این‌تفسیر‌موضوع‌بندی‌و‌آدرس‌داده‌شده‌که‌اگر‌کسی‌بخواهد‌بداند‌هر‌مسأله‌ای‌در‌کجای‌المیزان‌بحث‌شده‌با‌مراجعه‌به‌این‌فهرست‌موضوعی)که‌هم‌فارسی‌است‌و‌هم‌عربی(به‌مطلب‌مورد‌نظر‌دست
می‌یابد.پیداست‌که‌طالب‌المیزان‌و‌استفاده‌از‌آن‌زیاد‌بوده‌که‌نوبت‌به‌این‌رسیده‌که‌یک‌فهرست‌موضوعی‌برایش‌تنظیم‌کنند،تا‌کار‌مراجعه‌کنندگان‌را‌آسان‌کند.
شخص‌دیگری‌رساله‌دکترای‌خودش‌را‌درباره»منهج‌و‌روش‌تفسیری‌المیزان«و‌‌صفحه‌است‌نوشته‌و‌منتشر‌نموده400سایر‌خصوصیات‌این‌کتاب‌که‌حدود
است؛این‌رساله‌نیز‌حاکی‌از‌مورد‌توجه‌بودن‌المیزان‌است.شاهد‌پنجم:چاپ‌های‌فراوان‌المیزان‌است.در‌ایران‌و‌لبنان،عربی‌و‌فارسی‌آن‌مکرر‌در‌مکرر‌چاپ‌شده‌و‌می‌شود.همه‌اینها‌گواه‌بر‌این‌است‌که‌المیزان‌از
سال‌از‌انتشار‌جلدهای‌اولش‌می‌گذرد،40روزی‌که‌منتشر‌شده،که‌حدود‌‌تفسیری‌بوده‌مورد‌قبول‌و‌توجه‌دانشمندان،حوزه‌های‌علمیه،دانشگاه‌ها‌و
محققان‌داخل‌و‌خارج‌کشور.وقتی‌این‌مقدمه‌را‌عرض‌کردیم‌این‌سؤال‌پیش‌می‌آید‌که:المیزان‌چه‌ویژگی‌هائی‌در‌خودش‌جمع‌کرده‌که‌این‌جور‌مقبولیت‌پیدا
کرده‌است؟چون‌تفسیر‌زیاد‌است،حتی‌در‌دهه‌های‌اخیر‌تفسیرهائی‌نوشته
شده،چه‌طور‌این‌تفسیر‌در‌بین‌همه‌تفاسیر‌مقبولیت‌خاصی‌پیدا‌کرده‌است‌واین‌اندازه‌مورد‌توجه‌شده‌است؟
239آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ویژگی‌های‌تفسیر‌المیزان‌چیست؟
اشاره
ویژگی‌های‌تفسیر‌المیزان‌چیست؟الف(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌شخص‌علامه‌طباطبائی‌بوده‌که‌آن‌ویژگی‌ها‌خیلی‌دخیل
در‌ویژگی‌های‌المیزان‌است.ب(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌روش‌کار‌ایشان‌بوده؛این‌نوع‌ویژگی،ویژگی‌های‌خاصی‌را‌در‌تفسیر‌ایجاد‌کرده‌که‌موجب‌شده‌این‌همه‌در‌مجامع‌علمی‌خواهان‌و‌طالب
داشته‌باشد.
الف(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌شخص‌علامه)ره(بود
الف(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌شخص‌علامه)ره(بودویژگی‌هائی‌که‌در‌شخص‌ایشان‌بوده‌عبارتند‌از:
-روزی‌که‌ایشان‌شروع‌کردند‌به‌نوشتن‌این‌تفسیر‌و‌آن‌را‌در‌اختیار‌حوزه‌ها‌و1علما‌قرار‌دادند،یک‌استاد‌به‌تمام‌معنا‌بوده‌است،نه‌اینکه‌در‌ابتدای‌طلبگی
شروع‌کرده‌باشد‌یا‌در‌اواسط،بلکه‌زمانی‌دست‌به‌این‌تألیف‌زدند‌که‌به‌عنوان»استاد‌علامه«معروف‌بودند،فقه‌می‌گفتند،اصول‌تدریس‌می‌کردند،فلسفه
تدریس‌می‌کردند‌و‌درس‌خارج‌اصول‌داشته‌اند.درس‌فلسفه‌ایشان،درس‌عالی‌بوده،یک‌استاد‌جامع‌به‌تمام‌معنی‌بودند‌که‌شروع‌کردند‌به‌نوشتن‌تفسیر؛
پیداست‌که‌خیلی‌فرق‌می‌کند‌با‌کسی‌که‌به‌این‌مهارت‌و‌درجه‌از‌استادی‌نباشدو‌شروع‌کند‌به‌نوشتن‌و‌تألیف.
-علاوه‌بر‌اینکه‌ایشان‌استاد‌جامعی‌بود،به‌تعبیر‌امروز‌ما‌آگاه‌به‌زمان‌و‌از2کسانی‌بود‌که‌می‌دانست‌در‌دنیا‌چه‌می‌گذرد‌و‌در‌جوامع‌علمی‌دنیا‌چه‌مسائلی
مطرح‌است.چه‌سؤال‌هائی‌در‌مقابل‌اسلام‌و‌قرآن‌مطرح‌است‌و‌چه‌سؤال‌هائی‌در‌مقابل
مکتب‌تشیع‌مطرح‌است،به‌اینها‌آگاه‌بود.چون‌هستند‌و‌بودند‌کسانی‌که‌به‌آنهاعلامه‌می‌گفتند،ولی‌خیلی‌آگاهی‌نداشتند‌و‌ندارند‌اما‌ایشان‌این‌آگاهی‌را‌داشت.کارهایشان‌این‌را‌نشان‌می‌دهد.بحث‌ها‌و‌درس‌هایشان‌نشان‌می‌دهد.همان‌کتاب»اصول‌فلسفه‌و‌روش‌رئالیسم«نشان‌می‌دهد‌که‌ایشان‌به‌خوبی‌آگاه‌بودند‌که
در‌دنیا240آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌در‌محافل‌علمی‌چه‌خبر‌است‌و‌چه‌مطالبی‌مطرح‌است‌که‌باید‌در‌موردشکار‌بشود.
-ایشان‌از‌صفای‌نفس‌و‌سلیقه‌خوب‌و‌ارتباط‌با‌اهل‌بیت)علیهم‌السلام(3برخوردار‌بودند.
کسانی‌که‌با‌ایشان‌آشنا‌بودند‌می‌دانند‌که‌ایشان‌چه‌ارتباط‌و‌علاقه‌ای‌با‌اهل‌بیت‌داشت،چه‌صفا‌و‌کرامت‌نفسی‌داشت‌و‌چه‌سلیقه‌خوبی‌داشت.اگر‌استادی‌ورزیده‌و‌ماهر‌و‌آشنا‌به‌مسائل‌روز،از‌صفای‌باطن‌و‌سلیقه‌برخوردار‌باشد،
پیداست‌که‌در‌آثار‌قلمی‌و‌تألیفات‌او‌خیلی‌اثر‌می‌گذارد.-ویژگی‌چهارم‌که‌در‌شخص‌ایشان‌بود،تعبد‌ایشان‌است‌به‌اسلام،در‌عین4
اینکه‌در‌تفسیر‌بحث‌های‌جدید‌مطرح‌می‌کند،ولی‌واقعا‌به‌محتوای‌اسلام‌و‌تشیع‌متعبد‌است.با‌تعبد‌به‌محتوای‌اسلام‌و‌تشیع،می‌خواست‌حرفهای‌تازه‌داشته‌باشد،پاسخ‌به‌سؤالات‌داشته‌باشد،مشاکل‌علمی‌را‌حل‌کند،که‌اگر‌این
خصوصیت‌نباشد‌ممکن‌است‌کسی‌استاد‌باشد،ماهر‌باشد‌و‌مشکلات‌را‌حل‌بکند،ولی‌چون‌خوب‌خوب‌متعهد‌به‌اسلام‌و‌تشیع‌نیست،گهگاهی‌نوادری،
شواذی،حرف‌هائی‌که‌منحرف‌از‌متن‌متین‌اسلام‌باشد‌از‌او‌صادر‌شود.ولی‌وقتی‌ما‌به‌کتاب‌های‌ایشان‌و‌تفسیر‌ایشان‌مراجعه‌می‌کنیم‌می‌بینیم‌چه
استقامتی‌دارند‌که‌این‌استقامت‌معلول‌همین‌متعبد‌بودن‌به‌متن‌اسلام‌و‌تشیع‌وقرآن‌است‌می‌خواهد‌با‌تعبد‌به‌این‌متن،پاسخگوی‌مشکلات‌باشد.
-تسلط‌ایشان‌بر‌قرآن:روزی‌که‌ایشان‌شروع‌کردند‌به‌گفتن‌و‌نوشتن‌تفسیر،5آنهائی‌که‌به‌خصوص‌در‌درس‌تفسیر‌ایشان‌شرکت‌کرده‌اند‌می‌دانند‌که‌ایشان‌چه‌تسلطی‌بر‌آیات‌قرآن‌داشت،یعنی‌قرآن‌که‌دستشان‌بود‌یک‌آیه‌ای‌را‌مطرح‌می‌کرد،آیات‌فراوانی‌که‌در‌زمینه‌آیه‌بود‌و‌باید‌یکی‌پس‌از‌دیگری‌گفته‌و‌به‌آن‌استشهاد‌شود،ایشان‌با‌همان‌قرآنی‌که‌دستش‌بود،تند‌تند‌آیات‌را‌پیدا‌می‌کرد‌و
استشهاد‌می‌کرد.اینکه‌می‌گوییم‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌می‌کردند،ایشان‌تسلط‌داشت‌بر‌آیات‌قرآن،توجه‌داشت‌که‌در‌کجاهای‌قرآن‌راجع‌به‌مضمون‌این‌آیه‌بحث‌شده،که‌از‌آن‌استفاده‌کند.و‌این‌معلول‌تسلط‌ذهنی‌ایشان‌بر‌آیات‌قرآن
مجید‌و241آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مضامین‌آن‌بود.این‌خصوصیات‌مربوط‌به‌شخص‌ایشان‌بود،استاد‌شده‌بود،زحمت‌کشیده‌بود،مطالعه‌کرده‌بود،با‌وضع‌جهان‌و‌روز‌آشنا‌بود،صفای‌نفس‌را
با‌تزکیه‌نفس‌و‌ریاضت‌به‌دست‌آورده‌بود.-علاوه‌بر‌همه‌اینها،ابزار‌کار‌هم‌برای‌ایشان‌مهیا‌بود،یعنی‌اگر‌ایشان‌را‌مثلا6
صد‌سال‌جلوتر‌می‌گذاشتیم،بعضی‌از‌ابزار‌کار‌که‌در‌اختیار‌ایشان‌بود،در‌صد‌سال‌جلوتر‌نبود‌و‌آن‌روز‌اگر‌ایشان‌می‌خواست‌این‌کار‌را‌انجام‌بدهد‌شاید‌این
جور‌نمی‌توانست‌موفق‌باشد.ابزار‌کار‌از‌حیث‌تفاسیر‌متعدد‌چاپ‌شده‌دراختیارشان‌بود.معجم‌ها‌و‌فهارس‌که‌خیلی‌کمک‌می‌کرد،در‌اختیارشان‌بود.
-علاوه‌بر‌داشتن‌این‌ابزار‌و‌آن‌ویژگی‌ها‌ایشان‌قرآن‌را‌تدریس‌می‌کرد.قرآن7را‌اگر‌کسی‌تدریس‌کند،بعد‌بنویسد‌خیلی‌در‌کارش‌می‌تواند‌مؤثر‌باشد.بعضی‌از‌کتاب‌های‌ما‌که‌خیلی‌مورد‌توجه‌محافل‌علمی‌قرار‌گرفته‌مثلا‌کتاب»مستمسک«مرحوم‌آیة‌الله‌حکیم‌را‌اسم‌ببرم؛این‌کتاب‌به‌خاطر‌محکم‌بودن‌و‌متین‌بودن،مورد‌توجه‌علماست.و‌این‌محکم‌و‌متین‌بودن‌برای‌این‌است‌که‌ایشان‌دوره
»عروة‌الوثقی«را،یعنی‌خارج‌عروه‌را‌تدریس‌کرده‌و‌این‌کتاب‌را‌نوشته‌است.و‌نیز‌کتاب‌های‌امام‌امت)رضوان‌الله‌تعالی‌علیه(،مکاسب‌محرمه،بیع،خیارات،طهارت،دماء‌ثلاثه،رسائل‌اصولشان،تمام‌اینها‌را‌تدریس‌کرده‌و‌نوشته‌اند.چون‌تدریس‌شده‌و‌نوشته‌شده‌خیلی‌متین‌و‌محکم‌است‌و‌خیلی‌فرق‌دارد‌با‌کتابی‌که‌بدون‌تدریس‌بنویسند.وقتی‌تدریس‌می‌کنند‌خیلی‌روی‌مسأله‌کار‌می‌کنند.برای‌اینکه‌می‌خواهند‌به‌عنوان‌درس‌القاء‌کنند‌و‌بعد‌نتیجه‌اش‌را‌می‌نویسند،
پیداست‌که‌این‌خیلی‌خوب‌از‌کار‌در‌می‌آید.-شاگردان‌خوب:علاوه‌بر‌تدریس،ایشان‌شاگردان‌خوبی‌داشتند‌از‌اول‌که8
ایشان‌تدریس‌را‌شروع‌کردند،فضلا‌را‌به‌خود‌جلب‌کرده‌بودند.معلوم‌است‌برای‌درسی‌که‌به‌عنوان‌تفسیر‌برای‌یک‌عده‌از‌فضلا‌گفته‌شود‌و‌جزء‌تلامیذ
کسانی‌باشند‌که‌خودشان‌استاد‌هستند،برای‌این‌درس‌خیلی‌بیشتر‌باید‌کار‌کردتا‌درس‌تفسیری‌که
242آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
برای‌عامه‌مردم‌یا‌برای‌طلاب‌مبتدی‌گفته‌شود.علامه‌طباطبائی‌درس‌می‌گفتند‌و‌در‌بین‌شاگردانشان‌فضلا،استادان‌و‌بعضی‌از‌مدرسان‌آن‌روز‌بودند،که‌خود
این‌باعث‌می‌شد‌ایشان‌بیشتر‌کار‌کنند.-با‌حوصله‌بود،یعنی‌سر‌صبر‌و‌حوصله‌می‌خواست‌این‌تفسیر‌را‌بنویسد‌و9
ماه‌مبارک‌رمضان23تألیف‌کند.در‌آخر‌جلد‌بیستم‌المیزان‌نوشته‌اند:»شب‌‌‌هجری‌قمری‌از‌تألیف‌فراغت‌حاصل‌کرده‌اند«.و‌در‌اواسط‌جلد‌اول1392سال
به‌مناسبتی‌ایشان‌فرموده‌اند‌در‌این‌تاریخ‌که‌من‌مشغول‌نوشتن‌این‌تفسیر‌هستم-و‌تاریخش‌را‌ذکر‌کرده‌اند-که‌آن‌تاریخ‌را‌که‌با‌تاریخ‌جلد‌بیستم‌کنار‌هم‌بگذاریم،دقیقا‌بیست‌سال‌و‌یا‌قدری‌بیش‌از‌بیست‌سال‌تألیف‌این‌تفسیر‌به‌طول‌انجامیده،یعنی‌یک‌استاد‌ماهر‌با‌آن‌ویژگی‌ها‌و‌تسلط‌و‌آن‌ابزار‌کار‌این‌جور‌هم‌حوصله‌کند‌که‌کتاب‌را‌شش‌ماهه‌یا‌یک‌ساله‌ننویسد،بلکه‌در‌طول‌بیست‌سال‌این‌کار‌را‌به‌آخر‌برساند.البته‌معنای‌بیست‌سال‌این‌نیست‌که
ایشان‌بیست‌سال‌شبانه‌روز‌روی‌این‌تفسیر‌کار‌کرده،چون‌کارهای‌دیگری‌هم‌داشته‌اند؛ولی‌روزی‌چهار‌یا‌پنج‌ساعت،حتی‌روزی‌دو‌ساعت‌هم‌که‌باشد‌باز
مهم‌است‌این‌که‌کسی‌حوصله‌کند‌و‌تألیف‌خودش‌را‌در‌طول‌بیست‌سال‌تألیف‌و‌تنظیم‌کند‌پیداست‌که‌کتاب‌از‌استحکام‌و‌قوت‌زیادی‌برخوردار‌می‌شود.اینها
ویژگی‌هائی‌است‌که‌مولد‌ویژگی‌هائی‌در‌کتاب‌است‌که‌موجب‌می‌شود‌ازمطلوبیت‌خاصی‌برخوردار‌گردد.
ب(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌روش‌کار‌ایشان‌بوده‌است
ب(-ویژگی‌هائی‌که‌در‌روش‌کار‌ایشان‌بوده‌است-ایشان‌برای‌نوشتن‌این‌تفسیر‌روش‌داشته‌است.در‌آغاز‌تفسیر‌فرموده‌که1
من‌با‌یک‌روش‌خاصی‌می‌خواهم‌تفسیر‌بنویسم،آن‌روش‌چیست؟فرموده:»روش‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن«،این‌یک‌روش‌صحیح‌جدید‌است؛روشی‌است
صحیح‌و‌مورد‌قبول‌که»إن‌القرآن‌یفسر‌بعضه‌بعضا«یا»إن‌القرآن‌یشهد‌بعضه‌علی‌بعض«؛روشی‌است‌جدید‌و‌صحیح‌به‌نام‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌و‌در‌کنارش
تفسیر‌موضوعی243آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
است،یعنی‌کار‌ایشان‌هم‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است‌و‌هم‌تفسیر‌موضوعی.-ایشان‌در‌طول‌کارش‌از‌این‌روش‌منحرف‌نشده.کسانی‌هستند‌که‌در‌آغاز2
فکر‌می‌کنند‌و‌تصمیم‌می‌گیرند‌و‌یک‌چهارچوبی‌برای‌کارشان‌در‌نظر‌می‌گیرند،
ولی‌در‌ادامه‌از‌آن‌چهار‌چوب‌خارج‌می‌شود.از‌راهی‌که‌خودشان‌پیشنهاد‌کرده‌اند،منحرف‌می‌شوند.اما‌ایشان‌این‌روش‌جدید‌صحیح‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌را‌و‌تفسیر‌موضوعی‌قرآن‌را‌تا‌پایان‌جلد‌بیستم‌به‌خوبی‌ادامه‌دادند‌و‌از‌این
روش‌منصرف‌و‌منحرف‌نشدند.-ایشان‌در‌این‌روش‌از‌اول‌بنایش‌بر‌این‌بوده‌که‌زوائد‌و‌حرف‌هائی‌که3
سودمند‌نیست‌و‌بود‌و‌نبودش‌در‌تفسیر‌و‌در‌آشنائی‌با‌قرآن‌خیلی‌مهم‌نیست،تمام‌آنها‌را‌حذف‌کند.وقتی‌انسان‌در‌المیزان‌به‌تفسیر‌و‌به‌بحث‌های‌مستقلی‌که‌مطرح‌شده‌مراجعه‌می‌کند،خیلی‌زود‌این‌نتیجه‌را‌می‌گیرد‌که‌این‌مفسر‌و‌مؤلف‌بنایش‌این‌بوده‌که‌از‌زوائدی‌که‌مفید‌و‌سودمند‌نیست،صرف‌نظر‌کند‌و
صرف‌نظر‌هم‌کرده‌است.-ایشان‌در‌این‌روش‌که‌اتخاذ‌کرده،یعنی‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن،به‌ذهن‌می‌آید4
که‌به‌روایات‌کاری‌نداشته‌است،ولی‌این‌طور‌نیست؛در‌روش‌ایشان‌هم‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌است‌و‌هم‌دقیقا‌ارزیابی‌روایاتی‌که‌مربوط‌به‌قرآن‌و‌تفسیر‌قرآن‌است،یعنی‌ایشان‌هر‌چند‌آیه‌ای‌را‌که‌مطرح‌می‌کند،و‌تفسیر‌می‌کند‌بعد‌یک‌بحث‌روائی‌مطرح‌می‌کند،روایات‌مربوط‌به‌آن‌آیه‌و‌آیات‌را‌در‌می‌آورد‌و
ارزیابی‌و‌بررسی‌می‌کند‌و‌با‌قرآن‌تطبیق‌و‌مقایسه‌می‌کند،خود‌این‌ویژگی‌که‌هم‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌باشد‌و‌هم‌کاملا‌به‌روایات‌مربوط‌به‌قرآن‌توجه‌داشته‌باشد،باعث‌می‌شود‌که‌در‌تفسیر‌یک‌خصوصیاتی‌پیدا‌بشود‌که‌موجب‌رغبت‌و
توجه‌علما‌گردد.-توجه‌به‌مشکلات‌و‌سؤالات‌محافل‌علمی‌و‌غیره:ایشان‌در‌این‌روش5
می‌توانست‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن‌داشته‌باشد،و‌تفسیر‌موضوعی‌داشته‌باشد،ولی‌به‌مشکلات‌محافل‌علمی‌و‌سؤال‌هائی‌که‌مطرح‌است‌کاری‌نداشته‌باشد،و‌گفتیم‌چون‌ایشان‌به‌مشکلات‌و‌سؤالات‌مطرح‌شده‌آشنا‌بود،در‌روشش‌این‌را
درج‌کرده‌که244آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
علاوه‌بر‌تفسیر‌می‌خواهد‌پاسخگوی‌اشکالات‌باشد.می‌خواهد‌مشاکل‌علمی‌و‌یا‌به‌صورت‌علمی‌که‌در‌محافل‌مطرح‌می‌شود‌و‌گاهی‌به‌عنوان‌سؤال‌از‌اسلام‌و‌قرآن‌مطرح‌است‌را‌پاسخ‌بدهد.خوب‌وقتی‌تفسیر‌چنین‌مزیتی‌پیدا‌کرد،بیشتر
مورد‌رغبت‌و‌مطلوبیت‌واقع‌می‌شود.-علاوه‌بر‌اینها‌ایشان‌باید‌به‌ده‌تا‌تفسیر،کمتر‌یا‌زیادتر‌مراجعه‌کند؛به‌تفاسیر6
مهم‌و‌تفاسیری‌که‌در‌دنیای‌اسلام‌نامی‌دارند‌و‌طرفدارانی‌دارد‌باید‌به‌آنها‌مراجعه‌کند‌و‌استفاده‌کند‌و‌با‌توجه‌به‌آن‌تفاسیر‌تفسیرش‌را‌بنویسد.ایشان‌در‌خلال‌مطالعاتش‌به‌این‌نتیجه‌می‌رسد‌که‌در‌بعضی‌از‌این‌تفاسیر،به‌خصوص‌آنها‌که‌خیلی‌هم‌مورد‌توجه‌دنیای‌اسلام‌است،نقاط‌ضعفی‌هست.ایشان‌در‌سراسر
المیزان‌گاهی‌با‌ذکر‌نام‌آن‌تفسیر‌و‌گاهی‌بدون‌نام‌آن‌نقاط‌ضعف‌را‌ذکرمی‌کند،
-علاوه‌بر‌همه‌اینها‌جمله‌آخری‌که‌باید‌در‌ویژگی‌های‌روش‌ایشان‌عرض‌کنم7این‌است‌که‌با‌اینکه‌این‌تفسیر‌می‌خواهد‌علمی‌و‌در‌درجه‌عالی‌و‌اعلای‌علمی‌باشد‌و‌مورد‌توجه‌علما‌و‌استادان‌و‌حوزه‌باشد،ولی‌سعی‌ایشان‌بر‌این‌بود‌که‌تفسیر‌جوری‌نوشته‌بشود‌که‌فهم‌آن‌آسان‌باشد.یا‌لااقل‌بگویم‌فهمش‌خیلی‌مشکل‌نباشد.خوب‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن،تفسیر‌موضوعی‌با‌توجه‌به‌روایات‌با‌توجه‌به‌مسائلی‌که‌در‌روز‌مطرح‌است‌با‌پاسخ‌به‌اشکالات‌و‌ذکر‌نقاط‌ضعف‌باشد‌و‌در‌عین‌حال‌در‌خور‌فهم‌یا‌لااقل‌فهمش‌مشکل‌نباشد‌خیلی‌مهم‌است،این‌مجموعه‌باعث‌می‌شود‌که‌این‌روش‌یک‌ویژگی‌هائی‌خاص‌و‌منحصر‌به‌فرد
داشته‌باشد.ویژگی‌در‌روش‌ایشان(چند‌ویژگی‌را‌در7ویژگی‌در‌شخص،و9این‌ویژگی‌های)
خود‌کتاب‌ایجاد‌کرده‌است‌که‌این‌اندازه‌کتاب‌مطلوب‌شده‌و‌فضلا‌را‌به‌خودش‌جذب‌کرده‌است‌و‌این‌مقدار‌کتاب‌در‌محافل‌علمی‌مورد‌توجه‌قرار‌گرفته‌است.به‌حدی‌که‌همان‌طور‌که‌در‌اول‌صحبت‌هایم‌عرض‌کردم،به‌جرأت‌می‌توان‌گفت
هر‌کسی‌که‌یک‌بحث‌دینی،اسلامی‌در‌ارتباط‌با‌قرآن‌داشته‌باشد،نمی‌تواندخودش‌را‌از‌این‌کتاب‌بی‌نیاز‌بداند.
245آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ویژگی‌های‌تفسیر‌المیزان
ویژگی‌های‌تفسیر‌المیزانویژگی‌هائی‌که‌در‌این‌تفسیر‌هست‌چهار‌ویژگی‌است:
اول:تفسیر‌المیزان‌تفسیر‌تکراری‌نیست.این‌ویژگی‌ها‌باعث‌شده‌که‌المیزان‌تفسیر‌تکراری‌نباشد‌ما‌تفسیرهائی‌داریم‌که‌در‌همین‌دهه‌های‌اخیر‌نوشته‌شده،اما‌وقتی‌مقایسه‌کنیم‌با‌تفسیری‌که‌قبل‌از‌او‌هست،می‌بینیم‌تفاوت‌چندانی‌ندارد.با‌یک‌مقدار‌مسامحه‌می‌توان‌گفت‌تفسیر‌تکراری‌است.می‌شود‌گفت
همان‌است‌که‌به‌صورت‌دیگر‌درآمده‌است.که‌البته‌من‌نمی‌خواهم‌ارج‌و‌ارزش‌کارهای‌کسی‌را،مؤلفی‌را،کار‌عالم‌بزرگی‌را‌پایین‌بیاورم‌ولی‌چون‌بنای‌توضیح‌است،عرض‌می‌کنم.مثلا‌تفسیر»مقتنیات‌الدرر«تفسیری‌است‌که‌در‌همین‌اواخر‌نوشته‌شده‌شاید‌همان‌روزگاری‌که‌تفسیر‌المیزان‌منتشر‌می‌شد،این
تفسیر‌هم‌منتشر‌شد.و‌مؤلف‌بزرگوارش‌هم‌که‌یکی‌از‌علمای‌بزرگ‌تهران‌بود
در‌همان‌سنوات‌می‌زیسته‌است)در‌زمان‌مرحوم‌حاج‌شیخ‌عبد‌الکریم‌حائری(وقتی‌این‌تفسیر‌را‌با‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌مقایسه‌می‌کنید،دقیقا‌مثل‌هم‌است.شاید‌اگر‌کسی‌یک‌قدری‌سیر‌کند‌و‌آماری‌بگیرد‌و‌استنتاجی‌کند،قطعا‌می‌تواند
درصد‌مطالب‌اضافی‌است‌که5درصد‌مطالب‌از‌مجمع‌البیان‌است،و95بگوید‌‌به‌این‌مؤلف‌می‌توان‌استناد‌داد.حتی‌برویم‌جلوتر‌ببینیم‌بعضی‌از‌کتاب‌ها‌کاملا‌متأثر‌از‌کتاب‌قبلی‌است‌مثل‌ترجمه‌آن‌است‌و‌اصلا‌همان‌است‌و‌به‌صورت
درصد‌مطالب‌آن‌در70درصد‌یا80دیگر‌درآمده‌است.یا‌لااقل‌می‌توان‌گفت:این‌کتاب‌آمده‌که‌این‌جور‌تألیفات‌صورت‌تکراری‌به‌خودش‌می‌گیرد؛ولی
المیزان‌این‌جور‌نیست.انصاف‌این‌است‌که‌المیزان‌را‌با‌هر‌تفسیری‌که‌مقایسه‌کنند،کنار‌تبیان)از‌شیخ‌طوسی(،مجمع‌البیان)از‌شیخ‌طبرسی(،کشاف)زمخشری(،انوار‌التنزیل)از‌بیضاوی(بگذارند،بیاییم‌متأخر‌و‌در‌کنار‌منهج
الصادقین)ملا‌فتح‌الله(،المنار)شیخ‌محمد‌عبده(،کنار‌فی‌ظلال)سید‌قطب(بگذارند،کنار‌هر‌تفسیری‌بگذارند،به‌ذهن‌هیچ‌کس‌نمی‌آید‌که‌این‌تفسیر
246آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:همان‌است‌با‌قدری‌اضافه.خبر‌این‌تفسیر‌روش‌دارد،این‌تفسیر‌ابتکاری‌است،و‌خودش‌مستقلا‌بر‌یک‌اساسی‌و‌روشی‌استوار‌است،این‌است‌که‌همه‌به‌آن‌نیاز‌دارند.یعنی‌کسی‌که»منهج‌الصادقین«را‌می‌خواند،ممکن‌است‌وقتی‌به‌او‌بگوییم»مجمع«را‌هم‌ببین،بگوید،نه‌دیگری‌نیازی‌نیست.بیشتر‌حرف‌های‌مجمع‌در‌منهج‌هست.یا‌اگر»تبیان«را‌مطالعه‌می‌کند‌ممکن‌است‌بگوید‌دیگر‌من‌منهج
الصادقین‌را‌لازم‌ندارم،امهات‌مسائل‌در‌تبیان‌هست.ولی‌المیزان‌این‌جور‌نیست،یعنی‌کسی‌که‌مجمع‌را‌دیده‌باشد‌باید‌المیزان‌را‌ببیند؛تبیان‌را‌دیده‌باشد
باید‌المیزان‌را‌ببیند؛منهج‌را‌دیده‌باشد‌باید‌المیزان‌را‌ببیند؛کشاف،المنار‌و‌تفسیر‌مراغی‌را‌دیده‌باشد‌باز‌باید‌المیزان‌را‌ببیند.المیزان‌یک‌تفسیری‌است‌که‌تکراری‌نیست،چون‌تکراری‌نیست‌و‌با‌ابتکار‌نوشته‌شده‌و‌مستقل‌نوشته‌شدهاست‌جا‌دارد‌که‌همه‌را‌به‌خودش‌جلب‌و‌جذب‌کند؛این‌خصوصیت‌اول‌آن‌بود.دوم:کاربرد‌داشتن.این‌خصوصیت‌خیلی‌مهم‌است‌و‌شاید‌از‌اولی‌مهمتر‌باشد-بخصوص‌در‌روزگار‌ما‌از‌روزی‌که‌بنا‌شده‌مسائل‌اسلامی‌در‌محافل‌علمی‌و‌دانشگاهی‌برای‌دانشجو‌و‌استاد‌و‌برای‌اهل‌سواد‌و‌دانش‌و‌علم‌مطرح‌شود-گفته‌می‌شود‌که‌یک‌مطالبی‌را‌از‌قرآن‌مطرح‌کنید‌که‌جوابگوی‌مسائل‌روز‌باشد،به‌قول‌امروزی‌ها‌کاربرد‌داشته‌باشد.تفسیر‌المیزان‌این‌خصوصیت‌را
دارد،یعنی‌مباحثی‌در‌آن‌مطرح‌شده،استفاده‌هائی‌از‌آیات‌شده،به‌مناسبت‌آیات‌مباحثی‌مستقلا‌در‌کنار‌آیات‌مطرح‌شده‌که‌مسائل‌روز‌است.شاید‌در‌هیچ
تفسیری‌از‌تفسیرهای‌قدیمی‌پیدا‌نکنید‌که‌بحث‌حقوق‌زن‌در‌اسلام‌را‌خوب‌دنبال‌کرده‌باشد،ولی‌در‌المیزان‌دنبال‌شده.و‌نیز‌بعضی‌از‌مسائل‌عقیدتی‌و‌مسائل‌مربوط‌به‌تشیع‌و‌مقامات‌اهل‌بیت‌و‌آیات‌مربوط‌به‌اهل‌بیت)صلوات‌الله‌علیهم
اجمعین(در‌المیزان‌خیلی‌قوی‌مطرح‌شده‌است.در‌المیزان‌هم‌تفسیرش‌و‌هم‌مطالب‌مستقلش‌جوری‌مطرح‌شده‌که‌کاربرد‌دارد،گفته‌می‌شود‌المیزان‌کتاب‌دم‌دست‌شهید‌مطهری‌است،خوب‌می‌دانیم‌که‌شهید‌مطهری‌بنایش‌بر‌این‌بود
که‌حرفی‌را‌مطرح‌کند‌که‌مشکل‌جوان‌ها247آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
حل‌شود،مشکل‌مسلمان‌ها‌و‌مشکلات‌اخلاقی‌و‌عقیدتی‌جامعه‌حل‌شود.خوب‌ایشان‌چرا‌به‌المیزان‌مراجعه‌می‌کند،چون‌برایش‌کارساز‌است،چون‌می‌بیند‌همان‌هائی‌را‌که‌می‌خواهد‌در‌المیزان‌هست،البته‌ممکن‌است‌تکمیل‌بخواهد،یا‌یک‌قدری‌کم‌و‌زیاد‌بشود.پس‌خصوصیت‌اول‌این‌تفسیر،تکراری‌نبودن‌به‌تمام
معنا‌و‌خصوصیت‌دوم،کاربرد‌داشتن‌بحث‌ها‌می‌باشد.سوم:در‌کتاب‌شریف‌المیزان‌علاوه‌بر‌تفسیر،بحث‌های‌مستقل‌فراوانی‌می‌بینیم‌که‌وقتی‌به‌فهرست‌های‌آخر‌هر‌جلد‌عربی‌المیزان‌مراجعه‌کنید،می‌بینید‌معمولا‌همان‌بحث‌های‌مستقل‌فهرست‌شده‌نه‌مباحث‌تفسیری؛این‌مباحث‌مستقلی‌که‌در‌نوع‌جلدها‌هست،هر‌کدام‌یک‌رساله‌مستقلی‌در‌مورد‌آن‌بحث‌است.مثلا‌اگر‌ایشان‌شفاعت‌را‌مطرح‌کرده،انصاف‌این‌است‌که‌می‌شود‌این‌بحث‌شفاعت‌را‌آورد‌بیرون‌و‌به‌عنوان‌یک‌کتاب‌مستقل‌چاپ‌کرد،خودش‌کتابی‌است‌به‌تمام‌معنی.اگر‌قصص‌انبیا،قصه‌حضرت‌نوح،حضرت‌موسی‌و‌حضرت‌عیسی‌را‌مطرح‌کرده‌است؛جوری‌مطرح‌کرده‌است‌که‌انسان‌می‌تواند‌آن‌را‌بیاورد
بیرون،منتشر‌کند،پس‌این‌بحث‌های‌مستقلی‌که‌در‌المیزان‌مطرح‌شده‌ویژگی‌سومش‌است‌که‌طالب‌آن‌را‌در‌محافل‌علمی‌زیاد‌می‌کند،یعنی‌حتی‌کسی‌که‌نمی‌خواهد،یا‌مورد‌لزومش‌نیست‌که‌تفسیر‌آیات‌را‌ببیند‌و‌مطالعه‌کند‌ولی
می‌خواهد‌داستان‌حضرت‌موسی‌را‌مطالعه‌کند،یا‌داستان‌عیسی‌را‌مطالعه‌کند،یا‌بحث‌اعجاز‌قرآن‌را‌مطالعه‌کند‌یا‌بعضی‌بحث‌های‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌مثل‌آیه‌تطهیر‌و‌عصمت‌را‌مطالعه‌کند‌می‌بیند‌در‌این‌کتاب‌بحث‌عصمت‌مستقل‌آمده
است،بحث‌اعجاز،قصص‌انبیاء‌و‌مباحث‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌مستقل‌آمده‌است،این‌ویژگی‌شاید‌در‌هیچ‌تفسیری‌نیست،یا‌اگر‌هست‌خیلی‌کمرنگ‌است.
چهارم:ویژگی‌چهارم‌تفسیر‌المیزان‌این‌است‌که‌وقتی‌خواننده‌تفسیر‌المیزان‌به‌آن‌ویژگی‌های‌اول‌که‌گفتیم‌در‌مؤلف‌هست‌آشنا‌باشد،که‌البته‌کم‌و‌بیش‌خوانندگان‌المیزان‌آشنا‌هستند،علامه‌طباطبائی)رحمة‌الله‌علیه(را‌با‌آن
ویژگی‌ها‌یا‌لااقل‌با248آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
بعضی‌از‌آنها‌می‌شناسند‌بخصوص‌آن‌صفای‌نفس،استقامت‌سلیقه،متعبد‌بودن،مأنوس‌بودن‌با‌قرآن،با‌اهل‌بیت)علیهم‌السلام(مرتبط‌بودن‌را‌درک‌می‌کنند‌و
مؤلف‌را‌با‌این‌خصوصیات‌می‌شناسند،و‌به‌روش‌مؤلف‌هم‌پی‌می‌برند‌که
روشی‌است‌صحیح‌و‌جدید،و‌به‌روایات‌و‌تفاسیر‌توجه‌دارد‌به‌نقاط‌ضعف‌تفاسیر‌توجه‌دارد؛این‌ویژگی‌ها‌را‌که‌در‌نظر‌بگیرد،یک‌سکون‌و‌اطمینانی‌برایش
پیدا‌می‌شود.یعنی‌تفسیر‌المیزان‌را‌با‌اطمینان‌و‌علاقه‌و‌توجه‌می‌خواند.سرسری‌نمی‌خواند،مثل‌یک‌کتابی‌که‌حالا‌ببینیم‌چه‌گفته‌است‌و‌رد‌بشویم،این‌جور‌نگاه‌نمی‌کند.کتاب‌در‌نظرش‌عظیم‌جلوه‌می‌کند‌که‌عظیم‌هم‌هست.به‌هر‌حال‌این‌خصوصیات‌باعث‌شده‌که‌این‌ویژگی‌در‌تألیف‌نمایانگر‌شود‌و‌تألیف‌نزد‌همه‌با‌ارزش‌جلوه‌کند.وقتی‌با‌ارزش‌جلوه‌کرد‌با‌عنایت‌بیشتر‌خوانده‌شود.الآن‌المیزان‌در‌بعضی‌حوزه‌ها‌کتاب‌درسی‌است،یعنی‌تفسیر‌المیزان‌متن‌درسی‌شده،از‌خود‌این‌پیداست‌کسی‌که‌آن‌را‌به‌عنوان‌برنامه‌درسی‌قرار‌می‌دهد،و‌آن‌را‌به‌عنوان‌کتاب‌درسی‌انتخاب‌می‌کند‌و‌تدریس‌می‌کند،چقدر
اطمینان‌به‌این‌متن‌و‌کتاب‌و‌روش،و‌چارچوبه‌مؤلف‌دارد.اینها‌ویژگی‌هائی‌است‌که‌در‌خود‌کتاب‌هست‌که‌باعث‌شده‌این‌همه‌مطلوبیت‌و
مرغوبیت‌پیدا‌کند‌و‌مورد‌توجه‌بشود.و‌باید‌بگویم:باش‌تا‌صبح‌دولتش‌بدمد‌کاین‌همه‌از‌نتایج‌سحر‌است
شاید‌در‌آینده‌این‌تفسیر‌بیشتر‌هم‌جلوه‌کند.در‌عین‌اینکه‌گام‌آخر‌نیست،دیگران‌می‌توانند‌بعد‌از‌این‌تفسیر،مکمل‌و‌کارهای‌جدید‌داشته‌باشند،ولی‌این‌حرف‌هم‌هست‌که‌ممکن‌است‌این‌تفسیر‌در‌آینده‌بیشتر‌جلوه‌کند.بیشتر‌رویش
کار‌بشود،و‌بیشتر‌مطرح‌بشود‌و‌بیشتر‌مورد‌توجه‌حوزه‌ها‌و‌دانشگاه‌ها‌قرار‌بگیرد.و‌إن‌شاء‌الله‌از‌تفاسیری‌باشد‌که‌تا‌وقتی‌تفسیر‌مطرح‌است‌و‌از‌تفسیر‌استفاده‌می‌کنند،علاوه‌بر‌حوزه‌های‌شیعه،حوزه‌های‌اهل‌تسنن‌و‌مراکز‌علمی
اسلامی‌جهان‌اسلام‌و‌بلکه‌محافل‌علمی‌دنیا‌که‌به‌عنوان‌شناخت‌اسلاممی‌خواهند‌مطالعاتی‌داشته‌باشند،این‌تفسیر‌برقرار‌باشد‌که‌برقرار‌خواهد‌بود.
249آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
از‌تألیفات‌علماء‌شیعه
از‌تألیفات‌علماء‌شیعهتا‌اینجا‌این‌تفسیرها‌به‌گونه‌ای‌مورد‌معرفی‌و‌بررسی‌و‌یا‌اشاره‌قرار‌گرفت:
-تفسیر‌نعمانی.1-تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری‌علیه‌السلام.2-تفسیر‌فرات‌کوفی‌و‌ترجمه‌فارسی‌آن.3
-تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌و‌تلخیص‌آن.4-تفسیر‌عیاشی.5-تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی.6-تفسیر‌ابن‌عباس.7-تأویل‌الآیات‌و‌ترجمه‌فارسی‌آن.8-حقائق‌التأویل‌سید‌رضی.9-تبیان‌شیخ‌طوسی‌و‌مختصر‌آن.10-مجمع‌البیان‌طبرسی‌و‌ترجمه‌فارسی‌آن‌و‌جوامع‌الجامع‌و‌ترجمه‌فارسی11آن.-تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی.12-تفسیر‌جلاء‌الأذهان.13-تفسیر‌منهج‌الصادقین‌و‌خلاصه‌آن‌و‌نیز‌عربی‌آن.14-تفسیر‌صافی‌و‌ترجمه‌آن.15-تفسیر‌نور‌الثقلین.16-تفسیر‌برهان.17-تفسیر‌کنز‌الدقائق.18
250آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-تفسیر‌ملاصدرا19-تفسیرهای‌مرحوم‌شبر)سه‌تفسیر‌کبیر»صفوة‌التفاسیر«و‌وسیط»الجوهر20
الثمین‌در‌شش‌جلد«و»وجیز«همان‌تفسیر‌مختصری‌که‌بارها‌چاپ‌شده‌است(.-تفسیر‌برغانی.21-تفسیر‌القرآن‌و‌العقل.22-تفسیر‌جامع.23-المیزان‌و‌ترجمه‌آن.24
و‌تعدادی‌دیگر‌از‌تفاسیر‌قرن‌چهاردهم‌به‌این‌شرح‌است
و‌تعدادی‌دیگر‌از‌تفاسیر‌قرن‌چهاردهم‌به‌این‌شرح‌است14-»أطیب‌البیان«فارسی،تألیف‌مرحوم‌آیة‌الله‌طیب‌از‌علماء‌اصفهان‌در1
جلد.جلد.14-»تفسیر‌مخزن‌العرفان«فارسی‌تألیف‌بانوی‌اصفهان‌در2-»تفسیر‌اثنی‌عشری«فارسی،تألیف‌مرحوم‌آقای‌سید‌حسین‌اثنی‌عشری،از3
جلد14،چاپ‌اول‌آن‌در1384علماء‌شهر‌ری‌و‌حضرت‌عبد‌العظیم‌متوفای‌است.-»تفسیر‌انوار‌درخشان«فارسی،تألیف‌مرحوم‌آیة‌الله‌سید‌محمد‌حسین4
جلد.18همدانی،داماد‌آقای‌نایینی،از‌علماء‌همدان‌در‌‌جلد.22-»تفسیر‌الفرقان«عربی،تألیف‌آقای‌دکتر‌صادقی،سی‌جزء‌در5-»تفسیر‌مواهب‌الرحمن«از‌مرحوم‌آیة‌الله‌سید‌عبد‌الأعلی‌سبزواری،از6
جلد.7مراجع‌تقلید‌نجف‌در1400-»تفسیر‌کاشف«تألیف‌مرحوم‌شیخ‌محمد‌جواد‌مغنیه)لبنانی(متوفای7
در‌هفت‌جلد.-»تفسیر‌مقتنیات‌الدرر«تألیف‌مرحوم‌آقا‌میرزا‌سید‌علی‌مفسر‌متوفای8
جلد.12،عربی‌در1340جلد4-»تفسیر‌مرحوم‌سید‌هاشم‌نجف‌آبادی«از‌علماء‌مشهد،فارسی‌در9
)خلاصه‌البیان(.251آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-»سخن‌حق«تألیف‌مرحوم‌آقای‌شهاب‌الدین‌اشراقی،فارسی،چند‌جلد‌آن10چاپ‌شده‌است.
-»تفسیر‌موضوعی«:آیة‌الله‌سبحانی)دام‌عزه(چند‌جلد‌است.11-»تفسیر‌موضوعی«:آیة‌الله‌جوادی‌آملی)دام‌عمره(چند‌جلد‌است.12جلد‌که27-»تفسیر‌نمونه«:آیة‌الله‌مکارم‌شیرازی)دام‌ظله(در13
معروف‌ترین‌و‌رائج‌ترین‌تفسیر‌فارسی‌زمان‌حاضر‌است.-»پیام‌قرآن«:آیة‌الله‌مکارم‌شیرازی)دام‌ظله(.14-»تفسیر‌حاج‌آقا‌مصطفی‌خمینی‌رحمه‌الله«عربی،چند‌جلد‌است.15
-»تفسیر‌البصائر«عربی‌در‌شصت‌جلد‌می‌باشد.که‌تعداد‌زیادی‌از‌آنها‌چاپ16شده‌است.
جلد‌رحلی‌چاپ‌شده‌و4-»تفسیر‌نفحات‌الرحمن«:شیخ‌محمد‌نهاوندی‌در17گویا‌مشغول‌چاپ‌جدید‌آن‌هم‌هستند.
-»آلاء‌الرحمن«:آیة‌الله‌بلاغی‌رحمه‌الله.18-»تفسیر‌رهنما«:حجة‌الإسلام‌و‌المسلمین‌هاشمی‌رفسنجانی‌و‌گروهی‌دیگر19
جلد‌آن‌منتشر‌شده‌است.18که‌گویا‌بیست‌جلد‌است‌و‌تاکنون‌‌جلد.12-»تفسیر‌احسن‌الحدیث«تألیف‌آیة‌الله‌سید‌علی‌اکبر‌قرشی‌در20جلد.30-»تقریب‌القرآن‌إلی‌الأذهان«تألیف:آیة‌الله‌سید‌محمد‌شیرازی‌در21جلد.10-»حجة‌التفاسیر«:سید‌عبد‌الحجة‌بلاغی،در22جلد.5-»تفسیر‌کاشف«از‌استاد‌سید‌محمد‌باقر‌حجتی‌در23جلد.11-»من‌وحی‌القرآن«از‌آیة‌الله‌سید‌محمد‌حسین‌فضل‌الله‌در24جلد.18-»من‌هدی‌القرآن«از‌آیة‌الله‌سید‌محمد‌تقی‌مدرسی‌گویا‌در25جلد.8-»المنیر«از‌آیة‌الله‌شیخ‌محمد‌کرمی‌در26جلد.8ق‌در1386-»تفسیر‌خسروی«از‌شاهزاده‌خسروانی‌متوفای27جلد.6ش‌در1358-»تفسیر‌پرتوی‌از‌قرآن«از‌آیة‌الله‌طالقانی‌متوفای28
252آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-»الجدید‌فی‌تفسیر‌القرآن‌المجید«از‌شیخ‌محمد‌سبزواری‌نجفی‌متوفای29
جلد.7در1410-تفسیر‌مرحوم‌شیخ‌ابراهیم‌آملی،فارسی،در‌هشت‌جلد‌چاپ‌شده‌است.30
در‌قرن‌چهاردهم‌تفاسیر‌زیادی‌نوشته‌شده‌است‌که‌عده‌ای‌از‌آنها‌خوشبختانه‌ازتفاسیر‌خوب‌ما‌بشمار‌می‌رود‌که‌این‌سی‌تفسیر‌یاد‌شده‌از‌جمله‌آنها‌است.
توضیح‌مختصری‌راجع‌به»تفسیر‌آملی«:صاحب‌این‌تفسیر‌از‌متأخرین‌است.بطوریکه‌از‌المیزان‌هم‌مطلب‌نقل‌کرده
است.اما‌متأسفانه‌شرح‌حال‌او‌در‌دست‌نیست.
این‌تفسیر‌را‌حضرت‌آقای»علی‌اکبر‌غفاری«تصحیح‌و‌در‌هشت‌جلد‌چاپ‌کرده‌است.ایشان‌می‌گوید:یک‌جلد‌از‌این‌کتاب‌دست‌یکی‌از‌علماء‌افتاده‌و‌او‌آن‌را‌خوانده‌و‌مورد‌پسندش‌واقع‌شده‌بود‌و‌به‌من‌گفت‌که‌کتاب‌را‌چاپ‌کنم،گفتم
بانی‌می‌خواهد‌گفت‌بانی‌هم‌پیدا‌می‌کنم.کتاب‌چاپ‌شد‌بدون‌اینکه‌خود‌مؤلف‌و‌یا‌خویشاوندی‌از‌او‌در‌آن‌دخالت‌داشته
باشد.بنده‌احتمال‌می‌دهم‌اخلاص‌این‌مؤلف‌موجب‌شده‌که‌خداوند‌منان‌وسائل‌چاپ‌آن‌را‌فراهم‌کند‌و‌زحمات‌چند‌ساله‌این‌شخص‌گمنام‌از‌بین‌نرود‌و‌کتابش‌مانند‌سایر‌تفاسیر‌مورد‌استفاده‌علماء‌قرار‌گیرد»من‌کان‌لله‌کان‌الله‌له«.وگرنه
روی‌حساب‌عوامل‌عادی‌کتابی‌که‌مؤلفش‌شناخته‌شده‌و‌مشهور‌نباشد‌و‌حجمآن‌همه‌زیاد‌باشد‌هیچ‌ناشری‌اقدام‌به‌چاپ‌آن‌نخواهد‌کرد.253آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفاسیر‌اهل‌تسنن
تفسیر‌طبری
اشاره
تفسیرطبریجامعالبیانفیتفسیرالقرآن
،)در‌زمان225یا224«تاریخ‌تولد:1تألیف‌ابو‌جعفر‌محمد‌بن‌جریر‌طبری».310«2ائمه‌علیهم‌السلام‌بوده‌است(و‌تاریخ‌فوت:»
شرح‌حال‌او‌را‌در‌بسیاری‌از‌کتابها‌نوشته‌اند.ایشان‌علاوه‌بر‌مفسر‌بودن،فقیه‌ماهری‌هم‌بوده‌و‌همچنین‌محدث‌و‌مورخ‌هم‌بوده‌و‌به‌این‌چهار‌عنوان‌در‌میان‌قدماء‌علماء‌اهل‌تسنن‌معروف‌است‌در‌فقه‌در‌زمان‌خودش‌از‌ائمه‌فقه‌به
شمار‌می‌آمد‌و‌پیروانی‌داشت.در‌آن‌زمان‌تعداد‌ائمه‌فقه‌زیاد‌بود‌و‌یکی‌از‌آنها‌طبری‌بود‌اما‌بعد‌از‌قرن‌چهارم‌بنا‌گذاشتند‌که‌فقط‌از‌فقه‌چهار‌امام‌پیروی‌کنند:شافعی،مالک،ابو‌حنیفه‌و‌احمد‌حنبل‌و‌فقه‌بقیه‌از‌جمله‌طبری‌متروک
شد.پس‌از‌حیث‌فقه‌امام‌بوده‌و‌پیروانی‌داشته‌است.
او‌در‌آغاز‌پیرو‌فقه‌شافعی‌بوده‌ولی‌کم‌کم‌صاحب‌نظر‌شده،خود‌پیروانی‌پیداکرده‌است.
او‌با‌احمد‌حنبل‌مخالف‌بوده،و‌او‌را‌فقیه‌به‌حساب‌نمی‌آورده‌است.کتابی‌دارد‌به‌نام»اختلاف‌الفقهاء«که‌حاوی‌فتاوای‌فقهاء‌است.در‌این‌کتاب‌فتاوای‌احمد‌حنبل‌را‌اصلا‌نیاورده‌است.از‌او‌که‌سؤال‌می‌کنند‌چرا؟می‌گوید‌او‌فقیه‌نیست
بلکه__________________________________________________
(.محمد‌بن‌جریر‌طبری‌نام‌دو‌نفر‌است.یکی‌شیعه‌و‌دیگری‌سنی‌و‌هر‌دو‌هم1)معاصر‌با‌هم‌بودند،حدیث‌غدیر‌را‌طبری‌سنی‌در‌یکی‌از‌تألیفاتش‌به‌نام
سند‌نقل‌کرده‌و‌از‌طبری‌شیعه‌دو‌کتاب»دلائل‌الإمامة«و70»الولایة«با‌حدود»المستر‌شد«چاپ‌شده‌است.
معروف‌است.310هم‌گفته‌اند:ولی‌قول316و311(.2)256آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
محدث‌است‌و‌نباید‌جزء‌ائمه‌فقه‌به‌حساب‌آید.در‌مقدمه‌کتاب»اختلاف‌الفقهاء«او‌آمده‌است:
سألوه‌عن‌أحمد‌بن‌حنبل‌یوم‌الجمعة‌فی‌الجامع‌و‌عن‌حدیث‌الجلوس‌علی«.فقالوا‌له:فقد‌ذکره2«.فقال:اما‌أحمد‌بن‌حنبل‌فلا‌یعد‌خلافه»1العرش»العلماء.
فقال:ما‌رأیته‌روی‌عنه‌و‌لا‌رأیت‌له‌أصحابا‌یعول‌علیهم.و‌اما‌حدیث‌الجلوسعلی‌العرش‌فمحال.ثم‌أنشد:
سبحان‌من‌لیس‌له‌انیس‌و‌لا‌له‌فی‌عرشه‌جلیس‌فلما‌سمعوا‌ذلک‌فرموه‌بمحاربهم‌و‌قد‌کانت‌ألوفا‌و‌دخل‌داره‌و‌صار‌علی‌بابه
کالتل‌العظیم.چون‌این‌شعر‌را‌خواند‌خانه‌او‌را‌سنگ‌باران‌کردند‌و‌سنگ‌هایی‌که‌به‌طرف‌خانه‌او‌پرتاب‌کردند‌مانند‌تلی‌شد.و‌شعری‌بر‌در‌خانه‌اش‌نوشتند‌که‌مثبت‌آن‌حدیث
باشد:لأحمد‌منزل‌لا‌شک‌عال‌إذا‌وافی‌إلی‌الرحمن‌وافدفیدنیه‌و‌یقعده‌کریما‌علی‌رغم‌لهم‌فی‌أنف‌حاسدعلی‌عرش‌مغلفة‌بطیب‌علی‌الإکبار‌یا‌باغ‌و‌عاند
الا‌هذا‌المقام‌یکون‌حقا‌فذاک‌رواه‌لیث‌عن‌مجاهد‌مرحوم‌محدث‌قمی‌رحمه‌الله‌می‌گوید:او‌آدم‌صریحی‌بوده‌و‌این‌را‌یک‌امتیاز
برایش‌می‌داند.ولی‌این‌صراحب‌برایش‌گران‌تمام‌شد‌و‌مخالفهای‌تندی‌پیدا‌کرد‌و‌مخالفت‌با‌او
به‌جایی‌رسید‌که‌وقتی‌که‌از‌دنیا‌رفت‌پنهانی‌دفن‌شد.و‌برخی‌او‌را‌متهم‌به‌تشیع‌کردند.چون‌بعضی‌فتاوایش‌هم‌شبیه‌فتاوای‌شیعه
است.مثلا‌درباره‌مسح‌پا،فقط‌مسح‌را‌کافی‌می‌داند‌و‌شستن‌را‌لازم‌نمی‌داند.
__________________________________________________(.این‌حدیث‌ذیل‌آیه»عسی‌أن‌یبعثک‌ربک‌مقاما‌محمودا«می‌باشد.1)(.فتوایش‌به‌حساب‌نمی‌آید.2)
257آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دامنه‌اطلاعات‌طبری‌بسیار‌گسترده‌بوده‌است.
»کان‌أبو‌جعفر‌قد‌نظر‌فی‌المنطق‌و‌الحساب‌و‌الجبر‌و‌المقابلة‌و‌کثیر‌من‌فنون‌أبواب‌الحساب‌و‌فی‌الطب‌و‌أخذ‌منه‌قسطا‌وافرا‌یدل‌علیه‌کلامه‌فی‌الوصایا.و‌کان‌کالقاری‌ء‌الذی‌لا‌یعرف‌إلا‌القرآن‌و‌کالمحدث‌الذی‌لا‌یعرف‌إلا‌الحدیث‌و
کالفقیه‌الذی‌لا‌یعرف‌إلا‌الفقه‌و‌کالنحوی‌الذی‌لا‌یعرف‌إلا‌النحو‌و‌کالحاسب‌الذی‌لا‌یعرف‌إلا‌الحساب‌و‌کان‌عالما‌بالعبادات‌جامعا‌للعلوم‌و‌إذا‌جمعت‌بین‌کتبه‌و
««.1کتب‌غیره‌وجدت‌لکتبه‌فضلا‌علی‌غیرها»شاهد‌وسعت‌اطلاعاتش‌این‌که‌در‌آن‌زمان‌توانسته‌تفسیری‌به‌آن‌گستردگی‌و
نیز‌تاریخی‌به‌آن‌مفصلی‌بنویسد.نمونه‌ای‌از‌وسعت‌اطلاعاتش‌را‌از»معجم‌الأدباء«نقل‌می‌کنیم:
»أراد‌أن‌یعمل‌کتابا‌فی‌القیاس‌و‌لم‌یعمله.قال‌ابو‌القاسم‌الحسین‌بن‌حبیش«.2الوراق»
کان‌قد‌التمس‌منی‌أبو‌جعفر‌أن‌أجمع‌له‌کتب‌الناس‌فی‌القیاس‌فجمعت‌له‌نیفا‌و«.فردها‌علی‌و‌فیها‌علامات‌له‌بحمرة‌قد‌علم3ثلاثین‌کتابا‌قامت‌عنده‌مدیدة»
علیها«.برای‌نوشتن‌یک‌کتاب‌درباره‌قیاس،سی‌و‌چند‌کتاب‌در‌آن‌موضوع‌فراهم‌و‌این
کتابها‌را‌خوانده‌و‌با‌قلم‌قرمز‌علامت‌گذاری‌و‌فیش‌برداری‌کرده‌بود.
پس‌مؤلفی‌که‌اینگونه‌دنبال‌مآخذ‌بوده‌و‌راجع‌به‌قیاس،سی‌و‌چند‌کتاب‌در‌اختیارش‌بوده‌پس‌در‌حدیث‌و‌تفسیر‌چقدر‌کتاب‌در‌اختیار‌داشته‌است‌خدا
می‌داند.هم‌کتابهایش‌و‌هم‌تمجیدهای‌علماء‌گواه‌این‌است‌که‌از‌جنبه‌علمی‌واطلاعات‌ممتاز‌بوده‌است.
__________________________________________________.81،ص1(.معجم‌الأدبا؛یاقوت‌حموی؛ج1)(.کتاب‌فروش‌و‌صحاف‌که‌با‌اهل‌کتاب‌سر‌و‌کار‌دارد.و‌آن‌زمان‌غالبا2)
وراق‌ها‌از‌علماء‌و‌اهل‌فضل‌بودند.(.مدت‌کمی.3)
258آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تألیفات‌طبری:
تألیفات‌طبری:-اختلاف‌علماء‌الأمصار‌فی‌أحکام‌شرائع‌الإسلام.)موضوع‌آن:ذکر‌اختلاف1
فقهاء‌در‌فتاوای‌فقهی‌است(.-لطیف‌القول.)حاوی‌آراء‌فقهی‌مخصوص‌به‌خودش‌می‌باشد‌که‌نظرات2
جدیدی‌داشته‌است(.-رساله‌در‌اصول‌فقه‌شامل‌بحث‌های‌اجماع،خبر‌واحد،ناسخ‌و‌منسوخ،مجمل3
و‌مفصل،امر‌و‌نهی،عام‌و‌خاص،اجتهاد‌و‌بطلان‌استحسان.-الخفیف‌فی‌أحکام‌شرائع‌الإسلام)رساله‌عملیه(.4-بسیط‌القول‌فی‌أحکام‌شرائع‌الإسلام)فقه‌مفصل(.5-مراتب‌العلماء)مقدمه‌کتاب‌فقهی‌اوست‌که‌از‌ادوار‌فقه‌و‌زمان‌تدوین‌آن...6
سخن‌گفته‌است(.-آداب‌القضاة.7-تهذیب‌الآثار‌و‌تفصیل‌الثابت‌عن‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌من‌الأخبار8
)در‌دست‌نیست‌و‌همین‌کتاب‌است‌که‌گواه‌محدث‌بودنش‌می‌باشد(.-مختصر‌مناسک‌حج.9
-مختصر‌فرائض)ارث(.10«1-کتاب‌القرائات‌و‌تنزیل‌القرآن‌در‌هجده‌جلد.»11-کتاب‌فضائل‌علی‌یا»رسالة‌الولایة«)که‌در‌آن‌صحت‌حدیث‌غدیر‌و‌فراوانی12
سندهای‌آن‌مورد‌تأیید‌قرار‌گرفته‌است(.وقتی‌این‌کتاب‌را‌از‌او‌یاد‌می‌کنیم‌به‌ذهن‌می‌آید‌که‌شاید‌شیعه‌بوده.در‌حالیکه‌در‌شرح‌حالش‌نوشته‌اند‌وقتی‌که‌به‌مازندران)طبرستان-آمل(آمد‌و‌دید‌مردم
آن‌جا__________________________________________________
(.موضوع‌کتاب‌های‌قراءت‌غالبا‌این‌است‌که‌قراءت‌ها‌را‌نقل‌کنند‌اما‌در1)برخی‌کتابها‌علاوه‌بر‌قراءت‌ها،حجت‌آن‌ها‌ذکر‌می‌شود‌ظاهرا‌کتاب‌طبری‌از‌نوع
دوم‌است‌که‌هجده‌جلد‌شده‌است.259آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
شیعه‌و‌محب‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌هستند‌و‌در‌شیعه‌بودنشان‌خیلی‌محکم‌هستند،کتابی‌در‌فضائل‌شیخین‌نوشت‌و‌کتابی‌هم‌در‌فضائل‌عباس‌عموی‌پیامبر
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌نوشته‌است.بنابراین‌باید‌بگوئیم‌او‌یک‌فرد‌سنی‌متعصب‌بوده‌است،که‌با‌تمام‌اطلاعاتش‌در
بسیاری‌از‌موارد‌در‌بیان‌حق‌و‌حمایت‌از‌مطلب‌حق‌کوتاهی‌کرده‌است.کسانی‌که‌احتمال‌شیعه‌بودنش‌را‌می‌دهند‌می‌گویند‌او‌ابتدا‌کتاب‌فضائل‌علی‌و‌حدیث‌غدیر‌را‌نوشته‌اما‌برایش‌گران‌تمام‌شده‌مجبور‌شده‌که‌در‌مقابل‌آن،
کتابی‌در‌فضائل‌شیخین‌بنویسد‌تا‌از‌صدمات‌و‌حمله‌ها‌محفوظ‌باشد.اما‌باید‌گفت‌در‌تفسیر‌و‌تاریخش‌هم‌مطالبی‌دارد‌که‌قابل‌اغماض‌نیست.کسی‌که‌حدیث‌غدیر‌را‌در‌کتاب»الولایة«با‌هفتاد‌سند‌نقل‌کرده‌است‌باید‌در‌سایر
کتب‌او‌در‌مسائل‌مربوط‌به‌تشیع‌علاماتی‌را‌ببینیم.مثلا‌در‌سوره»هل‌أتی«همهچیز‌را‌نوشته‌جز‌اینکه‌احتمال‌دهد‌راجع‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌باشد.
البته‌احتمال‌دخل‌و‌تصرف‌در‌کتابهایش‌را‌داده‌اند.مرحوم‌آیة‌الله‌بروجردی‌رحمه‌الله‌مطلبی‌را‌از‌کتابی‌نقل‌می‌کند‌که‌او‌از‌طبری)یا‌طبقات‌ابن‌سعد(نقل‌کرده‌است‌ولی‌آن‌مطلب‌در‌تاریخ‌طبری)یا‌طبقات(چاپ‌شده،نیست.اما‌این
احتمال‌دخل‌و‌تصرف‌به‌حدی‌نیست‌که‌بتواند‌منشأ‌اثری‌شود.-»الرد‌علی‌ذی‌الأسفار«یکی‌از‌فقهاء‌معاصرش‌داود‌بن‌علی‌اصفهانی‌است14
که‌گروه‌ظاهریه)سنی(از‌اتباع‌او‌بودند.این‌کتاب‌در‌رد‌او‌نوشته‌شده‌است.
گفته‌شده‌پسر‌داود‌هم‌کتابی‌در‌رد‌طبری‌و‌حمایت‌از‌پدرش‌نوشته‌است.و‌اینکه‌در‌رد‌این‌و‌آن‌چه‌در‌مسائل‌فقهی‌چه‌کلامی‌آثاری‌دارد‌معلوم‌می‌شود
که‌از‌حیث‌جدل‌و‌مناظره‌هم‌ید‌طولائی‌داشته‌است.به‌هر‌حال‌تألیفات‌زیادی‌داشته‌و‌معروف‌است‌که‌می‌گویند‌اگر‌تألیفاتش‌را‌بر
سال40سال‌عمرش‌تقسیم‌کنیم،هر‌روز‌چهل‌ورق‌می‌نوشته‌است.چرا‌بر40تقسیم‌کنیم؟شاید‌برای‌اینکه‌او‌گرچه‌در‌هشتاد‌و‌چند‌سالگی‌از‌دنیا‌رفته‌اما،از
سالگی‌شروع‌به‌تألیف‌نموده‌است.40260آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ورق14نقل‌دیگر‌اینکه:اگر‌تألیفاتش‌را‌به‌تمام‌عمرش‌تقسیم‌کنیم،هر‌روز‌می‌نوشته‌است.
معروفترین‌تألیفش‌که‌باقی‌مانده‌و‌مورد‌استفاده‌است:تفسیر‌طبری‌و‌تاریخطبری‌است.البته‌در‌کتب‌فقهی‌هم‌گاهی‌از‌او‌نام‌برده‌می‌شود.
در»معجم‌الأدبا«آمده‌است:»إن‌أبا‌جعفر)طبری(قال‌لأصحابه‌أتنشطون‌لتفسیر‌القرآن؟قالوا‌کم‌یکون
قدره؟قال‌ثلاثون‌الف‌ورقا.فقالوا:هذا‌مما‌یفنی‌الأعمار‌قبل‌تمامه.فاختصره‌فی‌نحو‌ثلاث‌آلاف‌ورقا.ثم‌قال‌أتنشطون‌لتاریخ‌العالم‌من‌آدم‌إلی‌وقتنا‌هذا.قالوا‌کم
قدره؟فذکر‌نحوا‌مما‌ذکره‌فی‌التفسیر.فأجابوه‌بمثل‌ذلک،فقال‌إنا‌لله‌و‌إنا‌إلیه««.1راجعون.ماتت‌الهمم.فاختصره‌فی‌نحو‌مما‌اختصره‌فی‌التفسیر»
با‌این‌گستردگی‌علم‌و‌اطلاعات،ولی‌می‌بینیم‌در‌تک‌تک‌مسائل‌فقهی،عقیدتی...
سادگیهایی‌بروز‌داده‌که‌معلوم‌می‌شود‌با‌آن‌وسعت‌اطلاعات‌عالمی‌پخته‌وعمیق‌نبوده‌است.
در‌مقدمه‌تفسیر‌طبری‌می‌خوانیم:نحن‌فی‌شرح‌تألیفه‌و‌بیان‌ما‌فیه‌من‌معاینه‌منشؤون‌إن‌شاء‌الله‌کتابا‌مستوعبا‌لکل‌ما‌بالناس‌إلیه‌حاجة‌من‌علمه‌جامعا‌و‌من‌سائر‌الکتاب‌غیره‌فی‌ذلک‌کافیا‌و
مخبرون‌فی‌کل‌ذلک‌بما‌انتهی‌الینا‌من‌اتفاق‌الحجة‌فیما‌اثفقت‌علیه‌الامة‌و‌اختلافها‌فیما‌اختلفت‌فیه‌منه‌و‌مبینوا‌علل‌کل‌مذهب‌من‌مذاهبهم‌و‌موضحواالصحیح‌لدینا‌من‌ذلک‌بأوجز‌ما‌أمکن‌من‌الإیجاز‌و‌أخصر‌ما‌أمکن‌من‌الإختصار.
مقدماتی‌برای‌این‌تفسیر‌نوشته.هر‌چند‌این‌مقدمات‌برای‌تفسیر‌با‌این‌حجم‌کماست‌ولی‌انصافا‌مقدمات‌خوبی‌است:
-قرآن‌برای‌مردم‌قابل‌فهم‌است.1-بعضی‌برای‌اینکه‌بگویند‌قرآن‌قابل‌فهم‌نیست،می‌گویند‌در‌قرآن‌واژه‌های‌غیر2
__________________________________________________.42،ص18(.ج1)
261آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:عربی‌هم‌وجود‌دارد.پاسخ‌می‌دهد‌قرآن‌عربی‌است‌و‌اگر‌در‌عبارت‌عربی،واژه
فارسی‌استعمال‌شود‌از‌عربی‌بودن‌نمی‌افتد.-در‌زمان‌نزول‌قرآن،لغات،قرائات‌و‌لهجه‌های‌فراوانی‌وجود‌داشت‌ولی‌قرآن3
به‌تمام‌آنها‌نازل‌نشد.ولی‌به‌یک‌لهجه‌هم‌نیست‌از‌یک‌لهجه‌بیشتر‌است‌ولیتمام‌آنها‌هم‌نیست.
روایت‌القرآن‌نزل‌علی‌سبعة‌احرف‌به‌این‌معنا‌نیست‌که‌به‌قرائت‌هفت‌قارینازل‌شده‌است.بلکه‌مطالب‌قرآن‌متعدد‌است،امثال-تاریخ-عقائد...
-آیات‌قرآن‌سه‌گروه‌است،یک‌گروه‌را‌همه‌می‌فهمند.یک‌گروه‌با‌بیان‌پیامبر4صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فهمیده‌می‌شود‌و‌یک‌گروه‌را‌فقط‌خدا‌می‌داند.)یعنی‌از‌آن‌آیاتی‌است‌که‌پیامبر‌هم‌درباره‌اش‌حرفی‌نزده‌و‌نمی‌زند.مثل‌هنگام‌قیام‌ساعت،ظهور‌امام‌زمان-عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف-(نه‌اینکه‌هیچ‌آیه‌ای‌از‌قرآن
قابل‌فهم‌نیست‌و‌نه‌اینکه‌تمام‌آیاتش‌را‌همه‌می‌فهمند.-روایاتی‌که‌ما‌را‌از‌تفسیر‌به‌رأی‌نهی‌می‌کند،مخصوص‌قسم‌دوم‌است‌که‌با5
توضیح‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌روشن‌می‌شود.ولی‌از‌آیات‌قسم‌اول،می‌شوداستظهار‌کرد‌و‌تفسیر‌نمود‌و‌این‌تفسیر‌به‌رأی‌نیست.
-با‌آیات‌و‌روایات‌ثابت‌می‌شود‌که‌آیات‌قسم‌اول‌برای‌همه‌قابل‌فهم‌است6حتی‌بدون‌توضیح‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله.
-از‌این‌مقدمه‌استفاده‌می‌شود‌که‌برای‌تفسیر،ادبیات‌و‌روایات‌لازم‌است‌و7اما‌لازم‌نیست‌مفسر‌علوم‌متعدده‌دیگر‌را‌بداند.
-قرآن‌چهار‌نام‌دارد:فرقان)به‌معنی‌فارق(،قرآن)به‌معنی‌مقروء(،کتاب)به8معنی‌مکتوب(،ذکر)به‌معنی‌یادآوری‌کننده‌و‌یاد‌دهنده(.
چرا‌سوره‌را‌سوره‌می‌گویند؟
سوره‌از‌سؤر‌است‌به‌معنی‌بقیه‌و‌باقیمانده.در‌اینجا‌یعنی:قطعة‌قد‌افصلت‌منالقرآن‌عما‌سواها‌و‌أبقیت.
262آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:آیه‌هم‌به‌معنای‌نشانه‌تمام‌شدن‌مطلب‌قبل،و‌شروع‌شدن‌مطلب‌بعد‌است.
این‌مطلب‌هم‌در‌این‌تفسیر‌وجود‌دارد:قال‌عثمان‌کان‌رسول‌الله‌إذا‌نزل‌علیه‌الشی‌ء‌دعا‌ببعض‌من‌کان‌یکتب‌فیقول
ضعوا‌هذه‌الآیات‌فی‌السورة‌التی‌یذکر‌فیها‌کذا‌و‌کذا.یعنی‌نظم‌سوره‌ها‌و‌آیات‌توسط‌خود‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌انجام‌شد.و‌این‌عبارت‌می‌تواند‌مدرک‌خوبی‌برای‌این‌باشد‌که‌قرآن‌در‌زمان‌خود‌رسول‌الله
صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌منظم‌شده‌است.چند‌کتاب‌درباره‌طبقات‌مفسرین‌نوشته‌شده،یکی‌از‌این‌کتب‌از‌سیوطی‌است.
مفسر‌را‌در‌آن‌معرفی‌کرده‌است.قبل‌از‌سیوطی‌و‌بعد‌از‌او‌هم150که‌حدود700این‌کار‌انجام‌شده‌و‌بعدی‌ها‌گسترده‌تر‌نوشته‌اند.در‌یکی‌از‌آنها‌حدود
مفسر‌معرفی‌شده،و‌جدیدا‌اگر‌کسی‌نوشته‌باشد‌حتما‌توانسته‌است‌بیشتر‌ازاین‌مقدار‌معرفی‌کند.
چنین‌کاری‌در‌شیعه‌سراغ‌نداریم‌مگر‌یک‌نفر‌که‌گفته‌است‌طبقات‌مفسریندارد:
مرحوم‌شیخ‌محمد‌علی‌چهاردهی‌رشتی،از‌مدرسین‌بزرگ‌نجف‌اشرف)مربوط‌‌سال‌قبل‌که‌حاشیه‌ای‌بر»قبله‌و‌وقت«کتاب‌شرح‌لمعه‌و‌شرحی‌بر60-70به
صحیفه‌سجادیه‌دارد(،نوه‌او‌معروف‌به‌مدرسی‌چهاردهی،از‌اساتید‌دانشگاه‌ودارای‌تألیفاتی‌بود‌در‌نوشته‌هایش‌می‌نویسد:طبقات‌مفسرین‌دارم.
اخیرا‌هم‌در‌قم‌کتابی‌در‌این‌موضوع‌به‌نام‌طبقات‌مفسرین‌و‌غیره‌در‌چند‌جلدچاپ‌شده‌است.
سیوطی‌هم‌در»طبقات‌المفسرین«و‌هم‌در»اتقان«راجع‌به‌تفسیر‌طبری‌مطلبی‌دارد‌که‌ما‌عبارت‌اتقان‌را‌می‌آوریم:و‌کتابه‌أی‌الطبری‌أجل‌التفاسیر‌و
أعظمها‌فإنه‌یتعرض‌لتوجیه‌الأقوال‌و‌ترجیح‌بعضها‌عل‌بعض‌و‌الإعراب‌والإستنباط‌فهو‌یفوق‌بذلک‌علی‌تفسیر‌الأقدمین.
بله‌این‌امتیازی‌است‌برای‌تفسیر‌طبری‌که‌اقوال‌را‌نقل‌و‌سپس‌ترجیح‌و‌انتخابمی‌کند.
263آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌اما‌راجع‌به‌سبک‌تفسیر:قرائت‌و‌بحث‌های‌ادبی‌را‌دنبال‌کرده‌و‌تأویل‌آیه‌را‌می‌گوید.گفته‌های‌دیگران‌را
با‌سند‌نقل‌می‌کند‌و‌در‌پایان‌غالبا‌خودش‌یک‌قول‌را‌ترجیح‌می‌دهد.از‌تفسیر‌ابن‌عباس،سعید‌بن‌جبیر،مجاهد،حسن‌بصری،عکرمه،عبد‌الله‌بن
مسعود-عبد‌الرحمن‌بن‌زید،ابن‌جریح‌و‌قتاده‌و...استفاده‌کرده‌است.از‌نظر‌بحثهای‌شیعه‌و‌سنی،با‌اطلاعات‌گسترده‌ای‌که‌دارد‌و‌با‌توجه‌به‌حشر‌و‌نشرش‌با‌شیعه)به‌طوریکه‌بعضی‌طبری‌بودنش‌را‌نشانه‌شیعه‌بودنش‌گرفتند(و‌اینکه‌حدیث‌غدیر‌را‌با‌هفتاد‌سند‌نقل‌کرده‌است،با‌این‌حال‌در‌تفسیرش‌سخنی
که‌تمایل‌او‌را‌به‌شیعه‌نشان‌دهد‌ندارد.مثلا‌در‌ذیل‌آیات:الیوم‌أکملت‌لکم‌دینکم‌و‌أتممت‌علیکم‌نعمتی‌و‌رضیت‌لکمذین‌یقیمون‌الصلاة‌و‌یؤتون ذین‌آمنوا‌ال ه‌و‌رسوله‌و‌ال کم‌الل ما‌ولی الإسلام‌دینا،إنک...مطالب‌زیادی‌را غ‌ما‌أنزل‌إلیک‌من‌رب سول‌بل ها‌الر کاة‌و‌هم‌راکعون،یا‌أی الز‌آورده‌است.ولی‌از‌داستان‌غدیر‌و‌یا‌مطلبی‌مربوط‌به‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌چیزی‌نگفته‌است.حتی‌به‌صورت‌احتمال‌هم‌نامی‌از‌حضرت‌علیه‌السلام‌آوردهکم...یک‌نقل‌آورده‌است‌که‌درباره‌حضرت‌علی‌علیه ما‌ولی نشده‌است.در‌آیه‌إن‌السلام‌است‌که‌صدقه‌داده‌است.ولی‌ذیل‌این‌آیات‌اصلا‌راجع‌به‌امامت‌حضرت
علیه‌السلام‌چیزی‌نگفته‌است.یا‌فرد‌متعصبی‌بوده‌که‌بنای‌بر‌حذف‌گذاشته‌است‌یا‌شرائطش‌طوری‌بوده‌که
نتوانسته‌نقل‌کند...ولی‌احتمال‌دوم‌ضعیف‌است.زیرا‌اگر‌کسی‌تمایل‌بهمذهبی‌داشته‌باشد،بالاخره‌در‌مواردی‌تمایل‌خود‌را‌بروز‌می‌دهد.
در‌سوره‌کوثر‌می‌گوید:قال‌الخیر‌الکثیر،قال‌الخیر‌الکثیر‌و‌القرآن‌و‌الحکمة،قال‌خیر‌الدنیا‌و‌الآخرة.قال‌هو‌الخیر‌و‌النبوة‌و‌القرآن،قال‌هو.النبوة‌و‌الإسلام،
قال‌هو‌حوض‌أعطاه‌فی‌الجنة...اینها‌همه‌متن‌روایت‌است.سپس‌خودش‌می‌گوید:و‌أولی‌هذه‌الأقوال‌بالصواب‌عندی‌قول‌من‌قال‌هو‌اسم‌النهر‌الذی
أعطاه‌فی‌الجنة‌و‌صفه‌الله‌بالکثرة‌لعظم‌قدره‌و‌انما‌قلنا‌ذلک‌أولی‌الأقوال‌لتتابعالأخبار‌عن‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بأن‌ذلک‌کذلک.
264آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:خود‌او‌کوثر‌را‌نهری‌در‌بهشت‌می‌داند‌در‌حالیکه‌خود‌آیات‌نشان‌می‌دهد‌که‌باید‌مربوط‌به‌فرزند‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌باشد.که‌می‌گفتند‌پیامبر‌صلی‌اللهعلیه‌و‌آله‌عقب‌و‌پسر‌ندارد‌و‌نسلش‌تمام‌می‌شود‌و‌آیه‌آن‌را‌رد‌می‌کند.
در‌سوره‌هل‌أتی‌هم‌اصلا‌احتمالی‌درباره‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌نداده‌است.
پس‌به‌این‌تفسیر‌و‌تفاسیر‌شبیه‌آن‌که‌مراجعه‌می‌کنیم‌درباره‌بحثهایی‌که‌باسول...اگر ها‌الر شیعه‌ارتباط‌دارد‌باید‌بدبین‌باشیم،و‌دلیل‌هم‌داریم.مثلا‌در‌یا‌أی
روایتی‌نقل‌کرده‌بود‌و‌در‌سند‌یا‌دلالتش‌اشکال‌کرده‌بود‌شاید‌تا‌حدی‌می‌توانستیم‌حمل‌به‌صحت‌کنیم.ولی‌الآن‌که‌نقل‌نکرده‌است‌مثل‌صحیح‌بخاری‌می‌شود‌که‌بنای‌بر‌حذف‌روایات‌اهل‌بیت‌و‌روایات‌داله‌بر‌حمایت‌از‌اهل‌بیت‌را
داشته‌است.البته‌در‌طرف‌مقابل‌هم‌اگر‌تمام‌کتب‌شیعه‌را‌زیر‌و‌رو‌کنیم،فضیلتی‌از‌شیخین
پیدا‌نمی‌کنیم‌اما‌با‌این‌تفاوت‌که‌ما‌از‌خلاف‌حق‌سکوت‌می‌کنیم‌و‌حق‌را‌می‌گوییم‌و‌فضائل‌نقل‌شده‌برای‌آنها‌را‌خلاف‌حق‌می‌دانیم‌از‌این‌رو‌ذکر‌نمی‌کنیم‌اما‌آنها‌فضائل‌حضرت‌علیه‌السلام‌را‌قبول‌دارند‌و‌به‌خاطر‌مسأله
امامت‌نقل‌نمی‌کنند.احتمال‌سانسور‌مطالب‌در‌کتابهای‌چاپی‌هست‌ولی‌کتاب‌خطی‌را‌به‌این‌زودی‌نمی‌توانند‌سانسور‌کنند.چون‌نسخه‌های‌خطی‌متعددی‌است‌و‌کسی‌اگر‌بخواهدحذفی‌انجام‌دهد‌در‌یک‌نسخه‌می‌تواند‌این‌کار‌را‌انجام‌دهد‌نه‌در‌تمام‌نسخه‌ها.پس‌احتمال‌اینکه‌خود‌مؤلف‌مثلا‌خود‌را‌در‌خطر‌ببیند‌و‌لذا‌حذف‌کند‌که‌اصلا
بویی‌از‌شیعه‌بودن‌ندهد‌قوی‌تر‌است.انتظار‌ما‌این‌است‌که‌مؤلف‌اگر‌هم‌سنی‌باشد‌مطالبی‌را‌که‌سند‌درست‌دارد،ذکر‌کند‌تا‌دیگران‌بخوانند‌شاید‌با‌نظر‌او‌موافق‌نباشند.یعنی‌او‌یک‌برداشت‌از‌روایت‌کند‌و‌دیگران‌برداشت‌دیگر.پس‌اینطور‌حذف‌کردن‌صحیح‌نیست.مثل‌صحیح‌بخاری‌که‌مؤلفش‌معاصر‌ائمه‌علیهم‌السلام‌بود،ولی‌در‌سراسر‌کتابش‌اصلا‌روایتی‌از‌ائمه‌نیست،این‌هیچ‌توجیهی‌ندارد‌جز‌اینکه‌بگوییم‌بنای‌حذف‌داشته‌است.و‌الا‌به‌هیچ‌منطقی‌قابل‌قبول‌نیست.اگر‌امام‌را‌به‌عنوان‌امام
معصوم‌قبول‌ندارند،به‌هر‌حال‌عالم‌که‌هست.به‌خصوص‌که‌ائمه‌علیهم‌السلامخیلی‌جاها‌روایت‌را‌با‌سند‌از‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌نقل265آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
می‌کنند‌که‌اگر‌کسی‌آنها‌را‌به‌عنوان‌امام‌و‌معصوم‌قبول‌نداشته‌باشد‌لااقل‌درحد‌ناقل‌و‌راوی‌قبول‌کند.
و‌این‌همان‌نکته‌است‌که‌می‌گویند‌دوست‌از‌روی‌ترس‌و‌دشمن‌از‌روی‌دشمنی‌مسایل‌و‌روایات‌مربوط‌به‌شیعه‌را‌اخفا‌کردند‌و‌در‌عین‌حال‌این‌همه‌مانده
است.خلاصه‌اینکه‌مبنای‌کتاب‌تفسیر‌طبری‌بر‌حذف‌روایات‌مربوط‌به‌امامت‌است.»
1»
در‌کیهان‌فرهنگی‌فردی‌مقاله‌ای‌راجع‌به‌حدیث‌و...نوشته‌بود‌و‌این‌جمله‌را‌داشت‌که:»بخاری‌گفته‌است‌من‌سیصد‌هزار‌حدیث‌در‌اختیارم‌بود‌و‌این‌سه‌هزار‌حدیث‌را‌از‌آن‌ها‌اختیار‌کردم«که‌شاید‌خیلی‌از‌آنها‌که‌نیاورده‌است،
مربوط‌به‌ائمه‌علیهم‌السلام‌باشد.توضیح:ما‌کتابهایی‌داریم‌پیرامون‌احادیث‌موضوعه،که‌حدیثهای‌جعلی‌را‌در‌آنکتب‌جمع‌آوری‌کرده‌اند)یکی‌از‌این‌کتب‌از‌سیوطی‌و‌یکی‌از‌ابن‌جوزی‌و...
است(.در‌این‌کتابها‌گاهی‌منظور‌صاحب‌کتاب‌این‌است‌که‌این‌حدیث‌با‌این‌سند‌جعلی‌است‌نه‌اینکه‌اصل‌حدیث‌جعلی‌باشد.لذا‌سیوطی‌در‌بسیاری‌احادیث‌که‌می‌گوید
جعلی‌است،خودش‌همان‌حدیث‌را‌در‌کتب‌خودش‌می‌آورد‌و‌به‌آن‌استنادمی‌کند.
پس‌جعلی‌بودنش‌به‌معنی‌جعلی‌بودن‌سند‌است‌ولی‌متنش‌درست‌است.افرادی‌بودند‌که‌می‌خواستند‌خود‌را‌جزو‌محدثین‌و‌مشایخ‌به‌حساب‌آورند‌و‌احادیثی‌که‌مثلا‌یک‌سند‌داشت‌با‌سندهای‌ساختگی‌متعدد‌نقل‌می‌کردند.پس
تا‌از‌آنها‌جعلی‌و‌یکی‌درست9سند‌داشته‌باشد‌که10ممکن‌است‌یک‌حدیث‌باشد.
از‌این‌رو‌محتمل‌است‌محدثی‌که‌می‌گوید‌سیصد‌هزار‌حدیث‌داشتم‌و‌سه‌هزار‌تای‌آن‌را‌انتخاب‌کردم‌یک‌حدیث‌را‌مثلا‌از‌چهل‌طریق،و‌چهل‌سند،چهل‌حدیث‌به‌شمار‌آورده‌است‌که‌جمع‌آن‌سیصد‌هزار‌شده‌است‌وگرنه‌متن‌روایات‌این
مقدارها‌نبوده‌است.__________________________________________________
(.در‌این‌باره‌به‌مقاله‌اینجانب‌که‌برای‌کنگره‌طبری‌نوشته‌ام‌رجوع‌شود.1)266آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌این‌که‌می‌گویند‌فلان‌حدیث‌جعلی‌است‌در‌بسیاری‌موارد‌مقصود‌این‌است‌کهسندش‌جعلی‌است‌و‌الا‌خود‌حدیث‌با‌سند‌دیگر‌در‌کتب‌دیگر‌وجود‌دارد.
معارف‌و‌فقه‌شیعه‌متکی‌به‌قرآن‌و‌حدیث‌است.همانطور‌که‌قرآن‌را‌معتبر‌می‌دانیم‌و‌می‌گوییم‌در‌طول‌تاریخ‌دست‌نخورده‌است،حدیث‌را‌هم‌در‌حد‌خود
معتبر‌می‌دانیم.زیرا‌در‌حدیث‌هم‌مشایخی‌بوده‌اند‌که‌املاء‌و‌مقابله‌و‌قرائت‌می‌کردند‌و‌هرج‌و
مرج‌نبوده‌است.
***در‌مقایسه‌این‌کتاب‌با‌تفسیر‌تبیان‌و‌مجمع‌باید‌گفت‌تفسیر‌طبری‌طول‌و‌تفصیل‌فراوان‌دارد.مثلا‌اگر‌آنها‌در‌ذیل‌سوره‌کوثر‌می‌گویند‌روایت‌داریم‌که:نهر‌فی‌الجنة،الخیر‌الکثیر،النبوة‌و‌القرآن،اینها‌را‌در‌عبارتی‌کوتاه‌می‌آورند‌اما‌درتفسیر‌طبری‌حدود‌سه‌صفحه‌است‌در‌حالی‌که‌مطلب‌اضافه‌ای‌هم‌ندارد.
تفسیر‌طبری‌تلخیص‌هم‌دارد‌از‌یکی‌از‌علماء‌قرن‌چهار‌و‌پنج‌که‌در‌دو‌جلد‌در‌در‌مصر‌چاپ‌شده‌است.1390سال
تفسیر‌و‌تاریخ‌طبری‌هر‌دو‌در‌همان‌قرن‌چهارم‌ترجمه‌شده‌است.و‌اهل‌ادبفارسی‌به‌آنها‌افتخار‌می‌کنند‌و‌می‌گویند‌یکی‌از‌آثار‌ادبی‌قدیمی‌ارزنده‌ما‌است.ترجمه‌تاریخ‌طبری‌به‌تاریخ‌بلعمی‌معروف‌است‌که‌چاپ‌شده‌و‌ترجمه‌تفسیر
هم‌در‌هفت‌جلد‌چاپ‌شده‌است.و‌نیز‌تفسیر‌و‌تاریخ‌طبری،در‌این‌اواخر‌هم‌مجددا‌ترجمه‌شده‌است.
تاریخ‌طبری‌را،ابو‌القاسم‌پاینده)مترجم‌معروف‌قرآن(ترجمه‌کرده‌است.ویدر‌ترجمه‌کردن‌فرد‌ماهر‌و‌زبردستی‌بود.
قسمتی‌از‌تفسیر‌طبری‌هم‌توسط‌یکی‌از‌فضلاء‌حوزه‌علمیه‌قم‌ترجمه‌شدهاست‌و‌توسط‌کتابفروشی‌دار‌العلم‌منتشر‌شده‌است.
و‌نیز‌گفته‌شده‌که‌به‌زبان‌های‌انگلیسی‌و‌فرانسه‌هم‌ترجمه‌شده‌است.267آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌طبری
تفسیر‌طبری*هنگامی‌که‌آگاه‌شدم‌مجله‌وزین‌کیهان‌اندیشه‌دست‌اندرکار‌تهیه‌ویژه‌برنامه‌ای‌برای‌دانشمند‌معروف‌ابن‌جریر‌طبری‌است،پس‌از‌مشورت‌با‌برخی‌دوستان
موضوع»طبری‌و‌اهل‌بیت‌رسالت«را‌انتخاب‌کردم‌و‌هدفم‌این‌بود‌که‌با‌مراجعه‌به‌آثار‌طبری‌این‌موضوع‌را‌روشن‌کنم‌که‌او‌هم‌مانند‌بسیاری‌دیگر‌از‌علمای‌اهل‌تسنن‌حاضر‌نبوده‌فضائل‌اهل‌بیت‌طهارت‌را‌با‌بی‌طرفی‌کامل‌در‌کتابهای
خود‌یاد‌کند.هنگام‌شروع‌انجام‌این‌تحقیق‌متوجه‌شدم‌که‌فرصتی‌فراوان‌و‌فراغت‌بالی‌بیش‌از‌آنکه‌من‌دارم‌می‌طلبد‌و‌ضمنا‌محصول‌این‌تحقیق‌کتابی‌خواهد‌شد،نه‌مقاله‌ای
برای‌یک‌مجله،بنابراین‌امر‌دایر‌بود‌بین‌اینکه‌از‌این‌موضوع‌منصرف‌شوم‌یاکاری‌در‌حد‌نمونه‌انجام‌دهم‌و‌دومی‌را‌اختیار‌نمودم،به‌این‌شرح:
با‌مراجعه‌به‌آیاتی‌که‌گفته‌شده‌درباره‌اهل‌بیت‌عصمت‌نازل‌شده‌است‌سی‌آیه‌را‌انتخاب‌کرده‌و‌مورد‌بررسی‌قرار‌دادم.لازم‌به‌توضیح‌است‌که‌انتخاب‌آیات‌بدون‌به‌تفسیر‌طبری‌بود،یعنی‌هنگام‌انتخاب‌آیات‌اطلاعی‌نداشتم‌که‌آیا‌این‌آیه‌که‌انتخاب‌می‌کنم‌از‌آیاتی‌است‌که‌طبری‌در‌ذیل‌آن‌روایت‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌را‌آورده‌یا‌نه،از‌اینرو‌می‌توان‌گفت‌این‌سی‌مورد‌بخوبی‌می‌تواند‌نمونه‌ای‌از‌طرز
برخورد‌طبری‌با‌اهل‌بیت‌رسالت‌علیهم‌السلام‌و‌فضائل‌آنان‌باشد.*علمای‌اهل‌تسنن‌در‌برخورد‌با‌فضائل‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌و‌سخنان‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌درباره‌آنان،و‌آیات‌نازل‌شده‌در‌مورد‌آن‌عزیزان،چند
گونه‌اند:گروه‌نخست‌آنان‌که‌از‌ذکر‌این‌قبیل‌مطالب‌خودداری‌نموده‌و‌به‌اصطلاح‌امروز
268آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:گرفتار‌خود‌سانسوری‌هستند.
گروه‌دوم‌کسانی‌هستند‌که‌مطلب‌را‌به‌صورتی‌نقل‌می‌کنند،ولی‌برای‌آن‌یا‌معارضی‌به‌میان‌می‌آورند‌و‌یا‌در‌سند‌و‌یا‌در‌دلالت‌آن‌بر‌فضیلت‌بودن‌و‌یا‌دال
بر‌استحقاق‌جانشین‌رسول‌خدا‌بودن‌خدشه‌وارد‌می‌سازند.گروه‌سوم،هم‌مطلب‌را‌نقل‌می‌کنند‌و‌هم‌آن‌را‌از‌فضائل‌اهل‌بیت‌بشمار
می‌آورند،ولی‌از‌دلالت‌آن‌بر‌استحقاق‌امامت،یا‌سکوت‌می‌ورزند‌و‌یا‌در‌دلالتآن‌اشکال‌می‌کنند.
گروه‌چهارم‌کسانی‌هستند‌که‌در‌سند‌و‌یا‌دلالت‌این‌قبیل‌احادیث‌اشکالی‌نمی‌بینند،ولی‌می‌گویند‌عمل‌اصحاب‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌که‌پس‌از
آن‌حضرت،علی‌علیه‌السلام‌را‌به‌عنوان‌جانشین‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهنپذیرفتند‌دلیل‌بر‌این‌است‌که‌این‌روایات‌باید‌بگونه‌ای‌توجیه‌شود.
تصدیق‌می‌کنید‌که‌هر‌چهار‌گروه‌دچار‌لغزش‌شده‌اند‌ولی‌شدت‌لغزش‌هر‌گروه،بیشتر‌از‌گروه‌بعدی‌و‌غیر‌قابل‌اغماض‌تر‌است‌و‌ما‌در‌این‌مقال‌درصدد‌آنیم‌کهبدانیم‌ابن‌جریر‌طبری‌در‌کتاب‌تفسیرش‌جزو‌کدام‌یک‌از‌این‌چهار‌گروه‌است.*مرحوم‌ملا‌محسن‌فیض‌کاشانی‌در‌مقدمه‌سوم‌از‌مقدمات‌دوازده‌گانه‌تفسیر‌صافی،روایاتی‌از‌امیر‌مؤمنان‌علی‌علیه‌السلام‌و‌امام‌باقر‌علیه‌السلام‌از‌کتاب‌کافی‌شیخ‌کلینی‌و‌تفسیر‌عیاشی‌نقل‌می‌کند‌که‌مضمون‌آنها‌این‌است‌که‌بخشی‌از‌آیات‌قرآن‌مجید‌درباره‌اهل‌بیت‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌یعنی‌علی‌و
فاطمه‌و‌یازده‌فرزند‌معصومشان‌نازل‌شده‌است.
*گروهی‌از‌دانشمندان‌شیعه‌و‌سنی‌درصدد‌جمع‌آوری‌این‌قبیل‌آیات‌برآمده‌و‌کتابها‌و‌رساله‌هایی‌در‌این‌زمینه‌تألیف‌کرده‌اند.دانشمند‌گرامی‌جناب‌آقای‌سید‌احمد‌حسینی‌اشکوری‌در‌مقدمه‌چاپ‌اول‌رساله»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌اهل
البیت‌علیهم‌السلام«تألیف‌حسین‌بن‌حکم‌حبری‌نام‌چهل‌و‌چهار‌اثر‌از‌این‌قبیل‌تألیفات‌را‌یاد‌کرده‌است.و‌دانشمند‌گرانقدر‌جناب‌آقای‌سید‌محمد‌رضا‌حسینی
جلالی‌در269آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مقدمه‌چاپ‌دوم‌همان‌رساله‌که‌به‌نام‌تفسیر‌الحبری‌چاپ‌شده،با‌تهذیب‌وتکمیل‌نوشته‌آقای‌اشکوری،نام‌شصت‌و‌پنج‌کتاب‌را‌ذکر‌نموده‌است.
در‌اینجا‌نام‌ده‌اثر‌از‌کتابهای‌یاد‌شده‌را‌می‌آوریم:-تفسیر‌الحبری‌ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌اهل‌البیت.از‌حسین‌بن‌حکم‌حبری)م1
ه(.286-الآیات‌النازلة‌فی‌اهل‌البیت‌علیهم‌السلام.از‌حسن‌بن‌محمد‌بن‌یحیی2
(.458نیشابوری،معروف‌به‌ابن‌فحام)م-شواهد‌التنزیل‌فی‌الآیات‌النازلة‌فی‌اهل‌البیت.از‌حاکم‌حسکانی‌از‌علمای3
سده‌پنجم.این‌کتاب‌به‌همت‌علامه‌حاج‌شیخ‌محمد‌باقر‌محمودی‌در‌بیروت‌چاپشده‌است.
-المصابیح‌فی‌ذکر‌ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌اهل‌البیت.از‌احمد‌بن‌حسن4اسفرائینی‌که‌از‌تألیفات‌قرن‌پنجم‌یا‌پیشتر‌است.
-المصابیح‌فی‌ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌اهل‌البیت.از‌احمد‌بن‌جعفر‌علوی‌خیبری5(.376)م-ابانة‌ما‌فی‌التنزیل‌من‌مناقب‌آل‌الرسول.از‌احمد‌بن‌حسن‌بن‌علی‌طوسی.6-الآیات‌النازلة‌فی‌اهل‌البیت.از‌سید‌محمد‌بن‌ابی‌زید‌بن‌عربشاه‌ورامینی،7
مؤلف‌کتاب‌گرانقدر»احسن‌الکبار‌فی‌معرفة‌الائمة‌الاطهار«که‌از‌علمای‌سدههشتم‌است.
-تأویل‌الآیات‌الباهرة‌فی‌فضائل‌العترة‌الطاهرة.از‌شرف‌الدین‌سید‌علی8حسینی‌استرابادی‌از‌دانشمندان‌سده‌دهم.این‌کتاب‌در‌قم‌چاپ‌شده‌است.
(.1338-اعظم‌المطالب‌فی‌آیات‌المناقب.از‌سید‌احمد‌حسین‌امروهری)م9-تنزیل‌الآیات‌الباهرة‌فی‌فضل‌العترة‌الطاهرة.از‌سید‌شرف‌الدین‌عاملی)م10
(مؤلف‌کتاب»المراجعات«.1377
*اینکه‌گفته‌می‌شود‌فلان‌آیه‌درباره‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌و‌یا‌درباره‌امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام‌نازل‌شده‌است‌یکی‌از‌چند‌معنی‌را‌می‌تواند‌داشته‌باشد:
270آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:الف-عملی‌بسیار‌ارزنده‌از‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌صادر‌گردیده‌که‌سبب‌نزول‌آیه‌شریفه‌شده‌است،مثلا‌علی‌علیه‌السلام‌در‌هنگام‌خطر،در‌بستر‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌خوابیده‌و‌این‌عمل‌امیر‌مؤمنان‌سبب‌نزول‌آیه:»و‌منه«شد.ولی‌آیه‌بر‌دیگران‌هم‌قابل اس‌من‌یشری‌نفسه‌ابتغاء‌مرضات‌الل الن
صدق‌است،زیرا‌اعتبار،به‌لفظ‌آیه‌و‌عموم‌و‌اطلاق‌آن‌است‌نه‌به‌خصوص‌موردنزول.
ب-مصداق‌منحصر‌آیه‌شریفه،اهل‌بیت‌هستند‌و‌به‌دیگران‌به‌هیچ‌وجه‌قابلصدق‌نیست،مانند‌آیه‌تطهیر‌و‌آیه‌مباهله.
ج-اهل‌بیت‌مصداق‌اکمل‌و‌اظهر‌آیه‌شریفه‌هستند‌و‌از‌اینرو‌مانعی‌ندارد‌که‌آیهذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌سیجعل‌لهم ال بر‌دیگران‌هم‌صادق‌آید‌مانند:»إن
حمن‌ودا«. الر‌فرق‌این‌معنی‌با‌معنی‌اول‌آن‌است‌که‌در‌اولی،اهل‌بیت‌سبب‌نزول‌آیه‌بودند،ولی‌در‌معنی‌سوم‌ممکن‌است‌اهل‌بیت‌سبب‌نزول‌آیه‌نباشند‌و‌آیه‌بدون‌سبب‌نزول‌نازل‌شده‌باشد،ولی‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌هدی،اهل‌بیت
را‌به‌عنوان‌مصداق‌مسلم‌و‌روشن‌آن‌آیه‌معرفی‌کرده‌باشند.*ممکن‌است‌برخی‌از‌روایات‌که‌نازل‌شدن‌بعضی‌آیات‌را‌درباره‌اهل‌بیت
علیهم‌السلام‌اثبات‌می‌کند‌محتوایش‌به‌گونه‌ای‌باشد‌که‌با‌ظاهر‌آن‌آیه‌هماهنگی‌کامل‌نداشته‌باشد،ما‌سعی‌کرده‌ایم‌آیات‌و‌روایاتی‌را‌یاد‌کنیم‌که‌بخوبی‌با‌هم
هماهنگ‌باشد.*پس‌از‌ذکر‌هر‌آیه‌و‌ترجمه‌فارسی‌آن،و‌اشاره‌به‌روایت‌یا‌روایاتی‌که‌نزول‌آن‌آیه‌را‌درباره‌اهل‌بیت‌اثبات‌می‌کند‌و‌نیز‌ذکر‌مصادر‌آنها،به‌تفسیر‌طبری‌در‌ذیل‌همان‌آیه‌رجوع‌می‌کنیم‌تا‌از‌برخورد‌این‌مفسر‌بزرگ‌با‌اهل‌بیت‌علیه‌السلام‌آگاه
شویم.حیم.)بقره/1*** واب‌الر ه‌هو‌الت ه‌کلمات‌فتاب‌علیه‌إن (37-فتلقی‌آدم‌من‌رب
ترجمه:آدم‌از‌پروردگار‌خود‌کلماتی‌را‌فرا‌گرفت‌پس‌خدا‌توبه‌او‌را‌پذیرفت‌وخداوند‌بسیار‌توبه‌پذیر‌و‌رحیم‌است.
271آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
از‌عبد‌الله‌بن‌عباس‌و‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌است‌که‌از‌رسول‌خدا‌سؤال‌شد:مراد‌از»کلماتی«که‌آدم‌از‌پروردگارش‌آموخت‌چیست؟
حضرت‌فرمودند:آدم‌خدای‌متعال‌را‌سوگند‌داد‌به‌حق‌محمد‌و‌علی‌و‌فاطمه‌و‌حسن‌و‌حسین‌که‌توبه‌اش‌را‌بپذیرد،پس‌خداوند‌هم‌توبه‌او‌را‌پذیرفت.در‌احقاق‌الحق‌این‌روایت‌و‌اشباه‌آن‌از‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌دلائل‌النبوة‌بیهقی‌و‌چند
و‌ج148،ص14،و‌ج76،ص3کتاب‌دیگر‌نقل‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.104،ص9
با‌اینکه‌درصدد‌ذکر‌اقوال‌مختلف‌درباره194-193،ص1در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌این‌آیه‌شریفه‌بوده‌و‌چند‌قول‌را‌هم‌نقل‌کرده،به‌روایتی‌که‌یاد‌شده‌اشاره‌ای
ننموده‌است.ه‌رؤف‌بالعباد)بقره/2 ه‌و‌الل اس‌من‌یشری‌نفسه‌ابتغاء‌مرضات‌الل -و‌من‌الن
207)ترجمه:از‌جمله‌مردم‌کسی‌است‌که‌جان‌خویش‌را‌به‌طلب‌رضایت‌و‌خشنودی
خدا)به‌خدا(می‌فروشد‌و‌خدا‌نسبت‌به‌بندگان‌رؤوف‌و‌مهربان‌است.از‌ابن‌عباس‌و‌حسن‌بن‌علی‌علیهما‌السلام‌و‌ابی‌سعید‌خدری‌و‌ابی‌رافع‌و
خدیجه‌علیها‌السلام‌روایت‌شده‌در‌آن‌شبی‌که‌مشرکین‌تصمیم‌داشتند‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌را‌به‌قتل‌برسانند،علی‌علیه‌السلام‌در‌بستر‌آن‌حضرت
خوابید‌و‌خطر‌را‌به‌جان‌خود‌خرید،این‌آیه‌شریفه‌نازل‌شد.در‌احقاق‌الحق‌این‌روایت‌از‌ده‌ها‌کتاب‌از‌جمله‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌تفسیر
ثعلبی‌و‌کتاب»ما‌نزل‌فی‌شأن‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌نقل‌شده‌است.به116،ص14و‌ج335،ص8و‌ج479،ص6و‌ج23،ص3احقاق‌الحق،ج
رجوع‌کنید.با‌اینکه‌در‌مورد‌آیه‌روایات‌و‌اقوال187و186،ص2در‌تفسیر‌طبری،ج
متعددی‌نقل‌کرده‌است‌به‌این‌روایت‌اشاره‌ای‌ندارد‌و‌اگر‌در‌موارد‌دیگر‌تفسیر‌احیانا‌متعرض‌این‌روایت‌شده‌باشد‌باز‌اشکال‌برطرف‌نمی‌شود‌زیرا‌روایت
مربوط‌به‌آیه،در‌ذیل‌خود‌آیه‌باید‌ذکر‌شود.272آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
هم‌و‌لا3 ا‌و‌علانیة‌فلهم‌أجرهم‌عند‌رب هار‌سر یل‌و‌الن ذین‌ینفقون‌أموالهم‌بالل -ال(.274خوف‌علیهم‌و‌لا‌هم‌یحزنون)بقره/
ترجمه:کسانی‌که‌اموال‌خویش‌را‌شب‌و‌روز‌و‌نهان‌و‌آشکارا‌انفاق‌می‌کنندپاداش‌آنان‌نزد‌پروردگارشان‌است‌و‌نه‌بیمی‌بر‌آنها‌هست‌و‌نه‌غمگین‌می‌شوند.
از‌ابن‌عباس‌و‌ابی‌مجاهد‌روایت‌شده‌که‌علی‌علیه‌السلام‌در‌یک‌زمانی‌فقط‌چهار‌درهم‌داشت،یکی‌را‌شب‌و‌یکی‌را‌روز‌و‌یکی‌را‌مخفیانه‌و‌آخری‌را‌علنی
در‌راه‌خدا‌انفاق‌کرد،پس‌این‌آیه‌درباره‌آن‌حضرت‌نازل‌شد.این‌روایت‌در‌احقاق‌الحق‌از‌ده‌ها‌کتاب‌از‌جمله‌اسباب‌النزول‌واحدی‌و‌تفسیر
حبری‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌کشاف‌زمخشری‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی،نقل‌شده‌است.به‌رجوع‌شود.44،ص2یا20و‌ج249،ص14و‌ج246،ص3احقاق‌الحق،ج
در‌ذیل‌این‌آیه‌اشاره‌به‌این‌روایت‌نشده‌است.67،ص3در‌تفسیر‌طبری،ج‌ه‌علیکم‌إذ‌کنتم‌أعداء4 قوا‌و‌اذکروا‌نعمت‌الل ه‌جمیعا‌و‌لا‌تفر -و‌اعتصموا‌بحبل‌الل
ار‌فأنقذکم ف‌بین‌قلوبکم‌فأصبحتم‌بنعمته‌إخوانا‌و‌کنتم‌علی‌شفا‌حفرة‌من‌الن فألکم‌تهتدون)آل‌عمران/ ه‌لکم‌آیاته‌لعل ن‌الل (.103منها‌کذلک‌یبی
ترجمه:همگی‌به‌ریسمان‌خدا‌چنگ‌زنید،و‌از‌اختلاف‌بپرهیزید،و‌نعمت‌خدا‌بر‌خود‌را‌یاد‌کنید،آن‌هنگام‌که‌دشمن‌یکدیگر‌بودید‌و‌خدا‌میان‌دلهای‌شما‌الفت‌برقرار‌کرد،پس‌با‌یکدیگر‌برادر‌شدید،و‌بر‌لب‌پرتگاهی‌از‌آتش‌بودید‌که‌خدا
شما‌را‌از‌آن‌نجات‌داد،خداوند‌این‌چنین‌آیات‌خود‌را‌برای‌شما‌بیان‌می‌کند‌شایدهدایت‌شوید.
از‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌و‌ابن‌عباس‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌روایت‌شده‌که»حبل‌الله«در‌این‌آیه‌شریفه‌را‌به‌علی‌علیه‌السلام‌و‌اهل‌بیت
عصمت‌و‌طهارت‌تفسیر‌و‌تطبیق‌کرده‌اند.در‌احقاق‌الحق‌این‌روایت‌از‌کتابهای‌متعدد‌از‌جمله‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌عمده‌ابن‌بطریق‌و‌صواعق‌محرقه‌ابن‌حجر،نقل‌شده‌است.به
رجوع535،ص18و‌ج521و384،ص14و‌ج539،ص3احقاق‌الحق،ج‌شود.
ذیل‌این‌آیه‌شریفه‌این‌روایت‌را‌نمی‌بینیم.21،ص4در‌تفسیر‌طبری،ج273آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-فمن‌حاجک‌فیه‌من‌بعد‌ما‌جاءک‌من‌العلم‌فقل‌تعالوا‌ندع‌أبناءنا‌و‌أبناءکم‌و5ه‌علی‌الکاذبین)آل نبتهل‌فنجعل‌لعنت‌الل نساءنا‌و‌نساءکم‌و‌أنفسنا‌و‌أنفسکم‌ثم
(.61عمران‌‌ترجمه:هر‌که‌با‌تو‌درباره‌عیسی‌احتجاج‌و‌مجادله‌کند‌پس‌بگو‌بیایید‌پسران‌و‌زنان‌و‌نفوس‌خویش‌را‌بخوانیم‌و‌سپس‌مباهله‌کنیم،آنگاه‌لعنت‌خدا‌را‌بر
دروغگویان‌قرار‌دهیم.
نزول‌آیه‌مباهله‌درباره‌علی‌و‌زهرا‌و‌حسن‌و‌حسین‌علیهم‌السلام‌از‌مسلمات‌است،به‌رساله»اهل‌البیت‌و‌آیة‌المباهله«نوشته‌حاج‌شیخ‌قوام‌الدین‌وشنوی‌مراجعه‌شود‌که‌این‌مطلب‌از‌ده‌ها‌کتاب‌اهل‌تسنن‌از‌سده‌سوم‌تا‌چهاردهم‌نقل
شده‌است.برخی‌از‌روایات‌را‌آورده‌است‌که‌یکی‌از212-211،ص3طبری‌در‌تفسیر،ج
آنها‌این‌است:جریر‌گوید‌به‌مغیره‌گفتم‌در‌روز‌مباهله‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌با‌نصارای‌نجران‌علی‌علیه‌السلام‌هم‌بوده‌است؟مغیره‌در‌جواب‌گفت‌در‌روایت‌شعبی‌علی‌علیه‌السلام‌ذکر‌نشده‌است‌و‌من‌نمی‌دانم‌که‌این‌عدم‌ذکر‌به‌خاطر‌سوء‌رأی‌بنی‌امیه‌با‌علی‌علیه‌السلام‌است)که‌نام‌علی‌را‌از‌حدیث‌حذف
کرده‌اند(و‌یا‌اینکه‌اصلا‌نام‌علی‌در‌حدیث‌نبوده‌است.به‌نظر‌نویسنده‌این‌سطور،ذکر‌این‌روایت‌با‌این‌توضیحی‌که‌در‌ذیل‌آن‌است‌نمی‌تواند‌خالی‌از‌اشکال‌باشد،زیرا‌در‌اینکه‌علی‌علیه‌السلام‌در‌داستان‌مباهله
بوده‌است‌جای‌تردید‌نیست‌و‌این‌روایت‌درصدد‌ایجاد‌شک‌و‌تردید‌است.البته‌دو‌سه‌روایت‌دیگر‌که‌طبری‌در‌این‌زمینه‌نقل‌کرده‌است‌مانند‌روایاتی
است‌که‌در‌سایر‌کتب‌آمده‌است.سول‌و‌أولی‌الأمر‌منکم.)نساء/6 ه‌و‌أطیعوا‌الر ذین‌آمنوا‌أطیعوا‌الل ها‌ال -یا‌أی59.)
ترجمه:ای‌مؤمنان‌از‌خدا‌اطاعت‌کنید‌و‌از‌رسول‌خدا‌و»اولی‌الامر«از‌خودتاننیز‌اطاعت‌کنید.
از‌جابر‌بن‌عبد‌الله‌انصاری‌و‌سلیم‌بن‌قیس‌و‌ابن‌عباس‌به‌عبارات‌مختلف‌روایت‌شده‌که‌منظور‌از‌اولی‌الامر‌در‌این‌آیه‌شریفه‌علی‌علیه‌السلام‌و‌اهل
بیت‌هستند.در‌احقاق‌الحق‌این‌روایت‌از‌کتابهای‌متعدد‌از‌جمله‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و
274آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:،3تفسیر‌بحر‌المحیط‌و‌تفسیر‌غرائب‌القرآن،نقل‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،ج
مراجعه‌شود.348،ص14و‌ج424ص‌‌‌در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌اقوال‌مختلفی‌را‌نقل‌کرده،و95،ص5در‌تفسیر‌طبری،ج
متعرض‌این‌روایت‌و‌احتمال‌نشده‌و‌سپس‌گوید‌قول‌صحیح‌این‌است‌که‌بگوییممقصود‌از‌اولی‌الامر،امراء‌و‌ولاة‌هستند.
کاة‌و7 ذین‌یقیمون‌الصلاة‌و‌یؤتون‌الز ذین‌آمنوا‌ال ه‌و‌رسوله‌و‌ال کم‌الل ما‌ولی -إن(.55هم‌راکعون.)مائده/
ترجمه:سرپرست‌و‌ولی‌شما‌خدا‌و‌رسول‌او‌و‌آنانکه‌نماز‌اقامه‌می‌کنند‌و‌درحال‌رکوع‌زکات‌دهند‌می‌باشند.
از‌عمار‌بن‌یاسر‌و‌سلمة‌بن‌کهیل‌و‌انس‌بن‌مالک‌و‌ابی‌ذر‌غفاری‌و‌ابن‌عباس‌و‌جابر‌بن‌عبد‌الله‌انصاری‌و‌عبد‌الله‌بن‌سلام‌و‌مقداد‌و‌عطاء‌و‌برخی‌دیگر‌از
صحابه‌روایت‌شده‌که‌این‌آیه‌شریفه‌درباره‌علی‌علیه‌السلام‌نازل‌گردیده‌استذین‌آمنوا«تا‌آخر،علی‌علیه‌السلام‌است‌که‌در‌حال‌رکوع‌نماز‌به و‌مقصود‌از»ال
فقیری‌صدقه‌داد.در‌احقاق‌الحق‌این‌روایات‌با‌سندهای‌متعدد‌از‌ده‌ها‌کتاب‌مانند»معرفة‌علوم‌الحدیث«حاکم‌نیشابوری‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و»ما‌نزل‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌لباب‌النقول‌سیوطی‌و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌تفسیر
،4و‌ج502،ص3و‌ج399،ص2بیضاوی‌نقل‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.2،ص20و‌ج2،ص14و‌ج60ص
ذین‌آمنوا«اهل‌تأویل‌را‌در186،ص6در‌تفسیر‌طبری،ج گوید:اما‌جمله»و‌ال‌اینکه‌مقصود‌از‌این‌جمله‌کیست‌دو‌قول‌است:قول‌اول‌اینکه‌مقصود‌علی‌علیه
السلام‌است.و‌قول‌دوم‌اینکه‌مقصود‌همه‌مؤمنان‌هستند،آنگاه‌سه‌روایت‌در‌تأیید‌قول‌دوم‌و
دو‌روایت‌در‌تأیید‌قول‌اول‌می‌آورد.به‌نظر‌نویسنده‌این‌سطور‌ایجاد‌تردید‌در‌چنین‌مطلبی‌که‌از‌متواترات‌باید‌بشمار
آید‌وجه‌صحیحی‌نمی‌تواند‌داشته‌باشد.275آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ه8 غت‌رسالته‌و‌الل ک‌و‌إن‌لم‌تفعل‌فما‌بل غ‌ما‌أنزل‌إلیک‌من‌رب سول‌بل ها‌الر -یا‌أیه‌لا‌یهدی‌القوم‌الکافرین)مائده/ الل اس‌إن (.67یعصمک‌من‌الن
ترجمه:ای‌پیامبر‌آنچه‌از‌طرف‌پروردگارت‌به‌تو‌نازل‌شده‌به‌مردم‌برسان‌و‌اگر‌نرسانی‌پس‌رسالت‌الهی‌را‌انجام‌نداده‌ای،و‌خدا‌تو‌را‌از‌شر‌مردم‌حفظ‌می‌کند،
خدا‌کافران‌را‌هدایت‌نمی‌نماید.نزول‌این‌آیه‌در‌مورد‌امیر‌مؤمنان‌و‌واقعه‌غدیر‌خم،از‌مسلمات‌تاریخ‌و‌حدیث‌است‌و‌آنطوری‌که‌در‌مصادر‌قدیم‌آمده‌است‌ابن‌جریر‌طبری‌صاحب‌تفسیر
جامع‌البیان‌رساله‌ای‌در‌مورد‌حدیث‌غدیر‌داشته‌که‌در‌آن‌رساله‌حدیث‌غدیر‌را‌با‌هفتاد‌سند‌روایت‌کرده‌است‌و‌اهل‌اطلاع‌می‌دانند‌که‌در‌بسیاری‌از‌روایاتی‌که
داستان‌غدیر‌ذکر‌شده‌نزول‌این‌آیه‌در‌همان‌مورد‌یاد‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،رجوع‌کنید.172،ص20و‌ج32،ص14و‌ج512،ص3و‌ج415ص2ج
در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌آنجا‌که‌سبب‌نزول‌آیه‌را198،ص6در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌مطرح‌می‌کند‌از‌داستان‌غدیر‌و‌نزول‌آیه‌درباره‌امیر‌مؤمنان‌هیچ‌یاد‌نمی‌کند‌و
این‌موجب‌بسی‌شگفتی‌است.بعک‌من‌المؤمنین)انفال/9 ه‌و‌من‌ات بی‌حسبک‌الل ها‌الن (.64-یا‌أی
ترجمه:ای‌پیامبر،خدا‌و‌آنکه‌از‌مؤمنان‌پیرو)کامل(تو‌است‌برای‌تو‌کافی‌است.در‌کتاب‌احقاق‌الحق‌از‌کشف‌الغمه‌اربلی‌از‌کتاب‌عز‌الدین‌عبد‌الرزاق‌محدث
(و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌نزول‌القرآن‌فضل‌بن‌احمد‌اصفهانی،589حنبلی)م‌‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی‌علیه‌السلام«ابو‌نعیم‌اصفهانی،نقل‌شده‌که‌این‌آیه‌شریفه‌درباره‌امیر‌مؤمنان‌علی‌علیه‌السلام‌نازل‌گردیده‌است.به‌احقاق
رجوع‌شود.193،ص20و‌ج502و247،ص14و‌ج196،ص3الحق،ج‌‌‌در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌روایاتی‌نقل‌شده‌است‌ولی26،ص10در‌تفسیر‌طبری،ج
روایات‌مزبور‌یاد‌نگردیده‌است.ه‌و‌الیوم‌الآخر‌و10 و‌عمارة‌المسجد‌الحرام‌کمن‌آمن‌بالل -أ‌جعلتم‌سقایة‌الحاج
276آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ه.)توبه/ ه‌لا‌یستوون‌عند‌الل (.19جاهد‌فی‌سبیل‌الل
ترجمه:آیا‌سقایت‌و‌آب‌دادن‌به‌حاجیان‌و‌تعمیر‌مسجد‌الحرام‌را‌با‌ایمان‌به‌خداو‌روز‌قیامت‌و‌جهاد‌در‌راه‌خدا‌یکسان‌قرار‌می‌دهید؟!نزد‌خدا‌یکسان‌نیستند.
هنگامی‌که‌طلحة‌بن‌شیبه‌و‌عباس‌بن‌عبد‌المطلب‌بر‌یکدیگر‌مفاخره‌می‌کردند‌و‌طلحه‌می‌گفت‌من‌نسبت‌به‌خانه‌خدا‌اولی‌هستم‌چون‌کلیددار‌حرم‌می‌باشم‌و‌عباس‌گفت‌من‌اولی‌هستم‌زیرا‌سقایت‌حجاج‌با‌من‌است‌در‌این‌هنگام‌علی‌علیه‌السلام‌فرمود‌من‌در‌ایمان‌آوردن‌به‌خدا‌از‌شما‌مقدم‌می‌باشم‌و‌از‌شما
بیشتر‌جهاد‌کرده‌ام،آیه‌شریفه‌نازل‌شد.نزول‌این‌آیه‌در‌این‌مورد‌در‌ده‌ها‌کتاب‌از‌کتب‌اهل‌تسنن‌ذکر‌شده‌است،مانند‌تفسیر‌ثعلبی،اسباب‌النزول‌واحدی،معالم‌التنزیل‌بغوی،مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌جامع‌الاصول‌ابن‌اثیر‌و‌ربیع‌الابرار‌زمخشری‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌تفسیر‌فخر
32،ص20و‌ج589و194،ص14و‌ج122،ص3رازی.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.
ذیل‌آیه‌شریفه‌همین‌روایت‌نقل‌شده‌است،اما67،ص10در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌روایت‌به‌طرز‌دیگر‌که‌نامی‌از‌علی‌علیه‌السلام‌در‌آن‌دیده‌نمی‌شود‌نیز‌با
سندهای‌متعدد‌یاد‌شده‌است.ه‌و‌کونوا‌مع‌الصادقین)توبه/11 قوا‌الل ذین‌آمنوا‌ات ها‌ال (.119-یا‌أی
ترجمه:ای‌مؤمنان‌تقوا‌داشته‌و‌با‌صادقان‌باشید.از‌ابن‌عباس‌و‌عبد‌الله‌بن‌عمر‌و‌ابی‌جعفر‌باقر‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌که‌مقصود‌از‌صادقین‌در‌این‌آیه‌شریفه‌اهل‌بیت‌رسالت‌هستند‌و‌واجب‌است
مسلمانان‌با‌آنان‌بوده‌و‌از‌آنها‌جدا‌نباشند.این‌روایت‌در‌کتابهای‌فراوان‌از‌جمله‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌فرائد‌السمطین‌حموینی‌و‌مناقب‌خوارزمی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌کفایة‌الطالب،3گنجی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌تاریخ‌ابن‌عساکر‌آمده‌است.به‌احقاق‌الحق،ج
مراجعه‌شود.178،ص20و‌ج270،ص14و‌ج296ص277آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌به‌این‌روایت‌اشاره‌نکرده‌ولی46،ص11در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌روایتی‌به‌این‌مضمون‌نقل‌شده‌که‌مقصود‌از‌صادقین،رسول‌خدا‌و‌اصحاب‌او‌و
در‌روایت‌دیگر‌مقصود‌از‌صادقین‌ابو‌بکر‌و‌عمر‌است.ه‌و‌یتلوه‌شاهد‌منه)هود/12 نة‌من‌رب (.17-أ‌فمن‌کان‌علی‌بی
ترجمه:آیا‌کسی‌که‌از‌جانب‌پروردگار‌خود‌دلیلی‌روشن‌دارد‌و‌از‌پی‌در‌آید‌برهانو‌دلیل‌او‌را‌گواهی‌از‌خدا‌که‌به‌صحت‌آن‌گواهی‌دهد.
از‌عباد‌بن‌عبد‌الله‌و‌زاذان‌و‌حارث‌و‌جابر‌بن‌عبد‌الله‌و‌ابن‌عباس‌و‌ابو‌ذر‌و‌ابو‌الطفیل‌و‌انس‌و‌ابو‌جعفر‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌که‌آیه‌شریفه‌درباره‌علی
علیه‌السلام‌است،یعنی‌مقصود‌از»شاهد‌منه«آن‌حضرت‌است.این‌روایت‌در‌کتابهای‌متعدد‌مانند‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌تفسیر‌حبری‌و‌شرح‌نهج‌البلاغه‌ابن‌ابی‌الحدید‌و‌تفسیر‌خازن‌و‌معالم‌التنزیل‌بغوی‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌آمده‌است.به‌احقاق
مراجعه‌شود.33،ص20و‌ج309،ص14و‌ج352،ص3الحق،ج‌‌‌در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌روایات‌زیادی‌نقل‌شده‌که10،ص12در‌تفسیر‌طبری،ج
مقصود‌از»شاهد«زبان‌رسول‌خدا‌و‌یا‌قرآن‌و‌یا‌جبرئیل‌و‌یا‌فرشته‌ای‌است‌که‌از‌طرف‌خدا‌حافظ‌رسول‌خدا‌است‌و‌فقط‌یک‌روایت‌از‌علی‌علیه‌السلام‌نقل‌می‌کند‌که‌آن‌گرامی‌فرموده‌این‌آیه‌درباره‌من‌نازل‌شده‌است،و‌در‌پایان‌طبری‌گوید:قولی‌که‌از‌همه‌اقوال‌به‌صواب‌نزدیکتر‌است‌این‌است‌که‌بگوییم‌مقصود
از»شاهد‌منه«جبرئیل‌است.ه‌و‌ما13 بعنی‌و‌سبحان‌الل ه‌علی‌بصیرة‌أنا‌و‌من‌ات -قل‌هذه‌سبیلی‌أدعوا‌إلی‌الل
(.108أنا‌من‌المشرکین)یوسف/
ترجمه:ای‌پیامبر‌بگو‌این‌راه‌من‌است‌با‌بصیرت‌و‌بینایی‌کامل،من‌و‌آنکه‌پیرومن‌است‌به‌سوی‌خدا‌دعوت‌می‌کنیم‌و‌منزه‌است‌خدا‌و‌من‌از‌مشرکان‌نیستم.در‌کتاب‌مناقب‌ابن‌مردویه‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌توضیح‌الدلائل‌سید‌احمد
278آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:شافعی،روایاتی‌آمده‌که‌مقصود‌از»من‌اتبعنی«در‌آیه‌شریفه‌علی‌علیه‌السلام
و601،ص14و‌ج368،ص3و‌اهل‌بیت‌رسول‌الله‌است.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.210،ص20ج
در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌این‌روایت‌را‌نمی‌بینیم.52،ص13در‌تفسیر‌طبری،ج‌ه14 الل ابت‌فی‌الحیاة‌الدنیا‌و‌فی‌الآخرة‌و‌یضل ذین‌آمنوا‌بالقول‌الث ه‌ال ت‌الل -یثب
ه‌ما‌یشاء)ابراهیم/ (.27الظالمین‌و‌یفعل‌الل‌ترجمه:خدا‌کسانی‌را‌که‌ایمان‌آورده‌اند‌به‌قول‌ثابت‌در‌زندگی‌دنیا‌و‌در‌آخرت
استواری‌و‌ثبات‌دهد‌و‌ظالمان‌را‌گمراه‌کند‌و‌خدا‌هر‌چه‌خواهد‌می‌کند.در‌تفسیر‌حبری‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌از‌ابن‌عباس
روایت‌شده‌که‌گفت:مقصود‌از»قول‌ثابت«ولایت‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌است.به‌رجوع‌کنید.641و402،ص14و‌ج548،ص3احقاق‌الحق،ج
روایات‌متعددی‌آمده‌که‌مضمون‌آنها‌این‌است142ص13در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌که‌مقصود‌از‌تثبیت‌در‌حیات‌دنیا‌تثبیت‌مؤمن‌است‌هنگامی‌که‌در‌قبر‌از‌اوسؤالاتی‌می‌شود:پروردگار‌تو‌کیست،دین‌تو‌چیست،پیامبر‌تو‌کیست؟...
و‌طبق‌روایات‌متظافره‌شیعه‌یکی‌از‌سؤالات‌قبر‌این‌است‌که‌امام‌تو‌کیست‌کهاگر‌از‌جواب‌این‌سؤال‌عاجز‌باشد‌اهل‌نجات‌نخواهد‌بود.
لازم‌به‌تذکر‌است‌که‌مناسب‌بود‌اولا‌روایات‌سؤال‌قبر‌کامل‌ذکر‌شود‌و‌ثانیا‌روایت‌تثبیت‌به‌ولایت‌در‌این‌زمینه‌یاد‌گردد‌ولی‌در‌تفسیر‌طبری‌این‌روایات‌نقل
نشده‌است.ر‌تبذیرا)اسراء/15 بیل‌و‌لا‌تبذ (.26-و‌آت‌ذا‌القربی‌حقه‌و‌المسکین‌و‌ابن‌الس
ترجمه:حق‌خویشاوند‌و‌مسکین‌و‌در‌راه‌مانده‌را‌به‌آنان‌بده‌و‌اسراف‌مکن.در‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌از‌عطیه‌عوفی‌از‌ابی‌سعید‌خدری‌روایت‌شده‌است‌هنگامی‌که‌این‌آیه‌نازل‌شد‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فدک‌را‌به‌فاطمه‌داد.و‌همچنین‌در‌همان‌کتاب‌همین‌مطلب‌از‌ابن‌عباس‌روایت‌شده‌است.و‌در
تفسیر‌ثعلبی‌است‌که279آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
،3علی‌بن‌الحسین‌علیهما‌السلام‌فرمود‌ما‌ذو‌القربی‌هستیم.به‌احقاق‌الحق‌ج‌‌رجوع‌شود.618و575،ص14و‌ج549ص
روایت‌علی‌بن‌الحسین‌علیهما‌السلام‌را‌آورده‌و152ص15در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌گفته‌احتمال‌دیگر‌این‌است‌که‌مقصود‌از»ذو‌القربی«خویشاوندان‌هر‌کس
باشد،نه‌خویشاوندان‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌آنگاه‌قول‌دوم‌را‌مقرونبه‌صواب‌دانسته‌است.
حمن‌ودا)مریم/16 ذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌سیجعل‌لهم‌الر ال (.96-إن‌ترجمه:آنانکه‌ایمان‌آورده‌اند‌و‌اعمال‌صالح‌و‌شایسته‌انجام‌می‌دهند‌خداوند
رحمان‌برای‌آنان‌در‌دلهای‌مردم‌مودت‌و‌محبت‌قرار‌می‌دهد.در‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌کشاف‌زمخشری‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌صواعق
محرقه‌ابن‌حجر‌و‌الفصول‌المهمه‌ابن‌صباغ‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌مناقب‌خوارزمی‌و‌چند‌کتاب‌دیگر‌روایت‌شده‌که‌این‌آیه
82،ص3شریفه‌درباره‌علی‌علیه‌السلام‌نازل‌گردیده‌است.به‌احقاق‌الحق،ج‌‌رجوع‌شود.51،ص20و‌ج541،ص18و‌ج150،ص14و‌ج
پس‌از‌ذکر‌چند‌روایت‌که‌معنی‌عام‌آیه‌را‌در100،ص16در‌تفسیر‌طبری‌ج‌‌بردارد‌بدون‌اینکه‌از‌روایت‌مربوط‌به‌علی‌علیه‌السلام‌یاد‌کند‌می‌گوید‌بعضی
گفته‌اند‌این‌آیه‌درباره‌عبد‌الرحمن‌بن‌عوف‌نازل‌شده‌است.ح‌له‌فیها‌بالغدو‌و‌الآصال17 ه‌أن‌ترفع‌و‌یذکر‌فیها‌اسمه‌یسب -فی‌بیوت‌أذن‌الل
کاة‌یخافون‌یوما ه‌و‌إقام‌الصلاة‌و‌إیتاء‌الز رجال‌لا‌تلهیهم‌تجارة‌و‌لا‌بیع‌عن‌ذکر‌اللب‌فیه‌القلوب‌و‌الأبصار)نور/ (.36تتقل
ترجمه:در‌خانه‌هایی‌که‌خدا‌اجازه‌داده‌است‌رفعت‌و‌بلندی‌پیدا‌کنند‌و‌نام‌او‌در‌آن‌خانه‌ها‌برده‌شود‌مردانی‌که‌تجارت‌و‌خرید‌و‌فروش،آنان‌را‌از‌یاد‌خدا‌و‌نماز‌خواندن‌و‌زکات‌دادن‌مشغول‌نمی‌کند،صبح‌و‌شام‌در‌آن‌خانه‌ها‌خدا‌را‌تسبیح
می‌کنند.سیوطی‌در‌در‌المنثور‌و‌آلوسی‌در‌روح‌المعانی‌از‌انس‌بن‌مالک‌و‌بریدهروایت‌کرده‌اند‌که‌رسول‌الله‌این‌آیه‌را‌قرائت‌کرد،شخصی‌برخاست‌و‌گفت‌این
280آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:خانه‌ها‌کدام‌خانه‌ها‌هستند؟رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فرمود:خانه‌های‌انبیاء
علیهم‌السلام،پس‌ابو‌بکر‌برخاست‌و‌گفت:آیا‌خانه‌علی‌و‌فاطمه‌از‌همینخانه‌ها‌است؟رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فرمود:
بلکه‌از‌بافضیلت‌ترین‌این‌خانه‌هاست.این‌روایت‌در‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌‌و‌ج558،ص3تفسیر‌ثعلبی‌و‌چند‌کتاب‌دیگر‌نقل‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،ج
رجوع‌شود.515،ص18و‌ج421،ص14و‌ج137،ص9
ذیل‌آیه‌شریفه‌روایاتی‌نقل‌شده‌که‌مقصود‌از111،ص18در‌تفسیر‌طبری،ج‌‌این‌بیوت‌مساجد‌و‌یا‌همه‌خانه‌ها‌است‌و‌به‌روایتی‌که‌در‌بالا‌ذکر‌شد‌اشاره
نگردیده‌است.(.214-و‌أنذر‌عشیرتک‌الأقربین)شعرا/18
ترجمه:خویشاوندان‌نزدیکت‌را‌انذار‌کن.در‌ده‌ها‌کتاب‌از‌کتب‌اهل‌تسنن‌روایت‌شده‌هنگامی‌که‌این‌آیه‌نازل‌شد‌رسول
خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌خویشاوندان‌خود‌را‌جمع‌کرد‌و‌نبوت‌خود‌را‌اعلام‌نمود‌و‌ضمنا‌وزارت‌و‌خلافت‌علی‌علیه‌السلام‌پس‌از‌خود‌را‌به‌آنان‌گوشزد‌کرد.و‌به
محتوای‌همین‌روایات‌است‌که‌ما‌می‌گوییم‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌از‌روز‌اول‌که‌بعثت‌خود‌را‌به‌طور‌علنی‌اعلام‌نمود‌امامت‌علی‌علیه‌السلام‌را‌هم‌بیان
کرد‌و‌تا‌پایان‌عمر‌مکرر‌آن‌را‌تأکید‌و‌تحکیم‌می‌نمود.رجوع‌شود.119ص20و‌ج423ص14و‌ج560،ص3به‌احقاق‌الحق،ج‌‌‌در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌این‌حدیث‌یاد‌شده‌است.74،ص18در‌تفسیر‌طبری،ج
گفته‌است:طبری‌همین‌روایت‌را‌در206،ص1علامه‌امینی‌در‌کتاب‌الغدیر‌ج‌‌تاریخ‌خود‌هم‌یاد‌کرده‌است‌ولی‌آنچه‌در‌تاریخ‌طبری‌نقل‌شده‌با‌آنچه‌در‌تفسیر‌آمده‌با‌هم‌فرق‌دارد.در‌تفسیر‌جمله‌حساس»وصیی‌و‌خلیفتی«حذف‌شده‌و‌بجای‌آن‌جمله»کذا‌و‌کذا«گذاشته‌شده‌است‌ولی‌در‌تاریخ‌طبری‌جمله»وصیی
و‌خلیفتی«موجود‌است.موا19 وا‌علیه‌و‌سل ذین‌آمنوا‌صل ها‌ال یا‌أی بی ون‌علی‌الن ه‌و‌ملائکته‌یصل الل -إن
(.55تسلیما)احزاب/281آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ترجمه:خدا‌و‌فرشتگان‌او‌بر‌پیامبر‌صلوات‌می‌فرستند‌ای‌مؤمنان‌شما‌هم‌بر‌اوصلوات‌بفرستید.
از‌کعب‌بن‌عجره‌و‌ابی‌مسعود‌انصاری‌و‌زید‌بن‌خارجه‌و‌ابو‌سعید‌خدری‌و‌ابو‌هریره‌و‌ابو‌حمید‌ساعدی‌و‌بریده‌خزاعی‌و‌ابن‌عباس‌و‌ام‌سلمه‌و‌چند‌نفر‌دیگر‌از‌اصحاب‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌روایت‌شده‌که‌آن‌حضرت‌در‌کیفیت‌صلوات‌فرموده‌است‌بگویید:اللهم‌صل‌علی‌محمد‌و‌علی‌آل‌محمد‌یعنی‌صلوات
بر‌رسول‌خدا‌باید‌توأم‌با‌صلوات‌بر‌آل‌او‌باشد.و‌این‌روایت‌در‌ده‌ها‌کتاب‌از‌کتاب‌های‌اهل‌تسنن‌مانند‌صحیح‌بخاری‌و‌صحیح
مسلم‌و‌صحیح‌نسائی‌و‌مسند‌طیالسی‌و‌تاریخ‌بغداد‌و‌مستدرک‌حاکم‌نقل‌شدهاست.
رجوع‌شود.524ص9و‌ج252،ص3به‌احقاق‌الحق،ج‌‌‌با‌اینکه‌چند‌روایت‌به‌همان‌مضمون‌که‌در‌بالا31،ص22در‌تفسیر‌طبری،ج
ذکر‌شد‌آمده‌و‌لیکن‌دو‌روایت‌هم‌نقل‌کرده‌است‌که‌در‌آنها‌در‌کیفیت‌صلوات»آل«ذکر‌نشده‌است،در‌صورتی‌که‌کثرت‌روایات‌و‌مصادر‌معتبر‌آن‌جای‌هیچ
تردید‌باقی‌نمی‌گذارد‌که‌باید‌در‌صلوات»آل«ذکر‌شود.جس‌أهل‌البیت‌و‌یطهرکم‌تطهیرا)احزاب/20 ه‌لیذهب‌عنکم‌الر ما‌یرید‌الل (33-إن
ترجمه:خدا‌می‌خواهد‌پلیدی‌را‌از‌شما‌اهل‌بیت‌ببرد‌و‌پاکیزه‌تان‌کند،پاکیزه‌کردنکامل.
نزول‌آیه‌تطهیر‌در‌مورد‌علی‌و‌فاطمه‌و‌حسن‌و‌حسین‌علیهم‌السلام‌از‌مسلمات‌تاریخ‌و‌روایت‌است‌و‌روایات‌در‌این‌باب‌از‌حد‌تواتر‌و‌یقین‌و‌اطمینان‌افزون
است،به‌حدی‌که‌مجموعه‌آنها‌کتابی‌را‌تشکیل‌می‌دهد‌و‌گواه‌کثرت‌روایات‌این‌‌سیزده‌روایت‌که‌همه‌دلالت‌بر‌نزول‌آیه6،ص22است‌که‌در‌تفسیر‌طبری،ج
و‌ج501،ص2تطهیر‌درباره‌اهل‌بیت‌دارد‌نقل‌شده‌است.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.359،ص18و‌ج40،ص14و‌ج69-1،ص9و‌ج513،ص3
282آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:در‌تفسیر‌طبری‌گفته‌شده‌که‌در‌مقصود‌از»اهل‌بیت«در‌آیه‌شریفه‌اختلاف
است،برخی‌گویند‌مقصود‌علی‌و‌فاطمه‌و‌حسن‌و‌حسین‌علیهم‌السلام‌هستند‌و‌عده‌ای‌گویند‌مقصود‌همسران‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌می‌باشند‌و‌برای‌احتمال‌دوم‌فقط‌یک‌روایت‌نقل‌شده‌است.آیا‌انصاف‌است‌که‌در‌مطلبی‌با‌این‌اهمیت‌و‌صحت‌که‌خود‌طبری‌سیزده‌روایت‌آن‌را‌نقل‌کرده‌با‌ذکر‌یک‌روایت
بی‌اصل‌ایجاد‌تردید‌و‌شک‌نمود؟هم‌مسؤلون)صافات/21 (.24-و‌قفوهم‌إن
ترجمه:)در‌روز‌قیامت‌گفته‌شود(نگاهشان‌دارید‌که‌آنان‌باید‌مورد‌سؤال‌وبازخواست‌قرار‌گیرند.
در‌کتاب‌صواعق‌محرقه‌ابن‌حجر‌و‌کتاب‌شیخ‌عبد‌الرزاق‌حنبلی‌به‌نقل‌کشف‌الغمه،و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌تفسیر‌حبری‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌مناقب
خوارزمی‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌و‌چند‌کتاب‌دیگر‌از‌کتب‌اهل‌تسنن‌روایت‌شده‌که‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فرمود:در‌قیامت
104،ص3از‌ولایت‌و‌حب‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌سؤال‌می‌شود.به‌احقاق‌الحق،جرجوعکنید.135،ص20و‌ج182،ص14و‌ج
در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌سه‌قول‌نقل‌و‌روایاتی‌هم‌یاد32،ص23در‌تفسیر‌طبری،ج‌شده،ولی‌به‌روایت‌مربوط‌به‌ولایت‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌اشاره‌نشده‌است.
قون)زمر/22 (.33-و‌الذی‌جاء‌بالصدق‌و‌صدق‌به‌أولئک‌هم‌المت‌ترجمه:آنکه‌راستی‌آورده)یعنی‌رسول‌خدا(و‌آنکه‌راستی‌را‌تصدیق‌کرده‌اینها
پرهیزکارانند.در‌کتابهای‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌تاریخ‌ابن‌عساکر‌و‌کفایة‌الطالب‌گنجی‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌روح‌المعانی‌آلوسی‌و‌تفسیر‌حبری‌و‌شواهد
التنزیل‌حسکانی‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌به‌سندهای‌مختلف‌روایت‌شده‌که»الذی‌جاء‌بالصدق«محمد‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و»الذی
صدق‌به«علی‌علیه‌السلام‌است.به‌احقاق283آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
رجوع‌کنید.146،ص20،و‌ج242،ص14،و‌ج177،ص3الحق،ج‌‌آمده‌که‌در‌تأویل»الذی‌صدق‌به«چند‌قول‌است:3،ص24در‌تفسیر‌طبری،ج
-5-مسلمین،4-مؤمنان،3-ابو‌بکر،2-رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله،1جبرئیل.
وی‌سپس‌می‌افزاید‌قول‌صحیح‌این‌است‌که‌بگوییم‌مقصود،همه‌مؤمنان‌به‌قرآنهستند.ة‌فی‌القربی)شوری/23 المود (.22-قل‌لا‌أسئلکم‌علیه‌أجرا‌إلا
ترجمه:ای‌پیامبر‌به‌مردم‌بگو‌من‌از‌شما‌پاداشی‌نمی‌خواهم‌مگر‌دوستیخویشاوندانم‌را.
در‌مسند‌احمد‌بن‌حنبل‌و‌صحیح‌بخاری‌و‌مستدرک‌حاکم‌نیشابوری‌و‌کشاف‌زمخشری‌و‌مقتل‌خوارزمی‌و‌جامع‌الاصول‌ابن‌اثیر‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌معجم‌کبیر‌طبرانی‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌و‌ذخائر‌العقبی‌طبری‌و‌فضائل‌الصحابه‌احمد‌بن‌حنبل‌و‌تفسیر‌بیضاوی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌کتابهای‌فراوان‌دیگر‌روایت‌شده‌که‌مقصود‌از‌آیه‌شریفه‌لزوم‌مودت‌و‌حب‌اهل‌بیت
،ص14و‌ج92،ص9و‌ج533و23-2،ص3رسالت‌است.به‌احقاق‌الحق‌ج‌‌رجوع‌شود.538و336،ص18و‌ج106
در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌می‌گوید‌در‌تفسیر‌آیه‌چند‌قول15،ص23در‌تفسیر‌طبری،ج‌است‌و‌برای‌هر‌کدام‌روایاتی‌نقل‌می‌کند:
قول‌اول‌اینکه:رسول‌خدا‌می‌فرماید‌مرا‌به‌خاطر‌خویشاوندی‌که‌با‌شما‌دارمدوست‌داشته‌باشید.
قول‌دوم‌اینکه:رسول‌خدا‌می‌فرماید‌خویشاوندان‌مرا‌دوست‌بدارید.
قول‌سوم‌اینکه:از‌شما‌پاداشی‌نمی‌خواهم‌مگر‌دوستی‌در‌راه‌تقرب‌الی‌الله.سپس‌طبری‌گوید‌نزدیک‌ترین‌اقوال‌به‌صواب‌قول‌اول‌است.
موا‌بین‌یدی‌نجواکم‌صدقة‌ذلک‌خیر24 سول‌فقد ذین‌آمنوا‌إذا‌ناجیتم‌الر ها‌ال -یا‌أیه‌غفور‌رحیم)مجادله/ الل (.12لکم‌و‌أطهر‌فإن‌لم‌تجدوا‌فإن
284آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ترجمه:ای‌مؤمنان‌هنگامی‌که‌می‌خواهید‌خدمت‌رسول‌خدا‌برسید‌و‌با‌او‌صحبت‌کنید‌پیش‌از‌آن‌صدقه‌ای‌بدهید،این‌برای‌شما‌بهتر‌و‌پاک‌کننده‌تر‌است،پس‌اگر
مالی‌نیافتید‌که‌صدقه‌بدهید‌خدا‌غفور‌و‌رحیم‌است.در‌کتابهای‌احکام‌القرآن‌جصاص‌و‌الناسخ‌و‌المنسوخ‌هبة‌الله‌بن‌سلامه‌و
مستدرک‌حاکم‌و‌اسباب‌النزول‌واحدی‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌ربیع‌الابرار‌زمخشری‌و‌معالم‌التنزیل‌بغوی‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌کتابهای‌فراوان‌دیگر‌آمده‌که‌تنها‌کسی‌که‌به‌این‌آیه‌شریفه‌عمل‌کرد‌یعنی‌برای‌نجوای‌با‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌صدقه‌داد‌و‌سپس‌آیه‌نسخ‌شد‌علی‌علیه‌السلام‌بود.به
رجوع‌شود.181،ص20و‌ج200،ص14و‌ج129،ص3احقاق‌الحق،ج‌‌‌همین‌روایت‌نقل‌شده،ولی‌روایت‌دیگری‌هم‌که14،ص28در‌تفسیر‌طبری،ج
اطمینان‌به‌کذب‌آن‌داریم‌نقل‌گردیده‌است،مضمون‌آن‌روایت‌این‌است‌که‌وقتی‌این‌آیه‌نازل‌شد‌مسلمانان‌پیش‌از‌نجوای‌با‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌صدقه‌می‌دادند)یعنی‌اختصاص‌به‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌ندارد(و‌هنگامی‌که
حکم‌زکات‌نازل‌شد‌این‌آیه‌نسخ‌گردید.ه‌هو‌مولاه‌و‌جبریل‌و‌صالح‌المؤمنین)تحریم/25 الل (.4-و‌إن‌تظاهرا‌علیه‌فإن
ترجمه:اگر‌بر‌ضد‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌همپشتی‌کنید‌خدا‌و‌جبرئیل‌وصالح‌المؤمنین‌دوستدار‌او‌هستند.
از‌ابن‌عباس‌و‌اسماء‌بنت‌عمیس‌و‌عمرو‌بن‌عاص‌و‌حذیفه‌و‌علی‌علیه‌السلام‌در‌کتابهایی‌مانند‌تفسیر‌حبری‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی‌و‌تاریخ‌دمشق‌ابن‌عساکر‌و
»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌روایت‌شده‌که»صالح‌المؤمنین«،ص14و‌ج311،ص3علی‌بن‌ابی‌طالب‌علیه‌السلام‌است.به‌احقاق‌الحق‌ج
رجوع‌کنید.67،ص20و‌ج287در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌آمده‌که‌مقصود‌از»صالح104،ص28در‌تفسیر‌طبری‌ج
المؤمنین«ابو‌بکر‌و‌عمر‌و‌یا‌انبیاء‌و‌یا‌عموم‌مؤمنان‌و‌خیار‌مؤمنین‌است،ولیبه
285آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روایت‌یاد‌شده‌در‌بالا‌اشاره‌نشده‌است.
ه‌لا26 ما‌نطعمکم‌لوجه‌الل ه‌مسکینا‌و‌یتیما‌و‌أسیرا‌إن -و‌یطعمون‌الطعام‌علی‌حب(.8نرید‌منکم‌جزاء‌و‌لا‌شکورا)دهر/
ترجمه:غذا‌را‌با‌آنکه‌دوست‌دارند‌به‌مستمند‌و‌یتیم‌و‌اسیر‌دهند‌و‌گویند‌ما‌شمارا‌فقط‌بخاطر‌خدا‌غذا‌می‌دهیم‌و‌از‌شما‌پاداش‌و‌سپاسی‌نمی‌خواهیم.
نزول‌سوره‌هل‌اتی‌و‌این‌آیه‌شریفه‌درباره‌اهل‌بیت‌جای‌هیچ‌تردید‌نیست‌و‌در‌ده‌ها‌کتاب‌از‌کتب‌اهل‌تسنن‌مانند‌کشاف‌زمخشری‌و‌اسباب‌النزول‌واحدی‌و‌معالم‌التنزیل‌بغوی‌و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌کفایة‌الطالب‌گنجی‌و‌تفسیر‌قرطبی‌و‌اسد‌الغابه‌ابن‌اثیر‌و‌ربیع‌الابرار‌زمخشری‌و‌اصابه‌ابن‌حجر‌و‌مناقب‌خوارزمی‌و
مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌تفسیر‌حبری‌به‌این‌مطلب‌تصریح‌شده‌است.در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌اشاره‌ای‌به‌این‌مطلب‌نشده129،ص29در‌تفسیر‌طبری‌ج
است.و‌ج110،ص9و‌ج576،ص8و‌ج169-158و583،ص3به‌احقاق‌الحق‌ج
رجوع‌کنید.339،ص18و‌ج446،ص14ة‌فادخلی‌فی‌عبادی‌و27 ک‌راضیة‌مرضی ة‌ارجعی‌إلی‌رب فس‌المطمئن تها‌الن -یا‌أی
تی)فجر/ (.30-26ادخلی‌جن‌ترجمه:ای‌نفس‌و‌جان‌مطمئن‌به‌سوی‌پروردگارت‌خشنود‌و‌پسندیده‌باز‌گرد.
پس‌در‌صف‌بندگانم‌داخل‌شو‌و‌به‌بهشتم‌وارد‌شو.روایت‌شده‌است‌که‌این‌آیه‌مبارکه‌درباره330،ص2در‌کتاب‌شواهد‌التنزیل،ج
علی‌علیه‌السلام‌نازل‌شده‌است.در‌ضمن‌روایات‌و‌مطالبی‌که‌ذکر‌شده‌به‌جای122،ص30در‌تفسیر‌طبری،ج
روایت‌بالا‌این‌روایت‌آمده‌است:سعید‌گوید‌این‌آیه‌را‌نزد‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌قرائت‌کردم،ابو‌بکر‌که‌در‌آنجا‌حاضر‌بود‌گفت:»ان‌هذا‌لحسن«
رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فرمود:هنگام‌مرگ‌تو‌فرشته‌ای‌همین‌آیه‌را‌خطاب‌به‌تو‌می‌گوید:اما‌ان‌الملک‌سیقولها
لک‌عند‌الموت.286آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ک‌فترضی)الضحی/28 (.5-و‌لسوف‌یعطیک‌ربترجمه:پروردگارت)آنقدر(به‌تو‌عطا‌کند‌که‌خشنود‌شوی.
در‌کتابهای‌صواعق‌محرقه‌ابن‌حجر‌و‌فرائد‌السمطین‌حموینی‌و‌مناقب‌ابن‌مغازلی‌و‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌احیاء‌المیت‌سیوطی‌و‌تفسیر‌ابن‌کثیر‌و
چندین‌کتاب‌دیگر‌روایت‌شده:رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌راضی‌نمی‌شود‌که‌‌و139،ص9و‌ج586،ص3اهل‌بیت‌او‌به‌آتش‌عذاب‌شوند.به‌احقاق‌الحق‌ج
رجوع‌شود.540و446،ص18و‌ج463،ص14ج‌‌‌گوید‌اهل‌علم‌در‌اینکه‌خدای‌متعال‌به‌رسولش149،ص30در‌تفسیر‌طبری،ج
چه‌عطا‌می‌کند‌که‌او‌راضی‌می‌شود‌اختلاف‌کرده‌اند،بعضی‌گویند:هزار‌قصر‌با‌ویژگیهایی‌که‌در‌روایت‌ذکر‌شده‌به‌او‌می‌دهد‌و‌برخی‌گویند:رضای‌رسول‌خدا‌به
این‌است‌که‌اهل‌بیت‌او‌به‌آتش‌گرفتار‌نشوند‌و‌هر‌دو‌مطلب‌روایت‌دارد.ة)بینه/29 ذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌أولئک‌هم‌خیر‌البری ال (.7-إن
ترجمه:کسانی‌که‌ایمان‌آورده‌و‌عمل‌صالح‌و‌شایسته‌انجام‌داده‌اند‌اینان‌بهترینمردم‌هستند.
از‌ابو‌برزه‌و‌ابو‌سعید‌و‌ابن‌عباس‌و‌علی‌علیه‌السلام‌و‌جابر‌بن‌عبد‌الله‌در‌کتابهایی‌مانند‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و‌تفسیر‌حبری‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیم‌اصفهانی‌و‌کفایة‌الطالب‌گنجی‌و‌تذکره‌ابن‌جوزی‌و‌در‌المنثور‌سیوطی،روایت‌شده‌که‌این‌آیه‌شریفه‌درباره‌علی‌علیه‌السلام‌و‌شیعیان‌او
رجوع26،ص20و‌ج258،ص14و‌ج287،ص3است.به‌احقاق‌الحق،ج‌شود.
همین‌روایت‌در‌ذیل‌آیه‌یاد‌شده‌است:قال171،ص30در‌تفسیر‌طبری،ج‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله:انت‌یا‌علی‌و‌شیعتک.
عیم)تکاثر/30 یومئذ‌عن‌الن لتسئلن (.8-ثمترجمه:سپس‌در‌آن‌روز‌از‌نعیم،سؤال‌و‌بازخواست‌خواهید‌شد.
در‌کتابهای‌شواهد‌التنزیل‌حسکانی‌و»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌علی«ابو‌نعیماصفهانی‌و
287آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نظم‌درر‌السمطین‌جمال‌الدین‌محمد‌زرندی‌و»ثلاثین‌سورة«ابن‌خالویه‌نحوی‌و‌ینابیع‌الموده‌قندوزی‌و‌روح‌المعانی‌آلوسی‌و‌مناقب‌خوارزمی‌و‌مناقب‌مرتضوی‌و‌برخی‌کتابهای‌دیگر‌روایت‌شده‌که‌مقصود‌از»نعیم«که‌روز‌قیامت‌مورد‌سؤال‌قرار‌می‌گیرد‌نعمت‌ولایت‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌و‌اهل‌بیت‌رسالت‌است.به‌احقاق
رجوع‌شود.461،ص14و‌ج584،ص3الحق‌ج
ذیل‌آیه‌شریفه‌گوید‌در‌اینکه‌مقصود‌از‌نعیم‌در184،ص30در‌تفسیر‌طبری،ج‌این‌آیه‌چیست‌چند‌قول‌است:
-برخی‌از4-عافیت،3-سلامت‌گوش‌و‌چشم‌و‌صحت‌بدن،2-امنیت‌و‌صحت،1-هر‌لذتی‌که‌انسان‌در‌دنیا5غذاها‌و‌نوشیدنیها‌مانند‌عسل‌و‌خرما‌و‌آب‌سرد،
می‌برد.سپس‌طبری‌گوید:قول‌صواب‌این‌است‌که‌بگوییم‌همه‌نعمتها‌مقصود‌است،و‌از
آن‌روایت‌که‌می‌گوید‌مقصود‌نعمت‌ولایت‌اهل‌بیت‌است‌یاد‌نمی‌کند.در‌پایان‌یادآوری‌چند‌نکته‌لازم‌است:
-آنانکه‌با‌تاریخ‌زندگی‌علی‌علیه‌السلام‌و‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌آشنا‌باشند1می‌دانند‌که‌مضمون‌سی‌آیه‌مذکور‌در‌آن‌بزرگواران‌تجسم‌داشته‌و‌وجود‌این‌فضائل‌در‌آنان‌جای‌تردید‌نیست‌و‌همانطور‌که‌پیشتر‌گفتیم‌نزول‌این‌آیات‌در
مورد‌اهل‌بیت،و‌یا‌تطبیق‌و‌تفسیر‌آنها‌به‌اهل‌بیت،مستلزم‌این‌نیست‌که‌آیات‌را‌بر‌خلاف‌ظاهرش‌حمل‌کنیم،و‌به‌عبارت‌دیگر‌معنایی‌را‌بر‌آیه‌تحمیل‌نماییم،بلکه‌بدون‌هیچ‌تکلف‌و‌تعسف‌می‌توان‌اهل‌بیت‌را‌مصداق‌کامل‌این‌آیات‌و‌احیانا
سبب‌نزول‌برخی‌از‌آنها‌دانست.-ممکن‌است‌گفته‌شود‌اکثر‌قریب‌به‌اتفاق‌روایاتی‌که‌در‌این‌مقاله‌به‌آنها2
اشاره‌شد‌مربوط‌به‌کتابهای‌قرن‌پنجم‌به‌بعد‌است‌و‌در‌کتابهای‌قرن‌سوم‌که‌عصر‌طبری‌بوده‌این‌قبیل‌روایات‌کمتر‌به‌چشم‌می‌خورد.و‌وجه‌اینکه‌طبری‌این
«در‌پاسخ‌گوییم1روایات‌را‌نیاورده‌این‌است‌که‌در‌کتابهای‌قدیمی‌نبوده‌است.»همین‌اعتراضی‌که‌به
__________________________________________________(.در‌تفسیر‌حسین‌بن‌حکم‌حبری‌که‌موضوعش‌آیات‌نازل‌شده‌درباره‌اهل1)
بیت‌است‌حدود288آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
طبری‌هست‌به‌کتابهای‌مؤلفان‌معاصر‌او‌مانند‌صحیح‌بخاری‌و‌غیره‌نیز‌وارد‌است‌یعنی‌آنها‌هم‌با‌عدم‌ذکر‌این‌روایات‌بی‌طرف‌نبودن‌خود‌را‌ثابت‌کرده‌اند‌و‌اگر‌طبری‌بی‌طرف‌بود‌باید‌این‌روایات‌را‌از‌غیر‌آن‌کتابها‌یعنی‌از‌طریق‌نقل‌از
مشایخ‌روایت‌می‌کرد.-ممکن‌است‌گفته‌شود‌ذکر‌روایات‌در‌ذیل‌آیات،مختص‌به‌تفسیرهای‌روایتی3
مانند»الدر‌المنثور«سیوطی‌است‌و‌در‌غیر‌تفسیرهای‌روایتی‌عدم‌ذکر‌روایاتدر‌ذیل‌آیات،نمی‌تواند‌مورد‌اعتراض‌قرار‌گیرد.
در‌پاسخ‌گوییم‌با‌مراجعه‌به‌تفسیر‌طبری‌روشن‌می‌شود‌که‌در‌این‌کتاب‌ذکر‌روایات‌بیش‌از‌حد‌مورد‌عنایت‌بوده‌و‌می‌توان‌این‌تفسیر‌را‌از‌تفاسیر‌روائی
بشمار‌آورد.-روایاتی‌که‌در‌این‌مقاله‌به‌آنها‌اشاره‌شد‌همه‌از‌مصادر‌اهل‌تسنن‌بود،آنانکه4
بخواهند‌همین‌روایات‌را‌از‌مصادر‌شیعه‌ببینند‌می‌توانند‌به‌تفسیر»البرهان«تألیف‌سید‌هاشم‌بحرانی‌و‌تفسیر»نور‌الثقلین«تألیف‌علامه‌حویزی‌مراجعه‌کنند.
-ممکن‌است‌کسی‌بگوید‌در‌تفاسیر‌قدیمی‌شیعه‌مانند‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌هم5در‌ذیل‌این‌آیات،به‌روایاتی‌که‌می‌گوید‌این‌آیات‌درباره‌اهل‌بیت‌نازل‌شده‌غالبا‌اشاره‌نمی‌شود‌پس‌اینکه‌طبری‌روایات‌مزبور‌را‌نقل‌نکرده‌دلیل‌بر‌سوء‌نظر‌او
نمی‌شود.در‌پاسخ‌گوییم:اولا،تفسیر‌تبیان‌تفسیر‌روائی‌نیست‌و‌عنایتی‌به‌نقل‌روایات‌در‌ذیل‌آیات‌ندارد‌از‌اینرو‌نقل‌نکردن‌او‌نمی‌تواند‌مورد‌اعتراض‌قرار‌گیرد‌برخلاف‌تفسیر‌طبری‌که‌گفتیم‌تفسیر‌روائی‌است.و‌ثانیا،به‌تفسیر‌تبیان‌در‌ذیل‌همین‌سی‌آیه‌مراجعه‌کردیم‌در‌حدود‌بیست‌مورد‌مرحوم‌شیخ‌طوسی‌تذکر‌داده‌است‌که‌این‌آیه‌به‌نظر‌عامه‌و‌خاصه،و‌یا‌طبق‌روایات‌خاصه‌مربوط‌به‌علی‌علیه‌السلام‌و‌یا‌اهل
بیت‌عصمت‌و‌طهارت‌است‌علاقمندان‌می‌توانند‌مراجعه‌کنند.__________________________________________________
بیست‌آیه‌از‌سی‌آیه‌ای‌که‌ما‌نقل‌کردیم‌آمده‌است‌و‌تألیف‌این‌تفسیر‌ظاهرا‌‌و‌وفات‌حسین‌بن310پیش‌از‌تألیف‌تفسیر‌طبری‌بوده‌است،زیرا‌وفات‌طبری
می‌باشد.286حکم‌حبری289آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-همانطور‌که‌قبلا‌گفتیم‌نزول‌این‌آیات‌درباره‌اهل‌بیت‌و‌یا‌تطبیق‌و‌تفسیر‌و6تأویل‌آنها‌به‌اهل‌بیت‌هیچ‌مشکلی‌پیش‌نمی‌آورد‌که‌نیاز‌به‌بحث‌داشته‌باشد‌ولی‌در‌عین‌حال‌خوانندگان‌را‌به‌تفسیر‌شریف‌المیزان‌تألیف‌علامه‌طباطبائی)که‌با‌مراجعه‌معلوم‌شد‌جز‌در‌دو‌سه‌مورد‌بقیه‌روایات‌این‌سی‌مورد‌را‌متعرض
شده‌اند(ارجاع‌می‌دهیم‌چون‌در‌این‌تفسیر‌گرانقدر‌با‌بیان‌های‌محکم‌و‌قانع‌کنندهمطابقت‌این‌روایات،با‌ظاهر‌آیات‌قرآن‌مجید‌توضیح‌داده‌شده‌است.
-کتابهایی‌که‌در‌نوشتن‌این‌مقاله‌به‌آنها‌مراجعه‌شده‌است:7-تفسیر‌صافی،اثر‌ملا‌محسن‌فیض‌کاشانی.1-احقاق‌الحق،اثر‌قاضی‌نور‌الله‌تستری.2جلد‌از‌آیة‌الله‌مرعشی.21-تعلیقات‌و‌ملحقات‌احقاق‌الحق‌در3
-فهرست‌احقاق‌الحق،از‌حجة‌الاسلام‌فرجپور،چاپ‌قم.4-اهل‌البیت‌و‌آیة‌المباهلة،از‌شیخ‌قوام‌الدین‌وشنوی.5ق.1392-تفسیرطبریجامعالبیانفیتفسیرالقرآن،چاپ‌بیروت6-الغدیر،اثر‌علامه‌شیخ‌عبد‌الحسین‌امینی.7-فهرست‌الغدیر،از‌سید‌فاضل‌حسینی‌میلانی،ط‌مشهد.8-مقدمه‌تفسیر‌الحبری،به‌قلم‌سید‌محمد‌رضا‌حسینی‌جلالی،چاپ‌بیروت.9-مقدمه»ما‌نزل‌من‌القرآن‌فی‌اهل‌البیت«به‌قلم‌سید‌احمد‌حسینی10
اشکوری،چاپ‌قم.-تفسیر‌التبیان،تألیف‌شیخ‌طوسی.11-تفسیر‌المیزان،تألیف‌علامه‌طباطبائی.12
لازم‌به‌ذکر‌است‌که‌اگر‌فهرست‌کتاب‌احقاق‌الحق‌و‌ملحقات‌آن،نوشته‌حجة‌الاسلام‌جناب‌آقای‌فرجپور‌در‌اختیار‌نویسنده‌نبود‌به‌هیچ‌وجه‌نمی‌توانست‌این
مقاله‌در‌حدود‌ده‌روز‌تنظیم‌کند.از‌اینرو‌از‌زحمات‌این‌دانشمند‌و‌همچنین‌سایر‌فهرست‌نگارها‌که‌انجام‌کارهای‌تحقیقی‌و‌علمی‌را‌تا‌حد‌زیادی‌آسان‌می‌کنند
سپاسگزاری‌و‌قدردانی‌می‌شود.290آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌کشاف
اشاره
تفسیر‌کشاف‌تألیف‌محمود‌بن‌عمر‌زمخشری،معروف‌به‌جار‌الله)مدتی‌مجاور‌مکه‌بوده
است(.محل‌تولد‌او‌زمخشر،و‌در‌اواخر‌عمرش‌چند‌سالی‌در‌مکه‌بود‌و‌قبل‌از‌آن‌مدتی
«از‌دنیا‌رفت.1در‌بغداد،و‌سپس‌از‌مکه‌مراجعت‌کرد‌و‌در‌جرجانیه»
ق‌و‌تفسیر‌کشاف‌را‌در‌سنوات‌آخر‌عمرش‌در‌مکه538ق‌و‌متوفی467متولد‌‌‌ق‌است.چند‌ماه‌بعد‌از‌اتمام‌تفسیر‌از‌دنیا538نوشت.تاریخ‌پایان‌تألیف،سال
«.2رفت»در‌شرح‌حالش‌نوشته‌اند‌یک‌پایش‌چوبی‌بود‌لباس‌بلند‌می‌پوشید‌که‌روی‌آن‌را‌می‌گرفت‌و‌کسانی‌که‌او‌را‌می‌دیدند‌فکر‌می‌کردند‌پا‌دارد،اما‌ناقص‌است،در
«.3صورتی‌که‌پا‌نداشت»تألیفات‌فراوان‌دارد.از‌تألیفات‌معروفش:
-»اساس‌البلاغة«در‌لغت،امتیازش‌بر‌سایر‌کتب‌لغت‌این‌است‌که‌معانی1مجازی‌واژه‌ها‌و‌جمله‌ها‌را‌نقل‌می‌کند.رسم‌کتب‌لغت‌این‌است‌که‌معناهای‌مختلف‌را‌بگویند‌یعنی‌موارد‌استعمال‌را‌بنویسند.اما‌مشخص‌نمی‌کنند‌کدام
حقیقت‌است‌و‌کدام‌مجاز.اما‌این‌کتاب‌استعمالات‌مجازی‌و‌کنائی‌را‌مشخصمی‌کند‌و‌از‌این‌نظر‌کتاب‌ممتازی‌است.
__________________________________________________(.زمخشر‌و‌جرجانیه‌هر‌دو‌از‌قریه‌های‌خوارزم‌هستند.1)ربیع‌الأول‌تمام‌شد‌و‌ذیحجه‌همان‌سال‌روز‌عرفه‌از23(.تفسیر‌کشاف‌در2)
دنیا‌رفت.(.یاقوت‌حموی‌در‌معجم‌نقل‌می‌کند‌که:وقتی‌از‌زمخشری‌پرسیدند‌پایت‌چه3)
شده؟گفت‌این‌در‌اثر‌نفرین‌مادرم‌بود.که‌روزی‌گنجشکی‌را‌گرفتم‌و‌پایش‌را‌بستم،در‌سوراخی‌رفت،هر‌چه‌آن‌را‌کشیدم،نیامد،با‌شدت‌کشیدم‌پایش‌قطع‌شد،مادرم‌گفت‌خدا‌پایت‌را‌قطع‌کند،من‌هم‌در‌مسافرتی‌در‌یخبندان‌افتادم‌و
پایم‌قطع‌شد.291آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-یکی‌دیگر‌از‌تألیفاتش‌در‌لغت:»الفائق‌فی‌غریب‌الحدیث«می‌باشد‌که‌لغات2مشکل‌و‌غریب‌احادیث‌را‌معنا‌کرده‌است.مانند‌مجمع‌البحرین‌طریحی)قرن
-سنی(»الفائق...«از‌مدارک‌همین‌دو7-شیعه(و‌نهایة‌اللغة‌ابن‌اثیر)قرن11کتاب‌است‌و‌در‌هند‌چاپ‌شده‌است.
-کتاب‌دیگر‌او‌در‌لغت:»مقدمة‌الأدب«می‌باشد‌که‌توسط‌انتشارات‌دانشگاه3تهران‌با‌عنوان»پیشرو‌ادب«چاپ‌شده‌است.که‌لغت‌عربی‌به‌فارسی‌است.
«.که‌در1-کتابی‌در‌امثال‌دارد‌به‌نام»المستقصی‌فی‌أمثال‌العرب«»4حیدرآباد‌هند‌به‌چاپ‌رسیده‌است.
-کتاب‌دیگر‌او،در‌جغرافیا‌است‌با‌نام»الجبال‌و‌الأمکنة«.که‌در‌نجف‌اشرف5چاپ‌شده‌است.
«هم‌که2-کتاب‌نحوی‌او:»المفصل‌فی‌صناعة‌الإعراب«است‌و»انموذج«»6از‌زمخشری‌است،مختصر‌همین‌کتاب‌او‌می‌باشد.
-کتابهایی‌هم‌دارد‌که‌در‌عین‌اینکه‌ادبی‌است،دارای‌پند‌و‌موعظه‌و‌نصیحت7هم‌می‌باشد،یکی»أطواق‌الذهب«که‌عربی‌و‌دارای‌صد‌مقاله‌است.مقاله‌های
بسیار‌ادیبانه‌که‌هر‌کدام‌چند‌سطر‌و‌مسجع‌و‌مقفی‌است.و‌آن‌را‌یوسفاعتصامی‌آشتیانی‌شرح،و‌قلائد‌الأدب‌نامیده‌و‌هر‌دو‌چاپ‌شده‌است.
کسی‌هم‌از‌او‌تقلید‌کرده‌و‌کتابی‌نوشته‌به‌نام»إطباق‌الذهب«که‌با‌شرحشچاپ‌شده‌است.
-»نوابغ‌الکلم«که‌نسفی‌آن‌را‌شرح‌کرده‌و‌چاپ‌شده‌و‌نیز‌تفتازانی‌آن‌را8شرح
__________________________________________________(.ابو‌الفضل‌میدانی‌صاحب»مجمع‌الأمثال‌میدانی«که‌با‌زمخشری‌معاصر1)
بوده،کتابهایی‌دارد‌از‌جمله‌همان‌مجمع‌الأمثال،که‌بسیار‌مورد‌توجه‌واقع‌شده.وفات‌او‌هم‌اوائل‌قرن‌ششم‌است.این‌کتاب‌زمخشری‌مشابه»مجمع‌الأمثال
میدانی«است.(.»شرح‌انموذج«که‌از‌کتب‌درسی‌حوزه‌های‌علمیه‌بوده‌و‌هست‌از‌محمد‌بن2)
عبد‌الغنی‌اردبیلی‌است.292آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کرده‌است‌و‌با‌عنوان»النعم‌السوابغ‌فی‌شرح‌الکلم‌النوابغ«چاپ‌شده‌است»1.»-النصایح‌الکبری‌یا‌المقامات.95جلد‌و4-کتاب‌دیگر‌بسیار‌معروف‌و‌مهم‌او:»ربیع‌الأبرار«است،که‌در10
جلد‌چاپ‌شده‌است‌و‌تلخیصی‌دارد‌به‌نام»روض‌الأخیار‌المنتخب‌من‌ربیعالأبرار«.
»ربیع‌الأبرار«مثل‌کشکول‌و‌شامل‌مطالب‌متفرقه‌است‌در‌این‌کتاب‌مطالبی‌به«.2نفع‌شیعه‌نقل‌شده‌است»
در‌تفسیرش،دو‌سه‌جا‌درباره‌شیعه‌مطالبی‌گفته‌که‌سنی‌بودن‌او‌را‌واضحمی‌سازد‌و‌فاصله‌تألیف‌تفسیر‌و‌مرگ‌او‌چند‌ماه‌بیشتر‌نیست.
اما‌در‌عین‌حال‌چوم‌مطالب‌شیعه‌پسند،و‌روایات‌در‌فضایل‌و‌محبت‌اهل‌بیتعلیهم‌السلام‌نقل‌کرده‌است‌باعث‌شده‌که‌بعضی‌خیال‌کنند‌او‌شیعه‌است.
این‌شعر‌معروف‌از‌او‌است‌که‌از‌شواهد‌شیعه‌بودنش‌گرفته‌اند.کثر‌الشک‌و‌الخلاف‌فکل‌یدعی‌الفوز‌بالصراط‌السوی
فاعتصامی‌بلا‌اله‌سواه‌ثم‌حبی‌لأحمد‌و‌علیفاز‌کلب‌بحب‌اصحاب‌کهف‌کیف‌أشقی‌بحب‌آل‌النبی
مرحوم‌حاج‌شیخ‌عباس‌قمی‌رحمه‌الله‌روایتی‌از‌زمخشری‌نقل‌کرده‌است:قال‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌فاطمة‌مهجة‌قلبی‌و‌ابناها‌ثمرة‌فؤادی‌و‌بعلها‌نور‌بصری‌و‌الأئمة‌من‌ولدها‌امناء‌ربی‌و‌حبل‌ممدود‌بینه‌و‌بین‌خلقه‌من‌اعتصم‌بهم
نجی‌و‌من‌تخلف‌عنهم‌هوی.این‌شعر‌هم‌از‌اشعاری‌است‌که‌دلیل‌بر‌شیعه‌بودنش‌گرفتند:
«به‌و‌أکتمه‌کتمانه‌لی‌أسلم3إذا‌سألوا‌عن‌مذهبی‌لم‌أبح»«و‌هو‌الشراب‌المحرم4فإن‌حنفیا‌قلت‌قالوا‌بأننی‌أبیح‌الطلا»
__________________________________________________(.گفته‌شده‌که‌ترجمه‌فرانسوی‌آن‌هم‌چاپ‌شده‌است.1)(.صاحب‌روضات‌الجنات‌از‌خاتون‌آبادی)داماد‌مجلسی(نقل‌کرده‌که‌وی‌با2)
مطالعه‌ربیع‌الأبرار‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌که‌زمخشری‌شیعه‌بوده‌است.(.لم‌أبح،یعنی‌آشکار‌نمی‌کنم‌آن‌را.شعری‌از‌امام‌سجاد‌علیه‌السلام‌است:و3)
رب‌جوهر‌علم‌لو‌أبوح‌به-لقیل‌لی‌أنت‌ممن‌تعبد‌الوثنا.(.طلا‌اینطور‌معنا‌شده:هو‌ما‌طبخ‌من‌العنب‌حتی‌یذهب‌ثلثاه‌و‌یبقی‌ثلثه‌و4)
یسکر‌کثیره‌لا‌قلیله.293آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«1و‌أن‌مالکیا‌قلت‌قالوا‌بأننی‌أبیح‌لهم‌أکل‌الکلاب‌و‌هم‌هم»«2و‌إن‌شافعیا‌قلت‌قالوا‌بأننی‌أبیح‌نکاح‌البنت‌و‌البنت‌تحرم»
«لیس‌یدری‌و‌یفهم3و‌إن‌قلت‌من‌أهل‌الحدیث‌و‌حزبه‌یقولون‌تیس»«بغیض‌مجسم4و‌إن‌حنبلیا‌قلت‌قالوا‌بأننی‌ثقیل‌حلولی»
وقتی‌این‌پنج‌مذهب‌را‌نفی‌کند،برخی‌می‌گویند‌پس‌این‌دلیل‌است‌که‌مذهبی‌کهکتمان‌کرده،تشیع‌است.
در‌ادامه‌می‌گوید:تعجبت‌من‌هذا‌الزمان‌و‌أهله‌فما‌أحد‌من‌ألسن‌الناس‌یسلم
یعنی‌هر‌مرامی‌داشته‌باشی‌مورد‌ایراد‌قرار‌می‌گیری.اینها‌را‌شاهد‌گرفته‌اند‌که‌شیعه‌بوده‌ولی‌به‌نظر‌می‌رسد‌اینها‌دلیل‌بر‌شیعه
بودنش‌نیست.بلکه‌می‌شود‌گفت‌که‌محب‌اهل‌بیت‌علیه‌السلام‌بوده‌و‌نسبت‌بهآنها‌معتدل‌بوده‌و‌فضائل‌آنها‌را‌نقل‌می‌کرده‌است.
این‌دو‌بیت‌هم‌ادامه‌همان‌اشعار‌است:و‌اخرنی‌دهری‌و‌قدم‌معشرا‌ألا‌أنهم‌لا‌یعلمون‌و‌أعلم«أعلم5و‌مذ‌أفلح‌الجهال‌أیقنت‌أننی‌أنا‌المیم‌و‌الأیام‌أفلح»
اما‌دلیل‌بر‌اینکه‌شیعه‌نیست:بی...،می‌گوید‌که‌همچنانکه‌بر‌پیامبر ون‌علی‌الن ه‌و‌ملائکته‌یصل الل ذیل‌آیه‌إن
می‌شود‌صلوات‌فرستاد‌بر‌دیگران‌هم‌می‌شود‌فرستاد‌چون‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیهو‌آله‌هم
__________________________________________________(.در‌کتب‌اهل‌تسنن‌است‌که:المالکیة‌لهم‌فی‌الکلب‌قولان:الکراهیة‌و1)
التحریم.و‌الثانی‌و‌هو‌المشهور.اما‌در‌الفقه‌علی‌المذاهب‌الأربعة‌آمده:مننسب‌حله‌إلی‌مذهب‌المالکیة‌یعزر.
(.اگر‌دختری‌از‌زنا‌متولد‌شد‌آن‌دختر‌دختر‌شرعی‌آن‌مرد‌نیست‌ولی2)نمی‌تواند‌با‌او‌ازدواج‌کند‌ولی‌شافعی‌جائز‌می‌داند.
(.بزغاله.3)(.قائل‌به‌حلول‌خدا‌در‌جسم.4)(.کسی‌که‌لبش‌جوری‌است‌که‌نمی‌تواند‌میم‌را‌خوب‌تلفظ‌کند.5)
294آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:فرموده‌اند:»اللهم‌صل‌علی‌آل‌أبی‌أوفی«لکن‌للعلماء‌تفصیلا‌فی‌ذلک‌و‌هو‌أنها‌إن‌کانت‌علی‌سبیل‌التبع‌کقوله»صلی‌الله‌علی‌النبی‌و‌آله«فلا‌کلام‌فیها‌و‌أما‌إذا‌أفرد‌غیره‌من‌أهل‌البیت‌بالصلاة‌کما‌یفرد‌هو‌فمکروه‌لأن‌ذلک‌صار‌شعارا‌لرسول‌الله.و‌لأنه‌یؤدی‌إلی‌الإتهام‌بالرفض‌و‌قال‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و
««.1آله:»من‌کان‌یؤمن‌بالله‌و‌الیوم‌الآخر‌فلا‌یقفن‌مواقع‌التهم»
بنابراین‌او‌رافضی‌و‌شیعه‌بودن‌را‌عیب‌بزرگ‌و‌تهمت‌بدی‌می‌داند.پس‌چطور‌اورا‌شیعه‌به‌معنایی‌که‌ما‌قائلیم‌بدانیم.
نمونه‌دیگر‌از‌آغاز‌سوره‌احزاب:قال‌زر:قال‌لی‌أبی:کم‌تعدون‌سورة‌الأحزاب؟قلت‌ثلاثا‌و‌سبعین.قال‌فو‌الذی‌یحلف‌به‌أبی‌بن‌کعب،أن‌کانت‌لتعدل‌سورة‌بقرة‌أو‌أطول.و‌لقد‌قرأنا‌منها‌آیة‌الرجم:»الشیخ‌و‌الشیخة‌إذا‌زنیا‌فارجموها‌البتة‌نکالا‌من‌الله‌و‌الله‌عزیز‌حکیم«.أراد‌ابی‌ان‌ذلک‌من‌جملة‌ما‌نسخ‌من
القرآن.و‌اما‌ما‌یحکی‌إن‌تلک‌الزیادة‌کان‌فی‌صحیفة‌فی‌بیت‌عائشة‌فأکلتها‌الداجن‌فمن
«.می‌بینید‌روافض‌را‌کنار‌ملاحده‌گذاشته‌است.2تألیفات‌الملاحدة‌و‌الروافض»شواهد‌دیگر‌هم‌بر‌سنی‌بودن‌او‌هست.
توضیحاتی‌راجع‌به‌تفسیر‌کشاف
توضیحاتی‌راجع‌به‌تفسیر‌کشاف‌امتیاز‌این‌تفسیر‌از‌جهت‌ادبی‌است.به‌خصوص‌که‌به‌علم‌معانی‌بیان‌بسیار‌توجه‌دارد.در‌مقدمه‌کتاب‌هم‌تذکر‌داده‌که‌آنچه‌در‌تفسیر‌قرآن‌بسیار‌دخالت‌دارد،معانی‌بیان‌است‌و‌مدعی‌شده‌است‌اگر‌کسی‌به‌این‌علم‌آگاه‌نباشد‌نباید
وارد‌تفسیر‌قرآن‌شود‌و‌تفسیرش‌کامل‌نیست:»فالفقیه‌و‌إن‌برز‌علی‌الأقرآن‌فی‌علم‌الفتاوی‌و‌الأحکام،و‌المتکلم‌و‌إن‌بز‌اهل
الدنیا__________________________________________________
.550،ص2(.کشاف،ج1).518،ص3(.تفسیر‌کشاف،ج2)
295آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:فی‌صناعة‌الکلام،و‌حافظ‌القصص‌و‌الأخبار‌و‌إن‌کان‌من‌ابن‌القریة‌أحفظ،و
الواعظ‌و‌ان‌کان‌من‌الحسن‌البصری‌أوعظ،و‌النحوی‌و‌إن‌کان‌أنحی‌من‌سیبویه،و‌اللغوی‌و‌إن‌علک‌اللغات‌بقوة‌لحییه،لا‌یتصدی‌منهم‌احد‌لسلوک‌تلک‌الطرائق‌و‌لا‌یغوص‌علی‌شی‌ء‌من‌تلک‌الحقائق،الا‌رجل‌قد‌برع‌فی‌علمین‌مختصین‌بالقرآن
و‌هما‌علم‌المعانی‌و‌البیان«.
در‌ادامه‌می‌گوید:»و‌قد‌رأیت‌اخواننا‌فی‌الدین‌من‌أفاضل‌الفئة‌الناجیةالعدلیة،...
اجتمعوا‌إلی‌مقترحین‌أن‌أملی‌علیهم،فاستعفیت...فلما‌صمم‌العزم‌علی‌معاودة‌جوار‌الله‌و‌الإناخة‌بحرم‌الله‌فتوجهت‌تلقاء‌مکة...فأخذت‌فی‌طریقة‌أخصر‌من‌الأولی‌مع‌ضمان‌التکثیر‌من‌الفوائد‌و‌الفحص‌عن‌السرائر‌و‌وفق‌الله‌و‌سدد
ففرغ‌منه‌فی‌مقدار‌مدة‌خلافة‌أبی‌بکر)سه‌سال(و‌کان‌یقدر‌تمامه‌فی‌أکثر‌منثلاثین‌سنة‌و‌ما‌هی‌إلا‌آیة‌من‌آیات‌هذا‌البیت‌المحرم.
سیوطی‌در»طبقات‌المفسرین«درباره‌کشاف‌گفته‌است:ثم‌جاء‌فرقة‌أصحاب‌النظر‌فی‌علوم‌البلاغة‌التی‌یدرک‌بها‌وجه‌الإعجاز‌و‌صاحب‌الکشاف‌هو‌سلطان‌هذه‌الطریقة.فلذا‌صار‌کتابه‌فی‌أقصی‌الشرق‌و‌الغرب‌و
«-تحدثا‌بنعمة‌ربه‌و‌شکرا-1لما‌علم‌مصنفه‌انه‌بهذا‌الوصف‌قد‌تجلی‌قال»«2إن‌التفاسیر‌فی‌الدنیا‌بلا‌عدد‌و‌لیس‌منها‌لعمری‌مثل‌کشافی»
إن‌کنت‌تبغی‌الهدی‌فالزم‌قراءته‌فالجهل‌کالداء‌و‌الکشاف‌کالشافی‌اما‌گفته‌سیوطی‌ادعائی‌است‌که‌بعید‌است‌درست‌باشد‌زیرا‌با‌توجه‌به‌اینکه‌بین‌تاریخ‌تألیف‌و‌فوت‌او‌چند‌ماه‌فاصله‌بوده‌و‌بعد‌از‌آن‌از‌مکه‌به‌ایران‌آمده،
چطور‌می‌توان‌گفت‌در‌زمان‌خودش،کتابش‌در‌شرق‌و‌غرب‌منتشر‌شد‌وخودش‌هم
__________________________________________________(.محدث‌قمی‌رحمه‌الله‌می‌فرماید:قیل‌فی‌مدحه؛یعنی‌دیگران‌گفته‌اند‌نه1)
اینکه‌خود‌زمخشری‌گفته‌باشد.(.اگر»کشافی«باشد‌که‌ی‌متکلم‌داشته‌باشد‌معلوم‌می‌شود‌سروده‌خود2)
زمخشری‌است‌و‌اگر»کشاف«باشد،ممکن‌است‌از‌شخص‌دیگر‌باشد.296آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
فهمید‌و‌از‌باب»و‌أما‌بنعمة‌ربک‌فحدث«از‌کتاب‌خود‌مدح‌کرد.بله‌جای‌انکار‌نیست‌که‌در‌طول‌چند‌سال‌منتشر‌شده‌و‌صاحب‌مجمع‌البیان‌فاصله‌چند‌سال‌این‌تفسیر‌را‌دیده‌و‌پسندیده‌و‌لذا‌تصمیم‌گرفته‌که‌مجمع‌را
خلاصه‌کند‌و‌نکاتی‌که‌در‌کشاف‌هست‌به‌آن‌بیافزاید‌مرحوم‌طبرسی‌رحمه‌الله14است.در‌طول‌این528خلاصه‌مجمع‌را‌نوشته‌و‌فوت‌زمخشری:542در
سال‌کتاب‌منتشر‌شده‌بوده‌است.درباره‌اهمیت‌این‌تفسیر‌همین‌بس‌که‌مرحومطبرسی‌به‌آن‌عنایت‌داشته‌است.
وقتی‌آن‌تفسیر‌با‌عظمت‌یعنی)مجمع‌البیان(را‌نوشته‌و‌بعد‌کشاف‌را‌دیده،متوجه‌شده‌که‌در‌آن‌نکاتی‌است‌که‌در‌مجمع‌البیان‌نیست‌لذا‌تصمیم‌می‌گیرد
تفسیر‌دیگری‌بنویسد‌که‌نکات‌این‌تفسیر‌هم‌در‌آن‌باشد.و‌نیز‌گفته‌می‌شود‌بیضاوی‌هم‌خیلی‌از‌کشاف‌استفاده‌کرده‌است.
نیشابوری‌نیز‌در‌مقدمه‌تفسیرش‌می‌گوید:تقریبا‌کل‌کشاف‌در‌تفسیر‌من‌وجوددارد.
امام‌فخر‌رازی‌هم‌این‌تفسیر‌را‌در‌دست‌داشته‌است.وقتی‌این‌افراد‌از‌بزرگان‌علمای‌تفسیر‌هستند،این‌کتاب‌را‌مأخذ‌تفسیر‌خود
قرار‌دهند،معلوم‌می‌شود‌که‌تفسیر‌بسیار‌مهمی‌است.با‌اینکه‌زمخشری‌سنی‌است،مرحوم‌حاج‌آقای‌بزرگ‌تهرانی‌در»الذریعه«حدود‌ده‌حاشیه‌و‌شرح‌از‌شیعه‌بر‌این‌کتاب‌یاد‌می‌کند.پس‌کشاف‌مورد‌توجه‌شیعه‌هم‌بوده‌است.و‌علماء‌اهل‌تسنن‌هم‌إلی‌ما‌شاء‌الله‌بر‌این‌کتاب‌شرح‌و‌حاشیه
نوشته‌اند.»کشف‌الظنون«که‌یکی‌از‌کتابهای‌فهرست‌است،بیش‌از‌سی‌کتاب‌به‌عنوان
شرح‌و‌حاشیه‌کشاف‌معرفی‌کرده‌است.نفر‌سنی‌و‌شیعه‌روی‌این‌تفسیر‌کار‌کرده‌اند‌معلوم‌می‌شود‌که40و‌اینکه‌حدود
در‌حوزه‌های‌علمیه‌مورد‌توجه‌بوده‌است.حتی‌بر‌برخی‌حاشیه‌ها‌هم،افراد‌دیگرحاشیه‌زده‌اند.این‌هم‌از‌بهترین‌دلائل‌بر‌اهمیت‌تفسیر‌کشاف‌است.
»مجله‌مقالات‌و‌بررسیها«نشریه‌دانشکده‌الهیات‌و‌معارف‌اسلامی‌از‌بهترین297آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مجله‌های‌قبل‌از‌انقلاب‌بود،و‌گاهی‌هم‌آیة‌الله‌مطهری‌رحمه‌الله‌در‌آنمقاله‌هایی‌می‌نوشت.
ق،آن،دکتر‌آیة‌الله‌زاده‌شیرازی‌از‌گروه‌فرهنگ1396،سال26-25در‌شماره‌‌عربی‌و‌علوم‌قرآن‌آن‌دانشکده‌مقاله‌ای‌دارد‌با‌عنوان»بررسی‌در‌منابع‌عمده
کشاف«،ایشان‌تفسیر‌را‌از‌اول‌تا‌آخر‌به‌این‌منظور‌مطالعه‌کرده‌است‌که‌ببیند‌از‌چه‌کتبی‌استفاده‌کرده‌و‌چه‌منابعی‌داشته‌است.وی‌چند‌تفسیر‌را‌نام‌برده‌است:تفسیر‌مجاهد،تفسیر‌عمرو‌بن‌عبید‌معتزلی،تفسیر‌قتادة،ابو‌بکر‌أصم
معتزلی،رمانی،خوارج،صحابه،تفسیر‌زجاج.اما‌به‌نظر‌می‌رسد‌که‌زمخشری‌مطالبی‌را‌از‌این‌افراد‌و‌گروه‌ها‌نقل‌کرده
است،نه‌اینکه‌اینها‌تفسیرهایی‌داشته‌اند‌که‌از‌مدارک‌کشاف‌قرار‌گرفته‌است.بله‌دو‌تفسیر‌را‌می‌شود‌گفت‌که‌جزء‌منابعش‌بوده‌و‌آن‌دو‌یکی‌تفسیر‌زجاج
می‌باشد.و‌دیگری‌تفسیر‌رمانی‌از‌سده‌چهارم‌است،که‌از311است‌که‌متوفی‌مصادر‌تبیان‌هم‌بود.
منابع‌فقهی‌و‌حدیثی‌او‌را‌هم‌نام‌برده‌است:صحیح‌مسلم،سنن‌أبی‌داود.و‌چوناجازه‌از‌مشایخ‌داشته‌گاهی‌بدون‌نام‌کتاب‌نقل‌می‌کرده‌است.
مصادر‌دیگری‌را‌هم‌برای‌قرائات،نحو،ادبیات،فقه،حدیث‌نام‌می‌برد.نکته‌دیگر‌اینکه:مذهب‌او‌معتزلی‌است.هر‌چند‌این‌مذهب‌به‌شیعه‌خیلی‌نزدیک‌است‌و‌بسیاری‌از‌علماء‌اهل‌تسنن‌گویا‌می‌خواهند‌این‌گروه‌را‌از‌سنی‌ها‌جدا‌کنند،مثلا‌در‌نقل‌اقوال‌می‌گویند‌معتزلی‌ها‌اینطور‌و‌سنی‌ها‌آنطور‌می‌گویند،در‌هر‌صورت‌چون‌معتزلی‌است‌تفسیرش‌این‌عیب‌را‌دارد‌که‌آیات‌را‌با‌عقائد
معتزله‌هماهنگ‌کرده‌است.هر‌جا‌به‌آیه‌ای‌رسیده‌که‌می‌توانسته‌مورد‌استفاده‌اشعری‌ها‌قرار‌بگیرد،طوری‌معنی‌کرده‌که‌با‌نظر‌معتزله،مناسب‌در‌آید.اشاعره‌هم‌اگر‌انتقادی‌به‌تفسیر
کشاف298آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
داشته‌باشند‌از‌این‌جهت‌است،نه‌اینکه‌آن‌را‌معتبر‌ندانند‌بلکه‌نظر‌به‌نزاع‌بین«.1معتزله‌و‌اشعری‌دارند»
از‌جمله‌کارهایی‌که‌روی‌این‌کتاب‌انجام‌شده،استخراج‌احادیث‌است.و‌خوشبختانه‌احادیثی‌هم‌در‌فضیلت‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌دارد.بعضی‌از‌اهل‌تسنن‌به‌این‌فکر‌افتادند‌که‌احادیث‌آن‌را‌تخریج‌کنند‌و‌نشان‌بدهند‌که‌این‌احادیث‌در‌کدام‌کتاب‌حدیثی‌نقل‌شده‌است.از‌جمله‌آنها‌است:»تخرج
«.3«که‌با‌کشاف‌چاپ‌شده‌است»2الأحادیث«از‌ابن‌حجر‌عسقلانی»و‌اما‌راجع‌به‌متن‌تفسیر،انتقادی‌که‌برخی‌از‌جمله‌امام‌فخر‌رازی‌گرفته‌است
اینکه:کشاف‌چرا‌به‌صوفیه‌باطل‌سخت‌حمله‌کرده‌و‌عبارت‌زننده‌ای‌دارد.فخر‌رازی‌گفته‌فحش‌با‌تفسیر‌سازگار‌نیست.این‌انتقاد‌بعد‌از‌فخر‌رازی‌هم‌در‌کتب‌دیگر
وجود‌دارد.و‌انتقادشان‌این‌است‌که‌چرا‌حرفهای‌عرفا‌را‌به‌مسخره‌گرفتهاست.
ه ه‌و‌یغفر‌لکم‌ذنوبکم‌و‌الل بعونی‌یحببکم‌الل ه‌فات ون‌الل ذیل‌آیه‌قل‌إن‌کنتم‌تحب«:»و‌إذا‌رأیت‌من‌یذکر‌محبة‌الله‌و‌یصفق‌بیدیه‌مع‌ذکرها4غفور‌رحیم‌می‌گوید»
و‌یطرب‌و‌ینعر‌و‌یصعق‌فلا‌تشک‌فی‌إنه‌لا‌یعرف‌ما‌الله‌و‌لا‌یدری‌ما‌محبة‌الله‌وما‌تصفیقه‌و
__________________________________________________(.اخیرا»نشر‌ادب‌حوزه«تفسیر‌کشاف‌را‌چاپ‌کرده‌است.تذکری‌را‌لازم1)
می‌دانم‌و‌آن‌اینکه‌اگر‌خواستیم‌از‌اهل‌سنت‌کتابی‌را‌چاپ‌کنیم‌باید‌آن‌را‌یا‌از‌طریق‌تلخیص‌یا‌حاشیه‌زدن‌اصلاح‌نمائیم.اگر‌در‌متن‌آن‌شبهه‌ای‌آمده‌باشد‌باید‌در‌پاورقی‌جواب‌دهیم.اگر‌حدیثی‌به‌نفع‌شیعه‌باشد‌چند‌تا‌سند‌برایش‌بیاوریم.هر‌جا‌به‌ضرر‌شیعه‌مطلبی‌گفته‌باشد‌یا‌احادیث‌جعلی‌نقل‌کرده‌باشد‌یا‌حدیثی
معتبر‌باشد‌ولی‌او‌قبول‌نداشته‌باشد،اینها‌را‌باید‌توضیح‌دهیم.)قرن‌دهم(.دیگری:973(.دو‌ابن‌حجر‌داریم:یکی‌صاحب‌صواعق،متوفی2)
ابن‌حجر‌عسقلانی،صاحب»إصابة«و»فتح‌الباری‌فی‌شرح‌صحیح‌البخاری«،)قرن‌نهم(.852متوفی
»تخریج‌الأحادیث«از‌ابن‌حجر‌دوم‌است.-الانتصاف‌للإمام‌احمد1کتاب‌چاپ‌شده‌است:4(.همراه‌با‌کشاف3)
-الکافی2الاسکندری)که‌می‌خواهد‌رنگ‌معتزلی‌را‌بردارد‌و‌اشعری‌کند(،-حاشیة‌شیخ‌محمد3الشافی‌فی‌تخریج‌أحادیث‌الکشاف)ابن‌حجر‌عسقلانی(،
-مشاهد‌الإنصاف‌علی‌شواهد‌الکشاف)از‌همان‌شیخ4علیان‌بر‌تفسیر‌کشاف،محمد‌علیان(.
(.31)آل‌عمران:352،ص1(.تفسیر‌کشاف،ج4)299آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
طربه‌و‌نعرته‌و‌صعقته‌إلا‌أنه‌تصور‌فی‌نفسه‌الخبیثة‌صورة‌مستملحة‌معشقةلسماها‌الله‌بجهله‌و‌دعارته،ثم‌صفق‌و‌طرب‌و‌نعر‌و‌صعق‌علی‌تصورها...«.اما‌باید‌گفت‌تفسیرهایی‌مثل‌کشاف،بیضاوی،مجمع...به‌جهات‌عرفانی‌نظر
ندارند‌نه‌اثباتا‌و‌نه‌نفیا.و‌ظاهرا‌اهل‌آن‌وادی‌نبودند.اما‌اینکه‌کشاف‌بخواهد‌آنها‌را‌رد‌یا‌مسخره‌کند،اینطور‌نبوده‌است.بلکه‌حرفی‌که‌زده‌صحیح‌است‌و‌صوفیه‌باطل‌را‌مورد‌حمله‌قرار‌داده‌است.که‌همراه‌با‌ذکر‌خدا‌دست‌می‌زنند‌و‌جار‌و
جنجال‌راه‌می‌اندازند‌و‌گرفتار‌امور‌شهوانی‌هستند‌و‌اسمش‌را‌محبت‌خدا‌می‌گذارند.اینها‌نمی‌توانند‌بگویند‌ما‌متشرع‌هستیم.زیرا‌این‌مسائل‌باطل‌را‌با
امور‌معنوی‌خلط‌می‌کنند.اما‌مطلب‌دیگر‌اینکه:
یکی‌از‌جهاتی‌که‌باعث‌شده‌این‌تفسیر‌بین‌شیعه‌هم‌جلوه‌ای‌داشته‌باشد‌این‌است‌که‌ایشان‌آیات‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌را‌بعنوان‌فضائلی‌برای‌آنها
می‌شمارد.
مثلا‌به‌عنوان‌نمونه‌ذیل‌آیه‌مباهله،داستان‌مباهله‌را‌طبق‌نقل‌شیعه،می‌آورد‌و‌عبارت‌زیبایی‌راجع‌به‌اهل‌بیت‌دارد.که‌این‌آیه‌بالاترین‌و‌بهترین‌فضیلت‌برای
«.1اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌است»در‌سوره»هل‌أتی«هم‌فضیلت‌را‌نقل‌کرده‌است.و‌محشی)ابن‌حجر(به‌جای
اینکه‌آدرس‌حدیث‌را‌بدهد،حاشیه‌زده‌که‌حدیث‌ایراد‌دارد.ذیل‌آیه‌مودت،حدیث‌معروف‌مودت‌راجع‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌را‌آورده
«.و‌یکی‌از‌افتخارات‌کشاف‌این‌است‌که‌حدیث‌ذیل‌در‌بین‌شیعه‌از2است»«گرفته3طریق‌کشاف‌نقل‌و‌منتشر‌شده‌است.البته‌کشاف‌هم‌از‌ثعلبی»
است،حدیث‌این‌است:__________________________________________________
.368،ص1(.ج1).220،ص4(.ج2)(.تفسیر‌ثعلبی‌یکی‌از‌تفاسیر‌قدیم‌روایی‌اهل‌تسنن‌است‌که‌در‌ده‌جلد‌چاپ3)
شده‌است.300آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
»قال‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله:من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌مات‌شهیدا.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌مات‌مغفورا‌له.
ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌مات‌تائبا.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌مات‌مؤمنا‌مستکمل‌الإیمان.
ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌بشره‌ملک‌الموت‌بالجنة‌ثم‌منکر‌و‌نکیر.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌یزف‌إلی‌الجنة‌کما‌تزف‌العروس‌إلی‌بیت
زوجها.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌فتح‌له‌فی‌قبره‌بابان‌إلی‌الجنة.
ألا‌و‌من‌مات‌علی‌حب‌آل‌محمد‌جعل‌الله‌قبره‌مزار‌ملائکة‌الرحمة.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌بغض‌آل‌محمد‌جاء‌یوم‌القیامة‌مکتوب‌بین‌عینیه‌آیس‌من
رحمة‌الله.ألا‌و‌من‌مات‌علی‌بغض‌آل‌محمد‌مات‌کافرا.
ألا‌و‌من‌مات‌علی‌بغض‌آل‌محمد‌لم‌یشم‌رائحة‌الجنة«.
البته‌در‌آیات‌مربوط‌به‌اصل‌امامت‌مانند‌سایر‌سنی‌ها‌حق‌را‌کتمان‌کرده‌است.غ...چیزی‌نگفته‌است.در‌ذیل‌سوره»ألم‌نشرح«، سول‌بل ها‌الر مثلا‌ذیل‌آیه‌یا‌أی‌آیه»فإذا‌فرغت‌فانصب«گفته‌است:و‌من‌البدع‌ما‌روی‌عن‌بعض‌الرافضة‌أنه‌قرأ‌فانصب‌بکسر‌الصاد.ای‌فانصب‌علیا‌للإمامة.و‌لو‌صح‌هذا‌للرافضی‌لصح
للناصبی‌أن‌یقرأ‌هکذا‌و‌یجعله‌أمرا‌بالنصب‌الذی‌هو‌بغض‌علی‌و‌عداوته.شعری‌هم‌از‌زمخشری‌نقل‌شده‌که‌می‌تواند‌برای‌اهل‌علم،موعظه‌ای‌باشد:
العلم‌للرحمن‌جل‌جلاله‌و‌سواه‌فی‌جهلاته‌یتغمغمما‌للتراب‌و‌للعلوم‌و‌إنما‌یسعی‌لیعلم‌أنه‌لا‌یعلم
آری‌برای‌اهل‌علم‌این‌نقطه‌ضعف‌هست‌که‌در‌خیلی‌مراحل‌یادشان‌می‌رود‌که‌خیلی‌چیزها‌را‌نمی‌دانند.گاهی‌در‌بحثهای‌مربوط‌به‌آیه‌یا‌حدیث‌یا...طوری
اظهار‌نظر‌می‌کند‌که‌گویا‌همه‌چیز‌را‌می‌دانند،در‌حالیکه‌باید‌معترف‌باشیم‌خیلیچیزها‌برای‌ما‌مجهول‌است.
301آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیرسورآبادی
تفسیر‌سورآبادی‌نام‌دیگر‌این‌تفسیر»تفسیر‌التفاسیر«است‌از‌ابو‌بکر‌عتیق‌ابن‌محمد‌سور‌آبادی
.494نیشابوری‌هروی‌متوفای‌‌سورآباد‌در‌اصل‌سوربان‌بوده‌و‌از‌این‌رو‌به‌او‌سوربانی‌هم‌گفته‌شده‌است‌در‌کتابهای‌جغرافیا»سوربان«و»سورابان«داریم‌اما‌به‌جایی‌به‌نام»سورآباد«
برخورد‌نکرده‌ایم.تاریخ‌تألیف‌کتاب‌در‌اول‌و‌آخر‌آن‌نیامده،اما‌در‌اثناء‌تفسیر‌در‌یک‌جا‌گفته:
است«پس‌در‌این‌سال‌در‌دست‌تألیف‌بوده‌است.470»امسال‌که‌سال‌از‌مؤلف‌در‌چند‌کتاب‌یاد‌شده‌است:
-در»المنتخب‌من‌السیاق«که‌تاریخ‌نیشابور‌می‌باشد.اصل»السیاق«تألیف1641و»منتخب«تألیف‌ابراهیم‌صریفینی‌متوفای529عبد‌الغافر‌فارسی‌متوفای
است.
آمده:عتیق‌بن‌محمد‌السوربانی‌ابو‌بکر‌شیخ‌طائفة‌ابی‌عبد611در‌این‌کتاب‌ص«فی‌عصره‌بنیسابور‌صوام‌بالنهار‌قوام‌باللیل‌عابد‌مجتهد‌فاضل‌توفی1الله»
.494فی‌صفر‌‌‌که‌از‌کتب‌اخلاقی‌عرفانی536در‌کتاب‌انیس‌الطالبین‌شیخ‌احمد‌جام‌متوفای
است‌داستانی‌از‌تفسیر‌سورآبادی‌نقل‌شده‌است.می‌باشد‌آمده:730در‌تاریخ‌گزیده‌تألیف‌حمد‌الله‌مستوفی‌که‌تاریخ‌تألیف‌آن
__________________________________________________(.ابو‌عبد‌الله‌الکرامی‌که‌رئیس‌کرامیه‌بوده‌است.1)
302آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:السورآبادی‌ابو‌بکر‌عتیق‌بن‌محمد‌الهروی‌صاحب‌التفسیر‌بالفارسیة‌معاصر
سلطان‌آلب‌ارسلان‌سلجوق‌بود.در‌کشف‌الظنون‌حاجی‌خلیفه‌نیز‌این‌تفسیر‌یاد‌شده‌است.
و‌تفسیر‌سورآبادی‌از‌مآخذ‌کتاب»وجوه‌قرآن«تألیف‌حبیش‌تفلیسی‌که‌ازعلمای‌عامه‌سده‌ششم‌است‌می‌باشد.
سورآبادی‌قرآن‌و‌تفسیرش‌را‌به‌هفت‌بخش‌تقسیم‌و‌هر‌سبع‌را‌یک‌جلد‌قرارداده‌است.
تاکنون‌دو‌جلد‌آن‌از‌دو‌نسخه‌خطی‌به‌صورت‌عکسی‌چاپ‌شده‌است.قصص‌قرآن‌با‌ترجمه‌آیات‌آن‌مبتنی‌بر‌تفسیر‌سورآبادی‌توسط1338در‌سال
دو‌نفر‌از‌اساتید‌تحقیق‌و‌چاپ‌شده‌انها‌گفته‌اند‌که‌یکی‌از‌علمای‌سده‌هفتم‌اینقصص‌را‌از‌تفسیر‌سورآبادی‌انتخاب‌کرده‌است.
و‌نیز‌ارشاد‌التفسیر‌فی‌بشارات‌التذکیر‌المستخرج‌من‌تفسیر‌العتیق‌تلخیصهمین‌تفسیر‌است.
امتیاز‌مهم‌تفسیر‌سورآبادی‌این‌است‌که‌در‌ذیل‌آیات‌سؤالهایی‌را‌مطرح،و‌سپس‌پاسخ‌می‌دهد‌و‌کتاب»اسئلة‌القرآن‌و‌اجوبتها«تألیف‌ابو‌بکر‌خوارزمی‌که
چند‌بار‌چاپ‌شده،شاید‌روشش‌را‌از‌این‌تفسیر‌گرفته‌باشد.سورآبادی‌از‌تفسیر‌ابن‌عباس‌استفاده‌کرده‌و‌در‌مقدمه‌هم‌از‌آن‌یاد‌نموده‌است.اما‌همانطور‌که‌قبلا‌گفته‌شد‌تفسیری‌که‌در‌زمان‌ما‌به‌نام‌تفسیر‌ابن
عباس‌معروف‌است‌توسط‌فیروزآبادی‌صاحب‌قاموس‌المحیط‌که‌چند‌قرن‌بعداز‌سورآبادی‌بوده‌تدوین‌شده‌است.
در‌این‌تفسیر‌به‌شیعه)رافضیان(حمله‌های‌شدید‌شده‌و‌این‌مطلب‌حاکی‌است‌که‌سورآبادی‌از‌سنیان‌متعصب‌بوده‌است‌و‌شاید‌به‌همین‌جهت‌هم‌دوره‌تفسیر‌او‌با‌اینکه‌از‌نظر‌ادب‌فارسی‌بسیار‌ارزنده‌است‌در‌ایران‌به‌صورت‌تحقیقی‌و
کامل‌چاپ‌نشده‌است.303آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
غیر‌از‌تفسیر؟؟فارسی‌سورآبادی‌تا‌قبل‌از‌تفسیر‌ابو‌الفتوح،چند‌تفسیر‌فارسیدیگر‌شناسایی‌و‌احیانا‌چاپ‌شده‌است:
-ترجمه‌تفسیر‌طبری‌از‌سده‌چهارم.1-تفسیر‌دویست‌آیه‌از‌سوره‌بقره‌که‌به‌نام‌تفسیر‌کهن‌چاپ‌شده‌است‌و2
مؤلف‌آن‌شناخته‌نشده‌است.-تفسیر‌نود‌آیه‌از‌سوره‌بقره‌که‌به‌نام‌تفسیر‌قرآن‌پاک‌چاپ‌شده‌و‌تألیف3
سده‌پنجم‌است‌و‌مؤلف‌آن‌نیز‌شناخته‌نشده‌است.-تاج‌التراجم‌تألیف‌ابو‌المظفر‌اسفرایینی‌از‌سده‌پنجم.از‌مقدمه‌ترجمه‌تفسیر4
طبری‌استفاده‌می‌شود‌که‌پیش‌از‌ترجمه‌تفسیر‌طبری‌تفسیری‌به‌زبان‌فارسی‌نداشته‌ایم‌اما‌در‌مقدمه‌تاج‌التراجم‌آمده‌است‌که‌قبل‌از‌این‌تفسیرهای‌فارسی
500و350متعددی‌نوشته‌شده‌است.بنابراین‌معلوم‌می‌شود‌میان‌سالهای‌تفسیرهای‌فارسی‌متعددی‌نوشته‌شده‌که‌یکی‌از‌آنها‌تفسیر‌سورآبادی‌است.
-تفسیر‌عشری‌از‌قرآن‌که‌نسخه‌آن‌در‌موزه‌انگلستان‌بوده‌است.5-تفسیر‌نسفی‌از‌نجم‌الدین‌عمر‌نسفی‌از‌سده‌ششم.این‌کتاب‌را‌که‌بهتر6
است‌ترجمه‌بنامیم‌در‌دو‌جلد‌چاپ‌شده‌است.-تلخیص‌تفسیر‌سورآبادی‌که‌قبلا‌یاد‌شد.7
304آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌مفاتیح‌الغیب:تفسیر‌کبیر
تفسیر‌مفاتیح‌الغیب:تفسیر‌کبیر‌‌و‌معروف‌به‌فخر‌الدین‌و‌امام‌فخر‌رازی606و‌متوفای544از‌فخر‌رازی‌متولد
و‌ابن‌خطیب.قبر‌او‌در‌هرات‌یا‌اطراف‌آن‌است.
چون‌با‌کرامیه‌شدیدا‌مخالف‌بوده‌است‌گفته‌شده‌که‌آنها‌او‌را‌کشته‌اند‌و‌داستانمسموم‌شدن‌او‌توسط‌آنها‌در‌وفیات‌الاعیان‌و‌کتابهای‌دیگر‌آمده‌است.
مسافرت‌های‌زیاد‌و‌مناظرات‌فراوانی‌داشته‌است‌بخشی‌از‌مناظرات‌او‌به‌همین‌نام‌چاپ‌شده‌است.او‌را‌از‌این‌رو‌امام‌المشککین‌گفته‌اند‌که‌بیش‌از‌حد‌در
مسائل‌ایجاد‌شبهه‌می‌کرد.ابن‌حجر‌در‌لسان‌المیزان‌گفته:قیل:یورد‌الشبه‌نقدا‌و‌یحلها‌نسیئة.کان‌یعاب‌بایراد‌الشبهة‌الشدیدة‌و‌تقصیر‌فی‌حلها‌و‌کان‌مع‌تبحره‌فی‌الأصول]العقائد[
یقول:من‌التزم‌دین‌العجائز‌فهو‌الفائز.از‌او‌نقل‌شده‌است:یا‌لیتنی‌لم‌اشتغل‌بعلم‌الکلام.
این‌مطلب‌برای‌طلابی‌که‌می‌خواهند‌در‌رشته‌کلام‌و‌فلسفه‌وارد‌شوند‌خیلیآموزنده‌و‌معنادار‌است.
و‌در‌جای‌دیگر‌گفته:لقد‌اخذت‌الطرق‌الکلامیة‌و‌المناهج‌الفلسفیة‌و‌لم‌اجدهاتروی‌غلیلا‌و‌لا‌تشفی‌علیلا‌و‌رایت‌اصح‌الطرق‌طریقة‌القرآن.
این‌شعرها‌هم‌از‌اوست:نهایة‌اقدام‌العقول‌عقال‌و‌اکثر‌سعی‌العالمین‌ضلال‌آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم
305تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌لم‌نستفد‌من‌بحثنا‌طول‌عمرنا‌سوی‌ان‌جمعنا‌فیه‌قیل‌و‌قالوا
«فکر‌کردم‌شب‌و‌روز‌معلومم‌شد‌که‌هیچ‌معلوم‌نشد1هفتاد‌و‌دو‌سال»او‌با‌اینکه‌اشعری‌بوده،گاهی‌از‌اشاعره‌و‌گاهی‌از‌معتزله‌دفاع‌می‌کرده،و‌در‌گفته‌های‌خودش‌و‌جواب‌های‌خودش‌نیز‌اشکال‌می‌کرده‌و‌خلاصه‌آنکه‌در‌بحث‌و
جدل‌بسیار‌قوی‌بوده‌است.او‌شرحی‌بر‌اشارات‌ابن‌سینا‌دارد‌که‌گفته‌شده‌بهتر‌است‌آنرا»جرح«به‌نامیم‌زیرا‌مطالب‌ابن‌سینا‌را‌غالبا‌رد‌کرده‌است.و‌خواجه‌طوسی‌رحمه‌الله‌در‌شرح
اشارات‌در‌بسیاری‌از‌موارد‌اشکالات‌او‌را‌پاسخ‌داده‌است.فخر‌رازی‌کتابی‌به‌نام»المحصل«دارد‌که‌خواجه‌طوسی‌آنرا‌مورد‌بررسی‌و
ایراد‌قرار‌داده‌و‌کتابش‌را»نقد‌المحصل«نامیده‌است.او‌مانند‌زمخشری‌احیانا‌مطالبی‌به‌نفع‌شیعه‌در‌کتابهایش‌آورده،و‌در‌مقابل‌هم‌گاهی‌در‌استدلالات‌قرآنی‌و‌روائی‌شیعه‌که‌هیچ‌جای‌تردید‌نداشته،بی‌جهت‌القاء
شبهه‌کرده‌است.
تألیفات‌او‌را‌حدود‌صد‌و‌پنجاه‌کتاب‌و‌رساله‌دانسته‌اند‌کتابهای‌او‌به‌زبان‌عربی‌وفارسی‌است‌و‌فارسی‌هایش‌از‌حیث‌ادبیات‌فارسی‌هم‌ارزشمند‌است.
همین‌تألیفات‌و‌تنوع‌آنها‌شاهد‌گستردگی‌اطلاعات‌او‌است‌و‌کتابی‌دارد‌که‌در‌آناز‌شصت‌علم‌بحث‌شده‌است)الستون(.
کتابی‌به‌نام‌عصمة‌الأنبیاء‌دارد‌مانند‌تنزیه‌الأنبیاء‌سید‌مرتضی‌از‌علماء‌شیعه.وصیت‌نامه‌ای‌دارد‌که‌در‌اول‌تفسیر‌او‌چاپ‌شده.در‌آنجا‌می‌گوید:اعلموا‌انی‌کنت‌محبا‌للعلم‌و‌کنت‌اکتب‌فی‌کل‌شی‌ء‌سواء‌کان‌حقا‌أو‌باطلا‌غثا‌أو‌سمینا‌و
قد__________________________________________________
(.مقصود‌سالهای‌زیاد‌است‌نه‌خصوص‌هفتاد‌و‌دو‌سال.زیرا‌او‌عمرش‌حدود1)شصت‌ساله‌بوده‌است.
306آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:اخترت‌الطرق‌الکلامیة‌فما‌رأیت‌فیها‌فائدة‌تساوی‌الفائده‌التی‌وجدتها‌فی‌القرآن
الکریم...و‌اما‌الکتب‌العلمیة‌التی‌صنعتها‌و‌استکثرت‌من‌ایراد‌سؤالات‌المتقدمین‌فمن‌نظر‌فی‌شی‌ء‌منها...فلیذکرنی‌بصالح‌الدعاء‌و‌الا‌فلیحذر‌القول
السیی‌ء‌فانی‌ما‌اردت‌الا‌تکثیر‌البحث‌و‌تشحیذ‌الخاطر.از‌همین‌وصیت‌نامه‌هم‌پیدا‌است‌که‌در‌نوشته‌هایش‌در‌فکر‌این‌نبوده‌که‌فقط
مطالب‌صحیح‌را‌بنویسد.در‌هر‌حال‌مهم‌ترین‌و‌معروفترین‌اثر‌او‌تفسیر‌مفاتیح‌الغیب‌است.
جلد‌صحافی‌شده‌است،قبلا‌هم‌در‌بولاق15جلد‌است‌که‌در30چاپ‌مصر‌آن‌‌مصر‌چاپ‌شده‌است.در‌آنجا‌ده‌ها‌نفر‌از‌علما‌به‌تصحیح‌و‌چاپ‌کتابها‌مشغول
«1بودند‌و‌از‌این‌رو‌کتابهای‌چاپ‌بولاق‌خیلی‌معتبر‌است.»این‌تفسیر‌در‌آغازش‌خیلی‌مفصل‌است‌اما‌کم‌کم‌به‌آخر‌که‌می‌رسد‌تقریبا‌حالت‌خلاصه‌پیدا‌می‌کند‌و‌از‌نظر‌کمیت‌و‌محتوا‌رو‌به‌کاهش‌می‌رود.جزء‌اولش‌فقط‌تفسیر‌سوره‌فاتحه‌است‌و‌تا‌جزء‌هفتم)یعنی‌حدود‌یک‌چهارم‌آن(تفسیر‌سوره
بقره‌است.در‌جلد‌بیستم‌به‌نیمه‌قرآن‌می‌رسد‌و‌همینطور...راجع‌به‌مؤلف‌این‌تفسیر‌بحث‌نسبتا‌مفصلی‌است.بعضی‌گفته‌اند‌همه‌اش‌از
فخر‌رازی‌نیست.در»کشف‌الظنون«تصریح‌شده‌که‌تا‌سوره»انبیا«تألیف‌فخررازی‌است.
ابن‌خلکان‌هم‌می‌گوید‌فخر‌رازی‌تفسیر‌را‌تمام‌نکرد‌و‌از‌دنیا‌رفت.و‌پس‌از‌او(و‌شیخ‌نجم639قاضی‌القضاة،شهاب‌الدین‌بن‌خلیل‌خوئی‌دمشقی)متوفی
(تفسیر‌را‌به‌پایان‌بردند‌ولی‌نگفته‌است‌از727الدین‌احمد‌بن‌محمد)متوفی‌‌کجای‌قرآن‌شروع‌کردند.با‌توجه‌به‌گفته‌کشف‌الظنون‌باید‌بگوییم‌از‌بعد‌سوره
»انبیاء«شروع‌کردند.__________________________________________________
(.البته‌استثنا‌هم‌دارد‌مانند‌مکارم‌الأخلاق‌طبرسی‌که‌گفته‌شده‌چاپ‌بولاق‌آن1)تحریف‌شده‌است.
307آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌این‌رسم‌است‌که‌اگر‌کتابی‌ناقص‌باشد،دیگران‌آن‌را‌کامل‌می‌کنند.مثل
تفسیر‌جلالین‌که‌تفسیر‌مختصر‌خوبی‌است‌از‌اهل‌تسنن،مثل‌تفسیر‌شبر‌در‌بین‌شیعه.آن‌را‌تفسیر»جلالین«می‌گویند‌چون‌مؤلفش‌دو‌جلال‌است)جلال‌الدین‌اول‌آن‌را‌شروع‌کرد‌و‌ناقص‌ماند‌جلال‌دوم‌آن‌را‌کامل‌کرد‌و‌او‌همان‌جلال
الدین‌سیوطی‌است(.سخن‌دیگر‌این‌که:در‌برخی‌کتب‌شرح‌حال‌نوشته‌اند‌خود‌سیوطی‌تفسیر‌فخر‌را
تمام‌کرده‌است.دلیل‌بر‌اینکه‌تفسیر‌ناتمام‌بوده‌و‌دیگران‌تکمیل‌کردند،موردی‌است‌که‌در‌این
«:المسئلة‌الأولی:)نویسنده‌می‌گوید(:ذکره‌الإمام‌فخر‌الدین1تفسیر‌آمده»رحمة‌الله‌فی‌مواضع‌کثیرة‌و‌نحن‌نذکر‌بعضها.یعنی‌این‌مطلب‌را‌امام‌فخر
خیلی‌جاها‌گفته‌و‌ما‌مقداری‌از‌آن‌را‌نقل‌می‌کنیم.پس‌معلوم‌می‌شود‌نویسندهغیر‌از‌امام‌فخر‌بوده‌است.
عده‌ای‌هم‌می‌گویند‌تفسیر،تماما‌از‌فخر‌رازی‌است.و‌دلیلشان‌این‌است‌که‌در‌ذیل‌آیه‌شش‌سوره‌مائده‌به‌تفسیر‌سوره‌بینه‌ارجاع‌داده‌است‌و‌گفته‌است‌این‌مطلب‌را‌آنجا‌گفته‌ایم.پس‌معلوم‌می‌شود‌تفسیر‌تا‌سوره‌بینه‌را‌نوشته‌است‌و
تفسیر‌آخر‌قرآن‌را‌قبل‌از‌اول‌آن‌نوشته‌است.البته‌مؤلفان‌در‌طول‌تألیف‌و‌سالیان‌بعد،در‌تألیف‌خود‌دست‌می‌برند.مثلا‌ممکن‌است‌وقتی‌تفسیر‌سوره‌مائده‌را‌نوشته‌این‌مطلب‌را‌نگفته‌است‌و‌به‌تفسیر
سوره‌بینه‌که‌رسیده،دیده‌این‌مطلب‌مناسب‌سوره‌مائده‌هم‌هست‌پس‌در‌ذیلمائده‌ارجاع‌به‌آنجا‌داده‌باشد.
و‌شاید‌گاهی‌هم‌مجبور‌شوند‌که‌آخر‌قرآن‌را‌قبل‌از‌اول‌آن‌تفسیر‌کنند.فرض‌کنید‌فخر‌رازی‌بخواهد‌سوره‌یس‌را‌تفسیر‌کند،اما‌وسایل‌کار‌و‌کتب‌مورد
نظر‌را‌نداشته‌باشد،لذا‌صافات‌را‌شروع‌می‌کند‌و‌یا‌مقداری‌از‌آخر‌قرآن
می‌نویسد‌و‌بعد‌از‌اول‌شروع‌می‌کند‌و‌سپس‌از‌وسط‌می‌نویسد.و‌در‌آخر‌هم،همه‌را‌تنظیم‌می‌کند.این‌تقدم‌و‌تأخیر‌در‌قدیم‌رسم‌بوده‌است‌و‌دلیل‌بر‌چیزی
نمی‌شود.__________________________________________________
.156،ص29(.تفسیر‌کبیر،ج1)308آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
دلیل‌دوم‌بر‌اینکه‌کل‌تفسیر‌از‌فخر‌رازی‌است:تاریخهایی‌است‌که‌در‌تفسیر‌‌نوشته‌و‌در‌همان‌سال‌نساء‌را‌به595ثبت‌است‌تا‌آخر‌آل‌عمران‌را‌در‌سال‌‌‌ظاهرا‌چیزی‌از‌تفسیر‌را‌ننوشته.در601پایان‌رسانده‌است،از‌این‌تاریخ‌تا‌سال
،انفال،توبه،یونس،هود،یوسف‌و‌اسراء‌را‌نوشته‌است.و‌در‌سال601سال‌‌سوره‌های‌ص،زمر،سجده،شوری،زخرف،جاثیه‌و‌فتح‌را‌نوشته‌است.603
تاریخ‌نداشتن‌بقیه‌سور‌هم‌شاید‌به‌خاطر‌این‌بود‌که‌سوره‌ها‌کوچک‌هستند،و‌اگرمی‌خواست‌برای‌هر‌کدام‌تاریخ‌بنویسد‌باید‌گاهی‌تاریخ‌یک‌روز‌را‌مکرر‌بنویسد.
تا‌وفاتش‌سه‌سال‌فاصله‌بود.603از‌سال‌‌‌جلدی‌را‌در‌طول‌سه‌سال30و‌از‌این‌تاریخ‌ها‌معلوم‌می‌شود‌که‌کل‌این‌تفسیر
«.1نوشته‌است»دلیل‌سوم:هماهنگی‌کل‌این‌تفسیر‌است.اگر‌کسی‌دیگر‌بخواهد‌دنبال‌بگیرد،
هماهنگی‌از‌بین‌می‌رود‌و‌قلم‌ها‌فرق‌می‌کند.اینها‌دلیل‌های‌این‌دو‌گروه‌بود،که‌باید‌میان‌آنها‌جمع‌شود.نه‌می‌شود‌این‌تاریخ‌ها
را‌تکذیب‌کرد‌و‌نه‌می‌شود‌گفت‌که‌آنها‌حرف‌نادرستی‌زده‌و‌دروغ‌گفته‌اند.یک‌راه‌جمعش‌این‌است‌که‌بگوییم‌کشف‌الظنون‌قسمت‌های‌آخر‌را‌ندیده‌است.
یعنی‌مقداری‌را‌که‌مکرر‌دیده‌مربوط‌به‌قسمتهای‌اول‌است.معمولا‌اینطور‌است‌که‌اگر‌دو‌سه‌نسخه‌خطی‌باشد‌و‌نویسنده‌گفته‌باشد‌مثلا‌این‌کتاب‌شامل
باب‌باشد‌به‌ذهن‌می‌رسد‌که34شصت‌باب‌است‌ولی‌در‌این‌دو‌نسخه‌مثلا‌‌تألیف‌ناقص‌مانده‌است.بعید‌نیست‌که)صاحب‌کشف‌الظنون(هم‌تا‌سوره‌انبیاء
را‌دیده‌باشد‌و‌به‌ذهنش‌آمده‌که‌تفسیر‌ناقص‌مانده‌است.یا‌اینکه‌بگوئیم‌تکمیل‌دیگران‌مربوط‌به‌آخر‌قرآن‌است.چون‌تاریخ‌ها‌نشان
جلد‌آن‌از2جلد،30می‌دهد‌که‌تا‌سوره‌فتح‌را‌نوشته‌است.یعنی‌بگوییم‌از‌این__________________________________________________
ماه‌و‌نیم(تفسیر‌سوره‌نساء‌را2جمادی‌الثانی)12(.از‌اول‌ربیع‌الثانی‌تا1)نوشته‌است.پس‌زودنویس‌بوده‌است.
309آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دیگران‌است.که‌البته‌این‌با‌آن‌هماهنگی‌مطالب‌که‌گفتیم‌نمی‌سازد.
راه‌جمع‌دیگر‌اینکه‌بگوییم‌تقدم‌و‌تأخیر‌در‌تألیف‌است.چون‌در‌سابق‌نسخه‌های‌خطی‌قطعه‌قطعه‌بود‌و‌خیلی‌کم‌می‌شود‌که‌نسخه‌خطی‌کتابی‌دوره‌باشد.این
قطعه‌قطعه‌بودن‌باعث‌شد‌که‌بعضی‌گمان‌کنند‌ناقص‌مانده‌است.توجیه‌دیگر‌که‌به‌نظر‌درست‌می‌رسد‌اینکه:تاریخ‌های‌ثبت‌شده‌در‌کتاب‌نشان‌می‌دهد‌که‌تألیفها‌مقدم‌و‌مؤخر‌بوده‌یک‌سال‌تألیف‌کرده‌یک‌سال‌مشغول‌نبوده‌و‌مجددا‌شروع‌کرده‌است‌و‌به‌ذهن‌می‌آید‌از‌اول‌شروع‌و‌به‌آخر‌هم‌رسانده‌ولی‌در‌این‌وسط‌قسمتهایی‌هم‌ننوشته‌مانده.و‌بعضی‌از‌روی‌علاقه‌گفته‌اند‌حیف‌است‌که‌ناقص‌باشد،این‌چند‌آیه‌را‌هم‌ما‌بنویسیم.یعنی‌قسمت‌اعظم
تفسیر‌از‌خود‌فخر‌است‌و‌از‌وسط‌و‌اول‌و‌آخر‌جاهایی‌که‌ننوشته‌مانده‌و‌یا‌گمشده‌بوده‌دیگران،تکمیل‌کرده‌اند.
جزء‌از‌قرآن‌است‌و‌چند‌آیه‌از‌وسط18مانند‌تفسیر‌القرآن‌و‌العقل‌که‌تفسیر‌را‌ندارد‌و‌مصححان‌آن،از‌مجمع‌البیان‌آن‌را‌تکمیل‌کردند.
یکی‌از‌اساتید‌دانشگاه،مقدمه‌ای‌بر‌یکی‌از‌کتابهای‌کلامی‌فخر‌نوشته‌و‌در‌آنجا‌از‌این‌مطلب‌ناراحت‌شده‌که‌می‌گویند‌تفسیر‌فخر‌رازی‌ناقص‌بوده‌است.ایشان
«این‌حرف‌را‌زدند‌و‌اعتراضاتی‌به‌او‌کردند‌و1می‌گوید‌چون‌با‌او‌دشمن‌بودند»اینکه‌گفته‌اند‌تفسیرش‌ناقص‌است‌جزء‌همان‌اعتراض‌ها‌است.
و‌اما‌اینکه‌امام‌فخر‌در‌این‌تفسیر‌از‌چه‌کتابهایی‌استفاده‌کرده‌است،نیاز‌به‌بررسی‌دارد.اما‌آنچه‌مسلم‌است‌از‌کشاف‌استفاده‌کرده‌و‌نام‌برده‌و‌مطلب
نقل‌کرده‌است.و‌گاهی‌انتقاد‌و‌گاهی‌قبول‌کرده‌است.
در‌کتاب»تحقیقی‌در‌تفسیر‌ابو‌الفتوح«دکتر‌حقوقی،آمده‌است‌که‌امام‌فخر‌درتفسیرش‌از‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌خیلی‌استفاده‌کرده‌است.
دکتر‌حقوقی‌نمونه‌ای‌هم‌نشان‌داده‌که‌تا‌حدی‌قانع‌کننده‌است‌ولی‌یک‌نمونهکافی
__________________________________________________(.چون‌با‌اینکه‌اشعری‌بوده‌گاهی‌علیه‌اشاعره‌اظهار‌نظر‌می‌کرد.1)
310آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نیست.اگر‌چند‌نمونه‌پیدا‌کنیم‌می‌شود‌گفت‌از‌آن‌تفسیر‌استفاده‌می‌کرده،ولیاگر‌یکی‌دو‌مورد‌باشد‌احتمال‌دارد‌که‌بگوییم‌مدارک‌و‌مآخذشان‌یکی‌بوده‌است.این‌را‌هم‌باید‌توجه‌داشته‌باشیم‌کسانی‌که‌حافظه‌خیلی‌قوی‌داشته‌باشند،هر‌چه‌مطالعه‌می‌کنند‌در‌ذهنشان‌می‌ماند‌و‌گاهی‌ممکن‌است‌در‌هنگام‌نوشتن،خیال‌کنند‌که‌مطالب‌از‌خودشان‌است‌غافل‌از‌آنکه‌همان‌مطلب‌است‌که‌در
فلان‌کتاب‌خوانده‌اند.مثلا‌اگر‌یک‌دوره‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌را‌در‌جوانی‌خوانده‌باشد‌و‌تفسیر‌خودش‌را‌در‌سنین‌پیری‌بنویسد‌ممکن‌است‌آن‌مطالب‌در‌ذهنش‌باقی
مانده‌باشد‌و‌در‌تفسیر‌خود‌بیاورد.-686مطلب‌دیگر‌اینکه‌گفته‌اند:محمد‌بن‌ابی‌الفضل‌برهان‌الدین‌نسفی-متوفی
تفسیر‌فخر‌را‌تلخیص‌کرده‌و‌نیز‌محمد‌بن‌قاضی‌تلخیص‌کرده‌و‌مطالبی‌را‌نیز‌بهآن‌اضافه‌کرده‌است.
و‌نیز‌راجع‌به‌این‌تفسیر‌گفته‌اند:این‌تفسیر‌همه‌چیز‌دارد‌غیر‌از‌تفسیر.)فیه‌کل‌شی‌ء‌إلا‌التفسیر(یعنی‌مطالب‌متفرقه‌زیاد‌دارد،ولی‌حقیقت‌این‌است‌که
مباحث‌تفسیری‌دارد‌به‌اضافه‌مطالب‌متفرقه،نه‌اینکه‌تفسیر‌آیات‌را‌نداشتهباشد‌و‌فقط‌شامل‌متفرقاتی‌باشد.
اس‌اعبدوا...و‌هم‌فیها22-25به‌عنوان‌نمونه‌ذیل‌آیات ها‌الن سوره‌بقره‌یا‌أی‌خالدون‌تیتری‌آورده:القول‌فی‌اقامة‌الدلیل‌علی‌التوحید‌و‌النبوة‌و‌المعاد.آیه‌اول‌را‌مربوط‌به‌توحید‌گرفته.آیه‌دوم‌را‌مربوط‌به‌نبوت‌و‌آیه‌سوم‌را‌راجع‌به‌معاد.که‌البته‌ممکن‌است‌در‌خلال‌این‌بحثها،مطالبی‌که‌مربوط‌به‌آیه‌نیست‌را
هم‌آورده‌باشد.آیه‌را‌مطرح‌کرده‌و‌گفته:اعلم‌أن‌فی‌هذه‌الآیات‌مسائل‌المسألة‌الاولی...
)مقداری‌مقدمه‌چینی‌کرده‌است(.ذین ها‌ال اس‌فإنه‌مکی‌و‌ما‌کان‌یا‌أی ها‌الن المسألة‌الثانیة:کل‌شی‌ء‌فی‌القرآن‌یا‌أی
آمنوا‌فبالمدینه.311آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
المسألة‌الثالثة:اعلم‌ان‌الألفاظ‌فی‌الأغلب‌عبارات‌دالة‌علی‌امور‌هی‌إما‌الالفاظ‌أو‌غیرها.اما‌الألفاظ‌فهی‌کالإسم‌و‌الفعل‌و‌الحرف،فان‌هذه‌الألفاظ‌الثلاثة‌یدل
کل‌واحد‌منها‌علی‌شی‌ء،هو‌فی‌نفسه‌لفظ‌مخصوص.در‌اینجا‌این‌بحث‌را‌دنبال‌کرده‌است‌که‌آیا‌لفظ‌می‌تواند‌مدلول‌لفظی‌داشته
باشد.
در‌المسألة‌الرابعة،»یا«در»یا‌ایها‌الناس«را‌دنبال‌کرده‌است:»یاء«حرفوضع‌فی‌أصله‌لنداء‌البعید...
در‌المسألة‌الخامسة،بحث‌أی‌و‌ها‌را‌دنبال‌کرده‌است.در‌المسألة‌السادسه،تفسیر‌آیه‌را‌شروع‌کرده‌است.
در‌المسألة‌السابعه،دلالت‌آیه‌بر‌سبب‌وجوب‌عبادت‌را‌از‌قول‌قاضی‌آوردهاست.
می‌بینید‌که‌مانند‌سائر‌تفاسیر‌درصدد‌تفسیر‌آیه‌و‌اجزاء‌آن‌است.لنا‌علی‌عبدنا...،مباحث در‌قسمت»الکلام‌فی‌النبوة«إن‌کنتم‌فی‌ریب‌مما‌نز‌انزال‌و‌تنزیل،معنی‌سوره،مسأله‌ترتیب‌قرآن‌در‌زمان‌خود‌پیامبر‌صلی‌الله
علیه‌و‌آله‌و‌رد‌اینکه‌در‌زمان‌عثمان‌بوده‌است،تحدی،مرجع‌ضمیر»من‌مثله«که‌آیا‌به‌عبد‌یا‌به‌قرآن‌بر‌می‌گردد؟این‌مباحث‌تفسیری‌را‌آورده‌است.
سبک‌تفسیر‌از‌اول‌تا‌آخر‌همینطور‌است.در‌اول‌تفسیر‌شروع‌به‌تفسیر‌استغاذه‌نموده‌است:»اعلم‌أنه‌مر‌علی‌لسانی‌فی‌بعض‌الاوقات‌أن‌هذه‌السورة‌الکریمة‌یمکن‌أن‌یستنبط‌من‌فوائدها‌عشرة‌آلاف‌مسألة،فاستبعد‌هذا‌بعض‌الحساد‌و‌حملوا‌ذلک‌علی‌ما‌الفوه‌من‌أنفسهم
من‌التعلقات‌الفارغة‌عن‌المعانی،...فلما‌شرعت‌فی‌تصنیف‌هذا‌الکتاب،قدمت‌هذه‌المقدمة‌لتصیر‌کالبینة‌علی‌أن‌ما‌ذکرناه‌أمر‌ممکن‌الحصول‌قریب‌الوصول،
فنقول...إن‌قولنا»أعوذ‌بالله‌من‌الشیطان‌الرجیم«لا‌شک‌أن‌المراد‌منه‌الاستعاذة‌بالله‌من‌جمیع‌المنهیات‌و‌المحظورات‌و‌لا‌شک‌أن‌المنهیات‌اما‌أن
تکون‌من‌باب‌الاعتقادات‌أو‌من‌باب‌أعمال‌الجوارج،اما‌الاعتقادات‌فقد‌جاء‌فی‌الخبر‌المشهور‌قوله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله»ستفرق‌امتی‌علی‌ثلاث‌و‌سبعین‌فرقة:
کلهم‌فی‌النار‌إلا‌فرقة‌واحدة«و‌هذا‌یدل‌علی‌أن‌الاثنین‌و312آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
السبعین‌موصوفون‌بالعقائد‌الفاسدة،ثم‌إن‌ضلال‌کل‌واحدة‌من‌اولئک‌الفرق‌غیر‌مختص‌بمسألة‌واحدة،بل‌هو‌حاصل‌فی‌مسائل‌کثیرة...فإذا‌وزعنا‌عدد‌الفرق‌الضالة‌علی‌هذه‌المسائل‌الکثیرة‌بلغ‌العدد‌الحاصل‌مبلغا‌عظیما...و‌أیضا‌فمن‌المشهور‌أن‌فرق‌الضلالات‌من‌الخارجین‌عن‌هذه‌الامة‌یقربون‌من‌سبعمائة،فإذا
ضمت‌أنواع‌ضلالاتهم‌إلی‌انواع‌الضلالات‌الموجودة‌فی‌فرق‌الامة‌من‌جمیعالمسائل‌العقلیة...
بلغ‌المجموع‌مبلغا‌عظیما‌فی‌العدد‌و‌لا‌شک‌أن‌قولنا»أعوذ‌بالله«یتناول‌الاستعاذة‌من‌جمیع‌تلک‌الأنواع...فظهر‌بهذا‌الطریق‌أن‌قولنا»أعوذ‌بالله«
مشتمل‌علی‌الألوف‌من‌المسائل‌الحقیقیة‌الیقینیة...
اما‌این‌سخن‌صحیح‌نیست‌زیرا‌این‌مطالب‌را‌از»أعوذ‌بالله...«به‌دستنمی‌آوریم‌بلکه‌با»أعوذ...«از‌آنها‌به‌خدا‌پناه‌می‌بریم.
313آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌زاد‌المسیر‌فی‌عام‌التفسیر
تفسیر‌زاد‌المسیر‌فی‌عام‌التفسیر‌تألیف‌ابو‌الفرج‌جمال‌الدین‌عبد‌الرحمن‌بن‌علی‌بن‌محمد‌بن‌الجوزی‌القرشی
و‌قبر‌او‌در‌بغداد‌کنار‌قبر‌احمد‌بن‌حنبل597و‌متوفی508البغدادی.متولد‌‌است‌و‌در‌فقه،حنبلی‌و‌در‌اصول،اشعری‌است‌و‌تاریخ‌منتظم‌او‌نیز‌از‌کتابهای
مهم‌تاریخ‌است.درباره‌اینکه‌چرا‌به‌او‌ابن‌جوزی‌می‌گویند،گفته‌اند:چون‌در‌خانه‌جد‌آنها‌در
واصل،درخت‌گردویی‌بود‌و‌در‌آن‌شهر‌غیر‌از‌آن،درخت‌گردوی‌دیگری‌نبود،بهاو‌جوزی‌می‌گفتند.
درباره‌ابن‌جوزی‌گفته‌اند‌که‌سه‌سالگی‌پدرش‌را‌از‌دست‌داد.خانواده‌اش‌مس‌فروش‌یا‌مسگر‌بودند‌و‌لذا‌گاهی‌در‌امضاهایش‌عبد‌الرحمن‌بن‌علی‌الصفار
می‌نوشت.در‌کتابها‌در‌مورد‌او‌اینطور‌نوشتند:کان‌فی‌التفسیر‌من‌الأعیان‌و‌فی‌الحدیث‌من
الحفاظ‌و‌فی‌التاریخ‌من‌الموسعین.تذکرة‌الأئمة‌از‌کتب‌اهل‌تسنن‌که‌مطالب‌بسیاری‌به‌نفع‌شیعه‌در‌آن‌هست.
تألیف‌نواده‌او)سبط‌ابن‌جوزی(است.سبط‌ابن‌جوزی‌می‌گوید:سمعت‌جدی‌یقول‌علی‌المنبر‌کتبت‌بإصبعی‌ألفی‌مجلد
جلد(،و‌مجموع‌تصانیفه‌مأتان‌و‌نیف‌و‌خمسون‌کتابا.2000)تا‌از‌کتاب‌های‌او‌در‌مقدمه‌تفسیر‌زاد‌المسیر‌آمده‌است.190نام
در‌شرح‌حال‌مرحوم‌علامه‌حلی‌و‌مجلسی‌رحمه‌الله‌گفته‌شده‌که‌تألیفاتشان‌را‌اگر‌بر‌عمرشان‌تقسیم‌کنیم‌روزی‌چندین‌برگ‌می‌شود.درباره‌ابن‌جوزی‌هم
گفته‌اند314آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کراسه‌و‌به9سال‌عمر‌او‌تقسیم‌کنیم،روزی90نوشته‌ها‌و‌تألیفاتش‌را‌که‌بر‌‌صفحه‌می‌شود.70فرم‌یعنی‌حدود9تعبیر‌امروز
البته‌این‌روشن‌است‌که‌معمولا‌کسی‌که‌پرکار‌باشد،کارهایش‌نمی‌تواند‌دقیقباشد‌درباره‌او‌گفته‌شده:
کان‌تصنیفه‌فی‌فنون‌منن‌العلوم‌بمنزلة‌الإختصار‌من‌کتب‌تلک‌العلوم‌فینقل‌من‌التصانیف‌من‌غیر‌أن‌یکون‌متقنا‌لذلک‌العلم‌من‌جهة‌الشیوخ‌و‌البحث‌و‌لهذا‌نقل
عنه‌کأنه‌قال‌أنا‌مرتب‌و‌لست‌بمصنف.13قال‌أبو‌الفرج:أول‌ما‌صنفت‌و‌ألفت‌ولی‌من‌العمر‌نحو‌ثلاث‌عشر‌سنة)در
سالگی‌هم‌ادامه‌داشت(.90سالگی‌شروع‌به‌تألیف‌نمودند‌و‌تا‌‌کان‌إذا‌رای‌تصنیفا‌و‌اعجبه‌صنف‌مثله‌فی‌الحال‌و‌ان‌لم‌یکن‌قد‌تقدم‌له‌فی‌ذلک‌الفن‌عمل،لقوة‌فهمه‌و‌حدة‌ذهنه‌فربما‌صنف‌لاجل‌ذلک،الشی‌ء‌و‌نقیضه
بحسب‌ما‌یتفق‌له‌من‌الوقوف‌علی‌تصانیف‌من‌تقدمه.سال‌در‌یک5سالگی-مبغوض‌دولت‌وقت‌واقع‌شد‌و80در‌اواخر‌عمرش-تقریبا
خانه‌زندانی‌بود‌که‌حمام‌نداشت.روشن‌است‌که‌او‌سنی‌است‌ولی‌از‌سنی‌هایی‌که‌تمایلاتی‌به‌شیعه‌نشان‌داده
است.گرچه‌در‌جاهایی‌هم‌مطالب‌نادرستی‌راجع‌به‌شیعه‌دارد.
مرحوم‌محدث‌قمی‌این‌اشعار‌را‌در»هدیة‌الأحباب«از‌او‌آورده‌است:أقسمت‌بالله‌و‌آلائه‌الیة‌ألقی‌بها‌ربی
إن‌علی‌بن‌أبی‌طالب‌إمام‌أهل‌الشرق‌و‌الغربمن‌لم‌یکن‌مذهبه‌مذهبی‌فإنه‌أنجس‌من‌کلب
نوه‌اش‌نیز‌گفته‌است:«1أهوی‌علیا‌و‌ایمانی‌محبته‌کم‌مشرک‌دمه‌من‌سیفه‌و‌کفا»
إن‌کنت‌ویحک‌لم‌تسمع‌فضائله‌فاسمع‌مناقبه‌من‌هل‌أتی‌و‌کفی__________________________________________________
(.»چکیده«.1)315آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جمله:»من‌بنته‌فی‌بیته«هم‌از‌اوست.که‌از‌او‌پرسیدند‌علی‌افضل‌است‌یا‌ابو‌بکر‌گفت:»من‌بنته‌فی‌بیته«که‌هم‌با‌حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌قابل‌تطبیق
است‌که‌دختر‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌خانه‌حضرت‌علیه‌السلام‌است‌و‌همبا‌ابو‌بکر‌که‌دخترش‌در‌خانه‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است.
البته‌ضد‌این‌مطالب‌هم‌از‌او‌نقل‌شده‌است.نوشته‌اند‌که‌در‌منبر‌گفت:هر‌کسرافضی‌است‌به‌من‌بگویید‌تا‌بگویم‌خانه‌اش‌را‌خراب‌کنند.
زمانی‌که‌او‌در‌آن‌زمان‌می‌زیست،یک‌نواخت‌نبود،یک‌قسمت‌از‌آن‌زمان،قدرت‌در‌دست‌شیعه‌ها‌بود،قسمت‌دیگر‌دست‌سنی‌ها‌بود.شاید‌این‌نوسانها
باعث‌ناهماهنگی‌اظهارات‌او‌شده‌باشد.در‌هر‌حال‌او‌سنی‌است،هر‌چند‌که‌فضایلی‌را‌هم‌برای‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام
نقل‌کرده‌است.تفسیر‌زاد‌المسیر‌مصادر‌بسیاری‌داشته‌است.از‌تفسیر‌طبری،تفسیر‌ابن‌قتیبه
)که‌مشکلات‌و‌غرائب‌قرآن‌را‌معنا‌کرده‌است(،تفسیر‌زجاج‌و‌فراء‌خیلیاستفاده‌کرده‌است.
امتیاز‌این‌تفسیر‌آن‌است‌که‌اقوال‌در‌مورد‌هر‌آیه‌را‌خیلی‌خوب‌در‌اختیار‌گذاشته‌است.و‌غالبا‌کاری‌ندارد‌که‌کدام‌قول‌درست‌و‌درست‌تر‌است‌و‌کدام‌نقطه‌ضعف‌دارد.اقوال‌را‌رد‌نمی‌کند‌و‌یا‌ترجیح‌نمی‌دهد.نقل‌ها‌را‌منظم‌کرده
در‌اختیار‌می‌گذارد‌بدون‌بیان‌نقطه‌ضعف‌یا‌ترجیح.در‌مقدمه‌گفته‌است:تفاسیر‌موجود‌یا‌بسیار‌مختصر‌و‌یا‌طولانی‌است‌و‌آنها‌هم‌که‌متوسط‌است‌ترتیب‌درستی‌ندارد‌و‌چه‌بسا‌مشکلات‌را‌حل‌نکرده،و‌آنجا‌که‌لازم‌نبوده‌توضیح‌داده‌اند.لذا‌این‌تفسیر‌را‌می‌نویسم‌که‌هم‌متوسط‌و‌هم‌مزایای
لازم‌را‌داشته‌باشد.این‌تفسیر‌تفسیر‌تمام‌قرآن‌است‌و‌در‌تفسیر‌آیات،به‌حدیث‌هم‌نظر‌داشته،چون‌تفسیر‌طبری‌از‌مصادر‌او‌است‌و‌آن‌هم‌پر‌از‌روایت‌است‌و‌امتیاز‌این
تفسیر‌بر‌تفسیرهایی‌مثل‌طبری‌آن‌است‌که‌مکررات‌ندارد.316آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
124با‌اینکه‌فضایلی‌را‌برای‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌نقل‌می‌کند‌اما‌مثلا‌در‌آیه‌اس‌إماما...که‌مربوط‌به‌بحث‌امامت‌است‌از‌مسأله ی‌جاعلک‌للن بقره‌قال‌إن
امامت‌ساکت‌است.رساله‌ای‌دارد‌به‌نام:»فی‌رد‌المتعصب‌العنید«ناصبی‌ها‌علیه‌شیعه‌چیزهایی
گفته‌اند‌و‌او‌این‌رساله‌را‌در‌رد‌آنان‌نوشته‌است.حضرت‌آقای‌میلانی)از‌نوادگان‌مرحوم‌آیة‌الله‌میلانی(این‌رساله‌را‌تصحیح‌کرده‌و‌مقدمه‌ای‌هم‌بر‌آن‌نوشته‌و
چاپ‌شده‌است.
جلد‌چاپ‌شده،و‌فهرست‌احادیث‌هم‌دارد‌که‌بسیار9یا8تفسیر‌زاد‌المسیر‌در‌مفید‌است.
317آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌أنوار‌التنزیل‌و‌أسرار‌التأویل
تفسیر‌أنوار‌التنزیل‌و‌أسرار‌التأویل‌تألیف:أبو‌الخیر‌ناصر‌الدین‌عبد‌الله‌بن‌عمر‌بیضاوی‌شیرازی‌معروف‌به‌قاضی‌بیضاوی‌که‌در‌اصول‌عقائد‌اشعری‌و‌در‌فقه‌شافعی‌بوده‌است.متولد:بیضاء
شیراز.بیضاء:نام‌شهری‌است‌در‌اطراف‌شیراز‌که‌بعدها‌مبدل‌به‌دهها‌آبادی‌شده‌و‌از‌صورت‌شهر‌درآمد.در‌بعضی‌کتاب‌ها‌گفته‌اند:بیضاء‌مدینة‌مشهورة‌بفارس.در
کتب‌متأخر‌گفته‌اند:آبادیهای‌متعددی‌است‌که‌به‌آن‌بیضاء‌گفته‌می‌شود.باشد.650در‌کتب‌تراجم‌از‌تولد‌او‌چیزی‌نگفته‌اند‌و‌باید‌تاریخ‌تولدش‌پیش‌از
.تقریبا‌تاریخ712گفته‌شده‌تا681در‌تاریخ‌وفاتش‌هم‌اختلاف‌زیادی‌است.از‌‌‌به‌نظر‌بسیاری‌از‌علما700سال‌در‌کتب‌اختلاف‌دارد.تاریخ‌بعد‌از30وفاتش
را‌گفته‌اند681،685،691،692،696صحیح‌نیست‌و‌در‌کتب‌معتبر‌‌در‌فهرست‌کتابخانه‌مدرسه‌فیضیه‌در‌معرفی‌نسخه‌های‌تفسیر‌بیضاوی،به‌نقل‌از
دانسته‌شده‌است.پس‌باید‌بگوییم‌متوفی692برخی‌نسخه‌ها‌تاریخ‌پایان‌تألیف‌‌است.692بعد‌از
در‌تبریز‌فوت‌کرد‌و‌در‌گورستان‌چرنداب‌مدفون‌است.با‌علامه‌حلی‌رحمه‌الله‌و‌خواجه‌نصیر‌طوسی‌رحمه‌الله‌و‌محقق‌صاحب‌شرایع
رحمه‌الله،معاصر‌بوده‌است.است.مباحثه‌ای‌هم‌بین‌این‌دو‌در726و‌فوت‌او650تولد‌علامه‌حلی‌رحمه‌الله
کتابها‌نقل‌شده‌است‌به‌این‌شرح:در»روضات‌الجنات«در‌شرح‌حال‌علامه‌حلی‌رحمه‌الله‌آمده‌است‌که:بیضاوی‌عبارتی‌را‌از»قواعد«علامه‌رحمه‌الله‌دیده‌بود‌و‌به‌نظرش‌درست‌نیامد،و
اعتراضی‌نوشت‌که‌این318آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
عبارت‌صحیح‌نیست‌مرحوم‌علامه‌رحمه‌الله‌جواب‌داد‌که‌صحیح‌است.او‌همجواب‌را‌دید‌و‌قبول‌کرد.
است.اگر‌تولد‌بیضاوی‌همانطور‌که‌گفتیم670خواجه‌نصیر‌طوسی‌هم‌متوفی‌‌‌باشد‌بخصوص‌اگر‌خیلی‌قبل‌از‌این‌تاریخ‌متولد‌شده‌باشد،این650قبل‌از
معاصرت‌و‌نیز‌معاصرت‌با‌صاحب‌شرایع‌می‌تواند‌درست‌باشد.گفته‌اند‌قاضی‌بیضاوی‌مفسر،متکلم،فقیه،اصولی،محدث،مورخ‌و‌ادیب‌بود.و
در‌تمام‌این‌زمینه‌ها‌تألیفاتی‌دارد.تألیفات‌او‌عبارتند‌از:
کتاب‌در4الإیضاح،طوالع‌الأنوار،مطالع‌الأنظار،شرح‌فصول‌خواجه‌طوسی؛این‌‌علم‌کلام‌است.)طوالع‌و‌مطالع‌هر‌دو‌ظاهرا‌متن‌درسی‌بوده‌و‌حاشیه‌و
شرح‌های‌فراوان‌بر‌آن‌نوشته‌شده‌است(.در‌فقه:شرح‌التنبیه،شرح‌المصابیح،الغایة‌القصوی؛چون‌شافعی‌بود‌این‌سه
کتاب‌در‌فقه‌شافعی‌نوشته‌شده‌است.در‌لغت:شرح‌المنتخب.
«.1در‌منطق:شرح‌المطالع»در‌اصول‌فقه:منهج‌الوصول‌إلی‌علم‌الأصول،شرح‌المنهاج،شرح‌مختصر‌ابن
«.2الحاجب،شرح‌المنتخب»«.3در‌حدیث:شرح‌مصابیح‌السنة»
در‌عرفان‌و‌تصوف:تهذیب‌الأخلاق.در‌تاریخ:نظام‌التواریخ؛
از‌بین‌تمام‌کتب‌او‌این‌کتاب‌اخیر‌فارسی‌است‌و‌در‌هند‌چاپ‌شده‌و‌از‌مآخذ‌و__________________________________________________
(.»مطالع«منطق‌است‌قطب‌الدین‌هم‌شرحی‌بر‌آن‌دارد‌که‌به»شرح1)مطالع«مشهور‌است.
(.متن‌منتخب‌از‌فخر‌رازی‌است.2)(.مصابیح‌السنة‌از‌بغوی‌است.3)
319آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مصادر‌است.در‌بعضی‌کتب‌تشکیک‌شده‌که‌آیا‌از‌این‌بیضاوی‌است‌یا‌بیضاویدیگر؟ولی‌آنها‌که‌در‌این‌زمینه‌تحقیق‌کرده‌اند‌گفته‌اند‌از‌همین‌بیضاوی‌است.
کتاب‌دیگر‌او‌المصباح‌است‌که‌شاید‌در‌ادبیات‌باشد‌در‌کتاب‌شد‌الازار‌این‌کتاببه‌او‌نسبت‌داده‌شده‌است.
کتاب‌دیگر‌او:»رسالة‌فی‌موضوعات‌العلم‌و‌تعاریفها«است.در‌لغت‌نامه‌دهخدا‌کتاب:»المنی‌فی‌شرح‌اسماء‌الله‌الحسنی«از‌تألیفات‌او
دانسته‌شده.در‌بعضی‌کتب‌درباره‌تألیفات‌بیضاوی‌گفته‌شده:و‌له‌فی‌التفسیر‌مختصر
الکشاف.اما‌احتمال‌اینکه‌دو‌تفسیر‌داشته‌باشد،ضعیف‌است.
در‌شد‌الازار،قصیده‌ای‌از‌او‌در‌رثاء‌یکی‌از‌اساتیدش‌نقل‌شده‌است،پس‌معلوممی‌شود‌شاعر‌هم‌بوده‌است.چند‌داستان‌مربوط‌به‌او:
در»روضات‌الجنات«آمده‌است:زمانیکه‌این‌تفسیر‌را‌نوشت‌به‌ارغوان‌خان‌یا‌دیگری-از‌حاکمان‌ترک‌آذربایجان‌در‌قرن‌هفتم-رساند‌که‌من‌تفسیر‌مهمی‌نوشته‌ام‌و‌توقع‌تشویق‌دارم‌و‌بنا‌شد‌که‌کتابش‌را‌ببرند‌تا‌ببینند‌چگونه‌است.«.1کتاب‌را‌به‌تبریز‌برد‌و‌مقصدش‌این‌بود‌که‌منصب‌قاضی‌القضاتی‌را‌بگیرد»یعنی‌هدف‌این‌بود‌که‌کتاب‌را‌نشان‌بدهد‌و‌این‌منصب‌را‌به‌او‌بدهند.ولی
هنگامی‌که‌خواست‌خدمت‌شاه‌برسد،آنقدر‌جمعیت‌زیاد‌بود‌که‌او‌را‌راه‌ندادند.به‌قول‌خودش‌فکری‌کرد،کتابش‌را‌بر‌سر‌نیزه‌ای‌قرار‌داد‌و‌دور‌جمعیت‌راه‌می‌رفت‌تا‌اینکه‌شاه‌او‌را‌دید‌و‌گفت‌بروید‌او‌را‌بیاورید.او‌را‌آوردند‌و‌فهمیدند
که‌او‌بیضاوی‌است.«.2برخی‌قصه‌را‌طور‌دیگر‌نقل‌کردند»
عارفی‌بود‌که‌نزد‌ارغوان‌خان‌و‌قبل‌از‌او‌نزد‌آباغا‌خان‌منزلت‌داشته‌است.بیضاوی
__________________________________________________(.مدتی‌با‌شرکت‌فرد‌دیگری‌قاضی‌بود‌و‌وقتی‌او‌از‌دنیا‌رفت،بیضاوی1)
منحصرا‌قاضی‌شد.(.در»نامه‌دانشوران«این‌داستان‌نقل‌شده‌است.2)
320آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
او‌را‌واسطه‌کرده‌است‌که‌به‌شاه‌بگوید‌تفسیری‌نوشته‌است‌که‌در‌مقابل،او‌را‌تشویق‌نماید‌و‌تشویقش‌به‌این‌باشد‌که‌قاضی‌القضاتی‌فارس‌را‌به‌او‌بدهند.آن
عارف‌هم‌وساطت‌کرد‌و‌از‌او‌و‌تفسیرش‌تعریف‌کرد‌و‌گفت:تقاضای‌او‌ازمسیر‌این‌است‌که‌امیر،ایشان‌را‌در‌رفتن‌سعیر‌با‌خود‌شریک‌کند.
شاه‌معنی‌این‌جمله‌را‌می‌پرسد‌آن‌عارف‌می‌گوید‌آمده‌منصب‌قضاوت‌می‌خواهد‌تا‌قدر‌یک‌سجاده‌از‌جهنم‌را‌بگیرد‌و‌همه‌جهنم‌از‌تو‌نباشد،شاه‌متوجه‌می‌شود‌و
می‌گوید‌مانعی‌ندارد.در‌این‌قصه‌نوشته‌شده:بیضاوی‌از‌این‌جمله‌متنبه‌و‌منصرف‌می‌شود‌و‌پیش‌آن‌عارف‌می‌ماند.و‌اینکه‌در‌تبریز‌ماند‌و‌همانجا‌فوت‌نمود‌و‌مدفون‌شد،دنباله‌این
داستان‌است.قصه‌طور‌دیگر‌هم‌نقل‌شده‌و‌آن‌اینکه‌در‌محل‌خود‌خیلی‌مورد‌بی‌اعتنایی‌بود.از‌شاه‌تقاضا‌کرد‌که‌منصبی‌به‌او‌بدهند‌تا‌ارزش‌علم‌پیش‌مردم‌مشخص‌شود.
به‌هر‌حال‌مطمئنا‌قاضی‌و‌شاید‌هم‌قاضی‌القضاة‌بوده‌است.در»بغیة‌الوعاة«سیوطی‌این‌عبارت‌نقل‌شده‌است:
کان‌إماما‌علامة‌عارفا‌بالفقه‌و‌التفسیر‌و‌الاصولین)اصول‌فقه‌و‌اصول‌دین(والعربیة‌و‌المنطق‌نظارا‌صالحا‌متعبدا‌شافعیا.
در‌مورد‌تفسیرش‌باید‌گفت‌که‌از‌روز‌تألیف،هم‌در‌بین‌شیعه‌و‌هم‌در‌بین‌اهلتسنن‌خیلی‌جا‌باز‌کرده‌است.
-20)یعنی‌حدود714در‌کتاب»کشف‌الظنون«که‌فهرست‌کتابها‌است‌از‌سال)همان‌سالهایی‌که‌حاج‌خلیفه‌کشف1046سال‌بعد‌از‌فوتش(تا‌سال18
کتاب‌پیرامون‌تفسیر‌بیضاوی‌به‌عنوان50الظنون‌را‌می‌نوشته‌است(،حدود‌شرح‌و‌حاشیه‌بر‌آن‌معرفی‌کرده‌است.
کتابهایی‌که‌از‌اول‌تا‌آخر‌تفسیر‌را‌حاشیه‌کرده‌اند‌و‌کتابهایی‌که‌قسمتی‌از‌تفسیر‌‌کتاب‌تمام‌تفسیر‌را15را‌شرح‌و‌حاشیه‌کرده‌اند،هر‌کدام‌را‌جدا‌نام‌می‌برد.
حاشیه321آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
کتاب‌قسمتی‌از‌تفسیر‌را‌حاشیه‌کرده‌اند.30کرده‌اند‌و‌‌به‌احتمال‌قوی‌تفسیر‌بیضاوی‌کتاب‌درسی‌بوده‌که‌این‌همه‌حاشیه‌و‌شرح‌دارد‌و‌شاید‌برخی‌از‌آنان‌موفق‌نشدند‌یک‌دوره‌تفسیر‌را‌کامل‌بگویند‌از‌اینرو‌حاشیه‌و
شرحشان‌ناقص‌مانده‌است.
این‌شروح‌و‌حواشی‌برخی‌مفصل‌و‌برخی‌مختصر‌است:،دو‌حاشیه‌دارد‌یکی‌مفصل‌و‌در‌هشت951محمد‌بن‌مصطفی‌القوجوی،متوفی
جلد‌و‌دیگری‌مختصر.حاشیه‌ای‌است‌از‌مصطفی‌بن‌ابراهیم‌در‌سه‌جلد.
حاشیه‌ای‌است‌به‌نام»نواهد‌الأبکار‌و‌شواهد‌الأفکار«در‌یک‌جلد‌ظاهرا‌از‌جلالالدین‌سیوطی.
حاشیه‌ای‌است‌از‌ابو‌الفضل‌صدیقی‌مشهور‌به‌کازرونی‌در‌چهار‌جلد.تا‌حاشیه‌و‌شرح‌بر45کتابی‌که‌در‌کشف‌الظنون‌معرفی‌شده‌است،50از‌آن
تا‌در‌پیرامون‌تفسیر‌بیضاوی‌است:5تفسیر‌بیضاوی‌است‌و-محمد‌بن‌یوسف‌شامی‌کتابی‌دارد‌به‌نام»الإتحاف‌بتمییز‌ما‌تبع‌فیه‌البیضاوی1
الکشاف«؛که‌مشخص‌کرده‌کجا‌بیضاوی‌از‌کشاف‌استفاده‌کرده‌است.-شیخ‌عبد‌الرئوف‌مناوی‌کتابی‌دارد‌به‌نام»فتح‌السماوی‌بتخریج‌أحادیث2
البیضاوی«،احادیث‌تفسیر‌بیضاوی‌را‌استخراج‌و‌در‌مصادر‌هل‌تسنن‌پیدا‌کرده‌وآدرس‌داده‌است.
،حاشیه‌ای‌دارد‌بر‌سه‌تفسیر:کشاف،بیضاوی1028-محمد‌بن‌یوسف،متوفی3و‌تفسیر‌ابی‌السعود؛سه‌تفسیر‌را‌با‌هم‌حاشیه‌کرده‌است.
اگر‌حاشیه‌هایش‌با‌هم‌باشد‌کتاب‌خوبی‌است.ظاهرا‌هر‌آیه‌ای‌را‌در‌هر‌سه‌کتابدیده‌و‌حاشیه‌کرده‌است.
،حاشیه‌ای‌بر‌بیضاوی‌دارد،که‌ناقص‌است.1036-ملا‌محمد‌بن‌الغنی،متوفی4جلد‌شده‌است.50و‌فقط‌تا‌نصف‌سوره‌بقره‌است،حاشیه‌اش
322آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-محمد‌بن‌محمد‌بن‌عبد‌الرحمن‌معروف‌به‌امام‌کاملیه‌از‌علماء‌شافعیه،5
،تفسیر‌بیضاوی‌را‌تلخیص‌کرده‌است.اینها‌گویاترین‌دلیل‌است‌بر874متوفی‌این‌که‌این‌کتاب‌در‌میان‌اهل‌تسنن‌خیلی‌جا‌باز‌کرده‌بوده‌است.
اینها‌مربوط‌به‌قرن‌هشتم‌تا‌قرن‌یازدهم‌زمان‌تألیف‌کشف‌الظنون‌است.و‌بعد‌از‌آن‌هم‌باید‌به‌کتاب‌ذیل‌کشف‌الظنون‌و‌امثال‌آن‌مراجعه‌کرد‌تا‌معلوم‌شود‌در
این‌سیصد‌سال‌بعد‌چه‌کارهایی‌شده‌است.و‌اما‌در‌شیعه:مرحوم‌حاج‌آقا‌بزرگ‌در»الذریعة«،بنایش‌این‌است‌که‌کتب
شیعه‌را‌معرفی‌کند.اما‌چون‌علماء‌شیعه‌حواشی‌بر‌تفسیر‌بیضاوی‌دارند،لذا‌آن
20را‌بعنوان‌متن‌معرفی‌می‌کند‌و‌بعد‌می‌فرماید‌که‌علماء‌شیعه‌بر‌آن‌حدود«.1حاشیه‌نوشته‌اند»
در‌این‌میان،علمائی‌بر‌آن‌حاشیه‌زده‌اند‌که‌خیلی‌باعث‌ارزش‌و‌اعتبار‌اینتفسیر‌شده‌است‌از‌جمله:
شیخ‌بهایی‌رحمه‌الله؛هر‌چند‌حاشیه‌اش‌ناتمام‌است‌ولی‌معلوم‌می‌شود‌موردعنایتش‌بوده‌است.
.1064سلطان‌العلماء‌علیه‌السلام،متوفی‌میرزا‌محمد‌بن‌حسن‌شیروانی‌رحمه‌الله
قاضی‌نور‌الله‌تستری‌رحمه‌الله»شوشتری«شهید)صاحب‌احقاق‌الحق(.آقای‌هادی‌مترجم‌نوه‌علامه‌مجلسی.
علامه‌مجلسی‌رحمه‌الله‌که‌در‌بحار،در‌هر‌بابی‌ابتدا‌آیات‌را‌مطرح‌و‌تفسیر‌و‌سپس‌سراغ‌روایات‌می‌رود،از‌جمله‌تفاسیر‌که‌خیلی‌از‌آن‌نقل‌می‌کند،تفسیر
بیضاوی‌است.تفسیر‌صافی‌هم‌متنش‌تقریبا‌تفسیر‌بیضاوی‌است‌که‌روایات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌را‌هم‌به‌آن‌اضافه‌کرده‌و‌رنگ‌شیعی‌به‌خود‌گرفته‌است‌و‌اگر‌این‌حرف‌صد‌در
صد‌درست‌نباشد،اما‌به‌هر‌حال‌از‌مراجع‌مهم‌تفسیر‌صافی‌بوده‌است.__________________________________________________
.40،ص6(.الذریعة،ج1)323آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:در‌کتب‌اهل‌تسنن‌این‌شعر‌راجع‌به‌تفسیر‌بیضاوی‌نقل‌شده:
«1اولوا‌الألباب‌لم‌یأتوا‌بکشف‌قناع‌ما‌یتلی‌و‌لکن‌کان‌للقاضی‌ید‌بیضاء‌لا‌تبلی»مطلب‌دیگر‌اینکه:این‌تفسیر‌از‌تفاسیر‌زیر‌استفاده‌کرده‌است.
-کشاف‌در‌شرح‌حالها‌گفته‌اند‌این‌تفسیر،مختصر‌الکشاف‌است.و‌بعضی1گفته‌اند‌که»انوار‌التنزیل‌و‌اسرار‌التأویل«تهذیب‌و‌تخلیص‌کشاف‌است.معنی‌تلخیص‌که‌روشن‌است‌و‌تهذیب‌به‌این‌معنی‌است‌که‌چون‌زمخشری‌معتزلی‌و‌بیضاوی‌اشعری‌است،لذا‌مطالب‌هماهنگ‌با‌معتزلی‌را‌عوض‌کرده‌و‌مطابق‌عقائد‌اشعری‌را‌آورده‌است.و‌به‌عقیده‌خودش‌خطاهای‌آن‌را‌اصلاح‌کرده
است.
-مفاتیح‌الغیب‌امام‌فخر‌رازی‌هم‌مورد‌استفاده‌او‌بوده‌است.وفات‌امام‌فخر2است‌پس‌می‌تواند‌تفسیر‌او‌مورد‌استفاده‌اش‌باشد،شواهدی‌را‌هم‌ذکر606
کرده‌اند‌که‌مطالب‌این‌دو‌تفسیر‌با‌هم‌مشابه‌است.-گفته‌شده‌که‌از‌راغب‌اصفهانی‌هم‌استفاده‌کرده‌است.شاید‌گوینده‌آن،3
مقایسه‌ای‌انجام‌داده‌و‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌است.آیا‌منظور‌این‌است‌که‌از‌مفردات‌راغب‌استفاده‌کرده‌است‌یا‌کتب‌دیگر‌وی؟
زیرا‌او‌تفسیر‌هم‌داشته‌است؟در‌کتابها‌نوشته‌اند‌که‌بیضاوی‌از‌این‌سه‌کتاب‌استفاده‌کرده‌است.خود‌او‌هم‌در
مقدمه‌کتاب‌می‌گوید‌از‌تفاسیر‌استفاده‌کرده‌ام:»فإن‌أعظم‌العلوم‌مقدارا‌و‌أرفعها‌شرفا‌و‌منارا،علم‌التفسیر‌الذی‌هو‌رئیس
العلوم‌الدینیة‌و‌رأسها،و‌مبنی‌قواعد‌الشرع‌و‌أساسها،لا‌یلیق‌لتعاطیه‌و‌التصدی‌للتکلم‌فیه،إلا‌من‌برع‌فی‌العلوم‌الدینیة‌کلها‌أصولها‌و‌فروعها،وفاق‌فی
الصناعات‌العربیة،و‌الفنون‌الأدبیة‌بأنواعها،و‌لطال‌أحدث‌نفسی‌أن‌أصنف‌فی‌هذا‌الفن‌کتابا‌یحتوی‌علی‌صفوة‌ما‌بلغنی‌من‌عظماء‌الصحابة‌و‌علماء‌التابعین،و
من‌دونهم‌من‌السلف__________________________________________________
(.کشف‌قناع:تفسیر،ما‌یتلی:آیات،لا‌تبلی:کهنه‌نمی‌شود.1)324آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
الصالحین،و‌ینطوی‌علی‌نکت‌بارعة،و‌لطائف‌رائعة،استنبطها‌أنا‌و‌من‌قبلی‌من‌أفاضل‌المتأخرین،و‌أماثل‌المحققین...إلا‌أن‌قصور‌بضاعتی‌یثبطنی‌عن‌الإقدام‌و
یمنعنی‌عن‌الانتصاب‌فی‌هذا‌المقام،حتی‌سنح‌لی‌بعد‌الاستخارة،ما‌صمم‌به‌غرسی‌علی‌الشروع‌فیما‌أردته،و‌الإتیان‌بما‌قصدته،ناویا‌أن‌أسمیه‌بعد‌أن‌أتممه
بأنوار‌التنزیل‌و‌أسرار‌التأویل،فها‌أنا‌الآن‌أشرع‌و‌بحسن‌توفیقه‌أقول:و‌هوالموفق‌لکل‌خیر‌و‌معطی‌کل‌مسؤول«.
آورده‌است‌که:بیضاوی‌از‌کشاف‌استفاده184در»فارس‌نامه‌ناصری«در‌ص‌‌کرده‌ولی‌آن‌را‌تصحیح‌هم‌نموده‌است.و‌نمونه‌ای‌را‌ذکر‌می‌کند:در‌سوره‌و‌الضحی‌در‌ذیل:»ألم‌یجدک‌یتیما‌فأوی.و‌وجدک‌ضالا‌فهدی.و‌وجدک‌عائلا
فأغنی.«در‌بیضاوی‌آمده:فوجدک‌عائلا‌فقیرا‌ذا‌عیال‌فأغنی‌بما‌حصل‌بک‌من‌ربح‌التجارة.
اما‌در‌تفسیر‌کشاف‌چنین‌است:فوجدک...من‌ربح‌التجارة‌و‌الغنائم.
صاحب‌فارس‌نامه‌می‌گوید:غنائم‌مربوط‌به‌مدینه‌و‌بعد‌از‌تشکیل‌و‌حکومت‌و‌جنگ...است‌و‌ربطی‌به‌آیات‌مکی‌ندارد.لذا‌بیضاوی»غنائم«را‌برای‌تصحیح
حذف‌کرده‌است.پس‌ناقل‌صرف‌و‌تابع‌محض‌نبوده‌بلکه‌خودش‌اهل‌نظر‌بود‌و‌برای‌اداء‌مطلب
عبارت‌او‌را‌انتخاب‌می‌کرد‌ولی‌همراه‌تصحیح‌و‌نظر‌اصلاحی.مطلب‌دیگر:در‌عین‌حالیکه‌در‌ایران‌و‌شیراز‌بود‌و‌با‌بعضی‌علماء‌بزرگ‌شیعه
آشنایی‌داشت،تفسیرش‌از‌حمله‌به‌شیعه‌و‌رافضه‌خالی‌نیست.بقره‌و‌إن‌تبدوا‌ما‌فی‌أنفسکم‌أو‌تخفوه‌یحاسبکم284به‌عنوان‌نمونه،ذیل‌آیه
ه‌یوم‌القیامة‌می‌گوید:و‌هو‌حجة‌علی‌من‌أنکر‌الحساب‌کالمعتزلة‌و به‌اللالروافض.
مسلما‌نمی‌خواهد‌مسأله‌معاد‌را‌بگوید‌چون‌در‌شیعه‌کسی‌منکر‌معاد‌نیست.به‌احتمال‌قوی‌نظر‌به‌مسأله‌شفاعت‌دارد.چون‌شیعه‌معتقد‌است‌که‌کسی‌که
محب325آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌باشد،مورد‌شفاعت‌آنها‌واقع‌می‌شود‌او‌فکر‌کرده‌است‌که‌لازمه‌اش‌این‌است‌که‌حساب‌و‌کتاب‌کاملا‌برداشته‌شود‌و‌این‌آیه‌را‌حجت‌بر
آنها‌قرار‌داده‌است.در‌آیات‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌می‌توان‌گفت‌معتدل‌بوده‌است.
در‌ذیل‌آیه‌مباهله‌داستان‌آمدن‌پیامبر‌و‌حضرت‌علی‌و‌حضرت‌فاطمه‌و‌امام‌حسن‌و‌امام‌حسین-صلوات‌الله‌و‌سلامه‌علیهم‌أجمعین-را‌همانطور‌که‌شیعه‌می‌گوید،آورده‌است.و‌آن‌عبارت‌خوبی‌که‌در‌کشاف‌هست‌را‌هم‌دارد‌که‌آیه
دلیل‌بر‌فضیلت‌افرادی‌است‌که‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ایشان‌را‌برای‌مباهلهآورده‌است.
در‌ذیل‌سوره‌هل‌أتی‌داستان‌اهلبیت‌علیهم‌السلام‌و‌دادن‌طعام‌به‌مسکین‌و‌یتیمو‌اسیر‌را‌نقل‌می‌کند‌و‌آن‌را‌فضیلت‌اهل‌بیت‌می‌شمرد.
ه...«تصریح‌کرده‌که:نزلت‌فی‌علی.و‌دنباله‌اش‌گفته‌که کم‌الل ما‌ولی ذیل‌آیه»إنشیعه‌قائلند‌آیه‌دلیل‌بر‌امام‌حضرت‌علیه‌السلام‌است.ولی‌او‌رد‌کرده‌است.در‌سوره‌کوثر‌که‌بعضی‌تفاسیر‌حضرت‌زهرا‌علیها‌السلام‌را‌کوثر‌دانسته‌اند‌او
گفته:گفته‌شده‌کوثر‌اولاد‌رسول‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌است.سول...«ذکری‌از‌غدیر‌و‌داستان‌غدیر‌نکرده‌است.در ها‌الر اما‌در‌آیه»یا‌أی‌حالیکه‌او‌محدث‌بوده‌و‌کتاب‌حدیث‌داشته‌و‌انسان‌می‌تواند‌قسم‌بخورد‌که‌او
خبر‌داشته‌و‌ذکر‌نکرده‌است.حدیث‌را‌می‌دانسته‌اما‌چون‌سنی‌بوده‌نقل‌نکردهاست.
نتیجه‌اینکه‌او‌سنی‌معتدلی‌بوده‌است.نه‌چیزی‌گفته‌که‌شاهد‌اعتقاد‌او‌به‌امامتائمه‌باشد‌و‌نه‌اینکه‌فضایل‌آنان‌را‌منکر‌شده‌است.
گاهی‌مطالب‌فلسفی‌و‌عرفانی‌را‌هم‌آورده‌است.یکی‌از‌تألیفاتش‌گفتیم‌کتاب‌سوره‌بقره:73اخلاقی‌و‌عرفانی‌است.از‌باب‌نمونه‌ذیل‌آیه
کم‌تعقلون‌داستانی ه‌الموتی‌و‌یریکم‌آیاته‌لعل فقلنا‌اضربوه‌ببعضها‌کذلک‌یحی‌الل‌مطرح‌است‌که‌کسی‌کشته‌شد‌خواستند‌قاتل‌را‌پیدا‌کنند،خداوند‌به‌آنها‌فرمانداد‌گاوی‌را‌بکشند‌و‌قسمتی‌از‌آن‌را‌به‌بدن‌مقتول‌بزنند،زنده‌خواهد‌شد‌و
326آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:خواهد‌گفت‌که‌قاتل‌کیست.
این‌آیه‌تقریبا‌صریح‌در‌معاد‌جسمانی‌است.همانگونه‌که‌عامه‌مردم‌معتقدند‌گرچه‌در‌کتب‌فلسفی‌اینطور‌معاد‌جسمانی‌مورد‌قبول‌نیست‌و‌اینکه‌گفته
می‌شود‌عقیده‌فلاسفه‌در‌معاد‌با‌ظاهر‌آیات‌نمی‌سازد،منظور‌این‌گونه‌آیاتاست.
ظاهرا‌اینطور‌آیات،اگر‌ذهن‌مسبوق‌به‌آن‌حرفهای‌فلسفی‌نباشد،چیزی‌جز‌معادجسمانی‌را‌نمی‌رساند.
بیضاوی‌ذیل‌این‌آیه‌گفته‌است:»من‌أراد‌أن‌یعرف‌أعدی‌عدوه‌الساعی‌فی‌أماتته‌الموت‌الحقیقی‌فطریقه‌أن‌یذبح‌بقرة‌نفسه،التی‌هی‌القوة‌الشهویة‌حین‌زال‌عنها‌شره‌الصبی،و‌لم‌یلحقها
ضعف‌الکبر...«.این‌یک‌برداشت‌عرفانی‌از‌این‌آیه‌است.و‌این‌رسم‌عرفا‌است‌که‌از‌این‌قبیل‌آیات،اینطور‌برداشتهایی‌می‌نمایند.گرچه‌آن‌را‌بعنوان‌تفسیر‌نمی‌توان‌پذیرفت
بلکه‌یک‌برداشتی‌است‌که‌از‌آیات‌شده‌است.ه‌أمواتا‌بل ذین‌قتلوا‌فی‌سبیل‌الل ال مرحوم‌علامه‌شعرانی‌در‌ذیل‌آیه‌و‌لا‌تحسبنهم...مکرر‌نقل‌کرده‌است‌که‌بیضاوی‌از‌این‌قبیل‌آیات‌تجرد‌روح‌و أحیاء‌عند‌رب
نفس‌را‌استفاده‌کرده‌است.تفسیر‌بیضاوی‌از‌کتبی‌است‌که‌چاپهای‌متعدد‌و‌مختلفی‌دارد.ابتدا‌یک‌مستشرق
چاپ‌کرد.سی‌سال‌بعد‌مستشرق1844در‌یکی‌از‌شهرهای‌اروپایی،در‌سال‌‌دیگری‌فهرست‌خوبی‌برای‌آن‌نوشت.که‌الآن‌نه‌اصل‌آن‌کتاب‌و‌نه‌فهرستش
نزد‌ما‌نیست.
از‌آن‌تاریخ‌به‌بعد‌هم‌مکرر‌چاپ‌شده‌است،چاپ‌سنگی‌آن‌در‌اختیار‌ما‌است‌که‌‌ق‌در‌ایران‌چاپ‌شده‌است.برای‌اطلاع‌بیشتر‌به‌کتابهای‌لغت1282در‌سال
نامه‌دهخدا،طبقات‌المفسرین،روضات‌الجنات،قاموس‌الاعلام،کشف‌الظنون،هدیة‌الأحباب،شد‌الازار،فارسنامه،سخن‌سرایان‌فارس،الذریعة،نامه‌دانشوران،معجم‌المطبوعات،فهرست‌کتب‌خطی‌مدرسه‌فیضه‌قم،بغیة‌الوعاة،التفسیر‌و
المفسرون،ریحانة‌الأدب،هدیة‌العارفین،الاعلام‌و‌کتابهای‌دیگر‌رجوع‌شود.327آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌ابن‌عباس
تفسیر‌ابن‌عباس‌تنویر‌المقیاس‌من‌تفسیر‌ابن‌عباس،لأبی‌طاهر‌محمد‌ابن‌یعقوب‌الفیروزآبادی
صاحب‌القاموس«)قرن‌هشتم(.درباره‌تفسیر‌ابن‌عباس‌دو‌احتمال‌است:
-فیروزآبادی‌از‌استادش‌و‌او‌از‌استادش‌و‌او‌از‌شیخ‌خود)تا‌برسد‌به‌ابن1عباس(شنیده‌و‌این‌شنیده‌ها‌را‌جمع‌کرده‌باشد.
طبق‌این‌احتمال‌باید‌بگوییم‌تفسیر‌ابن‌عباس‌مثل‌یک‌روایت‌مفصلی‌است‌که‌مربوط‌به‌از‌اول‌تا‌آخر‌قرآن‌است‌و‌سینه‌به‌سینه‌به‌هم‌داده‌اند‌یا‌در‌این‌کتاب
نوشته‌و‌تنظیم‌شده‌است.-اقوال‌ابن‌عباس‌از‌لابلای‌تفاسیر‌مختلف‌که‌از‌او‌مطلبی‌را‌نقل‌کرده‌اند،جمع2
شده‌و‌به‌صورت‌کتابی‌درآمده‌باشد.یعنی‌مثلا‌در‌تفسیر‌طبری‌هر‌جا‌قولی‌از‌ابن‌عباس‌بوده‌استخراج‌شده‌و
همینطور‌در‌تفاسیر‌دیگر.احتمال‌دوم‌صحیح‌نیست.زیرا‌فیروزابادی‌رحمه‌الله‌تصریح‌کرده‌است‌این‌مطالب‌تفسیری‌را‌از‌مشایخ‌خود-تا‌به‌ابن‌عباس‌برسد-شفاها‌یا‌کتبا‌تحویل
گرفته‌است.مقاله‌ای‌درباره‌تفسیر‌ابن‌عباس‌به‌نام»تحقیق‌درباره‌ابن‌عباس‌و‌مقام‌وی‌در‌تفسیر«،از‌دکتر‌سید‌محمد‌باقر‌حجتی‌در‌مجله‌مقالات‌و‌بررسی‌ها‌چاپ‌شده
«1است.»
در‌این‌مقاله‌می‌خوانیم:»کثرت‌روایات‌تفسیری‌منسوب‌به‌ابن‌عباس‌و‌احیانا‌وجود‌تنوع‌و‌گاهی‌تناقض،محققان‌را‌در‌پذیرش‌همه‌روایات‌منسوب‌به‌او‌مردد
ساخته__________________________________________________
(.مجله»مقالات‌و‌بررسیها«از‌دانشکده‌الهیات‌و‌معارف‌اسلامی‌تهران،سال1).18و17،دفتر1353
328آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:است.لذا‌دانشمندان‌اسلامی‌درباره‌طرق‌روایت‌تفسیری‌از‌ابن‌عباس‌دست‌به
تحقیق‌و‌پژوهش‌زده‌اند‌شاید‌بتوانند‌صحیح‌ترین‌طرق‌مزبور‌را‌ارائه‌دهند.نویسنده‌مقاله‌در‌پایان‌می‌گوید:
فراهم‌آورنده‌تفسیر:»تنویر‌المقیاس‌من‌تفسیر‌ابن‌عباس«روایت‌از‌ابن‌عباس‌را‌از‌محمد‌بن‌مروان‌سدی‌از‌محمد‌بن‌صائب‌کلبی‌از‌أبی‌صالح‌بصری‌نقل‌کرده
است‌و‌این‌طریق‌معتبر‌نیست.«دکتر‌محمد‌باقر‌حجتی‌در‌این‌مقاله،بحثی‌راجع‌به‌تفسیر‌دارند‌و‌اینکه‌چگونه‌باید‌تفسیر‌کنیم‌و‌در‌تفسیر‌به‌چه‌چیزها‌نیاز‌داریم،و‌به‌این‌نتیجه‌رسیده‌اند‌که‌در‌تفسیر،به‌روایت‌نیاز‌داریم،و‌روایت‌هم‌باید‌صحیح‌السند‌باشد.و‌درباره‌تفسیر
ابن‌عباس‌افزوده‌اند:از‌ابن‌عباس‌هر‌چه‌درباره‌تفسیر‌به‌ما‌رسیده‌باشد،اگر‌با‌سند)معتبر(به
حضرت‌علی‌علیه‌السلام‌برسد،قابل‌قبول‌و‌با‌ارزش‌است‌و‌از‌او‌به‌عنوان‌یک‌راوی‌می‌پذیریم.و‌الا‌سخن‌او‌به‌عنوان‌یکی‌از‌مفسران‌باید‌بررسی‌شود‌نه
اینکه‌مانند‌سخن‌ائمه‌علیهم‌السلام‌حجیت‌داشته‌باشد.درست‌است‌که‌ابن‌عباس‌شاگرد‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌است‌ولی‌باید‌ببینیم‌مطالب‌او‌به‌حضرت‌علیه‌السلام‌می‌رسد‌یا‌خیر.اگر‌نمی‌رسد‌باید‌بررسی‌شود
تا‌اگر‌بنظر‌صحیح‌آمد‌قبول‌شود.درباره‌ابن‌عباس‌و‌شخصیت‌او،کتابهایی‌نوشته‌شده‌است.از‌جمله:»عبد‌الله
بن‌عباس‌علمه‌و‌تفسیره‌و‌منطقه‌و‌ورعه‌و‌علة‌اتهامه‌بالإختلاس«تألیف‌مرحومآیة‌الله‌حاج‌سید‌علی‌فانی‌اصفهانی‌رحمه‌الله.
آقای‌سید‌جعفر‌مرتضی‌هم‌جزوه‌کوچکی‌دارد‌با‌عنوان»ابن‌عباس‌و‌بیت‌المال«و‌نیز‌در‌کتب‌رجالی‌مانند»رجال‌ممقانی«هم‌شرح‌حال‌او‌آمده‌است‌و‌بیشتر‌خواسته‌اند‌اتهام‌حیف‌و‌میل‌بیت‌المال‌را‌از‌او‌برطرف‌کنند‌و‌بگویند‌ابن‌عباس‌مورد‌بحث‌ما‌غیر‌از‌ابن‌عباسی‌است‌که‌داستان‌حیف‌و‌میل‌بیت‌المال‌در‌مورد
او‌معروف‌است.او‌عبید‌الله‌بن‌عباس‌است.
329آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌قرطبی‌الجامع‌لأحکام‌القرآن
تفسیر‌قرطبی‌الجامع‌لأحکام‌القرآن‌‌و671از‌ابو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌احمد‌انصاری‌خزرجی‌اندلسی‌قرطبی‌متوفای
مدفون‌در‌منیة‌ابی‌خصیب‌که‌شهری‌است‌در‌کنار‌نیل.شرح‌حال‌او‌در‌کتاب‌نفح‌الطیب‌مقری‌مالکی‌آمده‌است‌و‌نیز‌در‌کتاب‌الدیباج
المذهب‌فی‌معرفة‌اعیان‌علماء‌المذهب.دومی‌شرح‌حال‌علماء‌مذهب‌مالکی‌است‌پس‌معلوم‌می‌شود‌قرطبی‌در‌فقه،
مالکی‌بوده‌است.درباره‌او‌گفته‌اند‌از‌تکلف‌خالی‌بود‌و‌گاهی‌با‌یک‌پیراهن‌و‌عمامه‌در‌میان‌مردم‌راه‌می‌رفت.کان‌من‌عباد‌الله‌الصالحین‌و‌العلماء‌العارفین‌الورعین‌الزاهدین‌فی
الدنیا‌المشغولین‌بما‌یغنیهم‌من‌الامور‌الآخرة‌و‌اوقاته‌معمورة‌ما‌بین‌توجه‌وعبادة‌و‌تصنیف.
تألیفات‌او‌عبارت‌است‌از:-الاسنی‌فی‌شرح‌الاسماء‌الله‌الحسنی.1-التذکار‌فی‌أفضل‌الاذکار.2-التذکرة‌بامور‌الآخرة.3-شرح‌التفصی؟4-قمع‌الحرص‌بالزهد‌و‌القناعة‌و‌رد‌ذل‌السؤال‌بالکتب‌و‌الشفاعة.5-ارجوزة‌جمع‌فیها‌اسماء‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله.6-مهم‌ترین‌اثر‌او‌همین‌تفسیر‌است.7
330آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:درباره‌تفسیر‌او‌صاحب‌کتاب‌الدیباج‌المذهب‌گفته:هو‌من‌اجل‌التفاسیر‌و
أعظمها‌نفعا.
در‌مقدمه‌تفسیر‌گفته‌است:تفسیری‌می‌نویسم‌که‌شامل‌تفسیر،تأویل،لغت،اعراب،قراءات،شأن‌نزول،احادیث‌در‌ذیل‌آیات،فقه‌و‌احکام،رد‌منحرفین‌و
شامل‌اقوال‌سلف‌و‌خلف‌باشد.و‌نیز‌گفته‌است:و‌شرطی‌فی‌هذا‌الکتاب‌اضافة‌الأقوال‌إلی‌قائلیها‌و‌الأحادیث‌إلی‌مصنفیها‌فانه‌یقال‌من‌برکة‌العلم‌ان‌یضاف‌القول‌إلی‌قائله‌و‌کثیرا‌ما‌یجی‌ء‌الحدیث‌فی‌کتب‌الفقه‌و‌التفسیر‌مبهما‌لا‌یعرف‌من‌اخرجه‌إلا‌من‌اطلع‌علی‌کتب‌الحدیث‌فیبقی‌من‌لا‌خبرة‌له‌بذلک‌حائرا‌لا‌یعرف‌الصحیح‌من‌السقیم‌و‌معرفة
ذلک‌علم‌جسیم‌فلا‌یقبل‌منه‌الاحتجاج‌به‌و‌لا‌الإستدلال‌حتی‌یضیفه‌إلی‌من‌خرجه‌من‌الائمة‌الاعلام‌و‌الثقات‌المشاهیر‌من‌علماء‌الإسلام‌و‌نحن‌نشیر‌إلی‌جمل‌من
ذلک‌فی‌هذا‌الکتاب‌و‌الله‌الموفق‌للصواب.سپس‌اضافه‌می‌کند:از‌بسیاری‌از‌قصه‌ها‌و‌اخبار‌مورخان‌صرف‌نظر‌می‌کنم‌مگر‌آنجا‌که‌برای‌تفسیر‌آیه‌نیاز‌به‌آنها‌باشد‌و‌در‌عوض‌آیات‌الاحکام‌را‌گسترده‌تر
بحث‌می‌کنم.در‌ذیل‌هر‌آیه‌مطالب‌را‌گروه‌بندی‌کرده‌و‌در‌ضمن‌چند‌مسأله‌توضیح‌می‌دهدی‌جاعل‌فی‌الأرض‌خلیفة‌می‌گوید:فیه ک‌للملائکة‌إن مثلا‌در‌ذیل‌آیه:إذ‌قال‌رباکعین کاة‌و‌ارکعوا‌مع‌الر عشر‌مسألة‌و‌در‌ذیل‌آیه‌و‌أقیموا‌الصلاة‌و‌آتوا‌الز
می‌گوید:فیه‌اربع‌و‌ثلاثون‌مسألة.
تفسیر‌قرطبی‌توسط‌دو‌نفر‌تلخیص‌شده،یکی‌در‌پنج‌جلد‌به‌نام‌مختصرالقرطبی‌و‌دیگری‌در‌یک‌جلد‌به‌نام‌مختار‌القرطبی‌چاپ‌شده‌است.
از‌اینکه‌نسخه‌های‌خطی‌متعددی‌از‌سده‌هشتم‌در‌دست‌است‌روشن‌می‌شود‌کهکتاب‌از‌همان‌زمان‌ها‌مورد‌استفاده‌قرار‌گرفته‌است.
یکی‌از‌مصادر‌تفسیر‌قرطبی‌تفسیر»المحرر‌الوجیز‌فی‌تفسیر‌الکتاب‌العزیز«ازامام
331آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:معروف‌به542ابو‌محمد‌بن‌عبد‌الحق‌بن‌ابی‌بکر‌بن‌غالب‌بن‌عطیه‌متوفای
تفسر‌ابن‌عطیه‌است.ابو‌حیان‌درباره‌ابن‌عطیه‌و‌تفسیرش‌گفته:هو‌اجل‌من‌صنف‌فی‌علم‌التفسیر‌و
أفضل‌من‌تعرض‌للتنقیح‌فیه‌و‌التحریر.و‌تفسیر‌الجواهر‌الحسان‌ثعالبی‌نیز‌مختصر‌همین‌تفسیر‌ابن‌عطیه‌است.
و1354تفسیر‌قرطبی‌بیست‌جلد‌است‌که‌در‌ده‌جلد‌صحافی‌شده‌و‌در‌سال‌‌‌ق‌چاپ‌شده‌و‌چاپ‌دوم‌آن‌بسیار‌ممتاز‌است‌ارجاعات‌و‌پاورقی‌های1374
سودمندی‌دارد.332آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌نیشابوری‌غرائب‌القرآن
تفسیر‌نیشابوری‌غرائب‌القرآناز‌حسن‌بن‌محمد‌بن‌حسین‌قمی‌نیشابوری‌ملقب‌به‌نظام‌نیشابوری.
زنده‌بوده‌است.730وی‌تا‌سال‌تألیفات‌او:
710-اوقات‌القرآن،این‌کتاب‌را‌به‌امر‌استادش‌قطب‌الدین‌شیرازی‌متوفای1نوشته‌است.716یا-شرح‌شافیه‌ابن‌حاجب‌در‌علم‌صرف،همانکه‌به‌شرح‌نظام‌معروف‌و‌از‌کتب2
درسی‌حوزه‌ها‌بوده‌است.-لب‌التأویل‌در‌تفسیر‌قرآن‌مجید.3-رساله‌ای‌در‌حساب،گفته‌شده‌خلاصة‌الحساب‌شیخ‌بهائی‌از‌این‌رساله‌اخذ4
شده‌است.توضیح‌الذکرة.711-شرح‌تذکره‌خواجه‌طوسی‌در‌هیأت،تاریخ‌تألیف5-کشف‌الحقائق‌که‌شرح‌زیج‌ایلخانی‌است.6-البصائر‌فی‌مختصر‌تنقیح‌المناظر.7در‌دست‌تألیف‌بوده،و‌در‌پایان‌برخی728-تفسیر‌غرائب‌القرآن‌که‌در‌سال8
ثبت‌شده‌است.730نسخه‌ها‌تاریخ‌اتمام‌تألیف‌‌ملا‌محمد‌تقی‌مجلسی‌رحمه‌الله‌با‌شواهدی‌نظام‌نیشابوری‌را‌شیعه‌دانسته
است‌و‌از‌اینرو‌علامه‌طهرانی‌تألیفات‌او‌را‌در‌ذریعه‌نقل‌کرده‌است.در‌مقدمه‌تفسیر‌غرائب‌آمده:و‌اذ‌وفقنی‌الله‌تعالی‌لتحریک‌القلم‌فی‌أکثر
الفنون333آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
المنقولة‌و‌المعقولة‌کما‌اشتهر‌بحمد‌الله‌تعالی‌و‌منه‌فیما‌بین‌الزمان‌و‌کان‌علم‌التفسیر‌من‌العلوم‌بمنزلة‌الإنسان‌من‌العین‌و‌العین‌من‌الإنسان‌و‌کان‌قد‌رزقنی‌الله‌تعالی‌من‌ابان‌الصبا‌و‌عنفوان‌الشباب‌حفظ‌لفظ‌القرآن‌و‌فهم‌معنی‌الفرقان‌و‌طالما‌طالبنی‌بعض‌اجلة‌الاخوان...ان‌اجمع‌کتابا‌فی‌علم‌التفسیر...فاستعنت
بالمعبود‌و‌شرعت‌فی‌المقصود.آنگاه‌می‌گوید‌چون‌تفسیر‌فخر‌رازی‌مطالب‌خوب‌و‌نیز‌زوائدی‌داشت‌حاصل
کلام‌او‌را‌در‌این‌کتاب‌آورده‌و‌زوائد‌را‌حذف‌کرده‌ام‌و‌از‌کشاف‌و‌سائر‌تفاسیرهم‌به‌آن‌افزوده‌ام‌علاوه‌بر‌آنچه‌خدای‌متعال‌روزی‌من‌کرده‌است.
از‌اینرو‌برخی‌در‌تمجید‌او‌گفته‌اند:و‌لعمر‌الحق‌ان‌من‌قدر‌علی‌تلخیص‌مفاتیح‌الغیب‌لفخر‌الدین‌الرازی‌تلخیصا‌اتی‌علی‌جمع‌ما‌فیه‌او‌کاد،و‌التقاط‌درر
الکشاف،لجدیر‌بان‌یوصف‌بأجمل‌الأوصاف‌العلمیة.در‌پایان‌کتاب‌هم‌گفته‌است:قد‌تضمن‌کتابی‌هذا‌حاصل‌التفسیر‌الکبیر‌الجامع‌لاکثر‌التفاسیر‌و‌جل‌کتاب‌الکشاف...و‌احتوی‌مع‌ذلک‌علی‌النکت‌المستحسنةالغریبة‌و‌التأویلات‌المحکمة‌العجیبة‌مما‌لم‌یوجد‌فی‌سائر‌تفاسیر‌الأصحاب.
سپس‌می‌گوید‌احادیث‌را‌از‌کتابهای‌مشهور‌مانند‌جامع‌الأصول‌و‌مصابیح‌بغوی‌و‌کشاف‌و‌تفسیر‌کبیر‌می‌آورم‌اما‌احادیث‌فضائل‌سور‌را‌نیاورده‌ام‌زیرا‌محققان
آن‌روایات‌را‌جز‌در‌موارد‌نادری‌تضعیف‌کرده‌اند.شأن‌نزول‌ها‌را‌از‌جامع‌الأصول‌و‌یا‌تفسیر‌واحدی.
لغت‌را‌از‌صحاح‌جوهری‌و‌تفسیر‌کشاف‌و‌تفسیر‌کبیر‌فخر.مسائل‌فقه‌را‌از‌همین‌دو‌تفسیر‌و‌نیز‌از‌کتب‌فقهیه‌معتبر‌و‌بخصوص‌از‌شرح
الوجیز‌رافعی.تأویل‌آیات‌را‌از‌نجم‌الدین‌دایه)همان‌عارف‌معروف(،و‌گاهی‌هم-با‌ترس‌از
اینکه‌مبادا‌حرف‌باطلی‌زده‌باشم-خودم‌تأویلی‌برای‌آیات‌ذکر‌کرده‌ام.334آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
آنگاه‌می‌گوید‌این‌تفسیر‌را‌در‌مدت‌خلافت‌علی‌علیه‌السلام)پنج‌سال(به‌پایان‌بردم‌با‌آنکه‌در‌آغاز‌فکر‌می‌کردم‌به‌اندازه‌زمان‌خلفا)سی‌سال(وقت‌می‌خواهد
و‌اگر‌نبود‌مسافرت‌هایی‌در‌خلال‌تألیف‌این‌تفسیر،ممکن‌بود‌من‌هم‌مانندزمخشری‌در‌سه‌سال)مدت‌خلافت‌ابی‌بکر(آنرا‌به‌پایان‌برسانم.
برای‌اثبات‌مهم‌بودن‌این‌تفسیر‌همین‌بس‌که‌ملاصدرا‌آن‌را‌مأخذ‌تفسیر‌خودقرار‌داده‌است.
در‌ایران‌در‌سه‌جلد‌چاپ‌سنگی‌شده‌و‌سپس‌در‌بولاق‌مصر‌در‌حاشیه‌تفسیر‌در‌ده‌جلد‌چاپ‌شده‌است.1383طبری‌چاپ‌شده‌است‌و‌نیز‌در‌سال
***335آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
سایر‌تفاسیر‌عامه
سایر‌تفاسیر‌عامه‌تا‌اینجا‌پیرامون‌ده‌تفسیر‌از‌تفاسیر‌عامه‌بحث‌شد‌و‌قبلا‌هم‌از‌دو‌تفسیر‌روائی
آنان:و‌تفسیر‌ابی‌الفداء‌اسماعیل‌ابن‌کثیر‌متوفای910در‌المنثور‌سیوطی‌متوفای
نیز‌یاد‌شده‌و‌اینک‌تعداد‌دیگری‌از‌تفاسیر‌آنان‌را‌نام‌می‌بریم:774-جواهر‌التفسیر‌ملا‌حسین‌کاشفی.فارسی‌و‌بسیار‌مفصل‌است‌اما‌قسمتی13
از‌قرآن‌مجید‌است‌نه‌همه‌آن.گویا‌برخی‌از‌فضلا‌مشغول‌تصحیح‌و‌چاپ‌آنهستند.-تفسیر‌مواهب‌علیه‌تفسیر‌حسینی،فارسی‌است،از‌همان‌ملا‌حسین14
کاشفی.بارها‌چاپ‌شده‌است.
-تفسیر‌جلالین‌که‌مانند‌تفسیر‌وجیز‌شبر‌است‌و‌بارها‌چاپ‌شده‌است.15جلد.15در1270-روح‌المعانی‌آلوسی‌متوفای16در‌ده‌جلد.1127-روح‌البیان‌از‌شیخ‌اسماعیل‌حقی‌متوفای17جلد.13در1358-الجواهر‌طنطاوی‌متوفای18جلد)تقریرات‌تفسیر‌محمد12در1354-المنار‌از‌محمد‌رشید‌رضا‌متوفای19
عبده‌و‌تا‌سوره‌یوسف‌است(..1378-فی‌ظلال‌القرآن‌از‌سید‌قطب‌متوفای20جلد‌چاپ‌شده.4در982-تفسیر‌ابی‌السعود‌متوفای21جلد‌چاپ‌شده.4در875-تفسیر‌ثعالبی‌متوفای22
جلد‌چاپ‌شده)مطالب4در638-تفسیر‌محیی‌الدین‌ابن‌عربی‌متوفای23تفسیری‌ابن‌عربی‌از‌کتابهایش‌استخراج‌و‌به‌این‌صورت‌درآمده(.
جلد‌چاپ‌شده‌است.4در1250-تفسیر‌فتح‌القدیر‌شوکانی‌متوفای24336آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جلد.10در1370-تفسیر‌مراغی‌متوفای25.977-السراج‌المنیر‌از‌محمد‌بن‌محمد‌خطیب‌شربینی‌متوفای26در‌هفت‌جلد.728-تفسیر‌ابن‌تیمیه‌متوفای27در‌سه741-تفسیر‌علی‌بن‌محمد‌بغدادی‌معروف‌به‌تفسیر‌الخازن‌متوفای28جلد.جلد)دوره‌کامل10در1332-تفسیر‌محمد‌جمال‌الدین‌قاسمی‌متوفای29
قرآن‌نیست(.جلد.5در710-تفسیر‌نسفی‌متوفای30جلد.4در516-معالم‌التنزیل‌بغوی‌متوفای31-النهر‌الماد‌من‌البحر‌المحیط،مختصر‌البحر‌المحیط‌است.اصل‌و‌تلخیص‌از32
.البحر‌المحیط‌در‌هشت‌جلد‌و745محمد‌بن‌یوسف‌اندلسی)ابن‌حیان(متوفای‌النهر‌الماد‌در‌سه‌جلد‌چاپ‌شده‌است.
جلد.3در465-لطائف‌الاشارات‌عبد‌الکریم‌قشیری‌متوفای33جلد.10در1393-اضواء‌البیان‌از‌محمد‌امین‌شنقیطی‌متوفای3410در1307-فتح‌البیان‌فی‌مقاصد‌القرآن‌از‌صدیق‌حسن‌خان‌هندی‌متوفای35جلد.
337آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تاریخ‌تفسیر
تاریخ‌تفسیر‌جای‌تردید‌نیست‌که‌قرآن‌مجید‌برای‌استفاده‌همگان‌نازل‌شده‌است‌و‌در‌زمان‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌همچنین‌در‌زمان‌های‌بعد،همواره‌مسلمانان‌با‌خواندن‌و‌تدبر‌در‌آیات‌قرآن‌مجید-بدون‌اینکه‌در‌بسیاری‌از‌موارد‌خود‌را‌نیازمند
به‌مفسر‌قرآن‌بدانند-از‌آن‌بهره‌مند‌می‌شدند‌و‌این‌مطلب‌یعنی‌قابل‌فهم‌بودن‌قرآن‌یا‌بخش‌عظیمی‌از‌آن،برای‌خواننده‌و‌شنونده‌آن،از‌خود‌قرآن‌هم‌استفاده
سوره‌ص‌آمده:29می‌شود‌مثلا‌در‌آیه‌‌کتاب‌انزلناه‌الیک‌مبارک‌لیدبروا‌آیاته...قرآن‌کتابی‌است‌مبارک‌که‌ما‌آن‌را‌بر‌تو
نازل‌کردیم‌تا‌مردم‌در‌آیات‌آن‌تدبر‌کنند...اما‌با‌این‌حال،برای‌خوانندگان‌و‌شنوندگان‌قرآن‌و‌نیز‌تدبر‌کنندگان‌در‌این‌کتاب‌الهی،حتی‌درباره‌آیاتی‌که‌برای‌آنان‌قابل‌فهم‌و‌استفاده‌بود‌پرسش‌هایی‌پیش‌می‌آمد‌که‌نیاز‌به‌توضیح‌و‌تفسیر‌داشت‌و‌آنچه‌زمینه‌این‌پرسش‌ها‌و‌نیاز‌به
توضیح‌را‌فراهم‌می‌کرد‌امور‌زیر‌بود.-روشن‌نبودن‌معنی‌واژه‌یا‌واژه‌هایی‌در‌آیه1-واژه‌ای‌دو‌معنی‌یا‌بیشتر‌داشت‌و‌معلوم‌نبود‌کدام‌یک‌از‌معانی‌مقصود‌است2-وجود‌دو‌قرائت‌یا‌بیشتر‌در‌کلمه‌و‌یا‌در‌جمله3-وجود‌احتمال‌های‌متعدد‌از‌نظر‌ترکیب‌که‌موجب‌تفاوت‌معنی‌می‌شد4-اینکه‌خواننده‌آیه‌می‌خواست‌بداند‌آیه‌در‌چه‌زمانی‌و‌چه‌مکانی-مکه‌یا‌مدینه-5
نازل‌شده‌است338آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-یا‌بداند‌آیه‌یا‌مجموعه‌چند‌آیه‌درباره‌چه‌کسی‌و‌یا‌در‌چه‌حادثه‌ای‌و‌یا‌در‌چه6شرائطی‌نازل‌شده‌است
-یا‌بداند‌درباره‌آیه‌ای‌که‌تلاوت‌کرده‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و7امامان‌معصوم‌علیهم‌السلام‌مطلبی‌نقل‌شده‌است‌یا‌نه؟
-یا‌بداند‌آیه‌ای‌که‌عام‌یا‌مطلق‌است‌مخصص‌یا‌مقیدی‌دارد‌یا‌نه8-یا‌بداند‌که‌در‌قرآن‌مجید‌که‌حکم‌آن‌نسخ‌شده‌باشد‌داریم‌یا‌نه‌و‌در‌صورت9
اول‌آیات‌نسخ‌شده‌کدام‌آیات‌هستند-یا‌بداند‌آیه‌علاوه‌بر‌معنی‌ظاهری‌آن،محتوای‌عمیق‌ترش‌چیست10-چون‌در‌خود‌قرآن‌مجید‌آیات‌آن‌به‌دو‌بخش‌محکم‌و‌متشابه‌شده،این11
سؤال‌هم‌زمینه‌داشت‌که‌متشابه‌کدام‌و‌تفسیر‌و‌یا‌تأویل‌آن‌چیست-و‌نیز‌سؤال‌از‌تأویل‌در‌مقابل‌تفسیر‌مطرح‌می‌شد12-و‌نیز‌چون‌گفته‌شده‌بود‌قرآن‌بطن‌و‌بلکه‌بطن‌ها‌دارد‌سؤال‌از‌معنی‌غیر13
ظاهری‌هم‌مورد‌داشت
-سؤال‌دیگری‌که‌مطرح‌می‌شد‌درباره‌آیات‌احکام‌و‌احکامی‌که‌از‌آنها14استنباط‌می‌شود‌بود
این‌پرسش‌ها‌و‌امثال‌آن‌که‌طبیعتا‌برای‌خوانندگان‌قرآن‌پیش‌می‌آمد‌موجب‌شد‌که‌از‌همان‌زمان‌نزول‌قرآن،پرسش‌هائی‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌بی‌واسطه‌یا‌با‌واسطه‌برخی‌از‌اصحاب‌می‌شد‌و‌پاسخ‌های‌آنها‌را‌دریافت
می‌کردند‌که‌همین‌پاسخ‌ها‌و‌احیانا‌توضیحات‌بدون‌پرسش،تفسیر‌قرآن‌بود‌و‌نیز‌از‌همان‌زمان‌تفسیر‌قرآن‌به‌گونه‌نادرست‌توسط‌دیگران‌آغاز‌شده‌بود‌و‌روایات‌فراوانی‌که‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌نکوهش‌و‌نهی‌از‌تفسیر‌به‌رأی
وارد‌شده،شاهد‌این‌مطلب‌است‌ضمنا‌از‌احادیث‌فراوانی‌که‌از‌تفسیر‌به‌رأی‌نهی‌می‌کند‌برمی‌آید‌که‌اصل‌نیاز
قرآن‌به‌تفسیر،و‌تفسیر‌کردن‌قرآن‌بگونه‌صحیح‌مورد‌تصدیق‌رسول‌خدا‌بوده،واز‌این‌رو‌از‌تفسیر‌به‌گونه‌نادرست‌که‌همان‌تفسیر‌به‌رأی‌است‌نهی‌کرده‌است
339آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفسیر‌در‌عهد‌رسالت
تفسیر‌در‌عهد‌رسالت‌سوره‌قیامت:19گفته‌شده‌از‌آیه
علینا‌بیانه. إن بع‌قرآنه*ثم علینا‌جمعه‌و‌قرآنه*فإذا‌قرأناه‌فات إن‌همانا‌بر‌ما‌است‌گرد‌آوردن‌و‌خواندن‌قرآن.پس‌هنگامی‌که‌آن‌را‌خواندیم‌تو‌آن
خواندن‌را‌پیروی‌کن.سپس‌بیان‌و‌توضیح‌آن‌بر‌ما‌استل‌إلیهم...ما‌قرآن44و‌نیز‌آیه اس‌ما‌نز ن‌للن سوره‌نحل:و‌أنزلنا‌إلیک‌الذکر‌لتبی
را‌به‌تو‌نازل‌کردیم‌تا‌برای‌مردم‌بیان‌کنی‌آنچه‌را‌که‌بر‌آنان‌نازل‌شده‌است...که‌قرآن‌مجید‌بیان‌و‌تبیین‌لازم‌دارد‌و‌استفاده‌می‌شود‌یکی‌از‌وظائف‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌این‌است‌که‌آیات‌قرآن‌را‌آنجا‌که‌نیاز‌به‌توضیح‌و‌تبیین‌دارد
تفسیر‌کند.و‌نیز‌گفتیم‌طبیعی‌است‌که‌پرسش‌هایی‌درباره‌آیات‌قرآن‌مجید‌و‌مقصود‌از‌آنها‌برای‌مردم‌پیش‌آید‌و‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌پاسخ‌به‌آن‌پرسش‌ها‌را
درخواست‌کنند‌و‌ایشان‌هم‌خواسته‌آنان‌را‌اجابت‌کند.
از‌این‌رو‌هنگامی‌که‌به‌کتاب‌های‌تفسیر‌روایتی‌مانند‌تفسیر»البرهان«بحرانی‌و‌تفسیر»نور‌الثقلین«حویزی‌و‌تفسیر‌در‌المنثور«سیوطی‌رجوع‌کنیم‌می‌بینیم
ده‌ها‌و‌صدها‌روایت‌شامل‌تفسیر‌برخی‌آیات‌قرآن‌مجید‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌این‌کتابها‌یاد‌شده‌است‌و‌نمونه‌ای‌از‌این‌روایات‌را‌جلال‌الدین«1سبوطی‌در‌یک‌فصل‌از‌کتاب»الاتقان«خود‌در‌چند‌صفحه‌یاد‌کرده‌است»
مانند‌این‌روایات:ابو‌ذر‌ره‌گوید‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌پرسیدم»معضوب‌علیهم«کیانند
«2فرمود:یهود‌گفتم»ضالین«کیانند‌فرمود:نصاری»أشهر ابو‌امامه‌گوید:رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌مورد‌آیه»الحج
معلومات«فرمود‌موضود__________________________________________________
.2/190(-الاتقان1).2/191(-الاتقان2)
340آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«1شوال‌و‌ذی‌قعده‌و‌ذی‌حجه‌است»
ابن‌عباس‌گوید:رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌در‌مورد‌آیه»فلا‌رفث‌و‌لا«2فسوق‌و‌لا‌جدال‌فی‌الحج«فرمود:رفث»
نزدیکی‌با‌همسر‌و‌فسوق،گناهان‌و‌جدال،مجادله‌با‌هم‌نشین‌است.اس ه‌علی‌الن انس‌گوید:از‌رسول‌خدا‌پرسیده‌شد‌مقصود‌از»سبیل«در‌آیه»لل
البیت‌من‌استطاع‌إلیه‌سبیلا«چیست؟حضرت‌فرمود:زاد‌و‌راحله.» «3حج‌له‌معیشة‌ضنکا«فرمود:مقصود رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌درباره‌آیه»فإن
مس«فرمود:دلوک4عذاب‌قبر‌است» «و‌نیز‌در‌آیه»أقم‌الصلاة‌لدلوک‌الش«5الشمس‌همان‌زوال‌شمس‌است»
بنابراین‌تفسیر‌آیات‌قرآن‌مجید‌شفاهی‌و‌گفتاری‌از‌زمان‌خود‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌توسط‌آن‌حضرت‌و‌احیانا‌اصحاب‌آن‌حضرت‌آغاز‌شد‌و‌پس‌از‌رحلت‌آن‌بزرگوار‌نیز‌توسط‌اهل‌بیت‌آن‌حضرت)امامان‌معصوم(و‌نیز‌اصحاب‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌تابعین‌و‌نیز‌اصحاب‌امامان‌ادامه‌یافت‌و‌از
همان‌سده‌اول‌و‌دوم‌افرادی‌به‌عنوان‌مفسر‌قرآن‌مجید‌شناخته‌و‌مشهور‌شدند‌و‌رساله‌ها‌و‌کتابهایی‌به‌عنوان‌تفسیر‌قرآن‌مجید)و‌یا‌تفسیر‌بخشی‌از‌آیات‌قرآن
مجید(تدوین‌یافت.
بخش‌عمده‌مصادری‌که‌می‌توان‌با‌رجوع‌به‌آنها‌با‌مفسران‌سده‌اول‌و‌دوم‌وسوم‌و‌کتابهای‌تفسیری‌و‌قرآنی‌آنان‌آشنا‌شد‌این‌کتابها‌است
-فهرست‌ابن‌ندیم)سده‌چهارم(1-فهرست‌شیخ‌طوسی)سده‌پنجم(2-فهرست‌نجاشی)سده‌پنجم(3
__________________________________________________.2/191(-الاتقان1)(2-)2/191..2/192(-الاتقان3).2/199(-الاتقان4).2/198(-الاتقان5)
341آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-مقدمه‌الکشف‌و‌البیان‌عن‌تفسیر‌القرآن‌ثعلبی)سده‌پنجم(4-الاتقان‌فی‌علوم‌القرآن‌جلال‌سیوطی)سده‌دهم(5-طبقات‌المفسرین‌جلال‌سیوطی)سده‌دهم(6-طبقات‌المفسرین‌محمد‌بن‌علی‌داوودی)سده‌دهم(7-مذاهب‌التفسیر‌الاسلامی‌از‌دکتر‌عبد‌الحلیم‌النجار)معاصر(8-التفسیر‌و‌المفسرون‌از‌دکتر‌محمد‌حسین‌ذهبی)معاصر(9-فهرست‌اسماء‌مشاهیر‌القراء‌و‌المفسرین‌از‌علامه‌شعرانی)معاصر(10-معجم‌المفسرین‌از‌عادل‌نویهض)معاصر(11-التفسیر‌و‌المفسرون‌فی‌ثوبه‌القشیب‌از‌محمد‌هادی‌معرفت)معاصر(12-المفسرون‌حیاتهم‌و‌منهجهم‌از‌سید‌محمد‌علی‌ایازی)معاصر(13-طبقات‌مفسران‌شیعه‌از‌عبد‌الرحیم‌عقیقی‌بخشایشی)معاصر(14-کشف‌الظنون‌حاجی‌خلیفه)سده‌یازدهم(15-هدیة‌العارفین‌اسماعیل‌پاشا‌بغدادی)سده‌چهاردهم(16
-الذریعه‌از‌علامه‌طهرانی)معاصر(17-معجم‌المؤلفین‌از‌عمر‌رضا‌کحالة)معاصر(18-معجم‌مصنفات‌القرآن‌الکریم‌از‌دکتر‌علی‌اسحاق‌شواخ19-کتابنامه‌بزرگ‌قرآن‌کریم‌از‌محمد‌حسن‌بکائی20
در‌این‌مصادر‌صدها‌کتاب‌در‌تفسیر‌قرآن‌مجید‌و‌یا‌درباره‌قرآن‌مجید‌از‌سه‌سده‌اول‌از‌شیعه‌و‌سنی‌یاد‌شده‌که‌تعداد‌بسیار‌کمی‌از‌آنها‌تا‌زمان‌ما‌باقی‌مانده
است.برای‌آشنایی‌بیشتر‌با‌آثار‌قرآنی‌این‌سه‌سده،و‌نیز‌نتیجه‌گیری‌که‌پس‌از‌این
خواهیم‌داشت‌صد‌اثر‌را‌یاد‌می‌کنیم:شهید‌شده‌است.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر95-سعید‌بن‌جبیر‌که‌در‌سال1
طبری‌است..تفسیر‌او‌توضیح‌واژه‌های‌قران‌است‌که‌توسط68-عبد‌الله‌بن‌عباس‌متوفای2
342آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:برخی‌از‌دانشمندان‌گردآوری‌شده‌و‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌است.عطاء‌ابن‌ریاح
کتابی‌به‌نام»غریب‌القرآن«از‌افادات‌ابن‌عباس‌تألیف‌کرده‌است.114متوفای‌‌و‌تفسیر‌تنویر‌المقباس‌من‌تفسیر‌ابن‌عباس-که‌به‌تفسیر‌ابن‌عباس‌مشهور
می‌باشد.817شده-تألیف‌فیروزآبادی‌صاحب‌قاموس‌اللغة‌و‌متوفای.از‌آثار‌او‌کتاب‌تفسیر‌القرآن‌است105-عکرمة‌بن‌عبد‌الله‌بربری‌متوفای3
(6/290)معجم‌المؤلفین.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌و‌تفسیر105-ضحاک‌بن‌مزاحم‌متوفای4
ثعلبی‌است..از‌آثار‌او‌کتاب»غریب‌القرآن«و‌کتاب»معانی141-ابان‌بن‌تغلب‌متوفای5
(آمده:ابان‌بن‌تغلب‌در‌کتاب5القرآن«است.در‌فهرست‌شیخ‌طوسی)ص»غریب‌القرآن«برای‌معنی‌کردن‌واژه‌ها‌از‌اشعار‌عرب‌به‌عنوان‌شاهد‌بهره
برده‌است./1.در‌کتاب‌معجم‌المفسرین)128-اسماعیل‌بن‌عبد‌الرحمان‌سدی‌متوفای6(1/317(گوید‌او‌تفسیر‌کبیری‌دارد)الاعلام‌زرکلی90.مقداری‌از‌تفسیر‌او‌از‌کتابهای‌متأخر‌استخراج150-ابو‌حمزه‌ثمالی.متوفای7
و‌به‌نام‌تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی‌چاپ‌شده‌است.
(از72.در‌فهرست‌شیخ‌طوسی)ص128-جابر‌بن‌یزید‌جعفی‌متوفای8تألیفات‌او»تفسیر‌القرآن«یاد‌شده‌است.
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌است.110-حسن‌بصری‌متوفای9.»تفسیر‌القرآن«دارد)معجم‌المفسرین159-حسین‌بن‌وافد‌مروزی‌متوفای10162).تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌است.139-ربیع‌بن‌انس‌بکری‌متوفای11.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌است.136-زید‌بن‌اسلم‌عدوی‌متوفای12/3.از‌آثار‌او‌کتاب»غریب‌القرآن«است)الاعلام122-زید‌بن‌علی‌متوفای1359)
343آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:.او‌در‌تفسیر‌شاگرد‌قتاده‌بوده‌و‌در156-سعید‌بن‌مهران‌عدوی‌متوفای14
کتاب»تاریخ‌التراث‌العربی«گوید:او‌تفسیری‌دارد..گفته‌شده‌که‌تفسیر‌او‌در‌هند‌چاپ‌شده‌است.161-سفیان‌ثوری‌متوفای15(1/387.تفسیر‌قرآن‌دارد)هدیة‌العارفین198-سفیان‌بن‌عیینه‌متوفای16.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری160-شبل‌بن‌عباد‌مکی‌متوفای‌حدود17
است..تفسیر‌او‌در‌تفسیر‌ثعلبی‌یاد‌شده197-عبد‌الله‌بن‌وهب‌مصری‌متوفای18
است..تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر150-عبد‌الملک‌بن‌عبد‌العزیز‌بن‌جریح‌متوفای19
طبری‌و‌تفسیر‌ثعلبی‌است‌و‌نسخه‌ای‌از‌آن‌نزد‌ابن‌طاووس)سده‌هفتم(بود‌کهاز‌آن‌در‌کتاب‌سعد‌السعود‌خود‌نقل‌کرده‌است
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌و‌تفسیر114-عطاء‌بن‌اسلم‌متوفای20ثعلبی‌است.
.او‌تفسیر‌سعید‌بن‌جبیر‌را‌روایت‌کرده‌و‌یا‌آن126-عطاء‌بن‌دنیار‌متوفای21را‌در‌تفسیر‌خود‌درج‌نموده‌است.
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌است‌و135-عطاء‌بن‌ابی‌مسلم‌متوفای22(1/347گویا‌بخشی‌از‌آن‌در‌کتابخانه‌های‌مصر‌موجود‌است)معجم‌المفسرین
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌و‌تاریخ111-عطیة‌بن‌سعد‌عوفی‌متوفای23طبری‌است.
.از‌آثار‌او»المتشابه‌فی189-ابو‌الحسن‌علی‌بن‌حمزه‌کسائی‌متوفای24القرآن«و»معانی‌القرآن«است.
/1.صاحب‌هدیة‌العارفین)130-عیسی‌بن‌میمون‌جرشی‌متوفای‌حدود25(گوید‌تفسیر‌او‌کتاب‌کوچکی‌است.805.تفسیر‌او‌که‌گویا‌بسیار‌پر‌حجم‌بوده‌از‌مصادر118-قتادة‌بن‌دعامة‌متوفای26
مهم‌تفسیر‌طبری‌است‌که‌به‌طور‌گسترده‌از‌آن‌نقل‌می‌کند..نسخه‌خطی»تفسیر‌القرآن«او‌در146-محمد‌بن‌سائب‌کلبی‌متوفای27
344آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:کتابخانه‌های‌ترکیه‌موجود‌است.
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌است.118-محمد‌بن‌کعب‌قرظی‌متوفای28.رساله»تنزیه‌القرآن«دارد‌که‌گفته124-محمد‌بن‌مسلم‌زهری‌متوفای29
شده‌چاپ‌شده‌است..تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌و150-مقاتل‌بن‌حیان‌خزاز‌متوفای‌حدود30
تفسیر‌طبری‌است..از‌تألیفات‌او‌است:»تفسیر‌خمسمائه‌آیة150-مقاتل‌بن‌سلیمان‌متوفای31
من‌القرآن«و»الوجوه‌و‌النظائر‌فی‌القرآن«و»لغات‌القرآن«و»الجوابات‌فی‌القرآن«و»الناسخ‌و‌المنسوخ«و»نوادر‌التفسیر«و»التفسیر‌الکبیر«)معجم
(2/683المفسرین.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌و183-هشیم‌بن‌بشیر‌واسطی‌متوفای32
تفسیر‌ثعلبی‌است..تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی161-و‌رقاء‌بن‌عمر‌یشکری‌متوفای‌حدود33
است..تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری‌است.114-وهب‌بن‌منبه‌متوفای34.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌است.197-وکیع‌بن‌جراح‌متوفای35(گوید‌او1/430.صاحب‌کشف‌الظنون)220-آدم‌بن‌ابی‌ایاس‌متوفای36
کتابی‌در‌تفسیر‌قرآن‌دارد‌که‌در‌آن‌اقوال‌اصحاب‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌تابعان‌را‌گردآوری‌کرده‌است.
.کتابی‌به‌نام»سراج‌الهدی‌فی‌معانی298-ابراهیم‌بن‌احمد‌شیبانی‌متوفای37(1/8و‌معجم‌المفسرین1/5القرآن‌و‌مشکله‌و‌اعرابه«دارد)معجم‌المؤلفین
.کتاب‌احکام‌القرآن)هدیة240-ابراهیم‌بن‌خالد‌ابو‌ثور‌کلبی‌متوفای38(1/2العارفین
.کتاب‌ناسخ‌القرآن‌و‌منسوخه292-ابراهیم‌بن‌عبد‌الله‌الکجی‌متوفای39.(62)فهرست‌ابن‌ندیم‌ص
345آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:(1/3.»تفسیر‌القرآن«)هدیة‌العارفین283-ابراهیم‌بن‌محمد‌ثقفی‌متوفای40.کتاب‌تفسیری‌دارد‌که‌نسخه‌خطی‌آن‌در303-احمد‌بن‌علی‌نسائی‌متوفای41
کتابخانه‌دانشگاه‌ترکیه‌موجود‌و‌در‌دو‌جلد‌چاپ‌شده‌است.1/62.داوودی‌در‌طبقات‌المفسرین258-احمد‌بن‌فرات‌رازی‌متوفای42گوید:
او»تفسیر‌القرآن«دارد/1.»احکام‌القرآن«)طبقات‌المفسرین240-احمد‌بن‌المعذل‌متوفای‌حدود4391)(1/232.»متشابه‌القرآن«)هدیة‌العارفین210-بشر‌بن‌معتمر‌متوفای44.تفسیری‌داشته‌که‌درباره‌اش‌گفته‌شده:کتابی276-بقی‌بن‌مخلد‌متوفای45
(2/60مانند‌آن‌در‌اسلام‌تألیف‌نشده‌است.)الاعلام(3/162.امثال‌القرآن.)معجم‌المؤلفین297-جنید‌بغدادی‌متوفای46.»تفسیر‌القرآن«)فهرست‌طوسی224-حسن‌بن‌علی‌بن‌فضال‌متوفای4792).تفسیری‌در‌دو‌جلد‌داشته‌است304-حسن‌بن‌علی‌علوی‌هاشمی‌متوفای48
(142)معجم‌المفسرین(96.»تفسیر‌القرآن«)فهرست‌طوسی224-حسن‌بن‌محبوب‌متوفای49.»تفسیر‌القرآن«)فهرست300-حسین‌بن‌سعید‌اهوازی‌متوفای‌بعد‌از50
(103طوسی‌‌گوید:145.نجاشی‌در‌فهرست‌ص200-حسین‌بن‌مخارق‌متوفای‌حدود51
از‌او‌است»التفسیر‌و‌القراءآت«و‌آن‌کتاب‌بزرگی‌است..کتاب»احکام‌القرآن«دارد)معجم270-داود‌بن‌علی‌اصفهانی‌متوفای52
(.181المفسرین
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌است.205-روح‌بن‌عبادة‌متوفای53.حاکم‌نیشابوری‌او‌را‌به‌عنوان286-زکریا‌بن‌داود‌نیشابوری‌متوفای54
.معجم‌المفسرین4/182»صاحب‌تفسیر‌کبیر«یاد‌کرده‌است)معجم‌المؤلفین1/196)
346آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:.کتاب»ناسخ‌القرآن‌و‌منسوخه301-سعد‌بن‌عبد‌الله‌اشعری‌قمی‌متوفای55
(1/384و‌محکمه‌و‌متشابهه«دارد.)هدیة‌العارفین.از‌تألیفات‌او»لغات‌القرآن«است215-سعید‌بن‌اوس‌انصاری‌متوفای56
(3/92)الاعلام.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌ثعلبی‌است.227-سعید‌بن‌منصور‌خراسانی‌متوفای57.از‌تألیفات‌او‌کتاب‌معانی‌القرآن‌است)هدیة310-سلمة‌بن‌عاصم‌متوفای58
(1/395العارفین.کتاب»ناسخ‌القرآن‌و275-سلیمان‌بن‌اشعث.ابو‌داود‌سجستانی‌متوفای59
منسوخه«او‌از‌مصادر»در‌المنثور«سیوطی‌است..تفسیر‌القرآن‌او‌که‌تفسیری‌مختصر283-سهل‌بن‌عبد‌الله‌تستری‌متوفای60
و‌عرفانی‌است‌در‌مصر‌چاپ‌شده‌است..از‌تألیفات‌او‌کتاب‌اعراب‌القرآن248-سهل‌بن‌محمد‌سبحستانی‌متوفای61
(124است)کشف‌الظنون.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی225-عبد‌الرحمان‌بن‌کیسان‌متوفای‌حدود62
است..از‌آثار‌او»تفسیر‌القرآن«در‌چند‌جلد‌است‌که327-ابن‌ابی‌حاتم‌متوفای63
بخشی‌از‌آن‌در‌کتابخانه‌های‌مصر‌و‌دمشق‌و‌ترکیه‌موجود‌است)معجم(1/272المفسرین
.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری211-عبد‌الرزاق‌بن‌همام‌صنعانی‌متوفای64است‌و‌در‌چهار‌جلد‌چاپ‌شده‌است.
(1/441.صاحب‌کشف‌الظنون)ج319-عبد‌الله‌بن‌احمد‌کعبی‌متوفای65گوید‌این‌تفسیر‌دوازده‌جلد‌است.
.از‌آثار‌او‌کتاب»مشکل276-عبد‌الله‌بن‌مسلم‌بن‌قتیبه‌دینوری‌متوفای66(6/150القرآن«است‌که‌چاپ‌شده‌و‌نیز»غریب‌القرآن«)معجم‌المؤلفین
347آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
.از‌آثار‌او‌کتاب»غریب‌القرآن«237-عبد‌الله‌بن‌یحیی‌بن‌مبارک‌متوفای67است..از‌آثار‌او‌است:»اعراب‌القرآن«238-عبد‌الملک‌بن‌حبیب‌قرطبی‌متوفای68
و»الناسخ‌و‌المنسوخ«و»تفسیر‌القرآن«در‌شصت‌جزء‌و»رغائب‌القرآن«(1/332)معجم‌المفسرین
.گفته‌شده:کتاب»المختزن324یا320-علی‌بن‌اسماعیل‌اشعری‌متوفای69فی‌علوم‌القرآن«او‌صد‌جزء‌یا‌بیشتر‌بوده‌است‌صاحب‌کشف‌الظنون‌گوید:
(1/354.معجم‌المفسرین1/440تفسیر‌او‌کتاب‌جامعی‌است)کشف‌الظنون(1/676)هدیة‌العارفین
.از‌آثار‌او»تفسیر290-علی‌بن‌حسن‌بن‌علی‌بن‌فضال‌متوفای‌حدود70(و‌نیز‌از1/675القرآن«»کتاب‌التنزیل‌من‌القرآن«است)هدیة‌العارفین
تألیفات‌او»فضائل‌القرآن«است..از‌تألیفات‌او»امثال‌القرآن«291-علی‌بن‌حسین‌بن‌جنید‌رازی‌متوفای71
(1/358است)معجم‌المفسرین.کتاب»اعراب‌القرآن«را‌در‌حدود324-علی‌بن‌طلحة‌بن‌کردان‌متوفای72
/13پانزده‌جلد‌تألیف‌کرده‌بود.اما‌پیش‌از‌وفات‌آن‌را‌از‌بین‌برد.)معجم‌الادباء359).از‌آثار‌او»تفسیر‌القرآن«در‌ده‌جلد338-علی‌بن‌محمد‌بن‌حمشاد‌متوفای73
(1/679است)هدیة‌العارفین.از‌تألیفات‌او»احکام305-علی‌بن‌موسی‌بن‌یزداد‌قمی‌نیشابوری‌متوفای74
(سیوطی‌در‌طبقات‌المفسرین‌گوید:کتاب1/675القرآن«است)هدیة‌العارفین‌جلیل..از‌آثار‌او»تفسیر‌القرآن«است250-علی‌بن‌مهزیار‌اهوازی‌متوفای‌حدود75
(674)هدیة‌العارفین.از‌تألیفات‌او‌است:»نظم255-عمرو‌بن‌بحر‌معروف‌به‌جاحظ‌متوفای76
القرآن«و»آی‌القرآن«و»معانی‌القرآن«و»المسائل‌فی‌القرآن«.)معجم(1/404المفسرین
348آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:.از‌تألیفات‌او»غریب‌القرآن«و»فضائل224-قاسم‌بن‌سلام‌هروی‌متوفای77
(1/432القرآن«و»الناسخ‌و‌المنسوخ‌فی‌القرآن«است.)معجم‌المفسرین
.از‌آثار‌اوست»تفسیر‌القرآن«در319-محمد‌بن‌ابراهیم‌بن‌منذر‌متوفای78(2/465.معجم‌المفسرین2/31بیش‌از‌ده‌مجلد)هدیة‌العارفین
.از‌تألیفات‌او»معانی299-محمد‌بن‌احمد‌معروف‌به‌ابن‌کیسان‌متوفای79(5/308القرآن«است)الاعلام
.»تفسیر‌القرآن«دارد)هدیة256-محمد‌بن‌اسماعیل‌بخاری‌متوفای80(2/16العارفین
.از‌آثار‌او‌است»ناسخ‌القرآن‌و280-محمد‌بن‌اسماعیل‌ترمذی‌متوفای81(2/494معجم‌المفسرین2/20منسوخه«)هدیة‌العارفین
.از‌تألیفات‌او»جامع‌التأویل‌لمحکم322-محمد‌بن‌بحر‌اصفهانی‌متوفای82التنزیل«در‌تفسیر‌قرآن‌و‌در‌چهارده‌مجلد‌است.مقداری‌از‌آن‌که‌در‌تفسیر‌فخر
رازی‌نقل‌شده‌بوده‌توسط‌یکی‌از‌دانشمندان‌گردآوری‌و‌چاپ‌شده‌است..کتاب»غریب259-محمد‌بن‌حسن‌دینار‌الاحول‌الکوفی‌متوفای‌بعد‌از83
(58القرآن«دارد)فهرست‌ابن‌ندیم.از‌آثار‌او‌است»اعجاز‌القرآن‌فی‌نظمه307-محمد‌بن‌زید‌واسطی‌متوفای84
(2/25و‌تألیفه«)هدیة‌العارفین.از‌تألیفات‌او»غریب‌القرآن«است231-محمد‌بن‌سلام‌جمحی‌متوفای85
(10/42)معجم‌المؤلفین.کتاب»اعجاز‌القرآن«دارد)معجم300-محمد‌بن‌عمر‌باهلی‌بصری‌متوفای86
(2/595المفسرین.از‌آثار‌اوست:»معانی206-محمد‌بن‌مستنیر‌معروف‌به‌قطرب‌متوفای87
القرآن«و»اعراب‌القرآن«و»الرد‌علی‌الملحدین‌فی‌متشابه‌القرآن.)معجم(2/636المفسرین
349آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:.دو‌تفسیر‌کبیر‌و‌صغیر‌دارد)معجم290-محمد‌بن‌منصور‌مرادی‌متوفای88
(12/53المؤلفین.از‌آثار‌اوست:»لغات253-محمد‌بن‌یحیی‌بن‌مهران‌قطعی‌متوفای89
(61و59القرآن«و»متشابه‌القرآن«)فهرست‌ابن‌ندیم.از‌تألیفات‌اوست:»اعراب286-محمد‌بن‌یزید‌معروف‌به‌مبرد‌متوفای90
القرآن«و»معانی‌القرآن«و»الحروف‌و‌معانی‌القرآن«و»ما‌اتفقت‌الفاظه‌و
/2اختلفت‌معانیه‌فی‌القرآن«که‌در‌مصر‌چاپ‌شده‌است)معجم‌المفسرین650).تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی212-محمد‌بن‌یوسف‌فریابی‌متوفای91
است..از‌تألیفات‌او»ضیاء‌القلوب‌فی‌معانی290-مفضل‌بن‌سلمه‌متوفای‌حدود92
/2القرآن«است‌که‌گفته‌شده‌بیش‌از‌بیست‌جزء‌بوده‌است)معجم‌المفسرین681).تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر220-موسی‌بن‌مسعود‌بصری‌نهدی‌متوفای93
ثعلبی‌است..کتاب»لغات‌القرآن«دارد)فهرست‌ابن‌ندیم207-هیثم‌بن‌عدی‌متوفای9458).تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ثعلبی‌است.197-وکیع‌بن‌جراح‌متوفای95.از‌آثار‌او»مجرد‌احکام‌القرآن«است203-یحیی‌بن‌آدم‌مخزومی‌متوفای96
(2/725)معجم‌المفسرین.کتاب»معانی‌القرآن«او‌چاپ207-یحیی‌بن‌زیاد‌معروف‌به‌فراء‌متوفای97
شده‌است..از‌تألیفات‌او‌است:»تفسیر‌القرآن«)که‌بخشی200-یحیی‌بن‌سلام‌متوفای98
از‌آن‌در‌یکی‌از‌کتابخانه‌های‌تونس‌موجود‌است(و»تفسیر‌القرآن‌مما‌اشتبهت‌اسماؤه‌و‌تصرفت‌معانیه«که‌نسخه‌خطی‌آن‌در‌مصر‌موجود‌است.)معجم
(2/729المفسرین.تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌طبری206-یزید‌بن‌هارون‌واسطی‌متوفای99
است..از‌تألیفات‌او»غریب‌القرآن«244-یعقوب‌بن‌اسحاق‌بن‌سکیت‌شهید‌در100
(2/536است)هدیة‌العارفین.احکام‌القرآن‌او‌که‌توسط‌احمد‌بن204-محمد‌بن‌ادریس‌شافعی‌متوفای101
350آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:گردآوری‌شده،در‌یک‌جلد‌چاپ‌شده‌است.458حسین‌بیهقی‌متوفای
با‌مطالعه‌نمونه‌هایی‌از‌تفسیرهایی‌که‌تا‌پایان‌سده‌سوم‌و‌اوائل‌سده‌چهارمنوشته‌شده‌و‌در‌اختیار‌است‌مانند:
.)این‌کتاب‌را‌ابو‌بکر204-احکام‌القرآن‌محمد‌بن‌ادریس‌شافعی‌متوفای1گردآوری‌کرده‌است(چاپ‌بیروت458احمد‌بن‌حسین‌بیهقی‌نیشابوری‌متوفای
در‌یک‌جلد1398در‌یک‌جلد1398چاپ‌بیروت270-تفسیر‌غریب‌القرآن‌ابن‌قتیبه‌متوفای2.این‌کتاب‌ساخته‌شده‌از‌دو454-القرطین‌تألیف‌ابن‌مطرف‌کنانی‌متوفای3
است‌در‌یک‌جلد270کتاب»مشکل‌القرآن«و»غریب‌القرآن«ابن‌قتیبه‌متوفای-تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی،مقداری‌از‌این‌کتاب‌که‌در‌مجمع‌البیان‌طبرسی‌و4
غیره‌نقل‌شده‌بود‌و‌همگی‌روایت‌بود‌استخراج‌و‌در‌یک‌جلد‌در‌قم‌چاپ‌شدهاست.
و‌نیز‌از‌برخی‌نام‌هایی‌که‌بر‌تفسیرهای‌آن‌دوره‌گذاشته‌اند‌مانند:-لغات‌القرآن1-معانی‌القرآن2-اعراب‌القرآن3
استفاده‌می‌شود‌که‌در‌آن‌دوره،تفسیر‌غالبا‌مختصر‌و‌بخشی‌از‌آنها‌تفسیر‌روایی‌و‌بخشی‌دیگر‌ادبی‌بوده‌است‌و‌تفسیرهایی‌که‌با‌حجم‌زیاد‌در‌چند‌جلد‌بوده‌ظاهرا‌مانند‌تفسیرهای‌متأخر‌چون‌تفسیر‌طبری‌و‌طوسی‌بوده‌است‌و‌البته‌بخاطر‌اینکه‌قسمت‌مهمی‌از‌آن‌تفاسیر‌حتی‌به‌صورت‌نسخه‌خطی‌در‌اختیار‌نیست‌نمی‌توان‌بطور‌جزم‌درباره‌سبک‌و‌روش‌تفسیرهای‌آن‌دوره‌اظهار‌نظر‌کرد‌اما‌با‌اطمینان‌می‌توان‌گفت‌که‌تفسیر‌قرآن‌مجید‌شفاهی‌و‌کتبی‌معمول‌بوده‌و‌بخصوص‌بسیاری‌از‌دانشمندان‌شیعه‌روایات‌تفسیری‌ائمه‌معصومین‌را‌گردآوری‌و‌به‌صورت‌کتاب‌در‌می‌آوردند‌که‌تعدادی‌از‌آنها‌در‌اختیار‌مفسران
سده‌های‌بعد‌بود‌و‌نیز‌نمونه‌هایی‌از‌آنها‌بحمد‌الله‌در‌دست‌است.351آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
روش‌های‌تفاسیر
روش‌های‌تفاسیر‌با‌بررسی‌همه‌تفسیرهایی‌که‌از‌آغاز‌سده‌چهارم‌تا‌روزگار‌ما‌تألیف‌و‌تدوین‌شده،و‌در‌اختیار‌است‌می‌توان‌گفت‌تفاسیر‌با‌سه‌روش‌نگاشته‌و‌تألیف‌شده
است.
-تفسیر‌روائی.مقصود‌کتابهایی‌است‌که‌در‌آنها‌روایت‌وارده‌در‌مورد‌آیات1قرآن‌مجید‌خواه‌تفسیر‌باشد‌و‌خواه‌تأویل‌و‌خواه‌غیر‌تفسیر‌و‌تأویل،گردآوری‌شده‌است‌و‌مؤلف‌کتاب‌جز‌نقل‌احادیث،هیچ‌مطلبی‌در‌کتاب‌خود‌نیاورده‌و‌نیز
هیچ‌اظهار‌نظر‌تفسیری‌هم‌نکرده‌است.-تفسیر‌عرفانی‌و‌باطنی.منظور‌کتابهائی‌است‌که‌مؤلف‌در‌ذیل‌آیات‌قرآن2
مجید‌فقط‌احادیث‌یا‌مطالبی‌را‌به‌عنوان‌اینکه‌تأویل‌یا‌باطن‌آیه‌است‌یاد‌می‌کند‌و‌یا‌مطالب‌عرفانی‌و‌ذوقی‌را‌با‌استفاده‌از‌روایات‌و‌گفتار‌بزرگان‌و‌گاهی‌با
کمترین‌مناسبت‌و‌یا‌حتی‌گاهی‌بدون‌مناسبت‌ذکر‌می‌نماید.-تفسیر‌اجتهادی.اگر‌مفسر‌در‌تفسیر‌خود‌به‌همه‌جهات‌که‌برای‌استنباط3
مطلب‌از‌قرآن‌مجید‌لازم‌است‌توجه‌داشته‌باشد‌و‌از‌همه‌جهات‌به‌بحث‌بپردازدتفسیر‌او‌تفسیر‌اجتهادی‌است‌مقصود‌از‌جهات‌لازم‌اینها‌است:
*آیه‌چه‌نحو‌قرائت‌شده‌و‌اگر‌بیش‌از‌یک‌قرائت‌دارد‌مورد‌توجه‌مفسر‌باشد*معنی‌تک‌تک‌واژه‌های‌بکار‌برده‌شده‌در‌آیه‌مشخص‌گردد
*ترکیب‌نحوی‌جملات‌بیان‌و‌اگر‌چند‌جور‌ترکیب‌می‌شود‌مورد‌عنایت‌باشد*شأن‌نزول‌و‌اعتبار‌و‌عدم‌اعتبار‌آن
*ارتباط‌آیه‌با‌آیات‌قبل‌و‌بعد‌و‌عدم‌ارتباط*روایاتی‌که‌در‌ذیل‌آیه‌به‌عنوان‌تفسیر‌وارد‌شده‌و‌دقت‌در‌اعتبار‌و‌عدم‌اعتبار
آن352آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
*اگر‌آیه‌از‌متشابهات‌است‌با‌ارجاع‌به‌محکمات‌و‌یا‌راهی‌دیگر‌تفسیر‌شود*تأویل‌و‌باطن‌آیه‌با‌تفسیر‌و‌معنای‌ظاهری‌خلط‌نشود
*برای‌تفسیر‌آیه‌به‌قرائن‌عقلی،نقلی‌و‌سایر‌آیات‌توجه‌باشد*برای‌تفسیر‌آیه‌از‌آیات‌دیگر‌در‌صورت‌امکان‌استفاده‌شود*در‌آیات‌الاحکام‌توجه‌به‌مسائل‌فقهی‌و‌روایات‌فقه‌باشد
*در‌تفسیر‌آیه‌از‌نظرات‌مفسران‌معاصر‌و‌قبلی‌ها‌استفاده‌شود‌اینها‌و‌برخی‌نکات‌دیگر‌جهاتی‌است‌که‌در‌تفسیر‌اجتهادی‌کامل‌باید‌به‌آنها‌توجه‌شود‌و‌همه‌مورد‌بحث‌قرار‌گیرد‌و‌در‌همه‌این‌موارد‌آنچه‌مورد‌استفاده‌قرار
می‌گیرد‌مستند‌باشد.
همه‌تفسیرهایی‌که‌از‌سده‌چهارم‌تا‌چهاردهم‌نگاشته‌شده-جز‌معدودی‌که‌تفسیر‌روایی‌یا‌تفسیر‌باطنی‌است-اجتهادی‌است‌اما‌غالبا‌شامل‌همه‌ابعاد‌و‌جهات‌نیست‌بلکه‌گاهی‌مفسر‌به‌جنبه‌های‌ادبی،و‌گاهی‌به‌جنبه‌های‌روائی‌و
گاهی‌به‌بیان‌تأویل‌ها‌و‌غیره‌گرایش‌بیشتر‌داشته‌و‌به‌عبارت‌دیگر‌برخی‌جهاتپررنگ‌و‌برخی‌کمرنگ‌ارائه‌شده‌است
و‌اینکه‌روش‌تفسیر‌به‌رأی‌در‌این‌گروه‌بندی‌روش‌ها‌نیامد‌بخاطر‌آن‌است‌کهتفسیر‌به‌رأی‌را‌نباید‌از‌اقسام‌روش‌های‌صحیح‌و‌سودمند‌تفسیر‌بشمار‌آوریم.در‌برخی‌از‌کتابها‌روش‌های‌تفسیر‌به‌عقلی،نقلی،ادبی،لغوی،بلاغی،بیانی،تحلیلی،ارشادی،مقارن،اجتماعی،اخلاقی،کلامی،اشاری،رمزی،باطنی،
فلسفی،تاریخی،فقهی‌و‌غیره‌تقسیم‌شده‌است‌اما‌با‌دقت‌در‌تفاسیر‌موجودمعلوم‌است‌که‌همه‌اینها‌در‌همان‌سه‌روش‌که‌قبلا‌یاد‌شد‌درج‌است.
اکنون‌با‌توجه‌به‌روش‌های‌یاد‌شده،از‌هر‌سده‌تا‌سده‌دهم‌برخی‌از‌تفسیرهایشیعه‌را‌با‌اشاره‌به‌روشی‌که‌در‌آن‌بکار‌برده‌شده‌است‌یاد‌می‌کنیم:
353آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تفاسیر‌مفسران‌شیعه‌تا‌سده‌دهم
.340تفسیر‌محمد‌بن‌ابراهیم‌نعمانی‌متوفای‌بعد‌از‌حدود
.340تفسیر‌محمد‌بن‌ابراهیم‌نعمانی‌متوفای‌بعد‌از‌حدود‌‌این‌کتاب-که‌گاهی‌به‌اشتباه‌با‌نام»محکم‌و‌متشابه«تألیف‌سید‌مرتضی‌ره‌یاد‌می‌شود-یک‌روایت‌بسیار‌طولانی‌از‌امیر‌مؤمنان‌علیه‌السلام‌است‌که‌در‌آن
آیات‌قرآن‌مجید‌به‌شصت‌نوع‌تقسیم‌و‌برای‌هر‌نوع‌شاهدی‌آورده‌شده‌است‌و‌هم‌نقل‌کرده‌است301یا299این‌روایت‌را‌سعید‌بن‌عبد‌الله‌اشعری‌متوفای
این‌کتاب‌و‌روایت‌که‌حاوی‌آیات‌فراوانی‌از‌قرآن‌مجید‌و‌نیز‌به‌گونه‌ای‌شاملتفسیر‌این‌آیات‌است‌از‌آثار‌سده‌اول‌بشمار‌می‌آید.
کتاب‌یاد‌شده‌دوبار‌مستقلا‌بچاپ‌رسیده‌و‌در‌بحار‌الانوار‌علامه‌مجلسی‌نیز‌درجشده‌است
.148تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی‌متوفای
.148تفسیر‌ابو‌حمزه‌ثمالی‌متوفای‌‌این‌تفسیر‌که‌تا‌سده‌ششم‌موجود‌بوده‌از‌تفسیرهای‌اجتهادی‌است‌اما‌چون
عنایت‌او‌به‌روایات‌بیش‌از‌جهات‌دیگر‌بوده‌گاهی‌آنرا‌از‌تفسیرهای‌روائی‌بشمارمی‌آورند.
بخش‌هایی‌از‌این‌تفسیر‌که‌در‌کتابهای‌سده‌ششم‌نقل‌شده‌توسط‌یکی‌از‌دانشمندان‌معاصر‌استخراج‌و‌به‌نام‌تفسیر‌ابی‌حمزه‌ثمالی‌در‌یک‌جلد‌چاپ‌شده
است‌در‌همین‌بخش‌موجود‌تفسیر‌قرآن‌به‌قرآن،توجه‌به‌گفتار‌مفسران،توضیح‌معنی‌لغوی‌واژه‌ها‌با‌توجه‌به‌شأن‌نزول‌و‌غیره‌که‌از‌لوازم‌تفسیر‌اجتهادی‌است‌دیده
می‌شود354آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
(260تفسیر‌منسوب‌به‌امام‌حسن‌عسکری)م‌‌این‌تفسیر‌روائی‌محض‌است‌درباره‌استناد‌این‌تفسیر‌به‌آن‌امام‌بزرگوار‌و‌یا‌مجعول‌بودن‌آن‌و‌یا‌معتبر‌بودن‌قسمتی‌از‌آن‌بحث‌ها‌و‌تحقیقاتی‌انجام‌گرفته
است.نتیجه‌اینکه‌روایات‌منقول‌در‌این‌کتاب‌هر‌کدام‌جداگانه‌باید‌مورد‌بررسی‌قرار
گیرد‌تا‌اعتبار‌و‌عدم‌اعتبار‌آن‌روشن‌شود‌و‌نمی‌توان‌کل‌کتاب‌را‌مجعول‌یا‌معتبردانست
این‌تفسیر‌با‌رها‌چاپ‌شده‌و‌در‌پایان‌چاپ‌جدید‌آن‌رساله‌ای‌درباره‌اعتبار‌یا‌عدماعتبار‌آن‌تألیف‌اینجانب‌نیز‌درج‌شده‌است
تفسیر‌فرات‌بن‌ابراهیم‌کوفی
تفسیر‌فرات‌بن‌ابراهیم‌کوفی770این‌کتاب‌در‌اواخر‌سده‌سوم‌یا‌اوائل‌سده‌چهارم‌تألیف‌شده‌و‌شامل
روایت‌در‌تفسیر‌آیات‌مربوط‌به‌اهل‌بیت‌علیهم‌السلام‌است‌و‌روایات‌آن
قسمتی‌تفسیر،و‌بخشی‌تأویل‌آیات‌است‌این‌کتاب‌دوبار‌چاپ‌شده‌و‌چاپ‌جدیدآن‌بسیار‌ممتاز‌است.
وی‌از‌مشایخ‌شیخ‌کلینی‌متوفای307تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌متوفای‌پس‌از‌‌می‌باشد328
بخشی‌از‌تفسیری‌که‌به‌نام‌تفسیر‌قمی‌در‌دست‌است‌و‌نسخه‌های‌خطی‌آن‌در‌کتابخانه‌ها‌موجود‌و‌سه‌بار‌هم‌چاپ‌شده‌تفسیر‌قمی‌است‌و‌بخش‌دیگر‌آن
و‌بخش‌دیگری‌از‌آن‌از‌غیر‌این‌دو‌نفر‌است.150تفسیر‌ابو‌الجارود‌متوفای‌و‌این‌تفسیر‌از‌تفاسیر‌روایی‌بشمار‌می‌آید.
تفسیر‌عیاشی.
تفسیر‌عیاشی.محمد‌بن‌مسعود‌عیاشی‌سمرقندی‌از‌دانشمندان‌نیمه‌اول‌سده‌چهارم‌و‌صاحبحدود‌دویست‌کتاب‌است.یکی‌از‌تألیفات‌او‌تفسیر‌اوست‌که‌فقط‌نیمی‌از‌آن-با
355آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:حذف-اسناد‌در‌دست‌است.
روایت‌است‌که2700این‌تفسیر‌از‌تفاسیر‌روایی‌و‌بخش‌موجود‌آن‌شامل‌حدود‌در‌دو‌جلد‌بچاپ‌رسیده‌است.
و‌مؤلف‌نهج‌البلاغه‌است.406تفسیر‌حقائق‌التأویل.تألیف‌سید‌رضی‌متوفای‌‌این‌تفسیر‌که‌گفته‌شده‌حدود‌ده‌جلد‌بوده‌است‌فقط‌جلد‌پنجم‌آن‌در‌دست
می‌باشد‌که‌چاپ‌شده‌است‌سید‌رضی‌در‌این‌کتاب‌از‌هر‌سوره‌آیاتی‌را‌انتخاب‌و‌تفسیر‌می‌کند.و‌جلد‌پنجم
که‌در‌دست‌است‌تفسیر‌آیاتی‌از‌سوره‌آل‌عمران‌می‌باشد.این‌تفسیر‌از‌تفاسیر‌اجتهادی‌و‌به‌مسائل‌کلامی‌توجه‌ویژه‌دارد
.460تفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌متوفای
.460تفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌متوفای
این‌تفسیر‌که‌یک‌بار‌در‌دو‌جلد‌و‌بار‌دیگر‌در‌ده‌جلد‌چاپ‌شده،اولین‌تفسیر‌اجتهادی‌جامع‌شیعه‌است‌که‌از‌روزگار‌تألیف‌تا‌زمان‌ما‌همواره‌مورد‌استفاده‌بوده‌و‌مفسران‌شیعی‌متأخر‌از‌شیخ‌طوسی‌همگی‌به‌نحوی‌متأثر‌از‌این‌تفسیر
بوده‌و‌از‌آن‌بهره‌برده‌اند.تفسیر‌تبیان‌توسط‌ابن‌ادریس‌حلی‌صاحب‌کتاب‌سرائر‌تلخیص‌شده‌که‌آن
تلخیص‌هم‌در‌دو‌جلد‌بچاپ‌رسیده‌است‌و‌نیز‌توسط‌ابو‌عبد‌الله‌محمد‌بن‌حلی‌تلخیص‌شده‌است.597معروف‌به‌ابن‌کیال‌متوفای
تفسیر‌مجمع‌البیان.
تفسیر‌مجمع‌البیان.سه‌تفسیر‌داشته‌که‌دو‌تای‌آنها‌در548ابو‌علی‌فضل‌بن‌حسن‌طبرسی‌متوفای
دست‌است:356آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-تفسیر‌مجمع‌البیان‌که‌با‌استفاده‌از‌تفسیر‌تبیان‌و‌منظم‌ساختن‌مباحث‌آن،با1افزودن‌مطالب‌فراوان‌دیگر،تألیف‌شده.این‌تفسیر‌که‌از‌تفاسیر‌اجتهادی‌جامع
می‌باشد.بارها‌چاپ‌شده‌است.-تفسیر‌جوامع‌الجامع‌که‌تلخیص‌مجمع‌البیان‌است‌با‌افزودن‌مطالبی‌که‌از2
تفسیر‌کشاف‌زمخشری‌استفاده‌کرده‌است.این‌تفسیر‌هم‌از‌تفسیرهای‌اجتهادیبشمار‌می‌آید‌و‌چند‌بار‌چاپ‌شده‌است
تفسیر‌مجمع‌البیان‌یک‌بار‌هم‌در‌زمان‌ما‌توسط‌یکی‌از‌دانشمندان‌عراقیتلخیص‌و‌در‌لبنان‌بچاپ‌رسیده‌است
تفسیر‌روح‌الجنان‌و‌روح‌الجنان.
تفسیر‌روح‌الجنان‌و‌روح‌الجنان.این‌تفسیر‌تألیف‌ابو‌الفتوح‌رازی‌است‌وی‌معاصر‌صاحب‌مجمع‌البیان‌بوده‌و
تفسیر‌او‌گویا‌همزمان‌با‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌تألیف‌شده‌و‌این‌دو‌مفسر‌بزرگواراز‌تفسیر‌یکدیگر‌اطلاعی‌نداشته‌اند
این‌تفسیر‌فارسی،و‌از‌تفاسیر‌اجتهادی‌جامع‌است‌و‌یکی‌از‌مصادر‌مهم‌آنتفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌بوده‌است
جلد‌و‌بار‌دیگر‌در‌ده‌جلد‌و‌بار‌سوم‌در‌بیست‌جلد5تفسیر‌ابو‌الفتوح‌یک‌بار‌در‌چاپ‌شده‌است
تفسیر‌جلاء‌الاذهان‌معروف‌به‌تفسیر‌گازر‌تألیف‌ابو‌المحاسن‌حسین‌بن‌حسن‌جرجانی‌که‌از‌دانشمندان‌سده‌نهم‌و‌دهم
است‌و‌در‌ده‌جلد‌چاپ‌شده.تقریبا‌خلاصه‌و‌تلخیص‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌است‌نهج‌البیان‌عن‌کشف‌معانی‌القرآن‌تألیف‌محمد‌بن‌حسن‌شیبانی‌از‌دانشمندان‌سده‌هفتم‌از‌تفاسیر‌اجتهادی‌مختصر‌است‌که‌غالبا‌به‌معنی‌کردن‌واژه‌ها‌و‌نقل
عباراتی‌کوتاه357آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
از‌مفسران‌گذشته‌اکتفا‌می‌کند‌جلد‌اول‌آن‌شامل‌تفسیر‌سوره‌بقره‌چاپ‌شده‌می‌باشد673است‌شواهد‌القرآن‌نام‌یکی‌از‌تألیفات‌احمد‌بن‌طاووس‌متوفای
گفته‌شده‌این‌کتاب‌که‌نسخه‌خطی‌آن‌هم‌در‌دست‌نیست‌در‌دو‌جلد‌و‌ازتفسیرهایی‌است‌که‌در‌سده‌هفتم‌نگاشته‌شده‌است.
689الفحص‌و‌البیان‌عن‌اسرار‌القرآن‌تألیف‌یحیی‌بن‌سعید‌حلی‌متوفای‌‌آیاتی‌از‌قرآن‌مجید‌که‌پیرامون‌عدل‌خدای‌متعال‌می‌باشد‌در‌این‌کتاب‌مطرح
شده‌است..726نهج‌الایمان‌فی‌تفسیر‌القرآن‌تألیف‌علامه‌حلی‌متوفای
این‌کتاب‌تلخیص‌تفسیر‌تبیان‌شیخ‌طوسی‌و‌مجمع‌البیان‌طبرسی‌و‌کشافزمخشری‌است
غرائب‌القرآن.تألیف‌حسن‌بن‌محمد‌قمی‌نیشابوری‌از‌دانشمندان‌سده‌هشتم‌تفسیر‌او‌که‌بارها‌چاپ‌شده‌از‌تفاسیر‌اجتهادی‌است‌وی‌از‌تفسیر‌فخر‌رازی‌و‌کشاف‌زمخشری‌بهره‌برده،و‌تفسیر‌او‌از‌مصادر‌تفسیر‌ملا‌صدرای‌شیرازی‌است‌تلخیص‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی.تألیف‌کمال‌الدین‌ابن‌العتائقی‌از
و‌نسخه‌خطی‌آن‌در‌کتابخانه‌آیة767دانشمندان‌سده‌هشتم.تاریخ‌اتمام‌این‌اثر‌الله‌مرعشی‌موجود‌است
زبدة‌البیان‌فی‌تلخیص‌مجمع‌البیان.تألیف‌زین‌الدین‌علی‌بن‌محمد‌بیاضی‌این‌اثر‌تلخیص‌تفسیر‌مجمع‌البیان‌امین‌الاسلام‌طبرسی‌است.877متوفای
تأویل‌الایات‌الطاهرة.تألیف‌سید‌شرف‌الدین‌علی‌حسینی‌استرابادی‌ازدانشمندان
358آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:سده‌دهم.دوبار‌چاپ‌شده‌است.نسخه‌های‌خطی‌موجود‌آن‌با‌هم‌کمی‌تفاوت
دارد‌و‌از‌تفاسیر‌روائی‌باطنی‌است.مؤلف‌روایاتی‌که‌در‌تأویل‌آیات‌قرآن‌به‌اهلبیت‌علیهم‌السلام‌وارد‌شده‌در‌ذیل‌آیات‌ذکر‌می‌کند.این‌کتاب‌فارسی‌و‌از988منهج‌الصادقین.تألیف‌ملا‌فتح‌الله‌کاشانی‌متوفای
تفاسیر‌اجتهادی‌است‌بارها‌چاپ‌شده‌است988زبدة‌التفاسیر.تألیف‌ملا‌فتح‌الله‌کاشانی‌متوفای
مانند‌منهج‌الصادقین‌او‌اما‌به‌زبان‌عربی‌است‌و‌در‌سال‌های‌اخیر‌در‌قم‌چاپشده‌است.
359آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
چند‌بحث‌قرآنی
معاد‌جسمانی‌در‌چهل‌آیه
اشاره
معاد‌جسمانی‌در‌چهل‌آیهدر‌مورد‌معاد‌چند‌قول‌وجود‌دارد.
-تناسخ1
-تناسخ1
منظور‌از‌تناسخ‌این‌است‌که‌روح‌هر‌انسان‌پس‌از‌مرگ،به‌بدن‌انسانی‌دیگر‌یا‌حیوانی‌یا‌نباتی‌یا‌جمادی‌تعلق‌می‌گیرد‌که‌به‌ترتیب‌نسخ‌و‌مسخ‌و‌فسخ‌و‌رسخ
نامیده‌می‌شود.ملا‌هادی‌سبزواری‌در‌منظومه‌حکمت‌خود‌می‌گوید:
نسخ‌و‌مسخ‌رسخ‌فسخ‌قسما‌انسا‌و‌حیوانا‌جمادا‌و‌نما‌این‌قول‌از‌نظر‌ادیان‌آسمانی‌بطلانش‌روشن‌است،زیرا‌حقیقت‌این‌قول‌همان
انکار‌معاد‌و‌بهشت‌و‌جهنم‌است.روایت‌زیر‌همین‌مطلب‌را‌بیان‌می‌کند:
عن‌الحسن‌بن‌الجهم‌قال:قال‌المأمون‌للرضا‌علیه‌السلام:یا‌أبا‌الحسن‌ما‌تقول‌فی‌القائلین‌بالتناسخ؟فقال‌الرضا‌علیه‌السلام:»من‌قال‌بالتناسخ‌فهو‌کافر‌بالله
«1العظیم‌یکذب‌بالجنة‌و‌النار«»
-معاد‌جسمانی‌فقط2
-معاد‌جسمانی‌فقط2قائلان‌به‌این‌قول‌می‌گویند:انسان‌روح‌مجرد‌غیر‌جسمانی‌ندارد.بدن‌و‌روحش‌هر‌دو‌جسم‌است‌و‌معادش‌هم‌جسمانی‌است‌نه‌اینکه‌قائل‌به‌روح‌مجرد‌باشند
و‌بگویند‌معاد‌جسمانی‌است‌یعنی‌بدن‌بر‌می‌گردد‌و‌روح‌بر‌نمی‌گردد.__________________________________________________
(-سفینة‌البحار،ماده‌نسخ.1)362آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
این‌قول‌هم‌چون‌مبنایش‌باطل‌است‌قابل‌قبول‌نیست.حاجی‌سبزواری‌در‌توضیح‌این‌قول‌می‌گوید:
لیس‌الانسان‌عندهم‌شیئا‌سوی‌هذه‌البنیة‌المحسوسة‌المرکبة‌من‌اللحم‌و‌الشحم‌و‌العصب‌و‌العروق‌و‌ما‌شاکلها...و‌القیامة‌لیست‌عندهم‌الا‌اعادة‌هذه‌الاجساد
بمادتها‌السیالة‌القابلة‌للکون‌و‌الفساد.
-معاد‌روحانی‌فقط3
-معاد‌روحانی‌فقط3صاحبان‌این‌قول‌که‌گروهی‌از‌فلاسفه‌هستند‌می‌گویند:قیامت‌کبری‌عبارت‌است‌از‌وارستن‌جمیع‌نفوس‌از‌قید‌تعلق‌به‌ابدان،و‌قائم‌شدن‌به‌خود،بدون‌تعلق‌و
حاجت‌به‌ابدان‌و‌تصرف‌در‌ابدان.این‌قول‌مخالف‌قرآن‌مجید‌و‌کلمات‌معصومان‌علیه‌السلام‌است‌و‌برخی‌از‌فلاسفه‌مانند‌بو‌علی‌سینا‌هم‌تصریح‌کرده‌اند‌که‌معاد‌روحانی‌فقط،با‌فرموده
پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌مطابق‌نیست.عبارت‌بو‌علی‌سینا‌در‌الهیات‌شفا‌این‌است:
یجب‌أن‌یعلم‌أن‌المعاد،منه‌ما‌هو‌مقبول‌من‌الشرع‌و‌لا‌سبیل‌الی‌اثباته‌الا‌من‌طریق‌الشریعة‌و‌تصدیق‌خبر‌النبوة،و‌هو‌الذی‌للبدن‌عند‌البعث‌و‌خیرات‌البدن‌و‌شروره‌معلومة،و‌قد‌بسطت‌الشریعة‌الحقة‌التی‌أتانا‌بها‌سیدنا‌و‌نبینا‌و‌مولانامحمد‌بن‌عبد‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌السعادة‌و‌الشقاوة‌التی‌بحسب‌البدن.
و‌منه‌ما‌هو‌مدرک‌بالعقل‌و‌القیاس‌البرهانی،و‌قد‌صدقته‌النبوة،و‌هی‌السعادة‌والشقاوة‌التی‌للأنفس.
و‌عبارت‌برخی‌از‌قائلان‌به‌معاد‌روحانی‌این‌است:ان‌الارواح‌مجردة،و‌المجرد‌باق،و‌الجسم‌مرکب‌من‌عناصر‌شتی،و‌اذا‌فارقته‌الروح‌انحل‌هذا‌المرکب،و‌لحق‌کل‌عنصر‌بأصله‌و‌انعدم،و‌المعدوم‌یستحیل
عوده،و‌الروح‌باقیة،و‌هی‌التی‌تعاد‌للحساب.پاسخ‌این‌سخن‌روشن‌است،زیرا‌اجزای‌بدن‌متفرق‌می‌شوند‌نه‌معدوم،تا‌اعاده
معدوم‌باشد‌و‌محال،پس‌جمع‌متفرقات‌است‌نه‌اعاده‌معدوم.363آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌با‌جسم‌هور‌قلیایی4
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌با‌جسم‌هور‌قلیایی4این‌قول‌شیخ‌احمد‌احسائی‌مؤسس‌فرقه‌شیخیه‌است‌که‌می‌گوید:
الجسد‌جسدان:جسد‌عنصری‌بشری‌مرکب‌من‌العناصر‌الاربعة‌التی‌هی‌تحت‌فلک‌القمر،و‌هذا‌یفنی،و‌یلحق‌کل‌شی‌ء‌بأصله،و‌الثانی‌جسد‌أصلی‌من‌عناصر
هور‌قلیاء،و‌هو‌کامن‌فی‌هذا‌المحسوس،و‌هو‌مرکب‌الروح‌و‌هو‌الباقی‌فیقبره.
این‌قول‌شبیه‌است‌به‌این‌قول‌که‌روح‌با‌قالب‌مثالی‌بر‌می‌گردد،و‌با‌ظاهر‌بلکهصریح‌آیات‌قرآن‌مجید‌که‌بعد‌از‌این‌یاد‌خواهد‌شد‌مخالف‌است.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌جسمی‌که‌غیر‌از‌بدن‌دنیوی‌است5
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌جسمی‌که‌غیر‌از‌بدن‌دنیوی‌است5صاحبان‌این‌قول‌می‌گویند:
روح‌که‌از‌بدن‌جدا‌شد‌به‌جرمی‌از‌اجرام‌تعلق‌می‌گیرد‌و‌آن‌اجرام‌را‌به‌کارمی‌گیرد.
یستعمل‌تلک‌الاجرام‌لا‌مکان‌التخیل،ثم‌یتخیل‌الصور‌التی‌کانت‌معتقدة‌عنده‌و‌فی‌وهمه،فان‌کان‌اعتقاده‌فی‌نفسه‌و‌أفعاله‌الخیر‌شاهدت‌الخیرات‌الاخرویة
علی‌حسب‌ما‌تخیلها‌و‌الا‌فشاهدت‌العقاب‌کذلک.این‌قول‌علاوه‌بر‌اینکه‌تصورش‌واضح‌نیست‌و‌نیز‌با‌صرف‌نظر‌از‌اشکالات
عقلی‌که‌بر‌آن‌شده،با‌آیات‌قرآن‌مجید‌مخالف‌است.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌منظور‌از‌جسم،بدن‌و‌قالب‌مثالی‌باشد‌همان6طور‌که‌در‌برزخ‌بدن،بدن‌مثالی‌است.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌منظور‌از‌جسم،بدن‌و‌قالب‌مثالی‌باشد‌همان6طور‌که‌در‌برزخ‌بدن،بدن‌مثالی‌است.این‌قول‌هم‌با‌قرآن‌مجید‌که‌می‌گوید:
ة(. ذی‌أنشأها‌أول‌مر )یحییها‌ال‌زنده‌می‌کند‌استخوانهای‌پوسیده‌را‌همان‌خدایی‌که‌بار‌اول‌آن‌را‌خلق‌کرده
است.مخالف‌است.
364آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌منظور‌از‌جسم‌این‌باشد‌که‌مقدار‌و‌عرض‌و7طول‌و‌عمق‌دارد‌ولی‌ماده‌ندارد‌و‌جسمی‌است‌که‌نفس‌آن‌را‌اختراع‌کرده
است.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی،ولی‌منظور‌از‌جسم‌این‌باشد‌که‌مقدار‌و‌عرض‌و7طول‌و‌عمق‌دارد‌ولی‌ماده‌ندارد‌و‌جسمی‌است‌که‌نفس‌آن‌را‌اختراع‌کرده
است.این‌همان‌قول‌مرحوم‌ملاصدرا‌است‌که‌می‌گوید‌معاد‌جسمانی‌است‌اما‌نه
جسمی‌که‌از‌مواد‌کثیف‌دنیوی‌تشکیل‌شده‌باشد‌بلکه‌صورتهایی‌که‌نفس‌اختراعمی‌کند‌و‌آن‌صورتها‌با‌نفس‌و‌روح‌باقی‌است.
ایشان‌می‌گوید:روح‌تکامل‌پیدا‌می‌کند‌تا‌جایی‌که‌دیگر‌نیازمند‌به‌بدن‌نیست‌و‌از‌بدن‌خارج‌می‌شود‌و‌چون‌دارای‌ملکات‌و‌مکتسباتی‌است،بعد‌از‌مرگ‌در‌قیامت
مطابق‌همان‌ملکات‌و‌واقعیتی‌که‌تحصیل‌کرده‌است‌تنزل‌می‌کند‌و‌متجسم‌می‌شود‌و‌تصورات‌و‌تخیلات‌او‌نیز‌موجوداتی‌که‌مظاهر‌لذات‌و‌آلامند‌به‌وجود‌می‌آورد‌و‌بهشت‌و‌جهنم‌او‌و‌نیز‌لذت‌بردن‌و‌یا‌رنج‌کشیدن‌او‌از‌این‌موجودات
اختراعی‌عینی‌است.مرحوم‌آیة‌الله‌حاج‌شیخ‌محمد‌تقی‌آملی‌مؤلف‌حاشیه‌شرح‌منظومه)که‌از
حاشیه‌های‌بسیار‌خوب‌شرح‌منظومه‌است‌و‌در‌حوزه‌های‌علمیه‌مورد‌استفاده‌و‌مراجعه‌است(پس‌از‌اینکه‌بحث‌از‌معاد‌را‌آن‌طور‌که‌ملاصدرا‌و‌به‌پیروی‌از‌او
حاجی‌سبزواری‌و‌دیگران‌گفته‌اند‌به‌آخر‌می‌رساند،می‌نویسد:و‌لعمری‌ان‌هذا‌غیر‌مطابق‌مع‌ما‌نطق‌علیه‌الشرع‌المقدس-علی‌صادعه‌السلام‌و‌التحیة-و‌أنا‌أشهد‌الله‌و‌ملائکته‌و‌أنبیاءه‌و‌رسله‌انی‌اعتقد‌فی‌هذه‌الساعة‌و
فی‌أمر1368من‌شهر‌شعبان‌المعظم‌سنة14هی‌ساعة‌الثلاث‌من‌یوم‌الاحد‌‌المعاد‌الجسمانی‌بما‌نطق‌به‌القرآن‌الکریم‌و‌اعتقد‌به‌محمد‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌الائمة‌المعصومون-صلوات‌الله‌علیهم‌أجمعین-و‌علیه‌أطبقت‌الامة‌الاسلامیة‌و
لا‌أنکر‌من‌قدرة‌الله‌شیئا.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌به‌این‌معنی‌که‌روح‌و‌بدن‌بر‌می‌گردد8
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌به‌این‌معنی‌که‌روح‌و‌بدن‌بر‌می‌گردد8
؟؟و‌بدن‌هم‌بدن‌مادی‌است‌اما‌لازم‌نیست‌همان‌بدن‌دنیوی‌که‌در‌قبر‌گذاشتهشده‌یا‌جزئی‌از
365آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:آن‌در‌این‌بدن‌اخروی‌باشد‌بله‌ممکن‌است‌همان‌بدن‌دنیوی‌باشد‌و‌یا‌بدن‌دیگری‌باشد‌ولی‌جزئی‌از‌بدن‌دنیوی‌با‌آن‌باشد‌و‌یا‌بدن‌دیگری‌باشد‌و‌حتی‌جزئی‌از‌بدن‌دنیوی‌هم‌با‌آن‌نباشد‌در‌هر‌سه‌احتمال،معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌است‌و‌با
ظاهر‌قرآن‌مجید‌مخالفت‌ندارد.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی:به‌این‌معنی‌که‌روح‌و‌بدن‌بر‌می‌گردد9
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی:به‌این‌معنی‌که‌روح‌و‌بدن‌بر‌می‌گردد9؟؟و‌بدن‌مادی‌است‌اما‌همان‌بدن‌است‌که‌در‌قبر‌گذارده‌شده‌و‌یا‌جزئی‌از‌آن
را‌همراه‌دارد.قائل‌به‌این‌قول‌می‌گوید:اگر‌همان‌بدن‌نباشد‌و‌فقط‌جزئی‌از‌آن‌همراهش‌باشد،با‌قرآن‌مجید‌مخالف‌نیست‌اما‌اگر‌جزئی‌از‌بدن‌دنیوی‌همراهش‌نباشدبلکه‌بدنی‌صد‌درصد‌غیر‌از‌بدن‌دنیوی‌باشد‌مخالف‌با‌ظاهر‌قرآن‌مجید‌است.
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌به‌این‌معنی‌که‌روح‌به‌بدن‌بر‌می‌گردد10
-معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌به‌این‌معنی‌که‌روح‌به‌بدن‌بر‌می‌گردد10؟؟و‌بدن‌هم‌مادی‌است،اما‌همان‌بدن‌است‌یعنی‌عینا‌همان‌بدن‌دنیوی‌است.قائل‌به‌این‌قول‌می‌گوید:ظاهر‌قرآن‌مجید‌این‌است‌که‌همان‌بدن‌که‌وارد‌قبر‌می‌شود‌زنده‌خواهد‌شد‌نه‌بدن‌دیگر‌که‌صد‌در‌صد‌غیر‌از‌آن‌باشد،و‌نیز‌نه‌بدن
دیگر‌که‌مقداری‌از‌بدن‌دنیوی‌اول‌را‌داشته‌باشد.البته‌با‌توجه‌به‌اینکه‌گفته‌می‌شود‌مسلما‌بدن‌انسان‌هر‌چند‌سال‌یک‌بار‌کلا
عوض‌می‌شود‌احتمالات‌دیگری‌هم‌در‌بدنی‌که‌بر‌می‌گردد‌هست.به‌نظر‌می‌رسد‌که‌سه‌قول‌اخیر‌هر‌سه‌معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌است‌و‌هیچ‌کدام‌با‌قرآن‌مجید‌منافات‌ندارد؛گرچه‌قول‌اخیر‌بیشتر‌و‌بهتر‌با‌ظواهر‌قرآن
کریم‌موافق‌است.
علامه‌مجلسی-رحمه‌الله-می‌نویسد:القول‌بالمعاد‌الجسمانی‌مما‌اتفق‌علیه‌جمیع‌المسلمین‌و‌هو‌من‌ضروریات‌الدین،و‌منکره‌خارج‌عن‌عداد‌المسلمین.و‌الآیات‌الکریمة‌فی‌ذلک‌ناصة‌لا‌یعقل‌تأویلها
و‌الاخبار‌فیه‌متواترة‌لا‌یمکن‌ردها‌و‌لا‌الطعن‌فیها.قبل‌از‌اینکه‌آیات‌دال‌بر‌معاد‌جسمانی‌را‌یاد‌کنیم،تذکر‌یک‌نکته‌را‌مفید‌می‌دانیم
366آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌آن‌اینکه:
اگر‌کسی‌اصل‌معاد‌روحانی‌و‌جسمانی‌را‌قبول‌داشته‌باشد،اما‌در‌خصوصیات‌آن‌که‌آیا‌کدامیک‌از‌سه‌احتمال‌اخیر‌را‌بپذیرد،یقین‌پیدا‌نکند‌و‌یا‌این‌احتمال‌را
بدهد‌که‌مثلا‌قول‌ملا‌صدرا‌شاید‌درست‌باشد،می‌تواند‌این‌طور‌بگوید:انی‌أعتقد‌بالمعاد‌الجسمانی‌الذی‌دل‌علیه‌القرآن‌و‌اعتقد‌به‌النبی‌صلی‌الله‌علیه
و‌آله‌و‌الائمة‌المعصومین‌علیه‌السلام‌و‌لا‌أعلم‌خصوصیاته‌تفصیلا.یعنی:اگر‌عقیده‌به‌معاد‌جسمانی‌داشته‌باشد،اما‌منظور‌از‌جسمانی‌بودن
برایش‌روشن‌نباشد‌و‌بگوید‌هر‌چه‌در‌واقع‌و‌عند‌الله‌است‌قبول‌دارم،کافیاست.
آیات‌دال‌بر‌معاد‌جسمانی
آیات‌دال‌بر‌معاد‌جسمانیا‌لمبعوثون...(1 ا‌ترابا‌و‌عظاما‌أ‌إن سحر‌مبین*أ‌إذا‌متنا‌و‌کن .)و‌قالوا‌إن‌هذا‌إلا«1»ا2 ک‌لمن‌المصدقین*أ‌إذا‌متنا‌و‌کن ی‌کان‌لی‌قرین*یقول‌أ‌إن .)قال‌قائل‌منهم‌إن
ا‌لمدینون(» «.2ترابا‌و‌عظاما‌أ‌إنا‌لمبعوثون*أ‌و‌آباؤنا‌الأولون(»3 ا‌ترابا‌و‌عظاما‌أ‌إن .)کانوا‌یقولون‌أ‌إذا‌متنا‌و‌کن3»ا‌لمبعوثون‌خلقا‌جدیدا(»4 ا‌عظاما‌و‌رفاتا‌أ‌إن «.4.)و‌قالوا‌أ‌إذا‌کنه5 الل ا‌لمبعوثون‌خلقا‌جدیدا‌أ‌و‌لم‌یروا‌أن ا‌عظاما‌و‌رفاتا‌أ‌إن .)و‌قالوا‌أ‌إذا‌کن
ذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌قادر‌علی‌أن‌یخلق‌مثلهم(.» «5ال
در‌این‌پنج‌آیه،بحث‌در‌این‌است‌که‌وقتی‌خاک‌شدیم،استخوان‌شدیم،آیا‌باز‌زنده‌می‌شویم.اگر‌معاد‌جسمانی‌نبود‌و‌صحبت‌از‌برگشت‌جسم‌نبود‌و‌فقط‌معاد‌روحانی‌بود‌و‌یا‌جسمانی‌به‌معنایی‌که‌مرحوم‌ملاصدرا‌می‌گوید،کفار
استبعاد__________________________________________________
.16-15(:آیات77(-سوره‌صافات)1).53تا51(:آیات37(-سوره‌صافات)2).48و47(:ایه56(-سوره‌واقعه)3).49(:آیه17(-سوره‌اسرا)4).98(-همان،آیه5)
367آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نمی‌کردند.همه،استبعادشان‌از‌زنده‌شدن‌بدن‌پوسیده‌و‌خاک‌شده‌بود.
ا‌خلقناه‌من‌نطفة‌فإذا‌هو‌خصیم‌مبین*و‌ضرب‌لنا‌مثلا‌و6 .)أ‌و‌لم‌یر‌الإنسان‌أنة‌و‌هو ذی‌أنشأها‌أول‌مر نسی‌خلقه‌قال‌من‌یحی‌العظام‌و‌هی‌رمیم*قل‌یحییها‌ال
خلق‌علیم(.» «1بکلهم‌ینسلون*قالوا‌یا‌ویلنا‌من7 .)فإذا‌نفخ‌فی‌الصور‌فإذا‌هم‌من‌الأجداث‌إلی‌رب
حمن‌و‌صدق‌المرسلون(.» «2بعثنا‌من‌مرقدنا‌هذا‌ما‌وعد‌الره‌بعد8 ی‌یحیی‌هذه‌الل علی‌قریة‌و‌هی‌خاویة‌علی‌عروشها‌قال‌أن ذی‌مر .)أو‌کال
بعثه‌قال‌کم‌لبثت‌قال‌لبثت‌یوما‌أو‌بعض‌یوم‌قال‌بل ه‌مائة‌عام‌ثم موتها‌فأماته‌الله‌و‌انظر‌إلی‌حمارک‌و لبثت‌مائة‌عام‌فانظر‌إلی‌طعامک‌و‌شرابک‌لم‌یتسن
ن‌له نکسوها‌لحما‌فلما‌تبی اس‌و‌انظر‌إلی‌العظام‌کیف‌ننشزها‌ثم لنجعلک‌آیة‌للن‌شی‌ء‌قدیر(.» ه‌علی‌کل الل «3قال‌أعلم‌أن
أرنی‌کیف‌تحی‌الموتی‌قال‌أ‌و‌لم‌تؤمن‌قال‌بلی‌و‌لکن9 .)و‌إذ‌قال‌إبراهیم‌رب‌جبل‌منهن اجعل‌علی‌کل إلیک‌ثم قلبی‌قال‌فخذ‌أربعة‌من‌الطیر‌فصرهن لیطمئن
ه‌عزیز‌حکیم(.» الل یأتینک‌سعیا‌و‌اعلم‌أن ادعهن «4جزءا‌ثم‌این‌دو‌آیه‌هم‌دلالت‌روشن‌بر‌جسمانی‌بودن‌معاد‌دارد؛زیرا‌سؤال‌از‌کیفیتاحیای‌مردگان‌بوده،و‌خدای‌متعال‌طرز‌احیای‌مردگان‌را‌ارائه‌داده‌است.
اگر‌معاد‌روحانی‌بود‌و‌احیای‌مرده‌به‌معنای‌بقای‌روح‌و‌بازگشت‌روح‌بود،اینسؤال‌و‌جواب‌بی‌وجه‌بود.
ن‌نجمع10 وامة*أ‌یحسب‌الإنسان‌أل فس‌الل .)لا‌أقسم‌بیوم‌القیامة*و‌لا‌أقسم‌بالن«5عظامه*بلی‌قادرین‌علی‌أن‌نسوی‌بنانه*بل‌یرید‌الإنسان‌لیفجر‌أمامه(.»
__________________________________________________.77-75(،آیات36(-سوره‌یس)1).51-50(-همان،آیات2).259(:2(-سوره‌بقره)3).260(-همان،آیه4).4(:آیه75(-سوره‌قیامت)5)
368آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:این‌آیه‌هم‌دلالت‌صریح‌بر‌جسمانی‌بودن‌معاد‌دارد؛زیرا‌جمع‌کردن‌استخوانها‌و
ساختن‌سر‌انگشتها،با‌جسمانی‌نبودن،به‌هیچ‌وجه‌سازش‌ندارد.کم‌مخرجون(.»11 م‌و‌کنتم‌ترابا‌و‌عظاما‌أن کم‌إذا‌مت «1.)أ‌یعدکم‌أنا‌لمبعوثون(.»12 ا‌ترابا‌و‌عظاما‌أ‌إن «2.)قالوا‌أ‌إذا‌متنا‌و‌کنا‌لفی‌خلق‌جدید(.»13 ا‌ترابا‌أ‌إن «3.)و‌إن‌تعجب‌فعجب‌قولهم‌أ‌إذا‌کنا‌لمخرجون(.»14 ا‌ترابا‌و‌آباؤنا‌أ‌إن ذین‌کفروا‌أ‌إذا‌کن «4.)و‌قال‌الا‌ترابا‌ذلک‌رجع‌بعید‌قد‌علمنا15 .)فقال‌الکافرون‌هذا‌شی‌ء‌عجیب‌أ‌إذا‌متنا‌و‌کن
«5ما‌تنقص‌الأرض‌منهم‌و‌عندنا‌کتاب‌حفیظ(.»این‌پنج‌آیه‌هم‌مانند‌آیه‌اول‌تا‌پنجم‌است‌که‌قبلا‌درباره‌اش‌توضیح‌کوتاهی‌داده
شد.ه‌یبعث‌من‌فی‌القبور(.»16 الل «6.)أن«7.)و‌إذا‌القبور‌بعثرت*علمت‌نفس‌ما‌قدمت‌و‌أخرت(.»17«8.)إذا‌بعثر‌ما‌فی‌القبور(.»18هم‌جراد‌منتشر(.»19 «9.)یخرجون‌من‌الأجداث‌کأن
جدث‌به‌معنی‌قبر‌است.«10.)یخرجون‌من‌الأجداث‌سراعا(.»20إذا‌شاء‌أنشره(.»21 أماته‌فأقبره‌ثم «11.)ثم
__________________________________________________.35(آیه23(-سوره‌مؤمنون)1).82(-همان،آیه2).5(:آیه13(-سوره‌رعد)3).67(:آیه16(-سوره‌نحل)4).3(:آیه50(-سوره‌ق)5).7(:آیه22(-سوره‌حج)6).3(:آیه82(-سوره‌انفطار)7).9(:آیه100(-سوره‌عادیات)8).7(:آیه54(-سوره‌قمر)9).43(:آیه70(-سوره‌معارج)10).22(:آیه80(-سوره‌عبس)11)
369آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ت(.»22 «1.)و‌إذا‌الأرض‌مدت‌و‌ألقت‌ما‌فیها‌و‌تخل
این‌هفت‌آیه‌و‌آیه‌هفتم‌که‌پیشتر‌یاد‌شد‌دلالت‌دارد‌که‌مردم‌از‌قبرها‌مبعوثمی‌شوند؛اگر‌معاد‌جسمانی‌نبود‌این‌تعبیر‌وجهی‌نداشت.
«2.)کذلک‌الخروج(.»23«3.)کذلک‌تخرجون(.»24«4.)کذلک‌تخرجون(.»25«5.)کذلک‌نخرج‌الموتی(.»26«6.)و‌أخرجت‌الأرض‌أثقالها(.»27شور(.»28 «7.)کذلک‌الن
این‌شش‌آیه‌هم‌با‌در‌نظر‌گرفتن‌صدر‌آیات،که‌برای‌رعایت‌اختصار‌نقل‌نکردیم،دلالت‌روشن‌بر‌جسمانی‌بودن‌معاد‌دارد.
تعبیر‌خروج‌مانند‌همان‌تعبیر‌از‌قبر‌مبعوث‌شدن‌است.ا‌لفی‌خلق‌جدید(.»29 «8.)و‌قالوا‌أ‌إذا‌ضللنا‌فی‌الأرض‌أ‌إن
جسم‌است‌که‌در‌زمین‌پراکنده‌و‌منتشر‌و‌گم‌می‌شود،نه‌روح.لناهم‌جلودا‌غیرها‌لیذوقوا‌العذاب(.»30 ما‌نضجت‌جلودهم‌بد «9.)کل
بحث‌از‌تبدیل‌پوست‌بدن‌است‌و‌می‌توان‌گفت‌صریح‌در‌معاد‌جسمانی‌است.و‌دو‌روایت‌در‌ذیل‌این‌آیه‌وارد‌شده‌است‌که‌با‌بیانی‌بسیار‌روشن‌معاد‌جسمانی
را__________________________________________________
.4(:آیه84(-سوره‌انشقاق)1).11(:آیه50(-سوره‌ق)2).11(:آیه30(-سوره‌روم)3).19(:آیه43(-سوره‌زخرف)4).57(:آیه7(-سوره‌اعراف)5).2(:آیه99(-سوره‌زلزال)6).9(:آیه35(-سوره‌فاطر)7).10(:آیه32(-سوره‌سجده)8).56(:آیه4(-سوره‌نساء)9)
370آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:توضیح‌می‌دهد:
روایت‌اول:عن‌حفص‌بن‌غیاث‌قال‌شهدت‌المسجد‌الحرام‌و‌ابن‌أبی‌العوجاء ما‌نضجت‌جلودهم‌بدلناهم‌جلودا یسأل‌أبا‌عبد‌الله‌علیه‌السلام‌عن‌قوله‌تعالی:)کل
غیرها‌لیذوقوا‌العذاب(ما‌ذنب‌الغیر؟قال‌علیه‌السلام:ویحک‌هی‌هی‌و‌هی‌غیرها،قال:فمثل‌لی‌ذلک‌شیئا‌من‌أمر
الدنیا،قال:نعم‌أرأیت‌لو‌أن‌رجلا‌أخذ‌لبنة‌فکسرها‌ثم‌ردها‌فی‌ملبنها)قالب(فهی«1هی‌و‌هی‌غیرها»
روایت‌دوم:قیل‌لابی‌عبد‌الله‌علیه‌السلام:کیف‌تبدل‌جلودا‌غیرها؟فقال‌علیه‌السلام:أرأیت‌لو‌أخذت‌لبنة‌فکسرتها‌و‌صیرتها‌ترابا‌ثم‌ضربتها‌فی‌القالب‌أهی
«2التی‌کانت؟انما‌هی‌ذلک‌و‌حدث‌تغییر‌آخر‌و‌الاصل‌واحد.»شی‌ء‌قدیر(.»31 ه‌علی‌کل ذی‌أحیاها‌لمحی‌الموتی‌إن ال «3.)إن
ه‌الموتی(.»32 «4.)کذلک‌یحی‌الل‌بقادر‌علی‌أن‌یحیی‌الموتی(.»33 «5.)و‌لم‌یعی‌بخلقهن«6.)أ‌لیس‌ذلک‌بقادر‌علی‌أن‌یحیی‌الموتی(.»34شی‌ء‌قدیر(.»35 ذلک‌لمحی‌الموتی‌و‌هو‌علی‌کل «7.)إنه‌یحی‌الموتی(.»36 «8.)أن«9.)نحی‌الموتی(.»37
در‌این‌آیات‌بحث‌از‌احیاء‌موتی‌است،و‌بخصوص‌با‌در‌نظر‌گرفتن‌صدر‌آیات،__________________________________________________
(-احتجاج‌طبرسی.1)(-تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم.2).39(:41(-سوره‌فصلت)3).73(:2(-سوره‌بقره)4).43(:46(-سوره‌احقاف)5).40(:75(-سوره‌قیامت)6).50(:30(-سوره‌روم)7).6(:22(-سوره‌حج)8).12(:36(-سوره‌یس)9)
371آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:دلالت‌روشن‌بر‌جسمانی‌بودن‌معاد‌دارد؛چون‌اگر‌روحانی‌بود‌تعبیر‌احیای‌اموات
معنی‌نداشت؛زیرا‌روح‌باقی‌است.«1.)و‌منها‌تخرجون(.»38
مانند‌آیاتی‌که‌لفظ»قبر«و»جدث«و»خروج«داشت.«2.)کما‌بدأکم‌تعودون(.»39«3.)کما‌بدأنا‌أول‌خلق‌نعیده(.»40
از‌این‌چهل‌آیه)البته‌منحصر‌به‌این‌چهل‌آیه‌نیست(چند‌آیه‌اش‌دلالت‌بسیار4سوره‌یس‌و‌آیه77روشن‌دارد‌که‌جای‌هیچ‌خدشه‌ای‌در‌آنها‌نیست‌مانند‌آیه
سوره‌بقره.260و259سوره‌قیامت‌و‌آیه‌در‌پایان‌این‌بحث‌یک‌سؤال‌و‌جواب‌را‌مطرح‌می‌کنیم:
سؤال‌سوره‌یس‌آمده‌است:80در‌آیه
ذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌بقادر‌علی‌أن‌یخلق‌مثلهم‌بلی‌و‌هو )أ‌و‌لیس‌الق‌العلیم(. الخلا‌سوره‌اسراء‌آمده‌است:98و‌نیز‌در‌آیه
ذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌قادر‌علی‌أن‌یخلق‌مثلهم(. ه‌ال الل )أ‌و‌لم‌یروا‌أن‌آیا‌از‌کلمه»مثل«می‌توانیم‌استفاده‌کنیم‌که‌بدن‌اخروی‌مثل‌بدن‌دنیوی‌است‌نه
عین‌آن،پس‌شاید‌بدن‌اخروی‌بدن‌غیر‌مادی‌باشد‌و‌مثل‌این‌بدن‌باشد.پاسخ
اولا:اگر‌این‌دو‌آیه‌چنین‌مفادی‌داشته‌باشد،باید‌به‌قرینه‌سایر‌آیات،که‌ظاهرشان‌بلکه‌صریحشان‌جسم‌مادی‌است،این‌دو‌آیه‌را‌طوری‌تفسیر‌کرد‌که‌با
آنها‌مخالفت‌نداشته‌باشد.ثانیا:دو‌روایتی‌که‌قبلا‌در‌ذیل‌آیه)نضجت‌جلودهم(یاد‌کردیم،پاسخ‌این‌سؤال‌را
__________________________________________________.15(:7(-سوره‌اعراف)1).29(-همان،آیه2).104(:21(-سوره‌انبیاء)3)
372آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:داده‌است‌که‌هم‌عین‌بدن‌دنیوی‌است‌و‌هم‌غیر‌و‌مثل‌آن‌و‌در‌عین‌حال
جسمانی‌است،آن‌هم‌جسم‌مادی؛زیرا‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌به‌خشت‌کهخاک‌شود‌و‌نرم‌شود‌و‌دو‌مرتبه‌ساخته‌شود،مثال‌زدند.
ثالثا:علامه‌طباطبائی‌این‌طور‌جواب‌داده‌اند:
البدن‌فی‌کل‌آن‌غیره‌فی‌الآن‌السابق‌بشخصه‌فالبدن‌اللاحق‌من‌الانسان‌اذا‌اعتبر‌بالقیاس‌الی‌البدن‌السابق‌منه‌کان‌مثله‌لا‌عینه‌لکن‌الانسان‌ذا‌البدن‌اللاحق
اذا‌قیس‌الی‌الانسان‌ذی‌البدن‌السابق‌کان‌عینه‌لا‌مثله.بدن‌بی‌روح‌را‌اگر‌حساب‌کنیم‌بدن‌لاحق‌غیر‌از‌بدن‌سابق‌است‌ولی‌بدن‌با‌روح‌را‌که‌حساب‌کنیم‌انسان‌لاحق‌عین‌انسان‌سابق‌است،انسان‌شصت‌ساله‌همان
است‌که‌در‌دوازده‌سالگی‌بوده‌است‌ولی‌بدنش‌غیر‌از‌بدن‌دوازده‌سالگیاوست.
رابعا:گاهی‌کلمه»مثل«استعمال‌می‌شود،ولی‌مثل‌منظور‌نیست؛مثلا‌به‌یک‌اهل‌علم‌گفته‌می‌شود‌و»یقبح‌من‌مثلک‌الکذب«و‌منظور‌این‌نیست‌که‌از‌مثل
او‌قبیح‌است.در‌زبان‌عربی‌گفته‌می‌شود:»مثلک‌لا‌یبخل«؛یعنی‌شما‌نباید‌بخل‌داشته‌باشید.علامه‌طباطبائی‌در‌این‌پاسخ‌اشکال‌کرده‌اند‌که‌این‌طرز‌استعمال‌جایی‌است‌که‌بتوانیم‌کلمه‌مثل‌را‌برداریم‌و‌حذف‌کنیم؛مثلا‌در»مثلک‌لا‌یبخل«می‌توانیم»لا
تبخل«بگوییم‌ولی‌در‌آیه‌نمی‌توانیم‌به‌جای»یخلق‌مثلهم«بگوییم»یخلقهم«چونمعاد‌خلقت‌نیست‌اعاده‌است.
اما‌ظاهرا‌فرمایششان‌صحیح‌نباشد؛زیرا‌در‌خود‌آیات‌معاد‌تعبیر‌به»خلق‌جدید«آمده‌است.
خامسا:گفته‌شده‌ضمیر»مثلهم«به‌سماوات‌و‌ارض‌برمی‌گردد.درست‌نیست‌زیرا:
المقام‌مقام‌اثبات‌بعث‌الانسان‌لا‌بعث‌السموات‌و‌الارض.سادسا:قیل:المراد‌بمثلهم‌هم‌و‌أمثالهم.
این‌پاسخ‌هم‌درست‌نیست،زیرا‌با‌معنای»مثل«علی‌ما‌یعرف‌من‌اللغة‌والعرف‌مغایر‌است.
اللهم‌احشرنا‌مع‌محمد‌و‌آله‌علیه‌السلام373آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
معاد‌در‌قرآن
اشاره
معاد‌در‌قرآن‌از‌آیات‌قرآن‌مجید‌استفاده‌می‌شود‌که‌کسانی‌که‌معاد‌را‌نمی‌پذیرند‌اینطور‌نیست‌که‌برای‌نبودن‌آن‌و‌انکار‌خود‌دلیلی‌داشته‌باشند‌بلکه‌فقط‌می‌گویند‌یا
می‌توانند‌بگویند‌که‌در‌ثبوت‌آن‌شک‌داریم‌و‌علم‌نداریم.حدود‌بیست‌تعبیر‌در‌قرآن‌مجید‌آمده‌که‌از‌روی‌هم‌رفته‌آنها‌همین‌مطلب
استفاده‌می‌شود.ان‌یبعثون‌بل‌ادارک‌علمهم‌فی‌الآخرة‌بل‌هم‌فی‌شک1 -شک:و‌ما‌یشعرون‌أی
(66آیه27منها‌بل‌هم‌منها‌عمون)سوره(15آیه50-لبس:أ‌فعیینا‌بالخلق‌الأول‌بل‌هم‌فی‌لبس‌من‌خلق‌جدید)سوره2
لبس‌به‌معنی‌شک‌و‌شبهه‌است.اس‌إن‌کنتم‌فی‌ریب‌من‌البعث...)سوره3 ها‌الن (5آیه22-ریب:یا‌أی‌شی‌ء‌محیط)سوره4 ه‌بکل هم‌ألا‌إن هم‌فی‌مریة‌من‌لقاء‌رب آیه41-مریة:ألا‌إن(مریة‌به‌معنی‌شک‌است.54-بعضی‌می‌گویند‌گمان‌نمی‌کنیم‌قیامتی‌باشد،این‌جمله‌هم‌مفید‌شک‌است5
%که‌احتمال‌عدم‌ثبوت‌قوی‌تر50%احتمال‌ثبوت‌می‌دهیم‌یا‌کمتر‌از50یعنی‌باشد.
فیؤس‌قنوط‌و‌لئن‌أذقناه‌رحمة ر ه‌الش لا‌یسأم‌الإنسان‌من‌دعاء‌الخیر‌و‌إن‌مساعة‌قائمة...)سوره الس هذا‌لی‌و‌ما‌أظن ته‌لیقولن اء‌مس ا‌من‌بعد‌ضر آیه41من
50)374آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
اعة‌قائمة)سوره الس ته‌و‌هو‌ظالم‌لنفسه‌قال...و‌ما‌أظن (36آیه18و‌دخل‌جنهم6 وا‌أن -ظن‌به‌عدم:و‌استکبر)فرعون(هو‌و‌جنوده‌فی‌الأرض‌بغیر‌الحق‌و‌ظن
(39آیه28إلینا‌لا‌یرجعون)سوره‌ه‌أحدا)سوره وا‌کما‌ظننتم‌أن‌لن‌یبعث‌الل هم‌ظن (7آیه72و‌أن
ی...)سوره7 ذین‌کفروا‌أن‌لن‌یبعثوا‌قل‌بلی‌و‌رب آیه64-زعم‌به‌عدم:زعم‌ال7)کم‌إلینا‌لا‌ترجعون)سوره8 ما‌خلقناکم‌عبثا‌و‌أن 23-حسبان‌به‌عدم:أ‌فحسبتم‌أن(115آیه
اعة‌لا‌ریب‌فیها‌قلتم‌ما9 ه‌حق‌و‌الس وعد‌الل -عدم‌یقین‌به‌ثبوت:و‌إذا‌قیل‌إنا‌و‌ما‌نحن‌بمستیقنین)سوره ظن إلا اعة‌إن‌نظن (32آیه45ندری‌ما‌الس
(32آیه45-ظن‌به‌ثبوت:همان‌آیه)سوره10کم‌مخرجون‌هیهات11 م‌و‌کنتم‌ترابا‌و‌عظاما‌أن کم‌إذا‌مت -استبعاد:أ‌یعدکم‌أن
(34آیه23هیهات‌لما‌توعدون)سوره‌ا‌ترابا‌ذلک‌رجع‌بعید)سوره (3آیه50إذا‌متنا‌و‌کن
قتم‌کل12 ئکم‌إذا‌مز کم‌علی‌رجل‌ینب ذین‌کفروا‌هل‌ندل -استعجاب:و‌قال‌الکم‌لفی‌خلق‌جدید)سوره ق‌إن (7آیه34ممز
ق«یعنی‌هنگامی‌که‌کاملا‌ریز‌ریز‌و‌پراکنده‌شوید. ممز قتم‌کل »إذا‌مزبع‌أهواء13 -عدم‌ایمان‌به‌آخرت‌بدون‌اینکه‌منشاء‌آن‌دلیل‌بر‌عدم‌باشد‌و‌لا‌تت
ذین‌لا‌یؤمنون‌بالآخرة...)سوره ذین‌کذبوا‌بآیاتنا‌و‌ال (150آیه6الذین‌لا‌یؤمنون‌بالآخرة‌قلوبهم‌منکرة‌و‌هم‌مستکبرون)آیه (یعنی‌از22آیه16فال
قبول‌حق‌استکبار‌می‌ورزند.و‌آیات‌دیگر.هم‌کانوا‌لا‌یرجون‌حسابا)سوره14 (بل27آیه78-عدم‌امید‌و‌رجاء‌به‌ثبوت:إن
(40آیه25کانوا‌لا‌یرجون‌نشورا)سوره‌نشور‌به‌معنی‌بعث‌و‌زنده‌شدن‌است.
375آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ذین‌یصدون‌عن15 -کفر‌به‌آخرت‌بدون‌اینکه‌منشاء‌آن‌دلیل‌بر‌عدم‌باشد:ال
ه‌و‌یبغونها‌عوجا‌و‌هم‌بالآخرة‌کافرون)سوره (.45آیه7سبیل‌اللهم‌و‌لقائه)سوره ذین‌کفروا‌بآیات‌رب (.و‌آیات‌دیگر.105آیه18أولئک‌ال
16 ا‌ترابا‌و‌آباؤنا‌أ ذین‌کفروا‌أ‌إذا‌کن -ادعای‌اینکه‌افسانه‌و‌اساطیر‌است:و‌قال‌ال‌أساطیر‌الأولین)سوره ا‌لمخرجون‌لقد‌وعدنا‌هذا‌نحن‌و‌آباؤنا‌من‌قبل‌إن‌هذا‌إلا إن
(67آیه27ا‌لمبعوثون‌لقد‌وعدنا‌نحن‌و‌آباؤنا‌هذا‌من ا‌ترابا‌و‌عظاما‌أ‌إن قالوا‌أ‌إذا‌متنا‌و‌کن
أساطیر‌الأولین)سوره (82آیه23قبل‌إن‌هذا‌إلا17 ا‌لمبعوثون‌خلقا‌جدیدا ا‌عظاما‌و‌رفاتا‌أ‌إن -استفهام‌انکاری:و‌قالوا‌أ‌إذا‌کن
(49آیه17)سوره‌اعة‌لفی18 ذین‌یمارون‌فی‌الس ال -انکار‌با‌اصرار‌و‌لج‌ولی‌بدون‌دلیل:ألا‌إن
(18آیه42ضلال‌بعید)سوره
»یمارون«به‌معنی»یشکون«نیست‌بلکه‌به‌معنی‌انکار‌با‌اصرار‌است‌ولی‌واضحاست‌که‌منشاء‌انکارشان‌دلیل‌بر‌عدم‌نیست.
اعة‌و‌أعتدنا‌لمن‌کذب19 -تکذیب‌به‌آخرت‌و‌لقاء‌الله‌بدون‌دلیل:بل‌کذبوا‌بالساعة‌سعیرا)سوره (11آیه25بالس
ه‌و‌ما‌کانوا‌مهتدین)سوره ذین‌کذبوا‌بلقاء‌الل (.45آیه10قد‌خسر‌اله‌جهد20 -قسم‌می‌خورند‌که‌معاد‌حقیقت‌ندارد‌ولی‌بدون‌دلیل:و‌أقسموا‌بالل
ه‌من‌یموت‌بلی‌وعدا‌علیه‌حقا)سوره (.38آیه16أیمانهم‌لا‌یبعث‌الل‌و‌خلاصه‌اینکه‌قرآن‌مجید‌می‌گوید:هیچ‌کس‌دلیل‌بر‌عدم‌معاد‌و‌یا‌علم‌و‌یقینمستند،به‌عدم‌آن‌ندارد‌فقط‌شک‌است‌و‌گمان‌و‌تخمین‌و‌اشباه‌این‌تعبیرات.الدهر‌و‌ما‌لهم‌بذلک‌من حیاتنا‌الدنیا‌نموت‌و‌نحیا‌و‌ما‌یهلکنا‌إلا و‌قالوا‌ما‌هی‌إلا
ون)سوره یظن (.24آیه45علم‌إن‌هم‌إلا376آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
لزوم‌دلیل
لزوم‌دلیل‌هر‌موضوعی‌که‌مطرح‌شود‌و‌مخالف‌و‌موافق‌داشته‌باشد‌قاعده‌اش‌این‌است‌که‌انسان‌از‌موافق‌و‌نیز‌از‌مخالف‌مطالبه‌دلیل‌کند‌و‌دلیل‌آنها‌را‌مورد‌بررسی
قرار‌دهد‌تا‌هر‌کدام‌به‌نظرش‌صحیح‌آمد‌بپذیرد.قرآن‌مجید‌می‌فرماید‌مسأله‌معاد‌از‌مسائلی‌است‌که‌مخالفان‌و‌منکران‌آن
هیچگونه‌دلیلی‌بر‌عدم‌آن‌ندارند‌از‌این‌رو‌هر‌کس‌وارد‌بحث‌این‌موضوع‌می‌شودباید‌فقط‌دنبال‌دلیل‌اثبات‌باشد.
می‌باشد:و‌قالوا‌ما45سوره24بهترین‌آیه‌ای‌که‌این‌مطلب‌را‌افاده‌می‌کند‌آیه‌‌حیاتنا‌الدنیا‌نموت‌و‌نحیا‌ای‌یموت‌الآباء‌و‌یحیی‌الابناء‌او‌یموت‌بعض‌و‌یولد هی‌إلا
ون. یظن الدهر‌و‌ما‌لهم‌بذلک‌من‌علم‌إن‌هم‌إلا بعض‌آخر‌و‌ما‌یهلکنا‌إلا
در‌تفسیر‌قمی:ذیل»ان‌هم‌الا‌یظنون«آمده‌است:»فهذا‌ظن‌شک«.در‌تفسیر‌ابن‌عباس‌در‌ذیل»ما‌لهم‌بذلک‌من‌علم«آمده‌است:»من‌حجة‌و‌لا
بیان«در‌تفسیر‌صافی‌در‌ذیل‌آیه‌آمده‌است:»ای‌لا‌دلیل‌لهم‌علیهم«.
در‌تفسیر‌ابن‌کثیر‌در‌ذیل»ان‌هم‌الا‌یظنون«آمده‌است:»ای‌یتوهمون‌ویتخیلون«.
در‌تفسیر‌بیضاوی‌در‌ذیل‌آیه‌آمده‌است:»لا‌دلیل‌لهم‌علیه‌و‌انما‌قالوه‌بناء‌علیالتقلید‌و‌الانکار‌لما‌لم‌یحسوا‌به«.
در‌تفسیر‌کشاف‌در‌ذیل‌آیه‌آمده‌است:»و‌لکن‌عن‌ظن‌و‌تخمین«.در‌تفسیر‌روح‌المعانی‌آمده‌است:»و‌ما‌لهم‌بذلک‌من‌علم‌مستند‌الی‌عقل‌او
نقل‌ما‌هم‌الا‌قوم‌قصاوی‌امرهم‌الظن‌و‌التقلید‌من‌غیر‌أن‌یکون‌لهم‌ما‌یصح‌انیتمسک‌به‌فی‌الجملة«.
در‌تفسیر‌السراج‌المنیر‌آمده‌است:»و‌ما‌لهم‌بذلک‌من‌علم‌ای‌کثیر‌و‌لا‌قلیل«.از‌نکره‌بودن»علم«استفاده‌کرده‌است‌که‌هیچ‌درجه‌از‌علم‌حتی‌درجه‌ضعیف
آن‌هم‌را‌هم‌ندارند.377آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌تفسیر‌قرطبی‌آمده‌است:»من‌زائد‌ای‌قالوا‌ما‌قالوا‌شاکین‌ما‌هم‌الا‌یتکلمون‌بالظن‌و‌کان‌المشرکون‌اصنافا‌و‌منهم‌من‌کان‌یثبت‌الصانع‌و‌ینکر‌البعث
.»...فخر‌رازی‌در‌ذیل‌آیه‌می‌نویسد:»ان‌قبل‌النظر‌و‌معرفة‌الدلیل‌الاحتمالات
باسرها‌قائمة‌فالذی‌قالوا‌یحتمل‌و‌ضدة‌ایضا‌یحتمل‌و‌هو‌ان‌یکون‌القول‌بالبعث‌و‌القیامة‌حقا...فانهم‌لم‌یذکروا‌شبهة‌ضعیفة‌و‌لا‌قویة‌فی‌ان‌هذا‌الاحتمال‌الثانی‌باطل‌و‌لکنه‌خطر‌ببالهم‌ذلک‌الاحتمال‌الاول‌فجزموا‌به‌و‌اصروا‌علیه‌من‌غیر
حجة‌و‌لا‌بینة‌فثبت‌انه‌لیس‌علم‌و‌لا‌جزم‌و‌لا‌یقین‌فی‌صحة‌القول‌الذی‌اختاروه‌بسبب‌الظن‌و‌الحسبان‌و‌میل‌القلب‌الیه‌من‌غیر‌موجب‌و‌هذه‌الآیة‌من‌اقوی‌الدلائل‌علی‌ان‌القول‌بغیر‌حجة‌و‌بینة‌قول‌باطل‌فاسد‌و‌ان‌متابعة‌الظن‌و
الحسبان‌منکر‌عند‌الله‌تعالی«.در‌تفسیر‌غرائب‌القرآن‌نیشابوری‌در‌ذیل‌آیه‌آمده‌است:»ای‌لیس‌لهم‌علی‌ما‌قالوا‌دلائل‌و‌انما‌ذکروا‌ذلک‌ظنا‌و‌تخمینا‌و‌استبعادا‌فلا‌ینبغی‌للعاقل‌ان‌یلتفت
الی‌قولهم‌لان‌الحجة‌قامت‌علی‌نقیض‌ذلک‌و‌هی‌دلیل‌المبدء‌و‌المعاد«.علامه‌طباطبایی‌می‌نویسد:»ای‌ان‌قولهم‌ذلک‌المشعر‌بانکار‌المعاد‌قول‌بغیر
علم‌و‌انما‌هو‌ظن‌یظنونه‌و‌ذلک‌انهم‌لا‌دلیل‌لهم‌علی‌نفی‌المعاد‌مع‌ان‌هناک‌منالادلة‌علی‌ثبوته«.
مرحوم‌آقای‌شعرانی‌می‌نویسد‌خداوند‌در‌رد‌دهریان‌فرمود‌که‌آنان‌به‌چیزی‌اعتماد‌کردند‌که‌بر‌آن‌اعتماد‌نشاید‌کرد‌یعنی‌نیافتن‌و‌حس‌نکردن‌چیزی‌را‌دلیل
بر‌نبودن‌آن‌گرفتند‌با‌آنکه‌نیافتن‌دلیل‌نبودن‌نیست‌و‌چون‌تتبع‌کنی‌در‌جمیع‌دهریین‌و‌طبیعیین‌جز‌این‌دلیل‌نیابی‌که‌ما‌تا‌چیزی‌را‌حس‌نکنیم‌به‌آن‌ایمان
نداریم.به‌حاشیه‌تفسیر‌ابو‌الفتوح‌رازی‌مراجعه‌شود.می‌فرماید:»فالویل‌لمن‌جحد‌المقدر‌و180علی)ع(در‌نهج‌البلاغه‌در‌خطبه
انکر‌المدبر...و‌لم‌یلجئوا‌الی‌حجة‌فیها‌ادعوا...«.کلام‌آن‌حضرت‌درباره‌منکر‌خدا‌است‌ولی‌واضح‌است‌که‌درباره‌منکر‌معاد‌هم
همین‌کلام‌صادق‌و‌جاری‌است.378آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
امام‌صادق)ع(در‌حدیثی‌که‌اقسام‌کفر‌را‌از‌نظر‌قرآن‌بیان‌می‌کند‌می‌فرماید:کفر‌به‌معنای‌انکار‌مبدء‌و‌معاد‌یا‌از‌روی‌شک‌و‌گمان‌و‌عدم‌تحقیق‌است‌و‌یا‌با‌علم‌به‌حق‌بودن‌مبدء‌و‌معاد‌آن‌را‌انکار‌می‌کنند‌و‌قسم‌سوم‌که‌کسی‌خدا‌را‌یا‌معاد‌را‌انکار‌کند‌و‌برای‌عدم‌آن‌دلیل‌داشته‌باشد‌اصلا‌نداریم‌زیرا‌همانطور‌که‌یادآوری‌شد‌مسأله‌مبداء‌و‌معاد‌از‌مسائلی‌است‌که‌نمی‌توان‌هیچگونه‌دلیلی‌بر‌عدم‌آنها‌اقامه‌کرد،منتهی‌چیزی‌که‌منکر‌مبداء‌و‌معاد‌میتواند‌ادعا‌کند‌عدم‌علم
و‌عدم‌وجدان‌است‌نه‌عدم‌ثبوت‌و‌عدم‌وجود.این‌است‌حدیث:
»عن‌ابی‌عبد‌الله)ع(:قال،الکفر‌فی‌کتاب‌الله‌علی‌خمسة‌اوجه:فمنها‌کفر‌الجحود‌و‌الجحود‌علی‌وجهین‌و‌الکفر‌بترک‌ما‌امر‌الله‌تعالی‌و‌کفر
بالبراءة‌و‌کفر‌النعمة.فاما‌کفر‌الجحود‌بالربوبیة‌و‌هو‌قول‌من‌یقول‌لا‌رب‌و‌لا‌جنة‌و‌لا‌نار‌و‌هو‌قول
«من‌الزنادقه‌یقال‌لهم‌الدهریة‌و‌هم‌الذین‌یقولون:و‌ما‌یهلکنا‌إلا1صنفین»«و‌هو‌دین‌وضعوه‌لانفسهم‌بالاستحسان‌منهم‌علی‌غیر‌تثبت‌منهم‌و‌لا2الدهر»
ون» یظن «ان‌ذلک‌کما3تحقیق‌لشی‌ء‌مما‌یقولون.قال‌الله‌تعالی‌إن‌هم‌إلا«و‌قال:ان‌الذین‌کفروا‌سواء‌علیهم‌ءانذرتهم‌ام‌لم‌تنذرهم‌لا‌یؤمنون4یقولون»
«یعنی‌بتوحید‌الله‌فهذا‌احد‌وجوه‌الکفر.5»__________________________________________________
(-صنف‌طلبوا‌لهذا‌العالم‌سببا‌مادیا‌و‌صنف‌لم‌یطلبوا‌له‌سببا‌بل‌اشتغلوا1)بانفسهم‌و‌عاشوا‌عیش‌البهائم.
.24(-سوره‌جاثیه،آیه2).24(-سوره‌جاثیه،آیه3)
(-جمله»ان‌ذلک‌کما‌یقولون«مفعول‌یظنون‌است.4).6(-سوره‌بقره،آیه5)
379آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:و‌اما‌الوجه‌الآخر‌من‌الجحود)فهو‌الجحود(علی‌معرفة‌و‌هو‌ان‌یجحد‌الجاحد‌و‌هو‌یعلم‌انه‌حق‌قد‌استیقن‌عنده‌و‌قد‌قال‌الله‌تعالی‌و‌جحدوا‌بها‌و‌استیقنتها‌أنفسهم
ذین1ظلما‌و‌علوا» «و‌قال‌الله‌عز‌و‌جل‌و‌کانوا‌من‌قبل‌یستفتحون‌علی‌اله‌علی‌الکافرین...«» «2کفروا‌فلما‌جاءهم‌ما‌عرفوا‌کفروا‌به‌فلعنة‌الل
دو‌روایت
دو‌روایت‌در‌بحث‌قبل‌روشن‌شد‌که‌به‌نظر‌قرآن‌مجید‌منکران‌معاد‌علم‌به‌عدم‌آن‌یا‌دلیل‌بر‌عدم‌آن‌ندارند‌فقط‌می‌توانند‌مدعی‌شک‌و‌عدم‌وجدان‌باشند.در‌تأیید
این‌مطلب‌دو‌روایت‌نقل‌می‌کنیم.روایت‌اول:
»عن‌هشام‌بن‌الحکم‌قال‌کان‌زندیق‌بمصر‌یبلغه‌عن‌ابی‌عبد‌الله)ع(علم‌فخرج‌الی‌المدینة‌لیناظره‌فلم‌یصادفه‌بها‌و‌قیل‌هو‌بمکة‌فخرج‌الی‌مکة‌و‌نحن‌مع‌ابیعبد‌الله)ع(فانتهی‌الیه‌و‌هو‌فی‌الطواف‌فدنا‌منه‌و‌سلم‌فقال‌له‌ابو‌عبد‌الله:
ما‌اسمک؟قال:عبد‌الملک.قال:فما‌کنیتک؟قال:ابو‌عبد‌الله.
قال‌ابو‌عبد‌الله)ع(:فمن‌ذلک‌الملک‌الذی‌انت‌عبده‌امن‌ملوک‌الارض‌ام‌منملوک‌السماء؟و‌اخبرنی‌عن‌ابنک‌عبد‌الله‌السماء‌ام‌عبد‌الله‌الارض؟
فسکت.فقال‌ابو‌عبد‌الله)ع(:قال.
فسکت.__________________________________________________
.14(-سوره‌نمل،آیه1)40.دنباله‌حدیث‌را‌در‌کتاب‌وافی‌جزء‌سوم‌صفحه89(-سوره‌بقره،آیه2)
ببینید.380آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
فقال)ع(اذا‌فرغت‌من‌الطواف‌فاتنا.فلما‌فرغ‌ابو‌عبد‌الله)ع(من‌الطواف‌اتاه‌الزندیق‌فقعد‌بین‌یدیه‌و‌نحن‌مجتمعون
عنده‌فقال‌ابو‌عبد‌الله)ع(اتعلم‌ان‌للارض‌تحتا‌و‌فوقا؟فقال:نعم.
قال:قد‌خلت‌تحتها.قال:لا.
قال:فهل‌تدری‌ما‌تحتها؟قال:لا‌ادری‌الا‌انی‌اظن‌ان‌لیس‌تحتها‌شی‌ء.
فقال‌ابو‌عبد‌الله)ع(:فالظن‌عجز‌ما‌لم‌تستیقن.ثم‌قال‌له:صعدت‌الی‌السماء؟
قال:لا.قال)ع(:افتدری‌ما‌فیها؟
قال:لا.قال)ع(:فاتیت‌المشرق‌و‌المغرب‌فنظرت‌ما‌خلفهما؟
قال:لا.قال)ع(فالعجب‌لک‌لم‌تبلغ‌المشرق‌و‌لم‌تبلغ‌المغرب‌و‌لم‌تنزل‌تحت‌الارض‌و‌لم‌تصعد‌الی‌السماء‌و‌لم‌تجز)لم‌تخبر(ما‌هناک‌فتعرف‌ما‌خلفهن‌و‌انت‌جاحد
بما‌فیهن‌و‌هل‌یجحد‌العاقل‌ما‌لا‌یعرف.فقال‌الزندیق.ما‌کلمنی‌بهذا‌غیرک.
قال‌ابو‌عبد‌الله)ع(فانت‌من‌ذلک‌فی‌شک‌فلعل‌هو‌و‌لعل‌لیس‌هو.قال:و‌لعل‌ذلک.
فقال‌ابو‌عبد‌الله)ع(ایها‌الرجل‌لیس‌لمن‌لا‌یعلم‌حجة‌علی‌من‌یعلم‌و‌لا‌حجة«1للجاهل‌علی‌العالم«»
__________________________________________________،چاپ‌سنگی‌نجف.181(-احتجاج‌طبرسی،ص1)
381آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روایت‌دوم:
»روی‌عن‌الصادق)ع(قال‌لابن‌ابی‌العوجاء:ان‌یکن‌الامر‌کما‌تقول-ولیسکماتقول-نجونا‌و‌نجوت‌و‌ان‌یکن‌الامر‌کما‌نقول-و‌هو‌کما‌نقول-نجونا‌و‌هلکت«.»
1»منظور‌از‌نقل‌این‌روایت‌این‌است‌که‌بدانیم‌در‌برخورد‌با‌منکران‌معاد‌و‌مباحثه‌و
مناظره‌با‌آنان‌وظیفه‌اول‌ما‌این‌است‌که‌به‌آنها‌تفهیم‌کنیم‌که‌علم‌به‌عدم‌ندارند‌بلکه‌شک‌دارند‌و‌همین‌که‌به‌درجه‌شک‌تنزل‌کنند‌زمینه‌برای‌القاء‌حق‌و‌استدلالهای‌متین‌قرآن‌آماده‌می‌گردد‌و‌قبل‌از‌اینکه‌شک‌او‌مبدل‌به‌یقین‌و‌علم‌و
ایمان‌گردد‌کلام‌امام‌صادق‌به‌ابن‌ابی‌العوجاء‌که‌می‌توان‌گفت‌همان‌قاعده‌لزوم‌و‌وجوب‌دفع‌ضرر‌محتمل‌است‌بهترین‌کلام‌قانع‌کننده‌ای‌است‌که‌شاک‌را
ملزم‌به‌احتیاط‌می‌کند.در‌کتابهای‌مربوط‌به‌معاد‌هم‌به‌این‌بیان‌امام)ع(استدلال‌شده‌است‌این‌است
عبارت‌کفایه‌الموحدین‌به‌عنوان‌یکی‌از‌ادله‌معاد.دلیل‌هشتم:»طریقة‌الاحتیاط‌بان‌الایمان‌بالمعاد‌و‌تحصیل‌التهیئة‌للورود‌علیه‌سبب‌للنجاة‌لاحتمال‌حقیته‌عقلا‌و‌ترک‌تدارک‌ما‌یلزم‌فیه‌من‌الاعتقاد‌و‌اعمال
الصالحات‌موجب‌للوقوع‌فی‌عذاب‌الیم‌و‌نکال‌سقیم‌فان‌کان‌حقا‌بحسب‌النفس‌الامر‌فقد‌نجونا‌و‌هلک‌المنکر‌و‌ان‌کان‌باطلا-العیاذ‌بالله-فلا‌یضرنا‌هذا‌الاعتقاد.
غایة‌ما‌فی‌الباب‌ان‌یقال:انه‌یفوتنا‌بعض‌اللذات‌الجسمانیة‌الداثرة‌الفانیة‌المشترکة‌بیننا‌و‌بین‌الخنافس‌و‌الدیدان‌و‌الکلاب،و‌العاقل‌لا‌یبالی‌بفوت‌مثل
ذلک‌و‌لعل‌بذلک‌الوجه‌من‌الالتزام‌عن‌المنکرین‌اشار‌الامام)ع(...«.__________________________________________________
.182(-احتجاج،ص1)382آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
آیات‌مربوط‌به‌معاد
آیات‌مربوط‌به‌معاد
واضح‌است‌که‌در‌مسأله‌معاد‌همین‌که‌قرآن‌مجید‌و‌پیامبر)ص(خبر‌از‌وجود‌آن‌بدهند‌کافی‌است‌و‌هیچ‌نیازی‌به‌استدلال‌نیست‌و‌چون‌صدها‌آیه‌از‌قرآن‌مجید‌مربوط‌است‌به‌معاد)مستقیم‌و‌غیر‌مستقیم(بنابراین‌جای‌هیچ‌شک‌و‌شبهه‌ای‌باقی‌نمی‌ماند‌اما‌در‌عین‌حال‌چون‌خود‌قرآن‌در‌مقابله‌با‌منکران‌معاد‌بیانها‌و‌استدلالهای‌گوناگونی‌را‌مطرح‌کرده‌است‌ما‌هم‌با‌دسته‌بندی‌کردن‌آیات‌و
مروری‌فهرست‌وار‌بر‌آنها‌این‌بحث‌را‌دنبال‌می‌کنیم.آیات‌را‌به‌چند‌گروه‌می‌توان‌تقسیم‌کرد:
-آیاتی‌که‌با‌تأکیدهای‌فراوان‌خبر‌از‌جهان‌دیگر‌می‌دهد‌و‌در‌حقیقت‌با‌این1تأکیدها‌بی‌اساسی‌شک‌شاکین‌را‌گوشزد‌می‌کند.
-آیاتی‌که‌می‌گوید‌مسأله‌معاد‌مسأله‌ای‌است‌که‌هیچ‌جای‌شک‌و‌ریب‌ندارد.2-آیاتی‌که‌می‌گوید‌اگر‌منشاء‌شک‌شما‌مشکل‌بودن‌معاد‌است‌بدانید‌که‌این3
کار‌برای‌خدا‌مشکل‌نیست‌و‌آسان‌است.-آیاتی‌که‌می‌گوید‌خلقت‌دوم‌مانند‌خلقت‌اول‌است‌و‌نباید‌آن‌را‌برای‌خدایی4
که‌خلقت‌اول‌او‌را‌دیده‌اید‌مشکل‌بشمارید.-آیاتی‌که‌می‌گوید‌خلقت‌دوم‌و‌زنده‌کردن‌آسانتر‌از‌خلقت‌اول‌است.5
کوزه‌گری‌که‌بدون‌خاک‌کوزه‌می‌سازد‌از‌کوزه‌شکسته‌و‌خاک‌شده‌خیلی‌آسانترمی‌تواند‌کوزه‌بسازد‌و‌نیز‌زنده‌کردن‌انسان‌از‌خلقتهای‌دیگر‌خدا‌آسانتر‌است.
-آیاتی‌که‌در‌پاسخ‌شک‌آنها‌قدرت‌خدا‌را‌گوشزد‌می‌کند‌که‌این‌کار‌اگر‌مشکل6است‌برای‌خدای‌قادر‌مشکل‌نیست.
383آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-گروه‌سوم‌تا‌ششم‌آیاتی‌هستند‌که‌منشاء‌شک‌شاکین‌را‌که‌مشکل‌بودن‌و7
عدم‌توانائی‌بر‌انجام‌آن‌است‌از‌بین‌می‌برند‌ولی‌منشاء‌شک‌بعض‌شاکین‌این‌است‌که‌می‌گویند‌چه‌کسی‌می‌داند‌ذرات‌بدن‌مرده‌که‌متفرق‌شده‌است
کجاست‌تا‌دو‌مرتبه‌آنها‌را‌جمع‌آوری‌و‌زنده‌کند‌و‌چه‌کسی‌می‌داند‌هزاران‌سالقبل‌فلان‌انسان‌کجا‌بوده‌و‌مرده‌است.
گروه‌هفتم‌آیاتی‌است‌که‌درصدد‌زائل‌کردن‌این‌منشاء‌شک‌است.-آیاتی‌که‌زنده‌شدن‌مردگان‌را‌تشبیه‌و‌تنظیر‌به‌زنده‌شدن‌زمین‌می‌کند‌و‌از8
این‌راه‌عادی‌بودن‌آن‌را‌می‌فهماند.-آیاتی‌که‌با‌تکیه‌به‌حکمت‌خدای‌متعال‌برای‌اثبات‌معاد‌استدلال‌می‌کند.9-آیاتی‌که‌با‌تکیه‌به‌عدالت‌خدای‌متعال‌برای‌اثبات‌معاد‌استدلال‌می‌کند.10
البته‌نباید‌آیات‌را‌منحصر‌در‌همین‌ده‌گروه‌بدانیم‌زیرا‌آیاتی‌هم‌داریم‌که‌در‌هیچیک‌از‌این‌عناوین‌داخل‌نیست‌و‌ما‌فعلا‌از‌آنها‌صرف‌نظر‌می‌کنیم.
اینک‌نمونه‌یا‌نمونه‌هائی‌از‌آیات‌دهگانه‌فوق:گروه‌اول:
بما‌عملتم‌و‌ذلک ؤن لتنب ثم ی‌لتبعثن ذین‌کفروا‌أن‌لن‌یبعثوا‌قل‌بلی‌و‌رب زعم‌اله‌یسیر)سوره (که‌با‌قسم‌و‌لام‌و‌نون‌تأکید‌ثقیله،تأکید‌شده7آیه64علی‌الل
است.ه الل اعة‌آتیة‌لا‌ریب‌فیها‌و‌أن الس اس‌إن‌کنتم‌فی‌ریب‌من‌البعث...و‌أن ها‌الن یا‌أی
(که‌با‌ان‌و‌جمله‌اسمیه‌و‌لا‌ریب،تأکید7آیه22یبعث‌من‌فی‌القبور)سوره اشرات‌نشرا‌فالفارقات‌فرقا شده‌است‌و‌المرسلات‌عرفا‌فالعاصفات‌عصفا‌و‌الن
ما‌توعدون‌لواقع)سوره (که‌با‌پنج1-7آیه77فالملقیات‌ذکرا‌عذرا‌أو‌نذرا‌إنقسم‌و‌ان‌و‌جمله‌اسمیه‌و‌لام،تأکید‌شده‌است.
ما‌توعدون و‌الذاریات‌ذروا‌فالحاملات‌وقرا‌فالجاریات‌یسرا‌فالمقسمات‌أمرا‌إن‌الدین‌لواقع)سوره (که‌با‌ده‌تأکید‌بیان‌شده‌است.1-6آیه51لصادق‌و‌إن
گروه‌دوم:(25آیه3فکیف‌إذا‌جمعناهم‌لیوم‌لا‌ریب‌فیه)سوره
384آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ه‌لا‌یخلف‌المیعاد)سوره الل اس‌لیوم‌لا‌ریب‌فیه‌إن ک‌جامع‌الن نا‌إن (9آیه3رب
ه‌حدیثا کم‌إلی‌یوم‌القیامة‌لا‌ریب‌فیه‌و‌من‌أصدق‌من‌الل هو‌لیجمعن ه‌لا‌إله‌إلا الل(87آیه4)سوره
اس‌لا‌یؤمنون)سوره أکثر‌الن اعة‌لآتیة‌لا‌ریب‌فیها‌و‌لکن الس (59آیه40إن‌القری‌و‌من‌حولها‌و‌تنذر‌یوم‌الجمع‌لا ا‌لتنذر‌أم و‌کذلک‌أوحینا‌إلیک‌قرآنا‌عربی
عیر)سوره ة‌و‌فریق‌فی‌الس (7آیه42ریب‌فیه‌فریق‌فی‌الجنگروه‌سوم:
ه‌یسیر)سوره ذلک‌علی‌الل یعیده‌إن ه‌الخلق‌ثم آیه29أ‌و‌لم‌یروا‌کیف‌یبدئ‌الل19)
ه‌یسیر ...و‌ذلک‌علی‌الل ی‌لتبعثن ذین‌کفروا‌أن‌لن‌یبعثوا‌قل‌بلی‌و‌رب زعم‌ال(7آیه64)سوره
کلمح‌البصر‌أو‌هو‌أقرب)سوره اعة‌إلا (77آیه16و‌ما‌أمر‌الس
علامه‌طباطبایی‌فرموده‌است‌که‌معنی‌آیه‌این‌است‌که‌در‌آسانی‌مانند‌آسانیچشم‌به‌هم‌زدن‌است‌و‌بعضی‌گفته‌اند‌منظور‌تشبیه‌در‌سرعت‌است.
کنفس‌واحدة)سوره (28آیه31ما‌خلقکم‌و‌لا‌بعثکم‌إلاگروه‌چهارم:
(29آیه7کما‌بدأکم‌تعودون)سوره‌ا ا‌کن للکتب‌کما‌بدأنا‌أول‌خلق‌نعیده‌وعدا‌علینا‌إن جل ماء‌کطی‌الس یوم‌نطوی‌الس
(104آیه21فاعلین)سوره‌‌إلیه‌ترجعون)سوره یعیده‌ثم ه‌یبدؤا‌الخلق‌ثم (11آیه30الل
یعیده...)سوره ه‌یبدؤا‌الخلق‌ثم ه‌حقا‌إن (4آیه10إلیه‌مرجعکم‌جمیعا‌وعد‌الل(55آیه20منها‌خلقناکم‌و‌فیها‌نعیدکم‌و‌منها‌نخرجکم‌تارة‌أخری)سوره
گروه‌پنجم:یعیده‌و‌هو‌أهون‌علیه)سوره ذی‌یبدؤا‌الخلق‌ثم (.27آیه30هو‌ال
(.27آیه79أ‌أنتم‌أشد‌خلقا‌أم‌السماء)سوره‌در‌تفسیر‌آیه‌فرموده‌اند‌منظور‌از‌خلق‌زنده‌شدن‌پس‌از‌مرگ‌است.
385آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:گروه‌ششم:
ذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌قادر‌علی‌أن‌یخلق‌مثلهم)سوره ه‌ال الل أ‌و‌لم‌یروا‌أن(.99آیه17
بقادر‌علی‌أن ذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌و‌لم‌یعی‌بخلقهن ه‌ال الل أ‌و‌لم‌یروا‌أن‌شی‌ء‌قدیر)سوره ه‌علی‌کل (.33آیه46یحیی‌الموتی‌بلی‌إن
ن‌نجمع‌عظامه‌بلی‌قادرین‌علی‌أن‌نسوی‌بنانه)سوره آیه75أ‌یحسب‌الإنسان‌أل3)
ه رائب‌إن خلق‌خلق‌من‌ماء‌دافق‌یخرج‌من‌بین‌الصلب‌و‌الت فلینظر‌الإنسان‌مم(.4-8آیه86علی‌رجعه‌لقادر)سوره
یمنی...أ‌لیس‌ذلک‌بقادر أ‌یحسب‌الإنسان‌أن‌یترک‌سدی‌أ‌لم‌یک‌نطفة‌من‌منی(.40آیه75علی‌أن‌یحیی‌الموتی)سوره
گروه‌هفتم:
ا‌ترابا‌ذلک‌رجع‌بعید‌قد‌علمنا‌ما‌تنقص‌الأرض‌منهم‌و‌عندنا‌کتاب أ‌إذا‌متنا‌و‌کن(4آیه50حفیظ)سوره
ا‌لنحن‌نحیی‌و‌نمیت‌و‌نحن‌الوارثون‌و‌لقد‌علمنا‌المستقدمین‌منکم‌و‌لقد و‌إنه‌حکیم‌علیم)سوره ک‌هو‌یحشرهم‌إن رب (23-25آیه15علمنا‌المستأخرین‌و‌إن
کم‌عالم‌الغیب‌لا‌یعزب‌عنه ی‌لتأتین اعة‌قل‌بلی‌و‌رب ذین‌کفروا‌لا‌تأتینا‌الس قال‌ال‌فی‌کتاب ة‌فی‌السماوات‌و‌لا‌فی‌الأرض‌و‌لا‌أصغر‌من‌ذلک‌و‌لا‌أکبر‌إلا مثقال‌ذر
ذین‌آمنوا...)سوره (.3آیه34مبین‌لیجزی‌الاعة‌لآتیة‌فاصفح الس بالحق‌و‌إن و‌ما‌خلقنا‌السماوات‌و‌الأرض‌و‌ما‌بینهما‌إلا
ق‌العلیم)سوره ک‌هو‌الخلا رب (86آیه15الصفح‌الجمیل‌إن‌خلق ة‌و‌هو‌بکل ذی‌أنشأها‌أول‌مر قال‌من‌یحی‌العظام‌و‌هی‌رمیم‌قل‌یحییها‌الذی‌خلق‌السماوات‌و‌الأرض‌بقادر‌علی‌أن‌یخلق‌مثلهم‌بلی‌و علیم...أ‌و‌لیس‌ال
ق‌العلیم)سوره (.89-81آیه36هو‌الخلا‌البته‌بعضی‌از‌این‌آیات‌را‌از‌گروه‌ششم‌هم‌می‌توان‌شمرد‌چون‌علم‌و‌قدرت‌هر
دو‌مطرح‌شده‌است.386آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
گروه‌هشتم:لنا‌من‌السماء‌ماء‌مبارکا...و‌أحیینا‌به‌بلدة‌میتا‌کذلک‌الخروج)سوره آیه50و‌نز
11)ماء‌ماء‌بقدر‌فأنشرنا‌به‌بلدة‌میتا‌کذلک‌تخرجون)سوره ل‌من‌الس ذی‌نز 43و‌ال
(11آیه(.19آیه30و‌یحی‌الأرض‌بعد‌موتها‌و‌کذلک‌تخرجون)سوره
ت‌فأحیینا‌به‌الأرض‌بعد یاح‌فتثیر‌سحابا‌فسقناه‌إلی‌بلد‌می ذی‌أرسل‌الر ه‌ال و‌اللشور)سوره (9آیه35موتها‌کذلک‌الن
گروه‌نهم:ما‌خلقناکم‌عبثا)استدلال‌به‌حکمت‌خداوند(. آیاتی‌است‌از‌این‌قبیل:أ‌فحسبتم‌أن
گروه‌دهم:ذین‌آمنوا...کالمفسدین‌فی‌الأرض‌أم‌نجعل آیاتی‌است‌از‌این‌قبیل:أم‌نجعل‌ال
قین‌کالفجار)استدلال‌به‌عدالت‌خداوند(. المت
فطری‌بودن‌معاد
اشاره
فطری‌بودن‌معاد‌قبل‌از‌اینکه‌استدلال‌های‌قرآن‌را‌در‌مورد‌معاد)که‌همان‌آیات‌گروه‌نهم‌و‌دهم‌است(نقل‌کنیم‌بیانی‌که‌یکی‌از‌بزرگان‌و‌اعاظم‌در‌فطری‌بودن‌توجه‌و‌عقیده
به‌معاد‌دارند‌یادآور‌می‌شویم.برای‌روشن‌شدن‌بیان‌آن‌بزرگوار‌به‌ذکر‌چند‌مقدمه‌می‌پردازیم
مقدمه‌اول:
مقدمه‌اول:امور‌فطری‌باید‌این‌نشانه‌ها‌را‌داشته‌باشد:
-تحت‌تأثیر‌عوامل‌جغرافیائی‌قرار‌نگیرد،اگر‌مطلبی‌در‌یک‌سوی‌جهان‌مورد1قبول‌و‌در‌سوی‌دیگر‌مورد‌انکار‌بود‌نمی‌توان‌آن‌را‌فطری‌دانست.
-زمانهای‌مختلف‌در‌آن‌اثر‌نگذارد‌اگر‌مطلبی‌در‌قرن‌حاضر‌مورد‌قبول‌ولی2بیست‌قرن‌قبل‌مورد‌رد‌بوده‌فطری‌نیست.
-تحت‌تأثیر‌نژاد‌قرار‌نمی‌گیرد‌امور‌فطری‌در‌نژادهای‌مختلف‌یکسان‌است.3387آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
-تحت‌تأثیر‌عوامل‌مذهبی‌و‌دینی‌قرار‌نمی‌گیرد‌هر‌کس‌هر‌دین‌و‌آیینی‌داشته4باشد‌فطرتش‌با‌دیگران‌یکسان‌است.
-تحت‌تأثیر‌عوامل‌سیاسی‌قرار‌نمی‌گیرد،مردم‌دو‌مملکت‌که‌از‌حیث‌سیاست5در‌دو‌قطب‌مقابل‌هم‌قرار‌دارند‌از‌حیث‌امور‌فطری‌با‌هم‌تفاوتی‌ندارند.
-عوامل‌اقتصادی‌در‌امور‌فطری‌اثر‌نمی‌گذارد‌که‌یکجا‌باشد‌و‌در‌جای‌دیگر6نباشد.
-تحت‌تأثیر‌عوامل‌اجتماعی‌قرار‌نمی‌گیرد.7
-عادات‌و‌رسوم‌مختلف‌در‌فطریات‌اثری‌ندارد.8-امور‌فطری‌نیازی‌به‌تعلیم‌ندارد‌و‌در‌نهاد‌انسانها‌هست‌از‌خارج‌القاء9
نمی‌شود.-فطریات‌بشر‌در‌اثر‌تبلیغات‌هر‌چند‌دامنه‌دار‌و‌وسیع‌باشد‌از‌بین‌نمی‌رود‌و10
ممکن‌است‌از‌آثر‌آن‌بکاهد‌مانند‌یک‌لامپ‌قوی‌که‌در‌زیر‌پرده‌هائی‌بسیار‌ضخیم‌قرار‌گیرد‌اصل‌نور‌از‌بین‌نمی‌رود‌همین‌که‌پرده‌ها‌کنار‌رفت‌نور‌خودنمائی
می‌کند.و‌خلاصه‌در‌یک‌جمله‌که‌جامع‌ده‌نشانه‌فوق‌است‌امور‌فطری‌استثناء‌بردار
نیست‌و‌در‌نهاد‌همه‌انسان‌ها‌هست‌مانند‌اینکه‌بشر‌فطرتا‌از‌ظلم‌و‌ستم‌بدش‌می‌آید‌و‌ظلم‌و‌ستم‌را‌بد‌می‌داند‌و‌اینکه‌می‌بینیم‌در‌بعضی‌موارد‌ظلم‌و‌ستم‌را
تقبیح‌نمی‌کنند‌برای‌این‌است‌که‌در‌مصداق‌اشتباه‌می‌کنند‌و‌ظلم‌را‌ظلمنمی‌بینند.
مقدمه‌دوم:
مقدمه‌دوم:فطرت‌اشتباه‌نمی‌کند‌و‌به‌قول‌بزرگان‌فطرت‌معصومه‌است‌انسان‌گرفتار‌هنگامی‌که‌دستش‌را‌از‌عوامل‌طبیعی‌کاملا‌کوتاه‌ببیند‌در‌نهاد‌خود‌می‌یابد‌که
قدرتی‌هست‌که‌بتواند‌او‌را‌از‌گرفتاری‌نجات‌دهد‌این‌دریافت‌درونی‌و‌این‌توجه‌فطری‌نمی‌شود‌اشتباه‌باشد‌بلکه‌این‌توجه‌فطری‌دلیل‌قاطعی‌است‌بر‌وجود‌آن
قدرت‌لا‌یزال‌و‌برای‌روشن‌شدن‌این‌مقدمه‌از‌روایت‌زیر‌استمداد‌می‌کنیم:»قال‌رجل‌للصادق)ع(یابن‌رسول‌الله‌دلنی‌علی‌الله‌ما‌هو؟فقد‌کثر‌علی
المجادلون‌و‌حیرونی‌فقال‌له:یا‌عبد‌الله‌هل‌رکبت‌سفینة‌قط؟قال‌نعم.قالفهل‌کسر‌بک‌حیث
388آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:لا‌سفینة‌تنجیک‌و‌لا‌سباحة‌تغنیک؟قال:نعم.قال)ع(:فهل‌تعلق‌قلبک‌هنا‌لک‌ان‌شیئا‌من‌الاشیاء‌قادر‌علی‌ان‌یخلصک‌من‌ورطتک؟قال:نعم.قال‌الصادق)ع(
فذلک‌الشی‌ء‌هو‌الله‌القادر‌علی‌الانجاء‌حیث‌لا‌منجی‌و‌علی‌الاغاثة‌حیث‌لا‌مغیث«»...1»
مقدمه‌سوم:
مقدمه‌سوم:در‌احادیث‌قدسیه‌نقل‌شده‌است:
»روی‌عن‌النبی)ص(انه‌قال‌الله‌تعالی‌انی‌وضعت‌خمسة‌اشیاء‌فی‌خمسة‌والناس‌یطلبون‌فی‌خمسة‌اخری‌فمتی‌یجدون؟
انی‌وضعت‌العز‌فی‌طاعتی‌و‌الناس‌یطلبون‌فی‌ابواب‌السلاطین‌فمتی‌یجدون؟و‌انی‌وضعت‌العلم‌و‌الحکمة‌فی‌الجوع‌و‌الناس‌یطلبون‌فی‌الشبع‌فمتی‌یجدون؟
و‌انی‌وضعت‌الراحة‌فی‌الجنة‌و‌الناس‌یطلبون‌فی‌الدنیا‌فمتی‌یجدون؟و‌انی‌وضعت‌الغنی‌فی‌القناعة‌و‌الناس‌یطلبون‌فی‌المال‌فمتی‌یجدون؟
و‌انی‌وضعت‌رضای‌فی‌مخالفة‌الهوی‌و‌الناس‌یطلبون‌فی‌موافقه‌الهوی‌فمتییجدون؟«
چاپ‌مصطفوی‌نقل‌شد‌و‌همین‌روایت‌در215این‌روایت‌از‌جامع‌الاخبار‌ص‌‌کتاب‌عدة‌الداعی‌ابن‌فهد‌حلی‌با‌مختصر‌تفاوتی‌نقل‌شده‌و‌نیز‌در‌الجواهر
چاپ‌سنگی‌و‌کلمة‌الله‌سید‌حسن‌شیرازی‌از‌عدة66السنیة‌شیخ‌حر‌عاملی‌ص‌الداعی‌نقل‌شده‌است.
جمله‌سوم‌این‌روایت‌مورد‌نظر‌ما‌است‌که‌روایت‌دیگری‌هم‌مؤید‌آن‌است.»قال‌النبی)ص(من‌طلب‌ما‌لم‌یخلق‌اتعب‌نفسه‌و‌لم‌یرزق‌قیل:یا‌رسول‌الله
«2و‌ما‌الذی‌لم‌یخلق؟قال:الراحة‌فی‌الدنیا«»__________________________________________________
طبع‌مکتبه‌الصدوق.321(-توحید‌صدوق‌ص1).216(-جامع‌الاخبار‌ص2)
389آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
مقدمه‌چهارم:
مقدمه‌چهارم:
اگر‌بشر‌طالب‌راحت‌و‌عاشق‌راحت‌باشد‌یعنی‌عشق‌به‌راحت‌جزو‌فطرت‌اوباشد.
حتما‌معشوق‌او‌وجود‌دارد‌زیرا‌اشتباه‌نمی‌کند‌و‌ممکن‌نیست‌بشر‌فطرتا‌عاشقراحت‌باشد‌و‌معشوق‌او‌در‌خارج‌وجود‌نداشته‌باشد.
پس‌از‌ذکر‌این‌مقدمات‌کلام‌آن‌عارف‌و‌حکیم‌الهی‌یعنی‌مرحوم‌آقای‌میرزا‌محمد‌علی‌شاه‌آبادی‌استاد‌امام‌خمینی)ره(را‌نقل‌می‌کنیم‌و‌تا‌آنجا‌که‌نگارنده‌اطلاع‌دارد‌این‌بیان‌از‌ابتکارات‌آن‌مرحوم‌است‌و‌در‌جای‌دیگر‌دیده‌نشده‌استالبته‌به‌احتمال‌قوی‌ایشان‌هم‌از‌روایات‌و‌کلمات‌اهل‌بیت‌استفاده‌کرده‌اند.
«یعشقون‌الراحة‌بحیث‌یتعبون1ایشان‌می‌فرماید:»من‌البدیهی‌ان‌اهل‌العالم»«و‌المراد‌بالراحة‌اللذة‌و‌الراحة‌المطلقة‌و‌هی‌اللتی‌لا2انفسهم‌فی‌تحصیلها»
تکون‌مسبوقة‌بالتعب‌و‌لا‌مقارنة‌به‌و‌لا‌ملحوقة‌به‌و‌اقسامها‌سبعة‌جمعا‌و‌تفریقا«و‌هل‌توجد‌فی‌هذا‌العالم‌لذة‌و‌راحة‌مطلقة‌خالیة‌عن‌التعب‌باقسامها؟و3»
اذا‌قطعت‌بعدمها‌کما‌اخبر‌بان‌الله‌یقول‌ان‌عبادی‌یطلبون‌الراحة‌فی‌دار‌الدنیا‌و«فانظر‌الی‌فطرتک‌و‌قل‌لها:ایتها‌العاشقة‌للراحة‌و‌اللذة‌و4هی‌غیر‌مخلوقة»
لم‌تکن‌فی‌دار‌الدنیا‌فهل‌یرتفع‌عشقک‌ام‌بحالها‌لا‌یفتر؟و‌حینئذ‌فلیحکم‌بحکم«بوجود‌عالم‌آخر‌فی‌دار‌التحقق‌انت‌فیها‌فی‌روح‌و‌راحة.5الفطرة‌المعصومة»
«مرحوم6اللهم‌ارزقنا‌بحق‌محمد‌و‌آله‌الطاهرین«)از‌کتاب‌الانسان‌و‌الفطرة»چاپ‌قدیم‌با‌مختصر‌تصرفی‌در‌عبارت(53شاه‌آبادی‌ص
__________________________________________________(-اشاره‌به‌این‌است‌که‌این‌عشق‌در‌همه‌اهل‌عالم‌بدون‌استثناء‌است.به1)
مقدمه‌اول‌مراجعه‌شود.(-مقدمه‌چهارم‌برای‌توضیح‌این‌قسمت‌است.2)-راحت‌مقارن4-راحت‌مسبوق3-راحت‌ملحوق2-راحت‌مقارن‌به‌تعب1(-3)
-راحت‌مقارن‌و7-مقارن‌و‌مسبوق6-راحت‌ملحوق‌و‌مسبوق5و‌ملحوق‌مسبوق‌و‌ملحوق.
(-دو‌روایتی‌که‌در‌مقدمه‌سوم‌نقل‌شد‌برای‌این‌قسمت‌بود.4)(-مقدمه‌دوم‌برای‌توضیح‌این‌جمله‌بود.5)(-استاد‌ما‌حضرت‌آیت‌الله‌حاج‌شیخ‌محمد‌شاه‌آبادی‌فرزند‌مرحوم‌آیت‌الله6)
العظمی‌شاه‌آبادی‌که‌از‌اساتید‌بزرگ‌حوزه‌علمیه‌قم‌هستند‌این‌کتاب‌را‌با‌دو‌رساله‌دیگر‌آن‌مرحوم‌به‌فارسی‌ترجمه‌و‌شرح‌کرده‌اند‌و‌به‌نام‌رشحات‌البحار
چاپ‌شده‌است.
390آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
استدلالهای‌قرآن‌برای‌اثبات‌معاد
اشاره
استدلالهای‌قرآن‌برای‌اثبات‌معاد‌در‌بحثهای‌گذشته‌که‌آیات‌مربوط‌به‌معاد‌به‌ده‌گروه‌تقسیم‌شد‌گفتیم‌که‌گروه‌نهم‌آیاتی‌است‌که‌با‌تکیه‌به‌حکمت‌خداوند‌برای‌اثبات‌معاد‌استدلال‌می‌کند‌و
گروه‌دهم‌آیاتی‌است‌که‌با‌تکیه‌به‌عدالت‌خدای‌متعال‌برای‌اثبات‌معاد‌استدلالمی‌کند.
اینک‌پس‌از‌ذکر‌چند‌مقدمه‌این‌دو‌گروه‌آیات‌را‌از‌نظر‌شما‌می‌گذرانیم.
مقدمه‌اول:
مقدمه‌اول:باید‌بدانیم‌که‌مسأله‌معاد‌متوقف‌بر‌مبدء‌است‌و‌اگر‌بخواهیم‌با‌صرف‌نظر‌ازعقیده‌به‌مبداء‌برای‌اثبات‌معاد‌دلیل‌بیاوریم‌راه‌درستی‌در‌پیش‌نگرفته‌ایم.
مقدمه‌دوم:
مقدمه‌دوم:کسانیکه‌خدا‌را‌قبول‌دارند‌و‌پیامبر‌را‌قبول‌دارند‌و‌قرآن‌را‌قبول‌دارند‌در‌عقیده‌به‌معاد‌نیازی‌به‌استدلال‌و‌دلیل‌و‌برهان‌ندارند‌زیرا‌وقتی‌قرآن‌می‌گوید‌معاد‌هست‌و‌پیامبر‌می‌گوید‌معاد‌هست‌برای‌مؤمنین‌به‌قرآن‌و‌پیامبر‌شکی‌باقی
نمی‌ماند‌تا‌نیاز‌به‌استدلال‌داشته‌باشند‌و‌استدلال‌برای‌این‌افراد‌و‌نیز‌استدلال‌ازجانب‌این‌افراد‌تفضلی‌است.
مقدمه‌سوم:
مقدمه‌سوم:آیاتی‌که‌خبر‌از‌بودن‌معاد‌و‌جهان‌دیگر‌می‌دهد‌و‌شامل‌استدلال‌نیست‌سه‌قسم
است:قسم‌اول‌آیاتی‌است‌که‌از‌وجود‌عالم‌آخرت‌خبر‌می‌دهد‌به‌دلالت‌مطابقی‌یا
التزامی،این‌قبیل‌آیات‌است‌که‌گفته‌می‌شود‌عدد‌آن‌متجاوز‌از‌هزار‌آیه‌است.قسم‌دوم‌آیاتی‌است‌که‌خبر‌از‌بودن‌جزا‌و‌پاداش‌می‌دهد‌و‌چون‌در‌دنیا‌نیست
391آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ة‌خیرا‌یره*و‌من‌یعمل می‌فهمیم‌از‌آخرت‌است‌مانند:»فمن‌یعمل‌مثقال‌ذر
ا‌یره«این‌قسم‌از‌آیات‌هم‌بسیار‌است. ة‌شر مثقال‌ذر‌قسم‌سوم‌آیاتی‌است‌متضمن‌بشارت‌و‌انذار‌و‌وعد‌و‌وعید‌که‌بندگان‌مطیع‌ومؤمن‌را‌به‌نعمت‌و‌بندگان‌کافر‌و‌عاصی‌را‌به‌عذاب‌بشارت‌و‌وعید‌می‌دهد.
مقدمه‌چهارم:
مقدمه‌چهارم:در‌کتابهای‌کلام‌و‌عقائد‌با‌تکیه‌بر‌حکمت‌خدا‌و‌عدالت‌او‌و‌لطف‌و‌فیاض‌بودن‌او‌و‌نیز‌با‌تکیه‌بر‌واقعیت‌جهان‌موجود‌و‌نیز‌با‌تکیه‌بر‌واقعیت‌انسان‌موجود،چند
دلیل‌عقلی‌برای‌اثبات‌معاد‌ذکر‌کرده‌اند:-»العقل‌یحکم‌بأن‌حکمة‌الباری‌تعالی‌یوجب‌علیه‌ان‌یفرق‌بین‌المحسن‌و1
المسی‌ء‌و‌المؤمن‌و‌الکافر«یعنی‌اگر‌قبول‌داریم‌که‌خدا‌حکیم‌است‌باید‌بین‌محسن‌و‌مسی‌ء‌و‌مؤمن‌و‌کافر،مطیع‌و‌عاصی‌در‌دنیا‌و‌در‌آخرت‌فرق‌باشد.در‌دنیا‌که‌می‌بینیم‌فرق‌نیست‌و‌در‌برخی‌موارد‌برعکس‌است‌یعنی‌مؤمن‌گرفتار،و
کافر‌غرق‌در‌نعمت‌است‌پس‌باید‌این‌فرق‌در‌جهان‌دیگر‌انجام‌گردد.-»العقل‌یحکم‌بأن‌حکمة‌الباری‌تعالی‌یوجب‌علیه‌ان‌یجعل‌الانسان‌العاقل2
اشرف‌و‌اکرم‌من‌الحیوان‌البهیمة‌و‌لو‌لم‌یکن‌المعاد‌ثابتا‌لکان‌الانسان‌اخس‌منالحیوان«
مضار‌و‌آلام‌و‌مصائب‌وارده‌بر‌آدمی‌چند‌برابر‌مضار‌و‌آلام‌وارده‌بر‌حیوانات‌است‌زیرا‌حیوانات‌قبل‌از‌وقوع‌در‌مضار‌و‌آلام‌به‌جهت‌غفلت‌و‌عدم‌شعور،در‌کمال‌طیب‌خاطر‌و‌آسودگی‌مشغول‌به‌زندگی‌هستند‌و‌از‌آنچه‌مطبوع‌طباع
آنهاست‌استفاده‌می‌کنند‌و‌همان‌علفی‌که‌آنان‌می‌خورند‌از‌جهت‌لذت‌بردن‌کمتراز‌پرتقال‌و‌گلابی‌که‌انسانها‌می‌خورند‌نیست‌و‌همینطور‌سایر‌لذات‌جسمانیه.
ولی‌انسانها‌به‌سبب‌عقل‌و‌شعور‌و‌تفکر‌در‌احوال‌گذشته‌و‌آینده‌خویش‌به‌انواع‌حزنها‌و‌خوف‌و‌دهشتها‌مبتلا‌هستند‌بنابراین‌اگر‌غیر‌از‌این‌دنیا‌جهان‌دیگری
نباشد‌که‌در‌آن‌عوض‌این‌خوف‌و‌حزنها‌را‌به‌انسان‌بدهند‌لازمه‌اش‌این‌است‌کهحیوان‌نزد‌خدا‌از‌انسان‌بالاتر‌و‌از‌بهره‌های‌بهتر‌و‌بیشتری‌برخوردار‌باشد.
392آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:-»العقل‌یوجب‌فی‌الحکیم‌تعالی‌ان‌تکون‌لفعله‌و‌خلقته‌حکمة‌و‌مصلحة‌و‌هی3
علی‌الفرض‌ترجع‌الی‌العباد‌لا‌الیه‌و‌لابد‌ان‌یکون‌النفع‌الراجع‌الی‌العباد‌غیر‌مشوب‌بالآلام‌و‌الا‌لا‌یکون‌فعله‌حسنا‌و‌النفع‌الغیر‌مشوب‌بالآلام‌لا‌یتحقق‌الا‌فی
الآخرة«خلقت‌باید‌هدف‌و‌نفع‌و‌حکمتی‌داشته‌باشد‌و‌این‌نفع‌به‌بندگان‌بر‌می‌گردد‌زیرا‌خدا‌بی‌نیاز‌است‌مطلقا‌و‌نفعی‌که‌به‌بندگان‌می‌رسد‌در‌صورتی‌می‌تواند‌غرض‌از‌خلقت‌باشد‌و‌حکمت‌خلقت‌را‌تأمین‌کند‌که‌مشوب‌به‌آلام
نباشد‌و‌نفع‌غیر‌مشوب‌به‌آلام‌در‌دنیا‌پیدا‌نمی‌شود.پس‌باید‌جهان‌دیگری‌باشدکه‌در‌آن‌جهان‌نفع‌غیر‌مشوب‌به‌آلام‌به‌بندگان‌برسد.
در‌کتابها‌اینطور‌مثال‌می‌زنند‌اگر‌شخص‌حکیم‌و‌کریمی‌عده‌ای‌را‌به‌میهمانی‌دعوت‌کند‌و‌سفره‌ای‌رنگین‌برای‌آنان‌ترتیب‌دهد‌از‌او‌سؤال‌شود‌که‌چرا‌این
عده‌را‌دعوت‌کردی؟جواب‌دهد‌برای‌اظهار‌کرم‌خود‌و‌نفع‌رساندن‌به‌آنان.این‌جواب‌قابل‌قبول‌است‌و‌با‌حکمت‌و‌کرم‌او‌می‌سازد‌اما‌اگر‌همین‌شخص‌در‌کنار
همان‌سفره‌چندین‌مار‌و‌عقرب‌و‌حشرات‌گزنده‌بیاورد‌و‌به‌جان‌میهمانان‌بیاندازد‌و‌در‌این‌وقت‌از‌او‌سؤال‌شود‌که‌چرا‌این‌گروه‌را‌دعوت‌کردی؟جواب‌دهد‌برای‌اظهار‌کرم‌خود‌و‌نفع‌رساندن‌به‌آنان.این‌جواب‌قابل‌قبول‌نیست‌زیرا‌نفعی‌که‌ضمیمه‌آن‌مار‌و‌عقرب‌باشد‌نفع‌نیست‌و‌شخص‌حکیم‌نباید‌این‌کار‌را
بکند.اگر‌دنیا‌باشد‌و‌آخرت‌نباشد‌خلق‌کردن‌خدای‌متعال‌بندگان‌را‌مانند‌همان
میهمانی‌قسم‌دوم‌است.اما‌اگر‌آخرت‌باشد‌چون‌در‌آنجا‌منافع‌غیر‌مشوب‌به‌آلام‌و‌رنجها‌وجود‌دارد‌و‌آن‌منافع‌دوام‌هم‌دارد‌رنج‌و‌آلام‌دنیوی‌نسبت‌به‌آن‌همه‌نعمت‌در‌حکم‌صفر‌و‌هیچ‌است‌پس‌خلقت‌خدا‌مانند‌میهمانی‌قسم‌اول
خواهد‌بود.)قیاس‌دنیای‌هفتاد‌ساله)اگر‌همه‌آن‌هم‌غرق‌رنج‌باشد(نسبت‌به‌آخرت‌جاویدان
مانند‌یک‌ثانیه‌است‌نسبت‌به‌یک‌میلیون‌سال‌بلکه‌کمتر‌از‌یک‌ثانیه(.
-»العقل‌یوجب‌فی‌الحکیم‌ان‌یفعل‌ما‌هو‌اصلح‌بحال‌الانسان‌هو‌الجزاء4الاخروی‌الغیر‌مشوب‌بالآلام«.
393آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:اگر‌خداوند‌به‌جزاء‌دنیوی‌که‌غیر‌اصلح‌است‌اکتفا‌کند‌کاری‌برخلاف‌حکمت‌انجام
داده‌است.حکمت‌او‌ایجاب‌می‌کند‌جزاء‌اخروی‌داشته‌باشد.-»العقل‌یوجب‌علی‌الحکیم‌اللطف«به‌حکم‌عقل‌بر‌خدا‌لازم‌است‌بر5
بندگانش‌لطف‌داشته‌باشد.لطف‌را‌اینطور‌معنی‌کرده‌اند:»فعل‌ما‌هو‌یقربالعباد‌الی‌العلو‌الی‌السعادة‌ما‌لم‌یصل‌الی‌حد‌الالجاء«.
و‌واضح‌است‌که‌وجود‌معاد‌و‌بعث‌و‌وعد‌و‌وعید‌از‌چیزهائی‌است‌که‌انسان‌را‌به‌طرف‌خدا‌راه‌می‌اندازد‌و‌او‌را‌به‌خدا‌و‌سعادت‌نزدیک‌می‌کند‌باید‌حساب‌کنیم‌که‌اگر‌جزاء‌اخروی‌و‌معاد‌نباشد‌چقدر‌مردم‌به‌طرف‌خدا‌می‌روند‌و‌اگر‌معاد
باشد‌چقدر.بدیهی‌است‌که‌اگر‌معاد‌باشد‌خیلی‌بهتر‌و‌بیشتر‌مردم‌به‌سوی‌خدا‌و‌رضای‌او‌به
حرکت‌در‌می‌آیند.-»العقل‌یوجب‌علی‌الله‌العادل‌ان‌یجزی‌عباده‌علی‌اعمالهم‌الخیر«اگر‌خدا6
جزای‌اعمال‌نیک‌و‌رنجهای‌مؤمنین‌را‌ندهد‌با‌عدالتش‌منافات‌دارد‌و‌چون‌می‌بینیم‌که‌در‌دنیا‌جزای‌همه‌نیکان‌و‌جزای‌همه‌اعمال‌نیک‌داده‌نمی‌شود‌پس
حتما‌باید‌جهان‌دیگر‌باشد‌که‌این‌پاداش‌و‌جزاء‌عملی‌گردد.-»العقل‌یوجب‌علی‌الله‌العادل‌ان‌لا‌یسوی‌بین‌المطیع‌و‌العاصی‌و‌المؤمن‌و7
الکافر«.اگر‌فقط‌این‌دنیا‌باشد‌و‌آخرتی‌در‌کار‌نباشد‌و‌در‌این‌دنیا‌مطیع‌و‌عاصی‌برابر‌و‌گاهی‌عاصی‌زندگی‌بهتری‌داشته‌باشد،این‌با‌عدالت‌خدا‌سازگار‌نیست.عدل‌خدا‌ایجاب‌می‌کند‌که‌مطیع‌با‌عاصی‌فرق‌داشته‌باشد‌و‌به‌پاداش‌عمل‌صالح‌خود‌برسد‌و‌چون‌در‌دنیا‌این‌پاداش‌بتمامه‌داده‌نمی‌شود‌باید‌در
آخرت‌داده‌شود.-»العقل‌یوجب‌علی‌الله‌العادل‌ان‌ینتقم‌من‌الظالم‌للمظلوم«خدائی‌که‌بتواند8
انتقام‌مظلوم‌را‌از‌ظالم‌بگیرد‌و‌نگیرد‌عادل‌نیست‌پس‌عدل‌خدا‌ایجاب‌می‌کند‌که‌انتقام‌مظلومان‌را‌از‌ستمگران‌بگیرد‌و‌چون‌این‌انتقام‌گیری‌در‌دنیا‌کاملا‌اجرا
نمی‌شود‌باید‌جهان‌دیگری‌باشد‌که‌در‌آنجا‌عملی‌گردد.-فیاض‌بودن‌خدا‌ایجاب‌می‌کند‌که‌به‌کسانی‌که‌استعداد‌کمال‌مطلق‌را‌دارند9
کمال394آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
را‌افاضه‌کند‌و‌الا‌لازم‌می‌آید‌که‌در‌مبدء‌فیاض‌بخل‌باشد‌و‌چون‌بخل‌در‌ذات‌او‌فرض‌ندارد‌باید‌افاضه‌عملی‌گردد‌و‌چون‌این‌افاضه‌در‌دنیا‌به‌طور‌کامل‌میسر
نیست‌باید‌جهان‌دیگری‌باشد‌که‌در‌آنجا‌این‌افاضه‌و‌استفاضه‌انجام‌شود.-»العقل‌یحکم‌بالاحتیاط«به‌این‌معنی‌که‌اگر‌کسی‌شک‌در‌وجود‌معاد‌هم10
داشته‌باشد)نه‌علم‌به‌عدم‌و‌هیچ‌کس‌نمی‌تواند‌بگوید‌علم‌به‌عدم‌دارم(باید‌احتیاطا‌بنابر‌وجود‌آن‌بگذارد‌و‌در‌مقام‌عمل‌مانند‌کسانی‌که‌ایمان‌به‌معاد‌دارند
باشد.این‌دلیل‌در‌کلام‌امام‌صادق‌هم‌منعکس‌است‌که‌به‌آن‌شخص‌منکر‌مبدء‌و‌معاد‌فرمود:»ان‌یکن‌الامر‌کما‌تقول-ولیسکماتقول-نجونا‌و‌نجوت‌و‌ان‌یکن‌الامر
کما‌تقول-و‌هو‌کما‌نقول-نجونا‌و‌هلکت«.-دلیل‌یازدهم‌را‌از‌اصول‌فلسفه‌علامه‌طباطبائی‌می‌آوریم.جهان‌طبیعت‌یک11
واحد‌حرکت‌می‌باشد‌که‌بعینه‌متحرک‌نیز‌هست‌و‌حرکت‌بی‌مقصد‌تصور‌ندارد‌از‌این‌دو‌حرف‌نتیجه‌گرفته‌می‌شود‌که‌عالم‌مقصدی‌دارد‌که‌به‌سوی‌او‌متوجه‌است‌و‌چون‌هدفی‌است‌که‌مجموع‌جهان‌با‌همه‌اجزاء‌و‌شرائط‌و‌علل‌داخلی‌خود‌به‌سوی‌او‌رهسپار‌می‌باشد‌دیگر‌هیچ‌مانعی‌در‌راه‌انجام‌گرفتن‌آن‌معنی‌ندارد‌پس‌ناچار‌ضروری‌التحقق‌و‌حتمی‌الوقوع‌خواهد‌بود‌و‌معاد‌لازمه‌قانون‌عمومی‌و‌مخصوصا‌حرکت‌جوهری‌جهان‌طبیعت‌است‌موجودات‌جهان‌از‌همانک إلی‌رب اصلی‌که‌پدید‌آمده‌اند‌به‌همان‌باز‌می‌گردند‌کما‌بدأکم‌تعودون‌و‌أن
المنتهی.همانطور‌که‌توجه‌دارید‌این‌دلیل‌و‌بیان‌متفرع‌بر‌عدل‌و‌حکمت‌و‌فیاض‌بودن‌خدا
و‌نیز‌متکی‌بر‌لطف‌و‌احتیاط‌نیست‌بلکه‌خود‌دلیل‌و‌بیانی‌است‌مستقل،که‌خلاصه‌اش‌این‌است‌وضع‌جهان‌موجود‌در‌خارج‌ایجاب‌می‌کند‌که‌پس‌از‌این
جهان،جهان‌دیگری‌باشد.-در‌نهاد‌انسانها‌عشق‌به‌کمال‌عشق‌به‌حریت‌و‌آزادی،عشق‌به‌قدرت12
مطلقه‌و‌عشق‌به‌راحت‌مطلقه‌هست‌و‌حتما‌این‌عشق‌محقق‌و‌موجود‌درانسان،معشوق‌محقق‌و‌موجودی‌دارد.
395آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:آن‌معشوق‌در‌دنیا‌که‌نیست‌چون‌در‌دنیا‌راحت‌مطلق‌و‌آزادی‌مطلق‌پیدا
نمی‌شود‌پس‌باید‌در‌جهان‌دیگر‌وجود‌داشته‌باشد.البته‌برخی‌به‌این‌معشوق‌می‌رسند‌و‌برخی‌نمی‌رسند‌این‌همان‌دلیلی‌است‌که‌فقط‌متکی‌به‌واقعیت‌انسان‌موجود‌است‌و‌متفرع‌به‌حکمت‌و‌عدالت‌و‌لطف‌و
فیاض‌بودن‌خدا‌نیست‌و‌نیز‌با‌دلیل‌یازدهم‌هم‌فرق‌دارد.
این‌بود‌دوازده‌دلیل‌عقلی‌برای‌اثبات‌معاد‌که‌با‌عبارات‌متفاوت‌در‌کتابهای‌کلام‌و‌عقائد‌کم‌و‌بیش‌آمده‌است‌البته‌در‌برخی‌از‌کتابها‌فوائد‌اعتقاد‌به‌معاد‌و‌نقش‌عقیده‌به‌معاد‌در‌زندگی‌فردی‌و‌اجتماعی‌انسان‌ها‌را)مانند‌اینکه‌عقیده‌به‌معاد‌پشتوانه‌اخلاق‌انسانی‌است‌و‌ضامن‌اجراء‌احکام‌الهی‌است(را‌هم‌جزو‌دلیلهای‌عقلی‌بر‌اثبات‌معاد‌شمرده‌اند‌که‌ما‌بهتر‌می‌دانیم‌آنها‌را‌جزو‌فوائد‌اعتقاد‌به‌معاد
به‌حساب‌بیاوریم.اکنون‌که‌مقدمات‌بحث‌به‌پایان‌رسید‌استدلالهای‌قرآن‌برای‌اثبات‌معاد‌را
می‌آوریم.آیاتی‌که‌شامل‌دلیل‌اول‌و‌هفتم‌است:
35أ‌فنجعل‌المسلمین‌کالمجرمین*ما‌لکم‌کیف‌تحکمون‌سوره‌قلم‌آیه18أ‌فمن‌کان‌مؤمنا‌کمن‌کان‌فاسقا‌لا‌یستوون‌سوره‌سجده‌آیه
ذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌سواء ئات‌أن‌نجعلهم‌کال ی ذین‌اجترحوا‌الس أم‌حسب‌اله‌السماوات‌و‌الأرض‌بالحق‌و‌لتجزی محیاهم‌و‌مماتهم‌ساء‌ما‌یحکمون*و‌خلق‌الل
نفس‌بما‌کسبت‌و‌هم‌لا‌یظلمون‌سوره‌جاثیه‌آیه 21کلذین ذین‌کفروا‌فویل‌لل ال و‌ما‌خلقنا‌السماء‌و‌الأرض‌و‌ما‌بینهما‌باطلا‌ذلک‌ظن
ذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌کالمفسدین‌فی‌الأرض‌أم ار*أم‌نجعل‌ال کفروا‌من‌النقین‌کالفجار‌سوره‌ص‌آیه 27نجعل‌المت
ئة‌سوره‌فصلت‌آیه ی 34لا‌تستوی‌الحسنة‌و‌لا‌السذین‌آمنوا‌و‌عملوا‌الصالحات‌و‌لا‌المسی‌ء‌قلیلا‌ما و‌ما‌یستوی‌الأعمی‌و‌البصیر‌و‌الاس‌لا‌یؤمنون‌سوره‌غافر‌آیه أکثر‌الن اعة‌لآتیة‌لا‌ریب‌فیها‌و‌لکن الس رون*إن تتذک
58-59396آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
این‌هشت‌آیه‌که‌ذکر‌شد‌می‌تواند‌الهام‌بخش‌دلیل‌اول‌و‌هفتم‌از‌دلیلهای‌عقلیدوازده‌گانه‌ای‌که‌قبلا‌یاد‌شد‌باشد.آیاتی‌که‌شامل‌دلیل‌سوم‌است:
ه‌الملک‌الحق‌لا‌إله کم‌إلینا‌لا‌ترجعون‌فتعالی‌الل ما‌خلقناکم‌عبثا‌و‌أن أ‌فحسبتم‌أن‌العرش‌الکریم‌سوره‌مؤمنون‌آیه هو‌رب 115إلا
خذناه‌من خذ‌لهوا‌لات و‌ما‌خلقنا‌السماء‌و‌الأرض‌و‌ما‌بینهما‌لاعبین*لو‌أردنا‌أن‌نتا‌فاعلین‌سوره‌انبیاء‌آیه ا‌إن‌کن 16-17لدن
بالحق‌و‌لکن و‌ما‌خلقنا‌السماوات‌و‌الأرض‌و‌ما‌بینهما‌لاعبین*ما‌خلقناهما‌إلا یوم‌الفصل‌میقاتهم‌أجمعین‌یوم‌لا‌یغنی‌مولی‌عن‌مولی‌شیئا أکثرهم‌لا‌یعلمون‌إن
38و‌لا‌هم‌ینصرون‌سوره‌دخان‌آیه‌اعة‌لآتیة‌سوره‌حجر الس بالحق‌و‌إن و‌ما‌خلقنا‌السماوات‌و‌الأرض‌و‌ما‌بینهما‌إلا
85آیه‌‌این‌چهار‌آیه‌و‌تمام‌آیاتی‌که‌می‌گوید‌خلقت‌باطل‌نیست‌و‌حق‌است‌و‌بازی‌و‌لهو
سوره3سوره‌زمر‌و‌آیه5سوره‌آل‌عمران‌و‌آیه189و‌لغو‌نیست)مانند‌آیه‌های19سوره‌روم‌و‌آیه8سوره‌عنکبوت‌و‌آیه44سوره‌احقاف‌و‌آیه3نحل‌و‌آیه
سوره‌انعام‌و...(الهام‌بخش‌دلیل72سوره‌یونس‌و‌آیه5سوره‌ابراهیم‌و‌آیه‌‌سوم‌از‌ادله‌عقلی‌است‌که‌پیشتر‌ذکر‌شد‌و‌آن‌اینکه‌خلقت‌باید‌حکمت‌و‌نفع
داشته‌باشد‌و‌بدون‌آخرت‌حکمت‌و‌نفی‌ندارد.آیه‌ای‌که‌شامل‌دلیل‌دوم‌است:
کان‌علقة یمنی*ثم أ‌یحسب‌الإنسان‌أن‌یترک‌سدی*أ‌لم‌یک‌نطفة‌من‌منیوجین‌الذکر‌و‌الأنثی*أ‌لیس‌ذلک‌بقادر‌علی‌أن‌یحیی فخلق‌فسوی*فجعل‌منه‌الز
40الموتی‌سوره‌قیامت‌آیه‌‌مرحوم‌فیض‌کاشانی‌در‌تفسیر‌صافی‌از‌تفسیر‌علی‌بن‌ابراهیم‌قمی‌نقل‌می‌کند
که‌در‌تفسیر»سدی«آمده‌است:»قال‌لا‌یحاسب‌و‌لا‌یعذب‌و‌لا‌یسئل‌عنشی‌ء«.
397آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:صاحب‌کفایة‌الموحدین‌گفته‌است‌این‌آیه‌می‌تواند‌گویای‌دلیل‌دوم‌باشد‌یعنی
نمی‌شود‌بشر‌مهمل‌باشد‌حساب‌و‌کتاب‌و‌جهان‌دیگری‌نباشد‌زیرا‌در‌این‌صورتبا‌حیوان‌فرق‌نمی‌کند‌بلکه‌پست‌تر‌از‌حیوان‌خواهد‌بود.
آیاتی‌که‌شامل‌دلیل‌ششم‌است:ی‌لا‌أضیع‌عمل‌عامل‌منکم‌من‌ذکر‌أو‌أنثی‌سوره‌آل‌عمران‌آیه 195أن
ا‌لا‌نضیع‌أجر‌المصلحین‌سوره‌اعراف‌آیه 170إنه‌لا‌یضیع‌أجر‌المؤمنین‌سوره‌آل‌عمران‌آیه الل 171أن
ه‌لا‌یضیع‌أجر‌المحسنین‌سوره‌توبه‌آیه الل و‌سوره115و‌سوره‌هود‌آیه20إن90و56یوسف‌آیه
ا‌لا‌نضیع‌أجر‌من‌أحسن‌عملا‌سوره‌کهف‌آیه 30إنآیاتی‌که‌شامل‌دلیل‌هشتم‌است:
ه‌غافلا‌عما‌یعمل‌الظالمون‌سوره‌ابراهیم‌آیه الل 42لا‌تحسبنه‌عزیز‌ذو‌انتقام‌سوره‌ابراهیم‌آیه الل ه‌مخلف‌وعده‌رسله‌إن الل 47فلا‌تحسبن
ه‌عزیز‌ذو‌انتقام‌سوره‌مائده‌آیه ه‌لهم‌عذاب‌شدید‌و‌الل ذین‌کفروا‌بآیات‌الل ال إن95
ه‌بعزیز أ‌لیس‌الل ه‌فما‌له‌من‌مضل ه‌فما‌له‌من‌هاد‌و‌من‌یهد‌الل و‌من‌یضلل‌الل37ذی‌انتقام‌سوره‌زمر‌آیه
آیاتی‌که‌شامل‌دلیل‌یازدهم‌است:ا‌نحن‌نحیی‌و‌نمیت‌و‌إلینا‌المصیر‌سوره‌ق‌آیه 43إن
جعی‌سوره‌علق‌آیه ک‌الر إلی‌رب 8إنه‌و‌لا‌أشرک‌به‌إلیه‌أدعوا‌و‌إلیه‌مآب‌سوره‌رعد‌آیه ما‌أمرت‌أن‌أعبد‌الل 36قل‌إن
و‌آیات‌فراوان‌دیگر‌که‌همین‌مضمون‌را‌دارد.بنابراین‌می‌توان‌از‌آیات‌قرآن‌مجید‌هفت‌دلیل‌از‌دوازده‌دلیل‌عقلی‌یاد‌شده‌را
استفاده‌می‌کرد.398آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
وحی‌در‌قرآن‌مجید
اشاره
وحی‌در‌قرآن‌مجید-وحی‌خدای‌متعال‌به‌زمین1
ک‌أوحی‌لها‌سوره رب آیه99إذا‌زلزلت‌الأرض‌زلزالها...یومئذ‌تحدث‌أخبارها*بأن5
لام‌به‌معنی‌الی‌است‌و‌معنی‌آیه‌این‌است:تحدث‌الارض‌اخبارها‌بسبب‌ان‌ربک«1اوحی‌الیها‌ان‌تحدث»
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌آسمان2
سماء سبع‌سماوات‌فی‌یومین‌و‌أوحی‌فی‌کل استوی‌إلی‌السماء...فقضاهن ثم-2-منظور‌وحی‌به‌اهل‌سماء‌باشد1«در‌تفسیر‌آیه‌دو‌احتمال‌است:2أمرها»
«3منظور‌وحی‌به‌خود‌سماء‌باشد»-وحی‌خدای‌متعال‌به‌حیوان3
جر‌و‌مما‌یعرشون» خذی‌من‌الجبال‌بیوتا‌و‌من‌الش حل‌أن‌ات ک‌إلی‌الن و‌أوحی‌رب4»-وحی‌خدای‌متعال‌به‌انسانی‌که‌پیامبر‌نباشد)وحی‌مستقیم‌بدون‌وساطت4
پیامبر(.ابوت ة‌أخری‌إذ‌أوحینا‌إلی‌أمک‌ما‌یوحی‌أن‌اقذفیه‌فی‌الت ا‌علیک‌مر و‌لقد‌منن
احل» بالس فلیلقه‌الیم «5فاقذفیه‌فی‌الیم__________________________________________________
(-)تفسیر‌المیزان(.1)(12آیه41(-)سوره2)(-)مفردات‌راغب(3)(4(-)16/86)(38آیه20(-)سوره5)
399آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:« موسی‌أن‌أرضعیه‌فإذا‌خفت‌علیه‌فألقیه‌فی‌الیم «1و‌أوحینا‌إلی‌أم
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌انسانی‌که‌پیامبر‌نباشد)وحی‌به‌توسط‌پیامبر(5ین‌أن‌آمنوا‌بی‌و‌برسولی)سوره (.111آیه5و‌إذ‌أوحیت‌إلی‌الحواری
در‌تفسیر‌این‌آیه‌گفته‌شده‌است‌منظور‌وحی‌به‌آنان‌است‌توسط‌پیامبران)تفسیر‌شبر(.
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌فرشتگان6سماء‌أمرها)سوره (بنابراین‌که»اهل«در‌تقدیر‌باشد12آیه41و‌أوحی‌فی‌کل
یعنی:اوحی‌فی‌کل‌السماء‌الی‌اهلها‌من‌الملائکة‌الامر‌الالهی‌المنسوب‌الی‌تلکالسماء‌المتعلق‌بها)تفسیر‌المیزان(
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌پیامبر‌در‌خواب7
ی‌أذبحک‌فانظر‌ما‌ذا‌تری‌قال‌یا‌أبت‌افعل‌ما ی‌أری‌فی‌المنام‌أن إن قال‌یا‌بنی(102آیه37تؤمر)سوره
ممکن‌است‌این‌قسم‌با‌قسم‌یازدهم‌که‌بعد‌از‌این‌می‌آید‌یکی‌باشد‌به‌کلامعلامه‌طباطبائی‌که‌در‌آنجا‌نقل‌می‌شود‌مراجعه‌کنید.
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌پیامبری‌به‌وسیله‌پیامبر‌دیگر8(87آیه10و‌أوحینا‌إلی‌موسی‌و‌أخیه‌أن‌تبوءا‌لقومکما‌بمصر‌بیوتا)سوره
راغب‌اصفهانی‌می‌نویسد:فوحیه‌الی‌موسی‌بواسطة‌جبرئیل‌و‌وحیه‌الی‌هارونبواسطة‌جبریل‌و‌موسی.
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌انبیاء‌توسط‌فرشته‌بدون‌اینکه‌فرشته‌را‌ببیند9)در‌روایت‌از‌امام‌باقر)ع(آمده‌است:»النبی‌الذی‌یری‌فی‌منامه‌و‌یسمع
(176ص1الصوت‌و‌لا‌یعاین‌الملک«)کافی‌ج‌‌در‌روایت‌دیگر‌از‌حضرت‌رضا)ع(آمده‌است:»فالنبی‌ربما‌یسمع‌الکلام‌و‌ربما
(1/176رأی‌الشخص‌و‌لم‌یسمع«)کافی-وحی‌خدای‌متعال‌به‌رسل‌توسط‌فرشته)که‌فرشته‌را‌ببینند(10
__________________________________________________(7آیه28(-)سوره1)
400آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:در‌همان‌روایت‌امام‌باقر)ع(آمده‌است:»الرسول‌الذی‌یسمع‌الصوت‌و‌یری‌فی
المنام‌و‌یعاین‌الملک«.بار‌واژه‌وحی‌و‌مشتقات‌آن‌به‌کار‌برده‌شده‌و‌اکثر‌این80در‌قرآن‌مجید‌حدود
موارد‌از‌همین‌قسم‌نهم‌و‌دهم‌می‌باشد.-وحی‌خدای‌متعال‌به‌پیامبر‌با‌بودن‌حجاب11
وحیا‌أو‌من‌وراء‌حجاب‌أو‌یرسل‌رسولا‌فیوحی‌بإذنه ه‌إلا مه‌الل ما‌کان‌لبشر‌أن‌یکله‌علی‌حکیم)سوره (51آیه42ما‌یشاء‌إن
-1در‌این‌آیه‌شریفه‌تکلیم‌خدای‌متعال‌با‌بشر‌به‌سه‌قسم‌تقسیم‌شده‌است:-تکلیم‌خدای‌متعال‌با‌بشر‌با2وحی‌خدای‌متعال‌بدون‌واسطه‌حجاب‌با‌رسول
-تکلیم‌خدای‌متعال‌به‌این‌طریق‌که‌فرشته‌ای‌بفرستد‌و‌آن‌فرشته‌به3حجاب‌بشر‌وحی‌کند.
علامه‌طباطبایی‌می‌نویسد:»القسم‌الثانی‌وحی‌مع‌واسطة‌هو‌الحجاب‌غیر‌ان‌الواسطة‌لا‌یوحی‌کما‌فی‌القسم‌الثالث‌و‌انما‌یبتدء‌الوحی‌مما‌ورائه‌لمکان
من...و‌هذا‌کتکلیم‌موسی‌علیه‌السلام‌فی‌الطور‌قال‌تعالی‌فلما‌أتاها‌نودی‌منجرة)سوره (و‌من‌هذا30آیه28شاطئ‌الواد‌الأیمن‌فی‌البقعة‌المبارکة‌من‌الشالباب‌ما‌اوحی‌الی‌الانبیاء‌فی‌منا‌ماتهم«)تفسیر‌المیزان(
-وحی‌خدای‌متعال‌به‌پیامبر‌بدون‌واسطه‌و‌حجاب12ی‌فکان‌قاب‌قوسین‌أو‌أدنی‌فأوحی‌إلی‌عبده‌ما‌أوحی)سوره دنا‌فتدل آیه53ثم
(در‌تفسیر‌قمی‌آمده‌است:»قال:وحی‌مشافهة«که‌همان‌بدون‌حجاب‌بودن10را‌می‌رساند.
و‌با‌در‌نظر‌گرفتن‌اینکه‌جبرئیل‌نتوانست‌تا‌پایان‌راه‌همراه‌آن‌حضرت‌باشد‌وگفت:
»لو‌دنوت‌انملة‌لاحترقت«معلوم‌می‌شود‌جبرئیل‌هم‌واسطه‌نبوده‌است.و‌آیاتمربوط‌به‌تکلیم‌خدای‌متعال‌با‌موسی)ع(را‌نیز‌می‌توان‌از‌این‌قسم‌شمرد.اس‌برسالاتی‌و‌بکلامی‌فخذ‌ما‌آتیتک‌و‌کن ی‌اصطفیتک‌علی‌الن قال‌یا‌موسی‌إن
اکرین)سوره (144آیه7من‌الش‌أرنی‌أنظر‌إلیک...)سوره ه‌قال‌رب مه‌رب آیه8و‌لما‌جاء‌موسی‌لمیقاتنا‌و‌کل
143)401آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
ه‌موسی‌تکلیما)سوره م‌الل (164آیه4و‌کل‌وحیا)سوره ه‌إلا مه‌الل (51آیه42و‌ما‌کان‌لبشر‌أن‌یکل
-وحی‌فرشته‌به‌انسان13(ای‌یوحی‌ذلک‌الملک‌باذن‌الله‌ما51آیه42أو‌یرسل‌رسولا‌فیوحی‌بإذنه)سوره
یشاء‌الله‌تعالیوح‌الأمین‌علی‌قلبک)سوره (قل‌من‌کان‌عدوا194آیه26قال‌تعالی:نزل‌به‌الر
ه)سوره له‌علی‌قلبک‌بإذن‌الل ه‌نز (97آیه2لجبریل‌فإنو‌الموحی‌مع‌ذلک‌هو‌الله‌سبحانه...)تفسیر‌المیزان(
-وحی‌پیامبر‌به‌انسانها14(بنابر‌اینکه‌منظور‌از‌رسول‌در51آیه22أو‌یرسل‌رسولا‌فیوحی‌بإذنه)سوره
این‌آیه‌پیامبر‌باشد‌نه‌فرشته‌ولی‌علامه‌طباطبایی‌این‌احتمال‌را‌مردود‌دانسته‌اندو‌گفته‌اند:»لا‌یطلق‌الوحی‌علی‌تبلیغ‌الناس‌الوحی«)تفسیر‌المیزان(
-وحی‌انسان‌غیر‌نبی‌به‌انسان‌دیگر15-وحی‌جن‌به‌جن16-وحی‌جن‌به‌انسان17
نبی‌عدوا‌شیاطین‌الإنس‌و شاهد‌این‌سه‌قسم‌این‌آیه‌است:و‌کذلک‌جعلنا‌لکل‌یوحی‌بعضهم‌إلی‌بعض‌زخرف‌القول‌غرورا)سوره (112آیه6الجن
-وحی‌شیطان‌به‌انسان18-وحی‌شیطان‌به‌جن19
یاطین‌لیوحون‌إلی‌أولیائهم...)سوره الش 6شاهد‌این‌دو‌قسم‌این‌آیه‌است:و‌إن(121آیه15و14-وحی‌انسان‌به‌انسان‌های‌دیگر‌به‌معنایی‌غیر‌از‌آنچه‌در‌قسم20
منظور‌است.ا‌فخرج‌علی‌قومه اس‌ثلاث‌لیال‌سوی م‌الن تکل اجعل‌لی‌آیة‌قال‌آیتک‌ألا قال‌رب
ا)سوره حوا‌بکرة‌و‌عشی (11آیه19من‌المحراب‌فأوحی‌إلیهم‌أن‌سب402آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
معنی‌وحی
معنی‌وحی»الوحی‌القاء‌المعنی‌بنحو‌یخفی‌علی‌غیر‌من‌قصد‌افهامه«و‌این‌معنی‌دارای
افرادی‌است.-»القاء‌المعنی‌الی‌النبی‌و‌الرسول‌من‌الله‌تعالی‌مع‌الواسطة‌او‌لا‌معها‌و‌هو1
الوحی‌الاصطلاحی«و‌این‌همان‌وحی‌است‌که‌پس‌از‌رحلت‌رسول‌اکرم)ص(حضرت‌فاطمه)س(می‌فرمود:»انقطع‌عنا‌الوحی«رسول‌اکرم)ص(خاتم‌انبیاء
و‌رسول‌بود‌و‌پس‌از‌وی‌وحی‌به‌این‌معنی‌قطع‌و‌تمام‌شد.-تلقی‌کردن‌مطلب‌را‌در‌خواب-مانند1و‌این‌وحی‌اصطلاحی‌اقسامی‌دارد:
-تلقی‌کردن‌از‌فرشته‌وحی‌مانند‌تلقی‌حضرت‌رسول2خواب‌حضرت‌ابراهیم-تلقی‌از‌خدای‌متعال‌در‌بیداری‌بی‌واسطه‌مانند‌تلقی3اکرم)ص(از‌جبرئیل
رسول‌اکرم)ص(در‌شب‌معراج.-»القاء‌المعنی‌فی‌قلب‌الانسان‌بطریق‌الالهام«2
و‌الهام‌چند‌قسم‌است:قسم‌اول‌الهامی‌که‌موجب‌تکامل‌انسان‌و‌عرفان‌و‌شناخت‌بیشتر‌گردد.در‌روایت‌از‌رسول‌خدا)ص(رسیده‌است:»ما‌من‌مؤمن‌الا
(.557ص20و‌لقلبه‌فی‌صدره‌اذنان‌اذن‌ینفث‌فیها‌الملک«)تفسیر‌المیزان‌ج‌‌و‌علی)ع(در‌نهج‌البلاغه‌می‌فرماید:»ما‌برح‌الله‌عزت‌آلائه‌فی‌البرهة‌بعد‌البرهة‌و‌فی‌ازمان‌الفترات‌عبادنا‌جاهم‌فی‌فکرهم‌و‌کلمهم‌فی‌ذات‌عقولهم«خداوند‌در‌هر‌برهه‌ای‌از‌زمان‌و‌در‌زمانهائی‌که‌پیامبر‌نبوده‌است‌بندگانی‌داشته‌و‌دارد‌که‌در‌سر‌ضمیر‌آنها‌با‌آنها‌راز‌می‌گوید‌و‌از‌راه‌عقلهای‌آنها‌با‌آنها‌تکلم‌می‌کند
(.40،کتاب‌ختم‌نبوت‌مرحوم‌آقای‌مطهری‌ص220)نهج‌البلاغه‌خطبه‌‌قسم‌دوم‌الهام‌مطلبی‌است‌که‌مربوط‌به‌زندگی‌و‌اداره‌زندگی‌و‌رفع‌تحیر‌باشد‌مانند‌الهام‌به‌مادر‌موسی)ع(که‌موسی‌را‌در‌آب‌بیانداز‌و‌قسم‌سوم‌الهام‌به
هدی شی‌ء‌خلقه‌ثم ذی‌أعطی‌کل نا‌ال معنی‌هدایت‌تکویینی‌که‌قرآن‌می‌فرماید‌رب(که‌از‌همین‌هدایت‌تکوینی‌در‌قرآن‌به‌الهام‌تعبیر‌شده‌است.50)سوره‌طه‌آیه
(علامه‌طباطبایی‌می‌نویسد:»المراد8فألهمها‌فجورها‌و‌تقواها)سوره‌شمس‌آیه‌انه‌تعالی
403آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:عرف‌الانسان‌کون‌ما‌یأتی‌به‌من‌فعل‌فجورا‌او‌تقوی‌و‌میز‌له‌ما‌هو‌تقوی‌مما
-»القاء‌الوسوسة‌فی‌القلب‌او‌القاء‌المعنی‌من‌طریق‌الوسوسة«3هو‌فجور«در‌روایت‌از‌رسول‌اکرم)ص(رسیده‌است:»ما‌من‌مؤمن‌الا‌و‌لقلبه‌فی‌صدره
اذنان...و‌اذن‌ینفث‌فیها‌الوسواس‌الخناس«)تفسیر‌المیزان(اس*الذی الوسواس‌الخن اس*من‌شر اس*إله‌الن اس*ملک‌الن الن قل‌أعوذ‌برب
اس. ة‌و‌الن اس*من‌الجن یوسوس‌فی‌صدور‌الن-»القاء‌المعنی‌فی‌فهم‌الحیوان‌من‌طریق‌الغریزة‌و‌هو‌احد‌مصادیق‌الهدایة4
التکوینیة«-القاء‌المعنی‌من‌طریق‌الاشارة‌فی‌قبال‌الالقاء‌من‌طریق‌الکلام«5
در‌اینجا‌لازم‌است‌بیست‌موردی‌که‌در‌بحث‌گذشته‌به‌عنوان‌مصادیق‌وحی‌یاد‌شد‌با‌این‌پنج‌معنی‌تطبیق‌شود‌تا‌روشن‌شود‌هر‌کدام‌از‌آنها‌به‌کدام‌یک‌از‌این
معانی‌پنجگانه‌هستند.سوره‌آل‌عمران‌است‌که41مورد‌بیستم‌به‌معنای‌پنجم‌است‌و‌قرینه‌آن‌آیه
اجعل‌لی‌آیة‌قال‌آیتک‌ألا مربوط‌به‌همان‌داستان‌حضرت‌ذکریا‌می‌باشد.قال‌رب‌رمزا‌بنابراین»اوحی‌الیهم«به‌معنی»اشار‌الیهم« ام‌إلا اس‌ثلاثة‌أی م‌الن تکل
می‌باشد.
مورد‌دوم‌و‌سوم‌به‌معنای‌چهارم‌است‌که‌همان‌هدایت‌تکوینی‌باشد‌و‌در‌تفسیر‌‌گفته‌شده:»المراد‌بالامر‌ما‌اراد‌الله‌من‌السماء‌ای‌اوحی‌الی41سوره12آیه
کل‌سماء‌ما‌اراد‌منها«و‌این‌همان‌هدایت‌تکوینی‌است.مورد‌پانزدهم‌تا‌نوزدهم‌به‌معنی‌سوم‌است‌که‌وسوسه‌باشد.و‌کار‌شیطان‌ویطان شیاطین‌الانس‌و‌الجن‌وسوسه‌است‌قرآن‌می‌فرماید:فوسوس‌لهما‌الش
یطان)سوره‌طه‌آیه20)سوره‌اعراف‌آیه (.111(-فوسوس‌إلیه‌الشمورد‌چهارم‌بمعنی‌دوم‌است‌که‌الهام‌باشد
مورد‌هفتم‌تا‌سیزدهم‌به‌معنی‌اول‌است‌که‌وحی‌اصطلاحی‌باشد‌و‌نیز‌در‌مورد‌پنجم‌البته‌در‌مورد‌پنجم‌و‌هشتم‌و‌سیزدهم‌تجوزی‌هم‌در‌کار‌است‌زیرا‌وحی‌به‌کسی‌به‌دیگری‌نسبت‌داده‌شده‌است‌و‌یا‌وحی‌از‌خدا‌است‌و‌به‌فرشته‌نسبت
داده‌شده‌است.404آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
می‌ماند‌مورد‌چهاردهم‌و‌ششم‌و‌اول.مورد‌چهاردهم‌که‌گفتیم‌احتمالش‌مردود‌است‌اگر‌آن‌احتمال‌را‌بپذیریم‌وحی‌به‌معنی‌تبلیغ‌خواهد‌بود‌و‌در‌مورد‌ششم‌هم
معنائی‌نزدیک‌به‌معنای‌اصطلاحی‌وحی‌منظور‌است‌و‌اما‌مورد‌اول‌را‌برخی‌گمان‌کرده‌اند‌به‌معنی‌هدایت‌تکوینی‌است‌ولی‌این‌گمان‌مردود‌است‌زیرا‌وحی‌به‌معنی‌هدایت‌تکوینی‌در‌صورتی‌در‌این‌مورد‌معنی‌دارد‌که‌از‌زمین‌وظیفه
زمین‌که‌مثلا‌رویاندن‌گیاه‌است‌خواسته‌شده‌باشد‌مثل‌وحی‌به‌آسمان‌که‌گفتیممنظور»ما‌اراده‌منها«است‌نه‌خبر‌دادن‌از»ما‌وقع‌علیها«.
بنابراین‌باید‌سخن‌علامه‌طباطبایی‌را‌بپذیریم‌که‌فرموده‌است:»الارض‌شاعرة‌بما‌یقع‌فیها‌من‌الاعمال‌خیرها‌و‌شرها‌متحملة‌لها‌یؤذن‌لها‌یوم‌القیامة‌بالوحی‌ان
تحدث‌اخبارها‌و‌تشهد‌بما‌تحملت«)تفسیر‌المیزان(.ح‌بحمده‌و‌لکن‌لا‌تفقهون‌تسبیحهم‌و44و‌آیه یسب سوره‌اسراء‌و‌إن‌من‌شی‌ء‌إلای‌إذا‌ما‌جاؤها‌شهد‌علیهم‌سمعهم‌و‌أبصارهم‌و21آیه سوره‌حم‌سجده‌حت
ذی ه‌ال جلودهم‌بما‌کانوا‌یعملون‌و‌قالوا‌لجلودهم‌لم‌شهدتم‌علینا‌قالوا‌أنطقنا‌الل‌شی‌ء...را‌مؤید‌گفتار‌خود‌دانسته‌است. أنطق‌کل
بنابراین»اوحی«در‌سوره‌زلزال‌به‌معنی‌اذن‌هم‌نیست‌که‌برخی‌اینطور‌تصور‌کرده‌اند‌و‌اذن‌را‌یکی‌از‌معانی‌وحی‌گرفته‌اند‌بلکه‌به‌همان‌معنای‌کلی‌القاء
المعنی‌می‌باشد.
یادآوری
یادآوری‌واژه‌وحی‌و‌مشتقات‌آن‌هفتاد‌و‌هشت‌مورد‌در‌قرآن‌استعمال‌شده‌است‌که‌در‌تمام‌موارد‌یکی‌از‌معانی‌پنجگانه‌یاد‌شده‌منظور‌است‌و‌در‌برخی‌موارد‌مانند‌آیه
ه93 سوره‌انعام‌بیش‌از‌یک‌معنی‌منظور‌است‌و‌من‌أظلم‌ممن‌افتری‌علی‌الل(در‌این‌آیه‌وحی93کذبا‌أو‌قال‌أوحی‌إلی‌و‌لم‌یوح‌إلیه‌شی‌ء...)سوره‌انعام‌آیه
می‌تواند‌به‌معنای‌وحی‌اصطلاحی‌و‌الهام‌هر‌دو‌باشد.در‌تهیه‌این‌بحث‌از‌کتابهای‌المیزان،تفسیر‌شبر،مفردات‌راغب،ترجمه‌قرآن‌پاینده،معجم‌المفهرس،سفینة‌البحار،ختم‌نبوت‌آقای‌مطهری،کافی‌و‌نهج
البلاغه‌و‌الکاشف‌استفاده‌شده‌است.405آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
علم‌پیامبر‌و‌امامان‌به‌تأویل‌قرآن
علم‌پیامبر‌و‌امامان‌به‌تأویل‌قرآن‌هو‌الذی‌انزل‌علیک‌الکتاب‌منه‌آیات‌محکمات‌هن‌ام‌الکتاب‌و‌اخر‌متشابهات‌فاما‌الذین‌فی‌قلوبهم‌زیغ‌فیتبعون‌ما‌تشابه‌منه‌ابتغاء‌الفتنة‌و‌ابتغاء‌تأویله‌و‌ما‌یعلم‌تأویله‌الا‌الله‌و‌الراسخون‌فی‌العلم‌یقولون‌آمنا‌به‌کل‌من‌عند‌ربنا‌و‌ما‌یذکر‌الا
«.1اولوا‌الالباب»او‌است‌که‌کتاب)قرآن(را‌بر‌تو‌نازل‌کرده،بخشی‌از‌آیات‌آن»محکمات«
هستند‌و‌این‌محکمات»ام‌الکتاب«می‌باشند‌و‌بخشی‌دیگر‌از‌آیات»متشابهات«هستند‌پس‌کسانی‌که‌در‌دلهایشان‌کجی‌و‌انحراف‌است‌آیات‌متشابه‌آن‌را
پیروی‌می‌کنند‌و‌منظورشان‌فتنه‌جویی‌و‌تأویل‌آیات‌متشابه‌است،در‌صورتی‌که«)و‌راسخان‌در‌علم(2جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم،تأویل‌آنها‌را‌نمی‌داند»
می‌گویند:به‌قرآن‌ایمان‌داریم‌همه‌آیات‌آن‌از‌نزد‌پروردگارمان‌نازل‌شده‌است‌وجز‌صاحبان‌عقل‌و‌لب‌پند‌و‌اندرز‌نگیرند‌و‌یادآور‌نشوند.
صرف‌نظر‌از‌روایاتی‌که‌در‌تفسیر»ومایعلمتأویلهالااللهوالراسخونفیالعلم...«
می‌توان‌از‌آنها‌الهام‌گرفت‌در‌این‌جمله‌دو‌احتمال‌است:
-»الراسخون«عطف‌به»الله«باشد‌و‌آیه‌اینطور‌معنی‌شود:تأویل‌متشابهات1را‌کسی‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌داند.
-»الراسخون«مبتدا‌باشد‌و‌آیه‌این‌طور‌معنی‌شود:تأویل‌متشابهات‌را‌جز‌خدا2__________________________________________________
.7(-سوره‌آل‌عمران،آیه1)(-احتمال‌دیگر:در‌صورتی‌که‌جز‌خدا‌تأویل‌آنها‌را‌نمی‌داند‌و‌راسخان‌در‌علم2)
می‌گویند...406آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
هیچ‌کس‌نمی‌داند‌یعنی‌حتی‌راسخان‌در‌علم‌هم‌تأویل‌متشابهات‌را‌نمی‌دانند.و‌بنابر‌احتمال‌دوم‌سه‌جور‌می‌توان‌گفت:
-راسخان‌در‌علم‌تأویل‌هیچ‌یک‌از‌آیات‌متشابهات‌را‌نمی‌دانند.1-راسخان‌در‌علم،تأویل‌همه‌متشابهات‌را‌نمی‌دانند‌نه‌اینکه‌تأویل‌هیچ‌یک‌را2
ندانند.-راسخان‌در‌علم،محتملات‌هر‌آیه‌متشابه‌را‌می‌دانند‌اما‌نمی‌دانند‌کدام‌یک‌از3
«1آنها‌مقصود‌است.»روشن‌است‌که‌اگر‌معنی‌اول‌یا‌احتمال‌دوم‌و‌سوم‌از‌معنی‌دوم‌صحیح‌باشد‌علم‌به‌تأویل‌برای‌راسخان‌در‌علم،اثبات‌شده‌است‌البته‌در‌معنی‌اول،علم
تفصیلی‌نسبت‌به‌تأویل‌همه‌آیات‌متشابهات،و‌در‌احتمال‌دوم‌از‌معنی‌دوم،علم‌تفصیلی‌به‌تأویل‌بخشی‌از‌متشابهات،و‌در‌احتمال‌سوم‌از‌معنی‌دوم‌علم‌اجمالی
به‌تأویل‌متشابهات،بخلاف‌اینکه‌احتمال‌اول‌از‌معنی‌دوم‌صحیح‌باشد.برای‌رفع‌این‌تردید‌و‌روشن‌شدن‌معنی‌آیه‌باید‌به‌روایات‌مراجعه‌کنیم‌و‌ببینیم
در‌روایات‌از‌آن‌چهار‌احتمال‌کدام‌یک‌تأیید‌شده‌است:روایت‌اول:عدة‌من‌اصحابنا‌عن‌احمد‌بن‌محمد‌عن‌الحسین‌بن‌سعید‌عن‌النضر
«عن‌ابی‌عبد‌الله2بن‌سوید‌عن‌ایوب‌بن‌الحر‌و‌عمران‌بن‌علی‌عن‌ابی‌بصیر»«.3علیه‌السلام‌قال:نحن‌الراسخون‌فی‌العلم‌و‌نحن‌نعلم‌تأویله»
ابو‌بصیر‌از‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌نقل‌می‌کند‌آن‌حضرت‌گفت:ما‌راسخاندر‌علم‌هستیم‌و‌ما‌تأویل)آیات‌متشابهات(قرآن‌را‌می‌دانیم.__________________________________________________
،14-7،حقائق‌التأویل‌سید‌رضی،ص439ص1(-امالی‌سید‌مرتضی،ج1)،جوامع410،ص2،مجمع‌البیان‌طبرسی،ج400،ص2تبیان‌شیخ‌طوسی،ج‌‌‌و‌مناقب241ص2،متشابهات‌القرآن‌ابن‌شهر‌آشوب،ج53الجامع‌طبرسی‌ص،چاپ‌قم.285ص1ابن‌شهر‌آشوب،ج
(-سند‌روایت‌صحیح‌است.رساله‌وجیزه‌علامه‌مجلسی.2)از‌ابی164،و‌همین‌روایت‌در‌تفسیر‌عیاشی،ص213،ص1(-کافی،ج3)
با‌همین‌سند‌و‌نیز‌با‌سند‌دیگر‌از‌ابی‌بصیر55بصیر،و‌نیز‌در‌بصائر‌الدرجات،ص‌نقل‌شده‌است.
407آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:روایت‌دوم:علی‌بن‌ابراهیم‌قال‌حدثنی‌ابی‌عن‌ابن‌ابی‌عمیر‌عن‌عمر‌بن‌اذینة
«عن‌ابی‌جعفر‌علیه‌السلام‌قال:ان‌رسول‌الله‌صلی‌الله1عن‌برید‌بن‌معاویة»علیه‌و‌آله‌افضل‌الراسخین‌فی‌العلم‌قد‌علم‌جمیع‌ما‌انزل‌الله‌علیه‌من‌التنزیل‌و‌التأویل‌و‌ما‌کان‌الله‌لینزل‌علیه‌شیئا‌لم‌یعلمه‌التأویل)تأویله(و‌اوصیاؤه‌من‌بعده
«2یعلمونه‌کله...»امام‌باقر‌علیه‌السلام‌فرمود:رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌از‌همه‌راسخان‌در‌علم،افضل‌است،تنزیل‌و‌تأویل‌قرآن‌را‌می‌دانست...و‌جانشینان‌او‌نیز‌تنزیل‌و
«3تأویل‌قرآن‌را‌می‌دانند.»روایت‌سوم:محمد‌بن‌عبد‌الجبار‌عن‌محمد‌بن‌اسماعیل‌عن‌منصور‌عن‌ابن‌اذینة‌عن‌الفضیل‌قال:سألت‌ابا‌جعفر‌علیه‌السلام‌عن‌هذه‌الروایة:ما‌من‌آیة‌الا‌و‌لها‌ظهر‌و‌بطن...قال:ظهر‌و‌بطن‌هو‌تأویلها...قال‌الله‌تعالی:»و‌ما‌یعلم‌تأویله
«4الا‌الله‌و‌الراسخون‌فی‌العلم«و‌نحن‌نعلمه.»امام‌باقر‌علیه‌السلام‌در‌توضیح‌روایتی‌که‌می‌گوید‌قرآن»ظهر«و»بطن«دارد‌فرمود:بطن‌قرآن‌همان‌تأویل‌قرآن‌است‌و‌خدای‌متعال‌در‌قرآن‌می‌فرماید،
تأویل‌آیات‌متشابهات‌را‌کسی‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌داند‌و‌ما)امامان(آن‌را‌می‌دانیم)زیرا‌از‌راسخان‌در‌علم‌هستیم(.
«عن‌ابی5روایت‌چهارم:ابن‌محبوب‌عن‌جمیل‌بن‌صالح‌عن‌ابی‌عبیدة»__________________________________________________
(-سند‌روایت‌صحیح‌است.رساله‌وجیزه‌علامه‌مجلسی.1)،و‌همین‌روایت‌با‌سند‌دیگر‌از‌برید‌بن‌معاویة‌در97یا87(-تفسیر‌قمی،ص2)
نقل‌شده‌ولی‌ذیلش‌با‌ذیل‌روایت‌تفسیر‌قمی‌مطابق213،ص1کافی،ج‌‌نیست‌و‌نیز‌همین‌روایت‌با‌دو‌سند‌صحیح‌و‌حسن‌از‌برید‌در‌بصائر‌الدرجات‌ص
نقل‌شده‌و‌ذیل‌آن‌با‌ذیل‌روایت‌کافی‌برابر‌است‌و‌نیز‌همین‌روایت‌در54-55از‌برید‌نقل‌شده‌است‌و‌نیز‌همین‌روایت‌در‌مجمع164تفسیر‌عیاشی،ص
نقل‌شده‌است.53و‌جمله‌ای‌از‌آن‌در‌جوامع‌الجامع،ص410،ص2البیان،ج(-ذیل‌این‌روایت‌که‌برای‌رعایت‌اختصار‌نقل‌نشده‌شامل‌مطلب‌تازه‌ای‌است3)
زیرا‌فاعل»یقولون«را‌به‌راسخان‌در‌علم‌برنگردانده‌است،مراجعه‌شود‌و‌نیز‌مراجعه‌شود.76،ص1به‌کتاب‌الدر‌المنثور‌شیخ‌علی‌عاملی،ج
فقط‌سطر‌آخر‌روایت164و‌در‌تفسیر‌عیاشی،ص54(-بصائر‌الدرجات،ص4)از‌فضیل‌نقل‌شده‌است.
(-سند‌روایت‌صحیح‌است.5)408آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جعفر‌علیه‌السلام‌قال‌سألته‌عن‌قول‌الله:»الم‌غلبت‌الروم‌فی‌ادنی‌الارض«»«قال:یا‌ابا‌عبیدة‌ان‌لهذا‌تأویلا‌لا‌یعلمه‌الا‌الله‌و‌الراسخون‌فی‌العلم‌من‌آل1
«.2محمد‌صلوات‌الله‌علیهم...»ابو‌عبیده‌از‌حضرت‌باقر‌علیه‌السلام‌در‌مورد‌آیه‌دوم‌سوره‌روم‌توضیح‌خواست
حضرت‌فرمود‌این‌آیه‌تأویلی‌دارد‌که‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌از‌آل‌محمدصلوات‌الله‌علیهم‌آن‌را‌نمی‌داند.
روایت‌پنجم:ابی‌رضی‌الله‌عنه‌قال‌حدثنا‌عبد‌الله‌بن‌جعفر‌الحمیری‌عن‌احمد‌بن‌هلال‌عن‌الحسن‌بن‌محبوب‌عن‌ابی‌ایوب‌الخزاز‌و‌العلاء‌بن‌رزین‌عن‌محمد‌بن
«قال‌سمعت‌ابا‌عبد‌الله‌علیه‌السلام‌یقول:ان‌لقیام‌القائم‌علیه3مسلم.»السلام‌علامات...
ثم‌قال‌لی:یا‌محمد‌هذا‌تأویله‌ان‌الله‌عز‌و‌جل‌یقول:»و‌ما‌یعلم‌تأویله‌الا‌الله‌و«4الراسخون‌فی‌العلم«.»
محمد‌بن‌مسلم‌گوید‌از‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌شنیدم‌می‌فرمود:برای‌قیام‌حضرت‌مهدی‌نشانه‌هایی‌است...سپس‌فرمود:ای‌محمد‌این‌تأویل‌آن‌است‌وخدای‌عز‌و‌جل‌می‌فرماید:تأویل‌آن‌را‌کسی‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌داند.روایت‌ششم:ابو‌القاسم‌الکوفی‌قال:روی‌فی‌قوله:»ومایعلمتأویلهالااللهوالراسخونفیالعلم«ان‌الراسخین‌فی‌العلم‌من‌قرنهم‌الرسول‌صلی‌الله‌علیه‌و
«5آله‌بالکتاب‌و‌اخبر‌انهما‌لن‌یفترقا‌یردا‌علی‌الحوض.»__________________________________________________
(-سوره‌روم‌آیه‌دوم.1)
با‌سند‌صحیح‌دیگر‌از‌ابی‌عبیده.498،تفسیر‌قمی‌ص269،ص8(-کافی،ج2)این‌روایت‌ذیلی‌دارد‌که‌از‌نظر‌متن‌مورد‌اشکال‌قرار‌گرفته‌است‌به‌بحار،ج
،ص12و‌حاشیه‌مرحوم‌آقای‌شعرانی‌بر‌شرح‌کافی‌ملا‌صالح،ج209،ص17رجوع‌شود.357(-سند‌این‌روایت‌جز‌احمد‌بن‌هلال‌که‌محل‌کلام‌است‌صحیح‌می‌باشد‌و‌برای3)
روشن‌شدن‌حال‌احمد‌بن‌هلال،شرح‌فارسی‌فقیه‌تألیف‌مجلسی‌اول‌ره‌و،را‌ملاحظه‌کنید‌در‌این‌دو‌کتاب‌پس‌از371،ص2معجم‌رجال‌الحدیث،ج
بررسی‌و‌تحقیق‌او‌را‌موثق‌دانسته‌اند..364(-اکمال‌الدین‌صدوق،ص4).285،ص1(-مناقب‌ابن‌شهر‌آشوب،ج5)
409آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:ابو‌القاسم‌کوفی‌گوید:در‌تفسیر‌آیه»و‌ما‌یعلم‌تأویله...«روایت‌شده‌است‌که‌راسخان‌در‌علم‌آنان‌هستند‌که‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌با‌قرآن‌قرینشان
«1کرد‌و‌فرمود:این‌دو‌از‌هم‌جدا‌نمی‌شوند‌تا‌روز‌قیامت.»روایت‌هفتم:حدثنا‌احمد‌بن‌زیاد‌بن‌جعفر‌الهمدانی‌رضی‌الله‌عنه‌و‌الحسین‌بن‌ابراهیم‌بن‌احمد‌بن‌هشام‌المکتب‌و‌علی‌بن‌عبد‌الله‌الوراق‌رضی‌الله‌عنهم
قالوا:حدثنا‌علی‌بن‌ابراهیم‌بن‌هشام‌قال‌حدثنا‌القاسم‌بن‌محمد‌البرمکی‌قال‌حدثنا‌ابو
الصلت‌الهروی‌قال:لما‌جمع‌المأمون‌لعلی‌بن‌موسی‌الرضا‌علیه‌السلام‌اهل‌المقالات‌من‌اهل‌الاسلام‌و‌الدیانات‌من‌الیهود‌و‌النصاری‌و‌المجوس‌و‌الصائبین‌و
سائر‌اهل‌المقالات‌فلم‌یقم‌احد‌الا‌و‌قد‌الزمه‌حجته‌کانه‌القم‌حجرا،قام‌الیه‌علی‌بن‌محمد‌بن‌الجهم‌فقال‌له:یابن‌رسول‌الله‌اتقول‌بعصمة‌الانبیاء؟قال:
نعم،قال:فما‌تعمل)تقول(فی‌قول‌الله‌عز‌و‌جل:و‌عصی‌آدم‌ربه‌فغوی...»«فقال‌الرضا‌علیه‌السلام:ویحک‌یا‌علی‌اتق‌الله‌و‌لا‌تنسب‌الی‌انبیاء‌الله2
الفواحش‌و‌لا‌تتأول‌کتاب‌الله‌برأیک‌فان‌الله‌عز‌و‌جل‌قد‌قال:»و‌ما‌یعلم‌تأویله«3الا‌الله‌و‌الراسخون‌فی‌العلم«...»
...علی‌بن‌جهم‌به‌حضرت‌رضا‌علیه‌السلام‌گفت:آیا‌شما‌پیامبران‌را‌معصوممی‌دانید؟
فرمود:آری‌عرض‌کرد‌پس‌در‌مورد‌این‌آیه:»و‌عصی‌آدم‌ربه‌فغوی...«چه‌می‌فرمائید؟حضرت‌فرمود:ای‌علی‌بن‌جهم‌وای‌بر‌تو‌از‌خدا‌بترس‌و‌به‌پیامبران‌او‌نسبت‌گناه‌مده‌و‌قرآن‌را‌به‌رأی‌و‌نظر‌خودت‌تأویل‌مکن‌زیرا‌خدای‌عز‌و‌جل
فرموده‌است:تأویل‌قرآن‌را‌کسی‌جز‌الله‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌داند...
روایت‌هشتم:عن‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌فی‌احتجاجه‌علی‌زندیق...و‌قدجعل‌الله‌للعلم‌اهلا‌و‌فرض‌طاعتهم‌بقوله:
__________________________________________________(-ممکن‌است‌گفته‌شود‌این‌روایت‌درصدد‌تعیین‌مصداق»الراسخون‌فی1)
العلم«است‌و‌دلالت‌ندارد‌بر‌اینکه‌آنان‌تأویل‌متشابهات‌را‌می‌دانند..121(-سوره‌طه‌آیه2).56-55،و‌امالی‌صدوق،ص192-191،ص1(-عیون‌اخبار‌الرضا،ج3)
410آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:سول‌و‌أولی‌الأمر‌منکم» ه‌و‌أطیعوا‌الر «1أطیعوا‌الل
ذین‌یستنبطونه سول‌و‌إلی‌أولی‌الأمر‌منهم‌لعلمه‌ال و‌بقوله:و‌لو‌ردوه‌إلی‌الر«2منهم.»
«3و‌بقوله:و‌کونوا‌مع‌الصادقین.»اسخون‌فی‌العلم» ه‌و‌الر الل «4و‌بقوله:و‌ما‌یعلم‌تأویله‌إلا
ثم‌ان‌الله‌قسم‌کلامه‌ثلاثة‌اقسام‌فجعل‌قسما‌منه‌یعرفه‌العالم‌و‌الجاهل‌و‌قسما‌لا‌یعرفه‌الا‌من‌صفا‌ذهنه‌و‌لطف‌حسه‌و‌صح‌تمییزه‌ممن‌شرح‌الله‌صدره
«5للاسلام‌و‌قسما‌لا‌یعلمه‌الا‌الله‌و‌ملائکته‌و‌الراسخون‌فی‌العلم...»از‌امیر‌مؤمنان‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌که‌فرمود:خدا‌برای‌علم‌و‌دانش‌اهلی‌قرار‌داده‌است‌و‌پیروی‌و‌اطاعت‌آنان‌را‌بر‌بندگانش‌واجب‌کرده‌است‌و‌این
مطلب‌را‌در‌آیاتی‌از‌قرآن‌مجید‌بیان‌کرده...از‌جمله‌فرموده‌است:تأویل‌آیات«6متشابهات‌را‌کسی‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌داند.»
روایت‌نهم:حدثنا‌المظفر‌بن‌جعفر‌العلوی‌السمرقندی‌ره...قال‌حدثنا‌سلیم‌بن‌قیس‌الهلالی‌قال:سمعت‌علیا‌علیه‌السلام‌یقول:ما‌نزلت‌علی‌رسول‌الله‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌آیة‌من‌القرآن‌الا‌اقرأنیها‌و‌املاها‌علی‌و‌کتبتها‌بخطی‌و‌علمنی
«7تأویلها‌و‌تفسیرها‌و‌ناسخها‌و‌منسوخها‌و‌محکمها‌و‌متشابهها...»سلیم‌بن‌قیس‌گوید:از‌امیر‌مؤمنان‌شنیدم‌می‌فرمود:هیچ‌آیه‌ای‌از‌قرآن‌بر
پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌نازل‌نشد‌مگر‌اینکه‌آن‌را‌بر‌من‌قرائت‌و‌املاء‌کرد‌ومن‌آن‌را‌به‌خط‌خود‌نوشتم‌و
__________________________________________________.59(-سوره‌نساء،آیه1)
.83(-سوره‌نساء،آیه2).119(-سوره‌توبه،آیه3).7(-سوره‌آل‌عمران،آیه4)به‌نقل‌از‌احتجاج‌در‌حدیث‌زندیق.احتجاج143،ص18(-وسائل‌الشیعه،ج5)
ذیل‌روایت‌در‌این‌صفحه‌این‌چاپ‌نیست.130طبرسی‌چاپ‌سنگی‌نجف،ص(-ممکن‌است‌گفته‌شود‌که‌این‌روایت‌هم‌مصداق‌الراسخون‌فی‌العلم‌را6)
تعیین‌می‌کند‌و‌راجع‌به‌مطلب‌مورد‌نظر‌ما‌ساکت‌است‌ولی‌شاید‌جمله‌اخیرذیل‌روایت‌بتواند‌قرینه‌بر‌مراد‌باشد.
.166(-اکمال‌الدین‌صدوق،ص7)411آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تأویل‌و‌تفسیر‌و‌ناسخ‌و‌منسوخ‌و‌محکم‌و‌متشابه‌آن‌را‌به‌من‌آموخت.روایت‌دهم:عن‌یوسف‌بن‌السخت‌البصری‌قال:رأیت‌التوقیع‌بخط‌محمد‌بن‌علی)محمد‌بن‌الحسن‌بن‌علی‌ظ(فکان‌فیه:یجب‌علیکم‌و‌لکم‌ان‌تقولوا‌انا‌قدوة‌الله‌و‌ائمته‌و‌خلفاء‌الله‌فی‌ارضه‌و‌امناؤه‌علی‌خلقه‌و‌حججه‌فی‌بلاده‌نعرف
«1الحلال‌و‌الحرام‌و‌نعرف‌تأویل‌الکتاب‌و‌فصل‌الخطاب.»در‌توقیعی)که‌ظاهرا‌از‌امام‌زمان‌علیه‌السلام‌است(چنین‌آمده:آنچه‌بر‌شما
شیعیان‌واجب‌است‌و‌به‌سود‌شما‌می‌باشد‌این‌است‌که‌در‌مورد‌ما‌عقیده‌داشته‌باشید:ما‌جانشینان‌خدا‌در‌روی‌زمین‌و‌حجت‌های‌او‌هستیم‌حلال‌و‌حرام‌خدا‌و
تأویل‌قرآن‌را‌می‌دانیم.این‌بود‌قسمتی‌از‌روایاتی‌که‌دلالت‌می‌کند‌بر‌اینکه‌رسول‌خدا‌و‌ائمه‌هدی‌علیهم
«و‌تأویل‌آیات‌متشابه‌آن‌را‌هم‌می‌دانند.2السلام‌تأویل‌همه‌قرآن»و‌با‌استفاده‌از‌این‌روایات‌که‌تعدادی‌از‌آنها‌صحیح‌السند‌است‌معنی‌آیه‌مورد‌بحث‌روشن‌می‌شود‌و‌معلوم‌می‌گردد‌که»الراسخون‌فی‌العلم«در‌آیه‌شریفه
عطف‌به»الله«است.در‌اینجا‌تذکر‌این‌نکته‌لازم‌است‌که‌علاوه‌بر‌روایات‌یاد‌شده،روایات‌فراوانی‌داریم‌که‌دلالت‌می‌کند‌بر‌اینکه‌همه‌قرآن‌و‌همه‌علم‌قرآن‌ائمه‌هدی‌علیهم
السلام‌است‌مانند‌این‌روایت:عن‌جابر‌عن‌ابی‌جعفر‌علیه‌السلام‌قال:ما‌یستطیع‌احدان‌یدعی‌ان‌عنده‌جمیع
«3القرآن‌کله‌ظاهره‌و‌باطنه‌غیر‌الاوصیاء.»
امام‌باقر‌علیه‌السلام‌فرمود:هیچ‌کس‌نمی‌تواند‌ادعا‌کند‌علم‌همه‌قرآن‌نزداوست‌الا
__________________________________________________.16(-تفسیر‌عیاشی،ص1)آمده‌است:همانطور‌که‌متشابهات‌قرآن63،ص3(-در‌تفسیر‌المیزان،ج2)
تأویل‌دارد‌همه‌آیات‌قرآن‌اعم‌از‌محکم‌و‌متشابه‌نیز‌تأویل‌دارد.و‌همین‌مطلباز‌روایات‌هم‌استفاده‌می‌شود.
روایت‌اسحاق‌بن‌عمار‌و‌روایات‌دیگر‌را145،ص18در‌وسائل‌الشیعه،ج‌ملاحظه‌فرمایید.
.228،ص1(-کافی،ج3)412آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
جانشینان‌پیامبر‌علیهم‌السلام.«1از‌این‌روایات‌هم‌استفاده‌می‌شود‌که‌ائمه‌هدی‌تأویل‌آیات‌را‌می‌دانند.»
تا‌اینجا‌به‌این‌نتیجه‌رسیدیم‌که‌با‌توجه‌به‌روایات‌وارده‌پیرامون‌آیه‌مورد‌بحث،باید‌بگوییم:»الراسخون‌فی‌العلم«عطف‌بر»الله«است‌یعنی‌راسخان‌در‌علم
تأویل‌متشابهات‌را‌می‌دانند،نه‌اینکه‌جمله‌مستأنفه‌باشد.در‌مقابل‌این‌روایات،دو‌روایت‌دیگر‌هم‌داریم‌که‌شاید‌در‌بدو‌نظر‌به‌ذهن‌بیاید‌که‌این‌دو‌روایت‌مؤید‌آن‌است‌که»الراسخون‌فی‌العلم«مبتدا‌و‌جمله‌مستأنفهباشد‌و‌عطف‌بر»الله«نباشد‌از‌اینرو‌لازم‌است‌آن‌دو‌روایت‌هم‌بررسی‌گردد:روایت‌اول:ابو‌عبد‌الله‌الاشعری‌عن‌بعض‌اصحابنا‌رفعه‌عن‌هشام‌بن‌الحکم»
«قال:2__________________________________________________
(-در‌این‌بحث‌از‌آوردن‌روایاتی‌که‌مانند‌خود‌آیه‌ذو‌احتمالین‌بود‌صرف‌نظر1)شد‌مثل‌این‌روایت:
علی‌بن‌ابراهیم‌قال‌حدثنا‌محمد‌بن‌احمد‌بن‌ثابت‌قال‌حدثنا‌الحسن‌بن‌محمد‌بن‌سماعة‌عن‌وهیب‌بن‌حفص‌عن‌ابی‌بصیر‌عن‌ابی‌عبد‌الله‌علیه‌السلام‌قال:سمعته‌یقول:ان‌القرآن‌زاجر‌و‌آمر‌یأمر‌بالجنة‌و‌یزجر‌عن‌النار‌و‌فیه‌محکم‌و
متشابه‌فاما‌المحکم‌فیؤمن‌به‌و‌یعمل‌به‌ویدین)یدان(به‌و‌اما‌المتشابه‌فیؤمن‌به‌و‌لا‌یعمل‌و‌هو‌قول‌الله»فاما‌الذین‌فی‌قلوبهم‌زیغ‌فیتبعون‌ما‌تشابه‌منه‌ابتغاء
الفتنة‌و‌ابتغاء‌تأویله‌و‌ما‌یعلم‌تأویله‌الا‌الله‌و‌الراسخون‌فی‌العلم‌یقولون‌آمنا‌بهکل‌من‌عند‌ربنا«و‌آل‌محمد‌علیهم‌السلام‌الراسخون‌فی‌العلم.
.54و‌بصائر‌الدرجات،ص162و‌تفسیر‌عیاشی،ص745تفسیر‌قمی،ص‌عبارت‌از‌تفسیر‌قمی‌نقل‌شد.
و‌نیز‌از‌روایاتی‌که‌فقط‌گویای‌این‌مطلب‌است‌که‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌هدی‌علیهم‌السلام‌راسخان‌در‌علم‌هستند‌ولی‌از‌اینکه‌تأویل‌متشابهات
و‌یا‌تأویل‌قرآن‌را‌می‌دانند‌یا‌نه،ساکت‌است)مانند‌دو‌روایت‌زیر(صرف‌نظرشد.
الف-علی‌علیه‌السلام‌در‌نهج‌البلاغه‌می‌فرماید:این‌الذین‌زعموا‌انهم‌الراسخون.140فی‌العلم‌دوننا...خطبه
ب-عن‌الصادق‌علیه‌السلام:الراسخون‌فی‌العلم‌امیر‌المؤمنین‌و‌الائمة‌من‌بعده.213،ص1علیه‌السلام،کافی،ج
(-این‌روایت‌مرسله‌است‌اما‌مرحوم‌ملا‌صالح‌مازندرانی‌در‌شرح‌این‌حدیث2)می‌نویسد:
و‌ضعف‌الخبر‌بحسب‌الاسناد‌لا‌یضر‌بصحة‌مضمونه‌لاشتماله‌علی‌علوم‌عقلیة‌و.105،ص1حکم‌برهانیة‌و‌آثار‌الهیة...ج
413آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:قال‌لی‌ابو‌الحسن‌موسی‌بن‌جعفر‌علیه‌السلام:یا‌هشام...یا‌هشام‌ثم‌ذکر
اولی‌الالباب‌با‌حسن‌الذکر‌و‌حلاهم‌با‌حسن‌الحلیة‌فقال:»یؤتی‌الحکمة‌من‌یشاء‌أولوا‌الألباب«» ر‌إلا ک «و‌قال:»و1و‌من‌یؤت‌الحکمة‌فقد‌أوتی‌خیرا‌کثیرا‌و‌ما‌یذ
الراسخون‌فی‌العلم‌یقولون‌آمنا‌به‌کل‌من‌عند‌ربنا‌و‌ما‌یذکر‌الا‌اولوا‌الالباب«»2»
ممکن‌است‌گفته‌شود:اگر»الراسخون‌فی‌العلم«عطف‌بر»الله«بود‌امام‌علیهالسلام‌معطوف‌علیه‌را‌ذکر‌می‌کرد‌و‌جمله‌ناقص‌نقل‌نمی‌فرمود.
پاسخ:اولا‌آن‌حضرت‌در‌این‌بخش‌از‌گفتارشان‌درصدد‌بوده‌اند‌آیاتی‌که»اولوا‌الالباب«در‌آنها‌ذکر‌شده‌یاد‌کنند‌و‌از‌همین‌رو‌هفت‌آیه‌که»اولوا‌الالباب«در
«نقل‌فرموده‌اند‌و‌بنابراین‌لزومی‌نداشته‌است‌که‌همه‌آیه3آنها‌یاد‌شده‌است»را‌ذکر‌کنند.
ثانیا‌اگر‌ظهور‌ضعیفی‌در‌این‌مطلب‌داشته‌باشد‌باید‌بقرینه‌آن‌روایات‌مستفیضهصحیح‌السند،بر‌معنایی‌که‌ذیلا‌از‌علامه‌مجلسی‌ره‌نقل‌می‌شود‌حمل‌گردد:
ای‌هؤلاء‌الراسخون‌العالمون‌بالتأویل‌یقولون‌آمنا‌بالمتشابه‌او‌بکل‌القرآن‌محکمه«4و‌متشابهه‌علی‌التفصیل‌لعلمهم‌بمعانیه،و‌غیرهم‌انما‌یؤمنون‌به‌اجمالا...»
روایت‌دوم:حدثنا‌علی‌بن‌احمد‌بن‌محمد‌بن‌عمران‌الدقاق‌رحمه‌الله‌قال‌حدثنا‌محمد‌بن‌ابی‌عبد‌الله‌الکوفی‌قال‌حدثنا‌محمد‌بن‌اسماعیل‌البرمکی‌قال‌حدثنی‌علی‌بن‌العباس‌قال‌حدثنی‌اسماعیل‌بن‌مهران‌الکوفی‌عن‌اسماعیل‌بن‌اسحاق
الجهنی__________________________________________________
.269(-سوره‌بقره،آیه1)و‌همین‌روایت‌هشام‌با‌اضافاتی‌در‌تحف‌العقول،15-13،ص1(-کافی،ج2)
406ص اسخون‌فی‌العلم آمده‌است‌اما‌در‌این‌قسمت‌از‌روایت،آیه:و‌الرنیامده‌است.
.269-سوره‌بقره،آیه1(-آن‌هفت‌آیه‌عبارت‌است‌از:3).19-سوره‌رعد،آیه7.3-سوره‌آل‌عمران،آیه2.29-سوره‌ص،آیه52.5-سوره‌ابراهیم،آیه4.18-سوره‌زمر،آیه9.7-سوره‌زمر،آیه6،چاپ‌سنگی.13،ص1(-مرآت‌العقول،ج4)
414آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:عن‌فرج‌بن‌فروة‌عن‌مسعدة‌بن‌صدقة‌قال:سمعت‌ابا‌عبد‌الله‌علیه‌السلام
یقول:بینا‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌یخطب‌علی‌المنبر‌بالکوفة‌اذ‌قام‌الیه‌رجل‌فقال:یا‌امیر‌المؤمنین‌صف‌لنا‌ربک‌تبارک‌و‌تعالی‌لنزداد‌له‌حبا‌و‌به‌معرفة
فغضب‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌و‌نادی‌الصلوة‌جامعة‌فاجتمع‌الناس‌حتی‌غص«...1المسجد‌باهله‌ثم‌قام‌متغیر‌اللون‌فقال»
عن‌مسعدة‌بن‌صدقة‌عن‌جعفر‌بن‌محمد‌عن‌ابیه‌ان‌رجلا‌قال‌لامیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌هل‌تصف‌ربنا‌نزداد‌له‌حبا‌و‌به‌معرفة‌فغضب‌و‌خطب‌الناس‌فقال
«...2فیما‌قال»فمن‌خطبة‌له‌علیه‌السلام‌تعرف‌بخطبة‌الاشباح‌و‌هی‌من‌جلائل‌خطبه‌علیه‌السلام‌و‌کان‌سأله‌سائل‌ان‌یصف‌الله‌تعالی‌حتی‌کأنه‌یراه‌عیانا‌فغضب‌علیه
«...3السلام‌لذلک‌و‌قال»روی‌مسعدة‌بن‌صدقة‌عن‌الصادق‌جعفر‌بن‌محمد‌علیه‌السلام‌انه‌قال‌خطب‌امیر‌المؤمنین‌علیه‌السلام‌بهذه‌الخطبة‌علی‌منبر‌الکوفة‌و‌ذلک‌ان‌رجلا‌اتاه
فقال:یا‌امیر‌المؤمنین‌صف‌لنا‌ربنا‌مثل‌ما‌نراه‌عیانا‌لنزداد‌له‌حبا‌و‌به‌معرفة‌فغضب‌و‌نادی‌الصلوة‌جامعة‌فاجتمع‌الیه‌الناس‌حتی‌غص‌المسجد‌باهله‌فصعد‌المنبر‌و‌هو‌مغضب‌متغیر‌اللون‌فحمد‌الله‌و‌اثنی‌علیه‌و‌صلی‌علی‌النبی‌صلی
«4الله‌علیه‌و‌آله‌ثم‌خطبها...»در‌اینجا‌آغاز‌روایت‌را‌از‌همه‌مصادر‌آن‌نقل‌کردیم‌تا‌روشن‌شود‌سؤال‌سائل‌چه‌بوده‌است‌که‌آن‌حضرت‌علیه‌السلام‌را‌به‌خشم‌آورده‌و‌ناراحت‌کرده‌است‌وروشن‌بودن‌سؤال،به‌روشن‌شدن‌مقصود‌از‌پاسخ‌آن‌حضرت‌کمک‌می‌کند.«5اینک‌آن‌بخش‌از‌روایت‌که‌مربوط‌به‌مورد‌بحث‌ما‌است‌نقل‌می‌شود.»
__________________________________________________.48(-توحید‌صدوق،ص1).162،ص1(-تفسیر‌عیاشی،ج2).159،ص1(-نهج‌البلاغه‌چاپ‌عبده،ج3).332،ص2،شرح‌ابن‌میثم،ج138،ص2(-شرح‌ابن‌ابی‌الحدید،ج4)(-این‌روایت‌در‌توحید‌صدوق‌و‌نهج‌البلاغه‌به‌تفاوتها‌و‌تقدیم‌و‌تأخیرهایی‌نقل5)
شده‌و‌در‌تفسیر‌عیاشی‌هم‌تقطیع‌و‌بخشی‌از‌آن‌نقل‌گردیده‌است‌اما‌در‌هر‌سه‌کتاب،آن‌بخش‌از‌روایت‌که‌مربوط‌به‌مورد‌بحث‌ما‌است‌آمده‌و‌ما‌عبارت‌نهج‌البلاغه‌را‌نقل‌می‌کنیم‌البته‌با‌عبارت‌منقول‌در‌آن‌دو‌کتاب‌مختصر‌تفاوتی
دارد.415آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
فانظر‌ایها‌السائل‌فما‌دلک‌القرآن‌علیه‌من‌صفته‌فأتم‌به‌و‌استضی‌ء‌بنور‌هدایته‌و‌ما‌کلفک‌الشیطان‌علمه‌مما‌لیس‌فی‌الکتاب‌علیک‌فرضه‌و‌لا‌فی‌سنة‌النبی‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمة‌الهدی‌اثره‌فکل‌علمه‌الی‌الله‌سبحانه‌فان‌ذلک‌منتهی‌حق
الله‌علیک‌و‌اعلم‌ان‌الراسخین‌فی‌العلم‌هم‌الذین‌اغناهم‌عن‌اقتحام‌السدد‌المضروبة‌دون‌الغیوب‌الاقرار‌بجملة‌ما‌جهلوا‌تفسیره‌من‌الغیب‌المحجوب‌فمدح‌الله‌اعترافهم‌بالعجز‌عن‌تناول‌ما‌لم‌یحیطوا‌به‌علما‌و‌سمی‌ترکهم‌التعمق‌فیما‌لم‌یکلفهم‌البحث‌عن‌کنهه‌رسوخا‌فاقتصر‌علی‌ذلک‌و‌لا‌تقدر‌عظمة‌الله‌سبحانه
«1علی‌قدر‌عقلک‌فتکون‌من‌الهالکین.»مرحوم‌علامه‌مجلسی‌در‌ذیل‌این‌حدیث‌می‌فرماید:فیه‌اشکال‌لدلالته‌علی‌ان‌الراسخین‌فی‌العلم‌فی‌الآیة‌غیر‌معطوف‌علی‌المستثنی‌کما‌دلت‌علیه‌الاخبار
«برای‌حل‌این‌مشکل‌و‌رفع‌معارضه‌پاسخهایی‌داده‌شده‌است:2الکثیرة.»
پاسخ‌اول:کسی‌که‌سؤال‌در‌این‌روایت‌را‌صدر‌و‌ذیل‌آن‌که‌در‌نهج‌البلاغه‌و‌توحید‌صدوق‌آمده‌است‌با‌دقت‌ملاحظه‌کند‌تصدیق‌می‌نماید‌که‌سائل‌می‌خواسته‌به‌کنه‌ذات‌و‌صفات‌خدای‌متعال‌پی‌برد‌و‌حضرت‌در‌پاسخ‌او‌فرموده:باید‌به
همان‌مقدار‌که‌در‌قرآن‌مجید‌درباره‌خدا‌و‌صفات‌او‌بحث‌شده‌اکتفا‌کنیم‌و‌اصلا‌باین‌فکر‌نباشیم‌که‌به‌کنه‌ذات‌و‌صفات‌او‌پی‌بریم‌زیرا‌این‌امری‌است‌محال،و‌حتی‌راسخان‌در‌علم‌هم‌در‌این‌وادی‌وارد‌نمی‌شوند‌و‌از‌نشانه‌های‌رسوخ‌در
علم‌همین‌است‌که‌در‌مطلبی‌که‌حق‌وارد‌شدن‌در‌آن‌را‌ندارند‌وارد‌نشوند‌و‌به‌جهل‌و‌قصور‌خود‌نسبت‌به‌کنه‌ذات‌خدا‌اعتراف‌کنند‌و‌بگویند:ما‌عرفناک‌حق‌معرفتک.شاهد‌این‌مطلب‌جمله‌ای‌است‌که‌در‌خطبه‌دیگر‌امیر‌المؤمنین‌آمده‌است:حار‌فی‌ملکوته‌عمیقات‌مذاهب‌التفکیر‌و‌انقطع‌دون‌الرسوخ‌فی‌علمه
جوامع‌التفسیر‌و‌حال‌دون__________________________________________________
(-در‌توحید‌صدوق‌و‌تفسیر‌عیاشی‌پس‌از‌کلمه»المحجوب«این‌جمله‌آمده1)است:»فقالوا‌آمنا‌به‌کل‌من‌عند‌ربنا«اما‌نهج‌البلاغه‌چاپ‌عبده‌و‌شرح‌ابن‌میثم
و‌ابن‌ابی‌الحدید‌که‌در‌اختیار‌ما‌است‌این‌جمله‌را‌ندارد..257،ص4(-بحار،ج2)
416آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:«1غیبه‌المکنون‌حجب‌من‌الغیوب...»
این‌پاسخ‌در‌حاشیه‌توحید‌صدوق‌با‌عبارت‌زیر‌آمده‌است:الغیب‌المحجوب‌هنا‌و‌الغیب‌المکنون‌الذی‌ذکر‌فی‌الحدیث‌الثالث‌هو‌مقام‌ذات
«2الواجب‌الذی‌لا‌یناله‌احد‌حتی‌الراسخین‌فی‌العلم.»پاسخ‌دوم:اگر‌معنی‌عبارت‌نهج‌البلاغه‌این‌بود‌که‌راسخان‌درعلم‌تأویل
متشابهات‌را‌نمی‌دانند‌هیچگاه‌سید‌رضی‌رحمه‌الله‌در‌کتاب‌حقائق‌التأویل‌خود‌که‌آن‌را‌پس‌از‌نهج‌البلاغه‌نوشته‌است‌احتمال‌معطوف‌بودن»الراسخون«را‌در
«3ردیف‌مستأنفه‌بودن‌ذکر‌نمی‌کرد.»پاسخ‌سوم:این‌روایت‌در‌نهج‌البلاغه‌و‌تفسیر‌عیاشی‌مرسله‌و‌در‌توحید‌صدوق‌ضعیف‌السند‌است‌و‌نمی‌تواند‌با‌آن‌روایات‌صحیح‌السند‌معارضه‌کند‌و‌اینکه‌به‌گفته‌مرحوم‌سید‌رضی‌این‌خطبه)خطبه‌اشباح(از‌خطبه‌های‌بسیار‌ارزنده‌امیر‌مؤمنان‌است‌دلیل‌نمی‌شود‌که‌بتوان‌به‌تمام‌جملات‌آن‌تمسک‌کرد‌همانطور‌که‌خود‌سید‌رضی‌در‌تفسیر‌آیه‌به‌آن‌تمسک‌نکرده‌است،بله‌به‌جملاتی‌که‌معارض
«4با‌روایات‌صحیحه‌دیگر‌نباشد‌می‌توانیم‌تمسک‌کنیم.»پاسخ‌چهارم:علامه‌مجلسی‌فرموده‌اند:شاید‌در‌این‌روایت‌آن‌حضرت‌آیه‌را‌به
__________________________________________________و‌نهج‌البلاغه‌خطبه...42،توحید‌صدوق،ص134،ص1(-کافی،ج1)و‌منظور‌از‌حدیث‌سوم‌همان‌حدیثی‌است‌که‌به55(-توحید‌صدوق،ص2)
عنوان‌شاهد‌نقل‌شد.و‌تاریخ‌پایان‌قرائت‌جزء400(-تاریخ‌پایان‌تألیف‌نهج‌البلاغه‌ماه‌رجب‌سال3)
402پنجم‌حقائق‌التأویل‌که‌در‌دست‌است‌و‌بر‌مؤلف‌قرائت‌شده‌در‌سال‌‌حقائق‌التأویل‌از‌نهج‌البلاغه‌خویش‌یاد‌کرده‌است.167می‌باشد‌و‌در‌ص
مرحوم‌سید‌رضی‌در‌آیه‌مورد‌بحث‌سه‌احتمال‌داده‌است‌و‌برای‌احتمال‌معطوف‌بودن‌این‌بیان‌را‌دارد:و‌من‌وجه‌آخران‌حقیقة‌الواو‌الجمع‌فوجب‌حملها‌علی‌سنن‌حقیقتها‌و‌مقتضاها‌و‌لا‌یجوز‌حملها‌علی‌الابتداء‌الا‌بدلالة،و‌لا‌دلالة‌هنا‌توجب‌صرفها‌عن‌الحقیقة‌فوجب‌حملها‌علی‌الجمع‌حتی‌تقوم‌الدلالة،حقائق
.13التأویل،ص(-سید‌مرتضی‌هم‌در‌امالی‌احتمال‌عطف‌بودن‌را‌تقویت‌کرده‌و‌به‌این‌جمله4)
.442،ص1حدیث‌مورد‌بحث،تمسک‌نکرده‌است.نگاه‌کنید‌به‌امالی،ج417آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«1مذاق‌آنانکه»الراسخون«را‌عطف‌نمی‌گیرند‌معنی‌کرده‌است.»پاسخ‌پنجم:و‌نیز‌علامه‌مجلسی‌فرموده:چه‌مانعی‌دارد‌که‌هر‌دو‌تفسیر‌در‌آیه‌منظور‌باشد.و‌شاید‌مقصود‌ایشان‌این‌است‌که‌بنابر‌عطف‌بودن،معنی‌آیه‌این‌باشد‌که‌تأویل‌متشابهات‌یا‌قرآن‌را‌جز‌خدا‌و‌راسخان‌در‌علم‌نمی‌دانند‌اما‌خدا‌همه‌را‌تفصیلا‌می‌داند‌و‌راسخان‌در‌علم‌اجمالا.پس‌می‌توان‌گفت‌راسخان‌در‌علم‌می‌دانند‌اجمالا‌و‌نمی‌دانند‌تفصیلا.و‌یا‌بگوییم‌راسخان‌در‌علم‌بخشی‌از
تأویلات‌را‌می‌دانند‌نه‌همه‌آنها‌را،بنابر‌استیناف‌هم‌معنی‌آیه‌این‌باشد‌که‌تأویل‌متشابهات‌و‌یا‌قرآن‌را‌بتمامه‌خدا‌می‌داند‌و‌راسخان‌در‌علم،آن‌را‌بتمامه
نمی‌دانند‌و‌می‌گویند:«2کل‌من‌عند‌ربنا.»
پاسخ‌ششم:در‌المیزان‌فرموده‌اند:از‌خود‌آیه‌و‌بخصوص‌با‌در‌نظر‌داشتن‌به‌این‌روایت،عطف‌نبودن‌استفاده‌می‌شود‌و‌معنی‌آیه‌اینست‌که‌راسخان‌در‌علم،تأویل‌متشابهات‌را‌نمی‌دانند‌اما‌این‌مطلب‌با‌اینکه‌به‌تعلیم‌الهی‌به‌آن‌عالم‌باشند‌منافاتی‌ندارد‌و‌در‌روایات‌دیگر‌که‌می‌فرمایند‌تأویل‌را‌می‌دانیم‌منظور
همین‌است‌که‌به‌تعلیم‌الهی‌می‌دانیم‌مانند‌نسبت‌آیه‌ای‌که‌نفی‌علم‌غیب‌می‌کندبا‌آیه‌ای‌که‌آن‌را‌اثبات‌می‌کند‌یعنی‌نفی‌علم‌ذاتی‌و‌اثبات‌علم‌اعطائی‌است.»
3»
پاسخ‌هفتم:رسوخ‌در‌علم‌معنایی‌است‌که‌در‌غیر‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌هدی‌علیهم‌السلام‌نیز‌پیدا‌می‌شود‌و‌شاهد‌این‌مطلب‌آیه:»لکن
اسخون‌فی‌العلم‌منهم)ای‌من‌اهل الر__________________________________________________
(-عبارت‌علامه‌مجلسی‌اینست:الا‌ان‌یقال‌ان‌هذا‌الزام‌علی‌من‌یفسر‌الآیة1)کذلک.اما‌به‌نظر‌ما‌این‌پاسخ‌در‌صورتی‌قابل‌توجیه‌بود‌که‌احتمال‌عطف‌بودن‌به‌ذهن‌عامه‌مردم‌نمی‌آمد‌ولی‌چون‌هر‌دو‌احتمال‌در‌اذهان‌بوده‌است‌تأیید
احتمالی‌که‌بنظر‌خود‌آن‌حضرت‌خلاف‌واقع‌است‌وجهی‌ندارد.(-عبارت‌علامه‌مجلسی‌اینست:الا‌ان‌یقال‌بالجمع‌بین‌التفسیرین‌علی‌وجهین2)
.257،ص4مختلفین،بحار،ج.این‌پاسخ‌در‌صورتی‌صحیح‌بود‌که‌روایات69و28،ص3(-المیزان،ج3)
صحیح‌السند‌دال‌بر‌عطف‌بودن‌در‌ذیل‌آیه‌کریمه‌نداشتیم.418آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
«می‌باشد1الکتاب(و‌المؤمنون‌یؤمنون‌بما‌أنزل‌إلیک‌و‌ما‌أنزل‌من‌قبلک...«»البته‌این‌معنا‌مراتب‌دارد‌و‌مرتبه‌عالیه‌آن‌در‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌هدی‌علیهم‌السلام‌تحقق‌یافته‌است.بنابراین‌چه‌مانعی‌دارد‌بگوییم‌راسخان
در‌علم)بطور‌عموم(به‌تأویل‌آیات‌متشابه‌آگاه‌نیستند‌و‌این‌مطلب‌با‌اینکه‌گروهی‌از‌آنان‌که‌در‌درجه‌اعلای‌رسوخ‌در‌علم‌هستند‌به‌آن‌آگاه‌باشند‌منافات
«2ندارد.»پاسخ‌هشتم:لا‌منافاة‌بین‌ان‌تدل‌الآیة‌علی‌شأن‌من‌شؤون‌الراسخین‌فی‌العلم‌و‌هو‌الوقوف‌عند‌الشبهة‌و‌الایمان‌و‌التسلیم‌فی‌مقابل‌الزائغین‌قلبا‌و‌بین‌ان
تدل‌آیات‌اخری‌علی‌انهم‌او‌بعضا‌منهم‌عالمون‌بحقیقة‌القرآن‌و‌تأویل‌آیاته...»3»
در‌پایان‌لازم‌است‌یادآور‌شویم‌که‌حضرت‌علامه‌طباطبائی‌رحمه‌الله‌با‌اینکه‌در‌تفسیر‌آیه‌کریمه‌بحث‌جامع‌الاطرافی‌در‌حدود‌هفتاد‌صفحه‌آورده‌اند‌ولی‌گویا‌به‌خاطر‌اینکه‌روایات‌باب‌را‌بتمامها‌بررسی‌نفرموده‌اند‌در‌تفسیر‌آیه‌عطف‌نبودن»الراسخون«را‌اختیار‌کرده‌اند.اما‌در‌عین‌حال‌فرموده‌اند:این‌آیه‌با‌عالم‌بودن‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌ائمه‌هدی‌علیهم‌السلام‌به‌تأویل‌قرآن‌و‌تأویل
«4آیات‌متشابهات‌آن‌که‌از‌ادله‌دیگر‌استفاده‌می‌شود‌منافات‌ندارد.»نتیجه‌این‌بحث‌نسبتا‌طولانی‌این‌است‌که‌با‌توجه‌به‌روایات‌وارده‌از‌معصومین‌باید‌بگوئیم»الراسخون‌فی‌العلم«در‌آیه‌شریفه‌عطف‌بر»الله«است،همانطور
که‌به‌فرموده‌علامه‌طباطبائی)ره(معظم‌مفسرین‌شیعه‌و‌برخی‌از‌قدماء‌و«و‌الله‌العالم5شافعیه‌گفته‌اند،نه‌اینکه‌جمله‌مستأنفه‌باشد.»
__________________________________________________.162(-سوره‌نساء،آیه1)(-این‌پاسخ‌در‌صورتی‌درست‌بود‌که‌هر‌دو‌دسته‌روایات‌در‌توضیح‌و‌تفسیر2)
آیه‌وارد‌نشده‌بود..28،ص3(-المیزان،ج3)مراجعه‌شود.87-19،ص3(-به‌المیزان،ج4):ان‌الواو‌هل‌هو‌للعطف‌او‌للاستیناف،49،ص3(-نگاه‌کنید‌به‌المیزان،ج5)
فذهب‌بعض‌القدماء‌و‌الشافعیة‌و‌معظم‌المفسرین‌من‌الشیعة‌الی‌ان‌الواو‌للعطف‌و‌ان‌الراسخین‌فی‌العلم‌یعلمون‌تأویل‌المتشابه‌من‌القرآن‌و‌ذهب‌معظم‌القدماء‌و‌الحنیفة‌من‌اهل‌السنة‌الی‌انه‌للاستیناف‌و‌انه‌لا‌یعلم‌تأویل‌المتشابه‌الا
الله‌و‌هو‌مما‌استأثر‌الله‌سبحانه‌بعلمه...419آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
سوره‌تکاثر
سوره‌تکاثربسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
لو سوف‌تعلمون‌کلا کلا سوف‌تعلمون‌ثم ی‌زرتم‌المقابر‌کلا کاثر‌حت ألهاکم‌الت‌یومئذ‌عن لتسئلن ها‌عین‌الیقین‌ثم لترون الجحیم‌ثم تعلمون‌علم‌الیقین‌لترون
عیم. النی‌زرتم‌المقابر:1 کاثر‌حت -ألهاکم‌الت
»إلهاء«از‌ماده‌لهو‌به‌معنی‌غفلت‌است‌و‌در‌کتابهای‌لغت‌چنین‌آمده‌است:لهیت‌عن‌الشی‌ء‌ای‌غفلت‌عنه،و‌نیز‌گفته‌می‌شود:اللهو‌ما‌یشغل‌الانسان‌عما‌یعنیه‌و‌یهم.لهو‌چیزی‌است‌که‌انسان‌را‌از‌کارهای‌مهم‌و‌مورد‌اعتنا‌مشغول‌کند
و‌باز‌دارد.بنابراین»إلهاء«یعنی‌مشغول‌کردن‌و‌غافل‌نمودن‌و‌باز‌داشتن‌از‌کارهای‌لازم.
»التکاثر«دو‌جور‌معنی‌شده‌است:
-کثرت‌طلبی‌و‌فزون‌خواهی‌و‌دنبال‌ثروت‌زیاد‌و‌زیادی‌ثروت‌بودن.1-به‌کثرت‌ثروت‌و‌نیز‌کثرت‌طائفه‌و‌قبیله‌و‌فامیل‌و‌دیگر‌امور‌دنیوی‌مفاخره‌و2
مباهات‌کردن.»زرتم‌المقابر«زیارت‌قبرستان‌و‌قبور،در‌این‌آیه‌شریفه‌یا‌کنایه‌از‌مردن‌است،و‌یا‌منظور‌اینست‌که‌به‌قبرستان‌بروند‌و‌مردگان‌خود‌را‌بشمارند‌تا‌معلوم‌شود‌جمعیت‌کدام‌طائفه‌زیادتر‌است‌یا‌برای‌اینکه‌ببینند‌مردگان‌کدام‌دسته‌و‌گروه‌با
شخصیت‌ترند‌و‌یا‌شخصیت‌ها‌و‌رجال‌نامدار‌کدام‌گروه‌بیشترند420آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
و‌یا‌مقصود‌رفتن‌به‌زیارت‌قبور‌است‌تا‌از‌این‌راه‌غفلت‌خود‌را‌برطرف‌سازند‌ومتنبه‌و‌بیدار‌شود.
با‌توجه‌به‌مطالب‌یاد‌شده‌در‌معنی‌و‌تفسیر‌این‌دو‌آیه‌سه‌احتمال‌است.-فزون‌خواهی‌یا‌افتخار‌به‌زیادی‌ثروت‌و‌قدرت‌مادی‌شما‌را‌از‌خدا‌و‌معنویات1
و‌مقامات‌بلند‌انسانی‌غافل‌و‌مشغول‌ساخته‌است‌و‌این‌حالت‌نفسانی‌برای‌شما‌تا‌هنگام‌فرا‌رسیدن‌مرگتان‌ادامه‌دارد‌و‌بنابراین‌مضمون‌آیه‌شبیه‌این‌حدیث
««:مردم‌در‌خوابند)و‌از‌باطن‌عالم1می‌شود»الناس‌نیام‌إذا‌ماتوا‌انتبهوا»آگاهی‌ندارند(هنگامی‌که‌بمیرند‌بیدار‌و‌آگاه‌می‌شوند.
-مفاخره‌و‌مباهات‌کردن‌به‌زیادی‌جمعیت‌و‌طائفه‌و‌قبیله‌تا‌آن‌حد‌شما‌را2سرگرم‌کرده‌است‌که‌به‌قبرستان‌می‌روید‌و‌مرده‌های‌خود‌را‌می‌شمارید‌تا‌از‌این‌راه‌ثابت‌کنید‌جمعیت‌شما‌زیادتر‌است‌و‌به‌آن‌افتخار‌کنید‌و‌یا‌ثابت‌کنید
شخصیت‌ها‌و‌اشراف‌شما‌بیشترند‌و‌به‌آن‌مباهات‌نمایید.مؤید‌این‌تفسیر‌مطلبی‌است‌که‌به‌عنوان‌شأن‌نزول‌این‌آیات‌در‌تفاسیر‌نقل
شده‌است:قیل‌نزلت‌فی‌طائفتین‌من‌قریش‌تکاثروا‌و‌عدوا‌اشرافهم‌ثم‌قالوا‌نعد‌موتانا‌حتی
زاروا‌القبور‌فعدوهم‌و‌قالوا‌هذا‌قبر‌فلان‌و‌هذا‌قبر‌فلان.-تکاثر‌و‌کثرت‌طلبی‌و‌تفاخر‌به‌کثرت،شما‌را‌از‌هدفی‌که‌برای‌آن‌خلق3
شده‌اید‌باز‌می‌دارد‌تا‌اینکه‌به‌زیارت‌اهل‌قبور‌و‌مردگان‌بروید‌و‌عبرت‌بگیرید‌و‌متنبه‌شوید.در‌این‌صورت‌می‌فهمید‌که‌دنیا‌و‌مادیات‌ارزش‌ندارد‌و‌مشاهده‌می‌کنید‌افرادی‌که‌بیش‌از‌شما‌ثروت‌و‌قدرت‌و‌جمعیت‌داشتند‌در‌چه‌وضعیهستند‌در‌نتیجه‌به‌خود‌می‌آیید‌و‌زنگار‌غفلت‌از‌دل‌شما‌تا‌حدی‌زدوده‌می‌شود.
آری‌این‌واقعیت‌را‌نمی‌توان‌انکار‌کرد‌که‌انسان‌هر‌قدر‌هم‌سرگرم‌دنیا‌و‌مغلوب‌جهات‌مادی‌و‌نفسانی‌باشد‌به‌قبرستان‌که‌می‌رود‌تا‌حدی‌تنبه‌پیدا‌می‌کند‌البته
این__________________________________________________
(-صد‌کلمه‌امیر‌مؤمنان.1)421آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
تنبه‌مراتب‌دارد‌برای‌کسانی‌که‌آمادگی‌زیادتر‌داشته‌باشند‌بیشتر‌و‌برای‌کسانیکه‌آمادگی‌کمتر‌دارند‌کمتر‌است.
در‌روایت‌آمده‌است‌که‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم‌پس‌از‌قرائتکاثر«فرمودند: »ألهاکم‌الت
تکاثر‌الاموال‌جمعها‌من‌غیر‌حقها‌و‌منعها‌من‌حقها‌و‌شدها‌فی‌الاوعیة)حتی‌زرتمالمقابر(حتی‌دخلتم‌قبورکم.
در‌این‌روایت‌تکاثر‌به‌کثرت‌طلبی‌و‌فزونی‌طلبی‌و‌جمع‌ثروت‌از‌راه‌حرام‌و‌خود‌داری‌از‌پرداخت‌حقوق‌مالی‌معنی‌شده‌و‌زیارت‌قبور‌کنایه‌از‌فرا‌رسیدن‌مرگ
دانسته‌شده‌است.پس‌این‌روایت‌مؤید‌تفسیر‌اول‌است.در‌نهج‌البلاغة‌از‌علی‌علیه‌السلام‌نقل‌شده‌است‌که‌پس‌از‌تلاوت‌این‌آیه‌فرمود:
«.آیا‌به‌محل‌از‌بین‌رفتن1افبمصارع‌آبائهم‌یفخرون‌ام‌بعدید‌الهلکی‌یتکاثرون»پدرانشان‌افتخار‌می‌کنند‌و‌یا‌مردگانشان‌را‌می‌شمارند‌که‌ببینند‌کدام‌زیادتر‌است
و‌به‌زیادی‌جمعیت‌به‌یکدیگر‌افتخار‌می‌کنند.این‌روایت‌با‌تفسیر‌دوم‌مناسبت‌دارد.
اما‌به‌روایتی‌که‌تفسیر‌سوم‌را‌تأیید‌کند‌دست‌نیافتیم‌و‌این‌احتمال‌یعنی‌تفسیرسوم‌در‌برخی‌تفاسیر‌جدید‌یاد‌شده‌است.
در‌پایان‌این‌بخش‌توجه‌به‌این‌نکته‌ضروری‌است‌که‌در‌اسلام‌کثرت‌ثروت‌و‌بدنبال‌ثروت‌بودن‌محکوم‌نیست‌آنچه‌از‌این‌آیات‌و‌امثال‌آن‌استفاده‌می‌شود‌اینست‌که‌اگر‌کثرت‌ثروت‌و‌طلب‌آن‌انسان‌را‌به‌گونه‌ای‌مشغول‌کند‌که‌از‌هدف‌اصلی‌و‌یاد‌خدا‌باز‌ماند‌و‌منحرف‌سازد‌مورد‌مذمت‌و‌نکوهش‌است
ه« همانگونه‌که‌در‌آیه‌دیگر‌می‌فرماید:»لا‌تلهکم‌أموالکم‌و‌لا‌أولادکم‌عن‌ذکر‌الل‌نمی‌فرماید‌مال‌و‌اولاد‌نداشته‌باشید‌بلکه‌می‌فرماید‌مال‌و‌فرزند‌شما‌را‌از‌خدا‌غافل‌نکند.و‌نیز‌در‌معرفی‌بندگان‌خاص‌خود‌می‌فرماید:»رجال‌لا‌تلهیهم‌تجارة‌و
ه» ««2لا‌بیع‌عن‌ذکر‌الل__________________________________________________
.216(-نهج‌البلاغه،خطبه1).37(-نور:2)
422آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:نمی‌گوید‌مردانی‌هستند‌که‌اهل‌خرید‌و‌فروش‌و‌تجارت‌نیستند‌بلکه‌می‌گوید
مردانی‌هستند‌که‌تجارت‌و‌خرید‌و‌فروش‌آنان‌را‌از‌یاد‌خدا‌باز‌نمی‌دارد‌و‌غافلنمی‌کند.
و‌اگر‌در‌قسمتی‌از‌آیات‌و‌روایات‌از‌مطلق‌مال‌و‌ثروت‌مذمت‌و‌نکوهش‌شده‌برای‌اینست‌که‌غالبا‌ثروت‌انسان‌را‌از‌خدا‌باز‌می‌دارد‌و‌گویا‌میان‌ثروت‌و‌غفلت‌الإنسان‌لیطغی‌أن‌رآه‌استغنی» از‌خدا‌ملازمه‌هست‌که‌قرآن‌می‌فرماید:»إن
««طبع‌انسان‌نوعا‌چنین‌است‌که‌تا‌بی‌نیاز‌و‌غنی‌شود‌طغیان‌می‌کند.1و‌در‌هر‌صورت‌اسلام‌با‌کار‌و‌کوشش،کسب‌و‌تجارت،مال‌و‌ثروت‌و‌مظاهر
زندگی‌مخالف‌نیست‌ولی‌همواره‌به‌انسانها‌این‌نکته‌را‌یادآوری‌می‌کند‌که‌هدف،خدا‌و‌یاد‌خدا‌و‌بندگی‌خداست‌و‌دنیا‌و‌مادیات‌تا‌آنجا‌که‌وسیله‌رسیدن‌به‌آن
هدف‌باشد‌و‌یا‌لااقل‌بازدارنده‌از‌آن‌هدف‌نباشد‌بی‌اشکال‌است‌و‌گرنه‌موجبضرر‌و‌خسران‌و‌بدبختی‌است.
سوف‌تعلمون:2 -کلاکلا‌به‌چهار‌معنی‌آمده‌است:
الف:کلا‌کلمه‌ردع‌و‌زجر‌است.کلا‌به‌این‌معنی‌در‌جائی‌بکار‌برده‌می‌شود‌که‌بخواهند‌با‌حالت‌تند‌و‌آمرانه،به‌گونه‌ای‌که‌مخاطب‌متأثر‌شود‌بگویند‌مطلبی‌کهی کاثر‌حت ذکر‌شده‌نباید‌اینطور‌باشد‌بنابراین‌وقتی‌قرآن‌می‌فرماید:»ألهاکم‌الت...«یعنی‌تکاثر‌شما‌را‌غافل‌کرده‌است‌و‌نباید‌اینطور‌باشد زرتم‌المقابر‌کلاطولی‌نمی‌کشد‌که‌غفلت‌شما‌بر‌طرف‌می‌شود‌و‌عالم‌و‌آگاه‌می‌گردید.
ب:کلا‌بمعنی‌آگاه‌باشید.ج:کلا‌بمعنی‌آری.د:کلا‌بمعنی‌حقا.
کلا‌به‌این‌سه‌معنی‌مربوط‌به‌جمله‌بعد‌خواهد‌بود‌به‌خلاف‌معنی‌اول‌که‌به‌جملهقبل‌ارتباط‌دارد.
__________________________________________________(-سوره‌علق.1)
423آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
در‌کتابهای‌تفسیر‌در‌ذیل‌این‌آیه‌نوعا‌معنی‌اول‌یاد‌شده‌است.و‌ابو‌الفتوح‌رازی‌گفته‌است:کلا‌در‌این‌آیه‌میتواند‌به‌معنی‌حقا‌باشد‌یعنی‌تکاثر‌شما‌را‌غافل‌کرده
است‌و‌حقا‌در‌آینده‌علم‌پیدا‌خواهید‌کرد‌و‌غفلت‌شما‌برطرف‌می‌شود.سوف‌تعلمون:3 کلا -ثم
این‌آیه‌تکرار‌آیه‌قبل‌است‌و‌هر‌دو‌آیه‌در‌مقام‌تنبیه‌و‌بیدار‌کردن‌مردم‌است.قرآن‌می‌خواهد‌با‌این‌دو‌آیه‌کسانی‌را‌که‌از‌خدا‌و‌معنویات‌غافلند‌تهییج‌و‌تهدید‌کند‌بلکه‌متذکر‌و‌متنبه‌شوند‌و‌پیش‌از‌فرا‌رسیدن‌مرگشان‌از‌غفلت‌درآیند‌و‌حق
را‌در‌یابند.برخی‌از‌مفسران‌در‌توجیه‌تکرار‌آیه‌گفته‌اند‌جمله‌اول‌مربوط‌به‌هنگام‌مرگ‌است‌یعنی‌بزودی‌هنگام‌مرگ‌خواهید‌دانست‌و‌غفلت‌شما‌برطرف‌می‌شود‌و‌جمله‌دوم‌مربوط‌به‌هنگام‌قیامت‌است‌یعنی‌در‌آینده‌هنگام‌قیام‌قیامت‌خواهید
دانست.کلا‌نیز‌به‌هر‌کدام‌از‌سه‌معنای‌یاد‌شده‌باشد‌برای‌تأکید‌آمده‌است.
الجحیم: لو‌تعلمون‌علم‌الیقین‌لترون کلا»لو«حرف‌شرط‌است‌و‌افاده‌امتناع‌و‌نفی‌می‌کند‌مثلا‌وقتی‌می‌گوییم:»لو‌قام‌لقمت«)اگر‌ایستاده‌بود‌من‌هم‌می‌ایستادم(یعنی‌او‌نایستاد‌من‌هم‌نایستادم‌یا
ه‌لفسدتا» الل ««)اگر‌در‌آسمان‌و1وقتی‌قرآن‌می‌فرماید:»لو‌کان‌فیهما‌آلهة‌إلا‌زمین‌خدایانی‌جز‌الله‌بودند‌زمین‌و‌آسمان‌فاسد‌می‌شد(معنایش‌اینست‌که‌جز‌الله‌خدایی‌نیست‌نظام‌جهان‌هم‌به‌هم‌نخورده‌است‌اگر‌خدایانی‌بودند‌نظام
جهان‌هم‌به‌هم‌می‌خورد.با‌توجه‌به‌معنایی‌که‌برای»لو«ذکر‌شد‌در‌معنای‌دو‌آیه‌شریفه‌دو‌نظر‌موجود
است.-این‌دو‌آیه‌جدای‌از‌هم‌معنی‌شوند.1
در‌بیان‌این‌نظر‌که‌در‌بسیاری‌از‌تفاسیر‌یاد‌شده‌گفته‌اند‌اگر»لو«با‌معنی‌اصلیش‌در‌آیه‌به‌کار‌رفته‌باشد‌و‌بخواهیم‌دو‌آیه‌را‌با‌هم‌معنی‌کنیم‌معنایش‌این
می‌شود:اگر__________________________________________________
.22(-انبیاء:1)424آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
علم‌الیقین‌داشتید‌جهنم‌را‌می‌دیدید‌اما‌چون‌علم‌الیقین‌ندارید‌جهنم‌را‌نمی‌بینید.و‌این‌معنی‌صحیح‌نیست‌زیرا‌می‌دانیم‌که‌بسیاری‌از‌کسانی‌که‌علم‌الیقین‌ندارند
جهنمی‌هستند‌و‌جهنم‌را‌خواهند‌دید.پس‌برای‌اینکه‌معنی‌آیه‌نادرست‌نباشد‌باید‌دو‌آیه‌را‌جدا‌جدا‌کنیم‌و‌برای‌آیه‌اول
جواب‌شرط‌در‌تقدیر‌بگیریم‌و‌بگوییم:لو‌تعلمون‌علم‌الیقین‌لشغلکم‌عن‌التفاخر‌و‌التکاثر‌او‌الالهاء.اگر‌علم‌الیقین
داشتید‌و‌غفلت‌زده‌نبودید‌این‌علم‌و‌آگاهی‌شما‌را‌از‌تفاخر‌و‌تکاثر‌یا‌غافل‌شدن‌به‌آنها‌باز‌می‌داشت‌ولی‌چون‌علم‌الیقین‌نداشتید‌گرفتار‌تفاخر‌و‌تکاثر‌یا‌الهاء‌و
غفلت‌زدگی‌شدید.و‌برای‌آیه‌دوم‌جمله‌قسم‌در‌تقدیر‌بگیریم‌و‌بگوییم:
اقسم‌لترون‌الجحیم‌سوگند‌به‌خدا‌حتما‌جهنم‌را‌خواهید‌دید‌و‌جهنمی‌خواهید‌بود.»ل«در‌لترون‌لام‌قسم‌است‌و‌ترون‌الجحیم‌جواب‌قسم‌است.
-نظر‌دوم‌اینکه‌دو‌آیه‌در‌ارتباط‌با‌هم‌معنی‌شود.2مرحوم‌علامه‌طباطبائی‌رحمة‌الله‌علیه‌بر‌خلاف‌همه‌مفسرانی‌که‌دو‌آیه‌را‌جدا‌جدا‌معنی‌کرده‌اند‌می‌فرماید:این‌احتمال‌وجود‌دارد‌که‌دو‌آیه‌با‌هم‌مربوط‌باشند
و‌اشکالی‌هم‌در‌معنی‌به‌وجود‌نیاید‌چنانکه‌هر‌خواننده‌ای‌پیش‌از‌مراجعه‌به‌تفسیر‌به‌طبع‌اولی‌خودش‌این‌دو‌آیه‌را‌با‌هم‌قرائت‌می‌کند‌یعنی‌آیه‌دوم‌را
جواب‌آیه‌اول‌می‌داند.برای‌اینکه‌فرموده‌علامه‌طباطبائی‌روشن‌شود‌مقدمه‌ای‌ذکر‌می‌کنیم:
اگر‌انسان‌به‌مقام‌یقین‌برسد‌این‌خاصیت‌را‌دارد‌که‌در‌همین‌دنیا‌آنچه‌را‌مردم‌قادر‌به‌دیدن‌آن‌نیستند‌می‌بیند‌چنانکه‌آن‌جوان‌انصاری‌در‌پاسخ‌پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌که‌پس‌از‌نماز‌صبح‌از‌او‌پرسید:کیف‌اصبحت؟عرض‌کرد:اصبحت‌موقنا.پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌جمله‌ای‌به‌این‌مضمون‌فرمودند:نشانه‌یقینت‌چیست؟عرض‌کرد:نشانه‌یقینم‌اینست‌که‌گویا‌الآن‌بهشتی‌ها‌را‌در‌بهشت‌و
جهنمی‌ها‌را‌در‌جهنم‌می‌بینم‌و‌صدای‌آتش‌در425آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
گوشم‌هست.و‌نیز‌در‌نهج‌البلاغة‌در‌خطبه‌همام‌جملاتی‌بدین‌مضمون‌هست:کسانی‌که‌به
مقام‌یقین‌می‌رسند‌گویا‌در‌همین‌دنیا‌جهان‌ماوراء‌این‌جهان‌را‌می‌بینند.با‌توجه‌به‌این‌مقدمه‌در‌بیان‌معنی‌آیه‌می‌گوییم:
لو‌تعلمون‌علم‌الیقین قرآن‌خطاب‌به‌مردم‌غفلت‌زده‌و‌بی‌خیر‌می‌گوید:»کلا‌الجحیم.«شما‌غفلت‌زده‌و‌سرگرم‌به‌دنیا‌هستید‌اگر‌علم‌الیقین‌داشتید‌در لترون
همین‌دنیا‌جهنم‌را‌می‌دیدید‌اما‌چون‌علم‌الیقین‌ندارید‌جهنم‌را‌در‌این‌دنیانمی‌بینید.
ثم‌لترونها‌عین‌الیقین‌سپس‌جهنم‌را‌به‌عین‌الیقین‌خواهید‌دید.بنابر‌فرموده‌علامه‌طباطبائی‌معنی‌آیه‌این‌می‌شود‌یعنی‌اگر‌علم‌الیقین‌داشتید‌جهنم‌را‌در‌دنیا
می‌دیدید‌و‌سپس‌در‌قیامت‌به‌عین‌الیقین‌خواهید‌دید‌دیدن‌در‌دنیا‌علم‌الیقیناست‌و‌دیدن‌در‌آن‌جهان‌عین‌الیقین‌که‌با‌هم‌تفاوت‌دارند.
و‌بنابر‌تفسیر‌سائر‌مفسران‌معنی‌آیه‌چنین‌می‌شود:سوگند‌به‌خدا‌جهنم‌را‌خواهید‌دید‌و‌سپس‌جهنم‌را‌به‌عین‌الیقین‌خواهید‌دید‌که‌جمله‌دوم‌تأکید‌جمله
اول‌خواهد‌بود.خواجه‌نصیر‌الدین‌طوسی‌در‌کتاب»اوصاف‌الاشراف«می‌فرماید:
»یقین‌را‌مراتب‌است‌و‌در‌قرآن‌علم‌الیقین‌و‌عین‌الیقین‌و‌حق‌الیقین‌آمدهها‌عین لترون الجحیم‌ثم است‌چنانکه‌فرموده‌است‌لو‌تعلمون‌علم‌الیقین‌لترون
هذا‌لهو‌حق‌الیقین...«.» «1الیقین‌و‌دیگر‌گفته‌است:و‌تصلیة‌جحیم‌إنو‌در‌توضیح‌گوییم‌شاید‌منظور‌بیان‌مراتب‌یقین‌باشد‌به‌این‌شرح:
اگر‌از‌پشت‌دیوار‌نور‌آتش‌را‌ببینیم‌یقین‌به‌وجود‌آتش‌داریم‌این‌یقین‌است.اگر‌برویم‌بالای‌دیوار‌و‌خود‌آتش‌را‌ببنیم‌این‌علم‌الیقین‌است.
اگر‌کنار‌آتش‌بایستیم‌و‌حرارت‌آن‌را‌لمس‌کنیم‌این‌عین‌الیقین‌است.و‌اگر‌وسط‌آتش‌قرار‌گیریم‌و‌بسوزیم‌این‌حق‌الیقین‌است.
خواجه‌طوسی‌فرموده‌است:»در‌مثل‌آتش‌که‌در‌باب‌معرفت‌گفته‌آمد،مشاهده__________________________________________________
.95(-واقعه:1)426آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
هر‌چه‌در‌نظر‌آید‌بتوسط‌نور‌آتش‌بمثابت‌علم‌الیقین‌است،و‌معاینه‌جرم‌آتش‌که‌مفیض‌نور‌است‌بر‌هر‌چه‌قابل‌اضائت‌باشد،بمثابت‌عین‌الیقین،و‌تأثیر‌آتش
در‌آنچه‌بدو‌رسد‌تا‌هویت‌او‌محو‌کند‌و‌آتش‌صرف‌بماند‌حق‌الیقین‌است«.عیم: یومئذ‌عن‌الن لتسئلن ثم
سپس‌در‌آن‌روز)روز‌قیامت(از‌نعیم‌سؤال‌و‌بازخواست‌خواهید‌شد.
معنی‌آیه‌روشن‌است‌ولی‌در‌اینجا‌با‌توجه‌به‌آیات‌دیگر‌و‌روایات‌دو‌بحث‌را‌بایدپی‌گیری‌کنیم:
-خصوصیات‌سؤال‌در‌روز‌قیامت‌از‌این‌جهت‌که‌همه‌مورد‌سؤال‌قرار1می‌گیرند‌یا‌گروهی‌خاصی‌و‌یا‌در‌مقامی‌خاص.
-مقصود‌از‌نعیم‌که‌مورد‌بازخواست‌قرار‌می‌گیرد‌چیست‌آیا‌مطلق‌نعمت‌ها2منظور‌است‌یا‌برخی‌نعمتهای‌خاص.
در‌مورد‌بحث‌اول‌می‌گوییم:آیات‌قرآن‌مجید‌در‌مورد‌سؤال‌دو‌دسته‌است:
-آیاتی‌که‌مضمونش‌اینست‌که‌انسانها‌مورد‌سؤال‌و‌بازخواست‌قرار‌می‌گیرند1أولئک‌کان‌عنه‌مسؤلا مع‌و‌البصر‌و‌الفؤاد‌کل الس مانند‌آیه‌مورد‌بحث‌و‌نیز‌آیه‌إن
«.انسان‌در‌مورد‌چشم‌و‌گوش‌و‌قلب‌که‌از‌نعمتهای‌الهی‌است‌سؤال1»می‌شود‌که‌با‌چشم‌و‌گوش‌و‌قلب‌چه‌کردی‌از‌آنها‌در‌چه‌راهی‌استفاده‌کردی.
هم‌مسؤلون» ««.2»و‌قفوهم‌إن-دسته‌دوم‌آیاتی‌است‌که‌می‌فرماید‌از‌گناهکاران‌در‌قیامت‌سؤال‌نمی‌شود‌و2
اگر‌جهنمی‌هستند‌بدون‌سؤال‌و‌جواب‌به‌جهنم‌می‌روند‌مانند‌آیه:»لا‌یسئل‌عن»3ذنوبهم‌المجرمون» ««.4««و‌آیه»فیومئذ‌لا‌یسئل‌عن‌ذنبه‌إنس‌و‌لا‌جان
__________________________________________________.36(-اسراء:1).24(-صافات:2).78(-قصص:3).36(-رحمن:4)
427آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:با‌توجه‌به‌این‌دو‌دسته‌آیات‌باید‌این‌اشکال‌را‌پاسخ‌دهیم‌که‌چطور‌سؤال‌در
برخی‌آیات‌اثبات‌و‌در‌برخی‌آیات‌نفی‌شده‌است.در‌تفاسیر‌جواب‌داده‌شده‌که‌قیامت‌مواقف‌و‌مراحل‌مختلف‌دارد‌در‌برخی‌از
مواقف‌سؤال‌هست‌و‌در‌برخی‌مواقف‌سؤال‌نیست.شبیه‌به‌این‌بحث‌در‌دو‌گروه‌آیات‌دیگر‌هم‌هست‌گروهی‌که‌می‌گوید‌در‌قیامت‌مردم‌سخن‌می‌گویند‌و‌جواب‌می‌دهند‌و‌گروهی‌که‌می‌گویند‌در‌آنجا‌زبانشان
بسته‌می‌شود‌و‌اعضاء‌و‌جوارحشان‌به‌نطق‌در‌میاید.
منا‌أیدیهم‌و‌تشهد‌أرجلهم‌بما‌کانوا‌یکسبون» «.5الیوم‌نختم‌علی‌أفواههم‌و‌تکل‌آن‌روز‌بر‌دهان‌هایشان‌مهر‌می‌زنیم‌و‌دستهایشان‌با‌ما‌سخن‌می‌گویند‌و‌پاهایشان
به‌آنچه‌انجام‌داده‌اند‌گواهی‌می‌دهند.بحث‌دوم:
دومین‌موضوعی‌که‌در‌ذیل‌آیه‌شریفه‌باید‌مورد‌بررسی‌قرار‌گیرد‌معنی‌ومقصود‌از»نعیم«است.
در‌این‌زمینه‌نزدیک‌به‌هفتاد‌روایت‌از‌طریق‌شیعه‌و‌سنی‌وارد‌شده‌است‌که‌بهچهار‌گروه‌تقسیم‌می‌شود.
گروه‌اول:روایاتی‌است‌که‌از‌طریق‌اهل‌سنت‌نقل‌شده‌و‌در‌کتابهایی‌از‌قبیل»در‌المنثور«سیوطی)که‌روایات‌مربوط‌به‌تفسیر‌قرآن‌را‌جمع‌آوری‌نموده(
موجود‌است،این‌روایات‌حدود‌چهل‌روایت‌است‌که‌تقریبا‌کل‌آنها»نعیم«را‌به‌نعمت‌های‌مادی‌از‌قبیل:آب‌سرد،خرما،سیری‌شکم،خواب،مسکن‌و‌سرپناه،لباس،کفش،مرکب،صحت‌و‌سلامت،امنیت،عافیت‌و‌زندگی‌بی‌دردسر،معیوب
نبودن‌بدن،زن‌و‌فرزند‌و‌معنی‌کرده‌اند.__________________________________________________
.65(-یس:5)428آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
گروه‌دوم:روایاتی‌است‌که‌از‌طریق‌شیعه‌در‌تفسیرهایی‌از‌قبیل»نور‌الثقلین«و»البرهان«جمع‌آوری‌شده‌است،مضامین‌این‌روایات‌با‌آنچه‌در‌روایات‌اهل‌سنت‌آمده‌کاملا‌متفاوت‌است‌زیرا‌در‌روایات‌اهل‌تسنن‌تکیه‌بر‌این‌است‌که
نعیم‌به‌نعمت‌های‌دنیوی‌و‌مادی‌تفسیر‌شود‌اما‌در‌این‌روایات‌شیعه،»نعیم«به‌نعمت‌های‌معنوی‌از‌قبیل:توحید،نبوت،امامت،وجود‌پیامبر‌و‌امامان‌معصوم،
مکتب‌تشیع،و‌دوستی‌اهل‌بیت‌تفسیر‌شده‌است.که‌نمونه‌آنها‌را‌نقل‌می‌کنیم.-شخصی‌گوید‌از‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌پرسیدم‌این»نعیم«که‌در‌قیامت‌از1
آن‌سؤال‌می‌شود‌چیست؟حضرت‌فرمودند:تسأل‌هذه‌الامة‌عما‌انعم‌الله‌علیهم‌برسول‌الله‌ثم‌باهل‌بیته»
1.»نعمتی‌که‌سؤال‌می‌شود‌پیامبر‌و‌امامان‌هستند.
-امام‌باقر‌علیه‌السلام‌فرمودند:مقصود‌از‌نعیم‌که‌مورد‌سؤال‌قرار‌می‌گیرد2«2تشیع‌و‌ولایت‌اهل‌بیت‌است.»
-یکی‌از‌راویان‌گوید:از‌حضرت‌صادق‌علیه‌السلام‌پرسیدم‌معنی‌این‌آیه3چیست‌ثم‌لتسئلن‌یومئذ‌عن‌النعیم.حضرت‌فرمود:همان‌نعمتی‌که‌خدای‌متعال«3به‌شما‌انعام‌کرده‌و‌آن‌ولایت‌ما‌اهل‌بیت‌و‌دوستی‌محمد‌و‌آل‌محمد‌است.»
-از‌علی‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌که‌فرمود:»نعیم«که‌فردای‌قیامت‌از‌آن4«4سؤال‌می‌شود‌ما‌خاندان‌رسالت‌هستیم.»
-از‌امام‌هفتم‌علیه‌السلام‌نیز‌روایت‌شده‌که‌در‌تفسیر‌این‌آیه‌فرمودند‌نعمتی5که‌خداوند‌در‌اختیار‌اهل‌ایمان‌گذاشته‌و‌از‌آن‌سؤال‌خواهد‌کرد‌ما‌هستیم.
گروه‌سوم:روایاتی‌است‌که‌از‌آنها‌استفاده‌می‌شود‌مقصود‌از»نعیم«مطلقنعمت‌ها
__________________________________________________.24/52(-بحار،ج1).24/54(-بحار،2).24/56(-بحار،3).24/57(-بحار،4)
429آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:است‌چه‌مادی‌و‌چه‌معنوی‌مانند‌این‌روایات:
از‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌روایت‌شده‌که‌فرموده‌اند:از‌نعمت‌هایی‌که‌مورد‌سؤال‌قرار‌می‌گیرد‌امنیت‌و‌سلامت‌بدن‌و‌ولایت‌علی‌بن‌ابی‌طالب‌علیه‌السلام
«1است.»از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌روایت‌شده‌که‌فردای‌قیامت‌نمی‌گذارند‌کسی‌قدم‌از‌قدم‌بردارد‌مگر‌آنکه‌از‌چهار‌چیز)نعمت(از‌او‌سؤال‌کنند‌و‌آن‌چهار‌چیز
عبارت‌است‌از:الف:عمر‌که‌آن‌را‌در‌چه‌راهی‌از‌بین‌بردی؟
ب:جوانی‌که‌در‌چه‌راهی‌صرف‌کردی؟ج:مال‌و‌ثروت‌که‌از‌چه‌راهی‌بدست‌آوردی‌و‌در‌چه‌راهی‌خرج‌کردی؟
«2د:محبت‌و‌دوستی‌ما‌خاندان‌ولایت،که‌با‌آن‌چه‌کردی؟»اگر‌فقط‌همین‌سه‌گروه‌روایات‌را‌داشتیم‌مشکلی‌پیش‌نمی‌آمد‌و‌جمع‌بین
روایات‌ممکن‌بود‌و‌اینطور‌می‌گفتیم‌که»نعیم«همه‌نعمت‌ها‌را‌شامل‌می‌شود‌و‌در‌دسته‌اول‌از‌روایات‌نعمتهای‌مادی‌گفته‌شده‌و‌نعمتهای‌معنوی‌نفی‌نشده‌و‌در
دسته‌دوم‌نیز‌نعمت‌های‌معنوی‌گفته‌شده‌و‌نعمت‌های‌مادی‌نفی‌نشده‌و‌در‌دسته‌سوم‌هر‌دو‌قسم‌نعمت‌یاد‌شده‌و‌گروه‌سوم‌برای‌جمع‌بین‌آن‌دو‌دسته‌روایات
هم‌قرینه‌خوبی‌است.اما‌روایات‌در‌همین‌سه‌گروه‌خلاصه‌نمی‌شود‌بلکه‌دسته‌چهارمی‌هم‌داریم‌که‌از‌طریق‌شیعه‌نقل‌شده‌و‌برخلاف‌روایات‌یاد‌شده»نعیم«را‌منحصر‌در‌نعمت‌های
معنوی‌دانسته‌و‌نعمت‌های‌مادی‌را‌اصلا‌بحساب‌نیاورده‌و‌نفی‌کرده‌است.لازم‌است‌که‌نمونه‌ای‌از‌این‌روایات‌را‌نقل‌کنیم‌و‌سپس‌به‌طرح‌اشکال‌و‌جواب
آن‌بپردازیم.««روایت‌کرده‌است‌که‌شخصی‌به3شیخ‌صدوق‌در‌کتاب»عیون‌اخبار‌الرضا»
نام‌ابراهیم‌بن‌عباس‌گوید‌خدمت‌امام‌هشتم‌بودیم‌که‌امام‌فرمود:در‌دنیا‌هیچنعمت
__________________________________________________.24/54(-بحار،1).7/258(-بحار،2)،به‌نقل‌از‌عیون.24/50(-بحار،3)
430آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:حقیقی‌که‌واقعا‌ارزش‌داشته‌باشد‌پیدا‌نمی‌شود.)آنچه‌از‌مادیات‌هست‌از‌آن‌جهت‌که‌مادی‌و‌دنیوی‌هستند‌بی‌ارزشند‌جز‌آنکه‌انسان‌بتواند‌از‌آنها‌در‌راه
معنویاتش‌استفاده‌کند‌و‌برای‌آخرتش‌مفید‌باشد(.یکی‌از‌دانشمندان‌اهل‌سنت‌که‌در‌مجلس‌حضور‌داشت‌گفت:خداوند‌در‌قرآن‌می‌فرماید:ثم‌لتسئلن‌یومئذ
عن‌النعیم‌و‌مقصود‌از‌نعیم‌آب‌سرد‌است‌و‌چون‌قرآن‌آب‌سرد‌را‌نعمت‌می‌داندپس‌برخلاف‌گفته‌شما‌نعمت‌حقیقی‌در‌دنیا‌هست.
امام‌هشتم‌علیه‌السلام)از‌ناراحتی‌صدایش‌را‌قدری‌بلند‌کرد(و‌فرمود:شما‌این‌آیه‌را‌این‌چنین‌تفسیر‌می‌کنید‌و‌در‌مورد‌نعیم‌هر‌کدام‌چیزی‌می‌گویید‌گروهی
می‌گویید‌مقصود‌آب‌سرد‌است‌گروه‌دیگر‌می‌گویید‌غذای‌خوب‌است‌عده‌دیگری‌می‌گویید‌خواب‌راحت‌است.پدرم‌حضرت‌کاظم‌علیه‌السلام‌فرمود:این‌تفسیرها
در‌مورد‌این‌آیه‌در‌محضر‌پدرم‌امام‌صادق‌علیه‌السلام‌یاد‌شد‌آن‌حضرت‌خشمگین‌شد‌و‌فرمود:خدای‌عز‌و‌جل‌از‌چیزهائی‌که‌به‌بندگانش‌تفضل‌کرده
است‌بازخواست‌نمی‌کند‌و‌به‌آنان‌منت‌نمی‌گذارد.این‌کار‌یعنی‌منت‌گذاشتن‌بعد‌از‌انعام،از‌بندگان‌هم‌زشت‌است‌پس‌چگونه‌چیزی‌که‌انتسابش‌به‌مخلوق‌زشت‌است‌به‌خالق‌متعال‌نسبت‌داده‌می‌شود؟آنگاه‌فرمود:مقصود‌از‌نعیم‌در‌این‌آیه
شریفه‌حب‌و‌دوستی‌و‌موالات‌ما‌اهل‌بیت‌است‌که‌خدای‌متعال‌پس‌از‌توحید‌ونبوت‌از‌آن‌سؤال‌خواهد‌کرد.
سپس‌فرمود‌پدرم‌از‌پدرانش‌از‌رسول‌خدا‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌روایت‌کرده‌است‌که‌آن‌حضرت‌فرمود‌اول‌چیزی‌که‌پس‌از‌مرگ‌از‌انسان‌سؤال‌می‌شود‌شهادت‌و‌گواهی‌به‌وحدانیت‌خدا‌و‌نبوت‌رسول‌خدا‌و‌امامت‌علی‌علیه‌السلام
است‌هر‌کس‌به‌توحید‌و‌نبوت‌و‌امامت‌اقرار‌کند‌و‌اعتقاد‌قلبی‌داشته‌باشد)اهل««.1نجات‌خواهد‌بود(»صار‌إلی‌النعیم‌الذی‌لا‌زوال‌له»
همانطور‌که‌ملاحظه‌می‌کنید‌این‌روایت‌برخلاف‌اکثر‌روایات‌گذشته‌نعمت‌هایمادی‌و‌دنیوی‌را‌نعمت‌ندانسته‌و‌سؤال‌از‌آنها‌را‌به‌طور‌کلی‌نفی‌می‌کند.
__________________________________________________.270،به‌نقل‌از‌عیون:24/50(-بحار،1)
431آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:برای‌رفع‌این‌اشکال‌و‌تنافی‌چند‌پاسخ‌داده‌شده‌است:
-در‌قیامت‌از‌همه‌نعمت‌ها‌سؤال‌می‌شود‌آیه‌شریفه‌هم‌عموم‌دارد‌لکن‌سؤال1و‌پرسش‌از‌نعمت‌هائی‌از‌قبیل‌نان‌و‌آب‌با‌مقایسه‌با‌سؤال‌از‌توحید‌و‌نبوت‌وامامت‌به‌قدری‌ناچیز‌است‌که‌به‌حساب‌نمی‌آید‌و‌روی‌آنها‌دقت‌زیاد‌نمی‌شود.
-در‌قیامت‌از‌آن‌نعمت‌هایی‌که‌ضروری‌زندگی‌به‌حساب‌می‌آید‌و‌به‌قدر2ضرورت‌هم‌از‌آنها‌بهره‌برداری‌شده‌سؤال‌نمی‌شود‌و‌از‌زائد‌بر‌آن‌سؤال
می‌شود‌و‌از‌نعمت‌های‌معنوی‌هم‌مانند‌ولایت‌سؤال‌می‌شود،و‌شاهد‌این‌مطلبروایاتی‌است‌که‌یک‌نمونه‌اش‌ذکر‌می‌شود:
ثلاث‌لا‌یسأل‌عنها:خرقة‌یواری‌بها‌عورته‌او‌کسرة‌یسد‌بها‌جوعته،او‌بیت‌یکنه«.از‌سه‌چیز‌سؤال‌نمی‌شود‌قطعه‌پارچه‌ای‌که‌عورت‌خود‌را1من‌الحر‌و‌البرد»
به‌آن‌پوشانیده،تکه‌نانی‌که‌شکم‌خود‌را‌به‌آن‌سیر‌کرده‌و‌اطاقی‌که‌خود‌را‌بهوسیله‌آن‌از‌سرما‌و‌گرما‌حفظ‌کرده‌است.
-در‌مورد‌این‌جمله‌امام:»لیس‌فی‌الدنیا‌نعیم‌حقیقی«)در‌دنیا‌نعمت‌واقعی3وجود‌ندارد(که‌با‌ظاهر‌روایات‌دیگر‌تنافی‌دارد‌اینگونه‌جواب‌داده‌اند:شاید‌سرش‌این‌باشد‌که‌چون‌حضرات‌ائمه‌علیهم‌السلام‌دیدند‌اهل‌تسنن‌با‌ارائه‌روایاتی‌که‌نعیم‌را‌به‌آب‌و‌نان‌و‌امثال‌آن‌تفسیر‌می‌کند‌در‌تفسیر‌آیه‌گرفتار
تحریف‌شده‌و‌از‌توحید‌و‌نبوت‌و‌امامت‌و‌محبت‌اهل‌بیت‌که‌مهم‌ترین‌نعمت‌های‌حقیقی‌هستند‌سخن‌به‌میان‌نمی‌آورند‌از‌اینرو‌برای‌جلوگیری‌از‌انحراف‌در
تفسیر‌این‌سخن‌را‌گفتند:اینکه‌شما‌می‌گویید‌مقصود‌از‌نعیم‌آب‌و‌نان‌است‌و‌از‌آن‌سؤال‌می‌شود‌اینطور‌نیست‌چرا‌آنچه‌را‌که‌باید‌بگویید‌نمی‌گویید‌اگر‌بناست
برای‌نعمت‌نمونه‌ای‌ذکر‌شود‌باید‌آنچه‌از‌همه‌مهم‌تر‌است‌یاد‌شود‌نه‌نان‌و‌آب‌ومسکن.
پس‌این‌کلام‌امام‌علیه‌السلام:»لیس‌فی‌الدنیا‌نعیم‌حقیقی«بدان‌معنی‌نیست‌که‌نعمت‌های‌دنیوی‌نعمت‌نیستند‌و‌از‌آنها‌سؤال‌نمی‌شود‌بلکه‌بدان‌معنی‌است
که‌در‌مقایسه‌با__________________________________________________
.7/258(-بحار،1)432آشنایی‌با‌تفاسیر-عدم‌تحریف‌قرآن‌و‌چند‌بحث‌قرآنی،ص:
نعمت‌توحید‌و‌نبوت‌و‌امامت‌و‌ولایت‌اهل‌بیت‌ناچیزند‌و‌بحساب‌نمی‌آیند‌و‌سؤالاز‌آنها‌قابل‌اغماض‌است.
و‌خلاصه‌این‌از‌کمال‌بی‌سلیقگی‌است‌که‌وقتی‌می‌خواهیم‌نعیم‌را‌تفسیر‌کنیم‌از‌نعمتی‌چون‌ولایت‌و‌محبت‌اهل‌بیت‌سخن‌نگوییم‌و‌به‌آب‌و‌نان‌و‌لباس‌و‌مسکن
بچسبیم.همانطور‌که‌در‌این‌زمان‌اگر‌کسی‌بخواهد‌از‌ثمرات‌انقلاب‌و‌نعمت‌های‌الهی‌سخن‌بگوید‌باید‌اصل‌حکومت‌اسلامی‌و‌حاکم‌شدن‌اسلام‌و‌قرآن‌و‌نیز‌تحول
معنوی‌ملت‌و‌بسوی‌خدا‌شدن‌آن‌ها‌را‌ذکر‌کند‌نه‌اینکه‌مثلا‌بگوید‌مهمترین‌ثمره‌انقلاب‌عمران‌و‌آبادی‌روستاها‌است‌و‌از‌همین‌جهت‌است‌که‌امام‌خمینی‌دامت‌برکاته‌همیشه‌نعمت‌اسلام‌و‌تحول‌ملت‌بخصوص‌نسل‌جوان‌و‌از‌بین‌رفتن‌فحشا
و‌منکرات‌را‌به‌عنوان‌بزرگترین‌دست‌آورد‌انقلاب‌یاد‌می‌کنند.آری‌باید‌کمال‌توجه‌را‌داشته‌باشیم‌که‌این‌نعمت‌عظیمی‌که‌در‌این‌زمان‌نصیب‌ما‌شده‌است‌مسؤولیت‌بزرگی‌در‌پی‌دارد‌و‌به‌حکم‌آیه:و‌لتسئلن‌یومئذ‌عن
النعیم‌پس‌از‌مرگ‌از‌این‌نعمت‌بزرگ‌از‌ما‌خواهند‌پرسید‌که‌با‌آن‌چه‌کردیم‌آیا‌موجبات‌ضعف‌و‌از‌بین‌رفتن‌آنرا‌فراهم‌ساختیم‌و‌یا‌از‌کنار‌آن‌بی‌تفاوت‌عبور‌نمودیم‌و‌یا‌در‌راه‌پیشبرد‌و‌کمال‌آن‌کوشش‌کردیم‌و‌با‌کوشش‌خود‌شکر‌این
نعمت‌را‌ادا‌نمودیم.خوشا‌بحال‌کسانی‌که‌با‌قصد‌قربت‌در‌راه‌سربلندی‌اسلام‌و‌گسترش‌معارف‌آن‌از‌جان‌و‌مال‌و‌هستی‌خود‌دریغ‌نکردند‌و‌یا‌لااقل‌در‌سلک‌این‌جمعیت‌درآمدند‌که
گفته‌اند:احب‌الصالحین‌و‌لست‌منهم‌لعل‌الله‌یرزقنی‌صلاحا
گر‌پارسا‌نیم‌اما‌نوشته‌ام‌بر‌لوح‌دل‌محبت‌مردان‌پارسا
