· Web viewنگاه از منظر اسلام: بررسی فقهی، روایی و علمی نگاه. مشخصات کتاب. سرشناسه : بلوردی، طیبه، 1357 - عنوان

ضیاءالصالحینwww.ziaossalehin.ir

: بررسی فقهی، روایی و علمی نگاهنگاه از منظر اسالممشخصات کتاب

-1357سرشناسه : بلوردی، طیبه، عنوان و نام پدی55دآور : نگ55اه از منظ55ر اس55الم: بررس55ی فقهی،

روایی و علمی نگاه/ تالیف طیبه بلوردی. مشخص55ات نش55ر : قم: آس55تانه مقدس55ه قم، انتش55ارات زائ55ر،

1388. ص.288مشخصات ظاهری :

.124فروست : انتشارات زائر؛ 7-018-180-964-978 ریال: 30000شابک :

یادداشت : چاپ دوم. ؛ همچ55نین ب55ه ص55ورت288[-280یادداش55ت : کتابنام55ه: ص.]

زیرنویس.موضوع : نگاه -- جنبه های مذهبی -- اسالم

1388 8ن8/بBP230/17رده بندی کنگره : 297/63رده بندی دیویی :

1912971شماره کتابشناسی ملی : 1ص:

اشاره

2ص: نگاه از منظر اسالم

http://www.ziaossalehin.ir/


)بررسی فقهی ، روایی و علمی نگاه(تألیف

طیبه بلوردیعضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسالمی واحد

سیرجان3ص:

شناسنامه4ص:

نخستین چکه ن55اودان بلن55د اندیش55ه و دانش را در ق55الب کالمی ازجنس تنفس باغچه های معصوم یاس به روی حجم سپید یک دفتر می ریزم، و آن را با لهجه همه پروانه ص55فتهای این گی55تی بی انتها به آستان گوهر درج علوی، لعل جانفزای سر علوم آل محمد صلی الله علیه و آله ، که مل55ک دو ع55الم گ55ردی ز خ55اک

پای اوست، هدیه می کنم. او که در این دیار غربت، چند صباحی ساکن کویش بودم، و در شکسته بالی و خسته دلی جز او کسی مرا ب55ه خ55ود راه ن55داد، او ک55ه محبتش ج55ای عط55وفت م55ادر، و وج55ودش در نب55ود پ55در پناهگاهم بود. و زین دلخوشم ک55ه س55ائل درگ55اه پادش55اهی اش

بودم و زنجیر اسارت به گردنم بست. تقدیم به رضا علیه السالم که رضای، سریع الرضا، در رض55ای،

رضاست.5ص: 6ص:

فهرست مطالب



عنوان صفحه11پیشگفتار···

بخش اول: نگاه از منظر قرآن17نگاه در قرآن···

18الف: نگاههای صواب در قرآن··· 19 . نگاه به سرانجام پیشینیان··· 121 . نگاه به کیفیت آفرینش مخلوقات··· 222 . نگاه در اعمال و کردارها··· 323 . نگاه به خوراک و نوشیدنی··· 425 . نگاه به چگونگی رسیدن میوه ها··· 525 . نگاه به آسمانها و زمین··· 6

28ب: نگاههای ناصواب در قرآن··· 28 - دزدانه نگاه کردن··· 229 - نگاه مردان به زنان بیگانه··· 232 - نگاه زنان به مردان بیگانه··· 3

36کیفیت پوشش··· 38الف _ زنان···

39ب - بردگان و مملوکان··· 40ج- کسانی که نیاز به زن ندارند.···

40د-کودکانی که از امور جنسی بی خبرند···



بخش دوم : تحلیل علمی بر مسأله نگاه45تفاوت حس بینایی درمردان وزنان···

47چشم چرانی··· 49نگاه ازنظرعلوم روز···

51نگاه، ازنظرروانشناسی··· 53زیانهای جسمی نگاه···

56زیانهای اجتماعی نگاه··· 57مسؤولیت در برابر نگاهها···

59حجاب یا عایق جریان الکتریسته طبیعی··· 60نقش پوشش درجلوگیری از بیماریهای پوستی···

بخش سوم نگاه در آیینه فقه65فصل اول: نگاه و طهارت···

65جلوگیری ازنگاه دیگران دروقت قضای حاجت··· 69نگاه به عورت دیگری···

71جواز نگاه به عورت··· 73آیا ستر عورت همیشه واجب است؟···

73نگاه به مدفوع··· 74نگاه به آب···

75نگاه به مصلوب··· 76مشاهده جنازه میت···



76نگاه به قبر میت··· 77غسل در مکان سرپوشیده··· 78نگاه به میت در حال غسل···

80الف: غسل بچه··· ب: غسل هر یک از زوجین توسط

7ص: 81دیگری···

83ج: غسل میت توسط محارم··· 84فصل دوم : نگاه در نماز و قبله···

84نگاه در نماز و قبله··· 86نگاه موءذن···

86ستر و پوشش در نماز··· 88پوشش مرد در نماز··· 89پوشش زن در نماز··· 93موضع نگاه در نماز···

93الف: نگاه در حال قیام··· 95ب: نگاه در حال قنوت··· 96ج: نگاه در حال رکوع··· 97د: نگاه در حال سجده··· 98ه : نگاه در حال تشهد···



98نگاههای مکروه در نماز··· 99نگاه امام بعد از نماز استسقاء···

100مشاهده امام توسط مأموم··· 103فصل سوم: نگاه روزه دار···

103نگاه روزه دار··· 103چشم روزه دار···

103نگاه روزه دار به همسرش··· 104نگاه روزه دار به زن بیگانه···

106روءیت هالل ماه··· 107در اثبات رویت هالل ماه دو دیدگاه وجود دارد:···

107دلیل نخست :··· 108دلیل دوم: اطالق روایتهای دیدن:···

108دلیل سوم: روایاتی که از شک و گمان بازمی دارند··· 111دعا هنگام نگاه به هالل ماه رمضان···

112نگاه معتکف··· 113فصل چهارم : نگاه محرم در حج···

113قطع تلبیه··· 114الف( حج تمتع···

116ب: عمره مفرده··· 118صعود به صفا و نگاه به کعبه···



119نگاه به کعبه··· 120نگاه به حجراالسود··· 121نگاه محرم به عطر···

121نگاه در آیینه··· 124نگاه محرم به زنان···

124نگاه محرم به همسرش··· 126نگاه محرم به زن بیگانه··· 128فصل پنجم: نگاه متجاوز···

128نگاه به خانه و عورت دیگران··· 128نگاه به خانه و عورات دیگران···

130ضمانت در برابر جنایت بر ناظر··· 130جواز جنایت بر ناظر···

132فصل ششم : نگاه قاضی··· 133مشاهده جرح شاهد···

135فصل هفتم: نگاه شاهد··· 135نگاه شاهد···

135شاهد چگونه عنوان شاهد پیدا می کند؟··· 138شهادت زنان··· 139شهادت نابینا···

8ص:



140شهادت با ضرورت دیدن··· 142نگاه به زن برای شهادت···

144فصل هشتم : نگاه زن و مرد··· 145نگاه مرد به زن نامحرم···

147حکم ستر وجه و کفین زن··· 149نگاه به وجه و کفین···

154نگاه به مو و محاسن زن نامحرم··· 155ریبه···

157ادله حرمت ریبه··· 158لذت···

159نگاه به پای نامحرم··· 161وصل مو···

163حکم نگاه به موهای متصل شده··· 164نگاه نامحرم···

165نگاه محارم به موی زن··· 166نگاه به زنان محجبه···

166نگاه مرد به مرد··· 168نگاه به پشت زنان بیگانه از روی لباس···

169نگاه به حجم بدن زن و مرد نامحرم··· 170نگاه زن به مرد···



174ستر و پوشش مرد··· 175نگاه زن به زن···

177مالزمه نگاه و پوشش··· 178نگاه کردن به میت···

178استثنائات حرمت نگاه··· 178 _ نگاه خواستگار··· 1

183الف _ نگاه به وجه و کفین زن··· 184ب _ نگاه به مو و محاسن زن···

186ج _ نگاه به زن در حال راه رفتن و ایستادن··· 186. نگاه زن به مرد خواستگار··· 2187 . نگاه برای شهادت دادن··· 3

187الف _ شهادت علیه زن··· 189ب _ شهادت به زنا···

191ج _ شهادت به تولد بچه··· 191د _ شهادت به رضاع···

192 . نگاه برای آموختن و تعلیم دادن··· 4192 . نگاه هنگام معامله··· 5192 . مقام ضرورت··· 6193 . نگاه برای معالجه··· 7197( قواعد من النساء··· 8



199 . نگاه به زنان اهل ذمه··· 9203 . زنان کافر··· 10204 . زنان روستایی و صحرا نشین و زنان بی قید··· 11206 . نگاه به زنان بدحجاب و خودنما··· 12 . نمای5555ان ک5555ردن محاس5555ن وب5555دن زن دربرابرپ5555یرمرد13

207سالخورده··· 207نگاه کردن و لمس کردن···

210 . نگاه به محارم··· 14210الف: نگاه به محارم نسبی···

211. محرمات نسبی··· 1215ب: نگاه به محارم رضاعی···

216ج: محارم سببی··· 216مصاهره···

217نگاه به ربیبه··· 9ص:

219نگاه به صبی )پسربچه( وصبیه )دختربچه(··· 222پوشش و ستر زن از صبی···

222نگاه صبی و صبیه به دیگران··· 223نگاه شوهر به همسرش···

225نگاه پسر بالغ به زن بیگانه···



225نگاه به پسر ممیز··· 226نگاه در حال شک···

228عورت نسبت به نابینا··· 229نگاه به عضو جداشده···

231مشاهده مهریه··· 233نگاه به زن برادر···

234مهریه در ازدواج موقت··· 234تغییر جنسیت···

235حکم نگاه مادر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان··· 236نگاه پدر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان···

236تغییر جنسیت زن پسر··· 237نگاه به عکس های عریان در کتب پزشکی···

239فصل نهم : نگاه به سینما و تلویزیون··· 239نگاه با واسطه به نامحرم···

242حکم نگاه در سینما··· 243. نگاه بازیگران نامحرم به یکدیگر··· 1

244نمایش فیلم زن نامحرم··· 245 . تماشای فیلم و دیدن زنان بازیگر بی حجاب··· 2

248نگاه به تصویر و عکس··· 251فصل دهم: نگاه در لعان ، طالق ، طالق خلع···



252مشاهده طالق فرد الل··· 252تحقق رجوع بانگاه···

253مشاهده فدیه··· 254فصل یازدهم ؛ نگاه به غذا و نوشیدنی···

254نگاه به غذا··· 255نگاه به شراب···

255ذبح حیوان در برابر حیوان دیگر··· بخش چهارم: نگاه از نگاه روایت

259نگاه از نگاه روایت··· 260الف- نگاه پسندیده···

260- نگاه عبادت، نگاه به عالم··· 1260نگاه به امام··· 261نگاه به قرآن··· 261نگاه به دریا···

262نگاه به مومن··· 262نگاه به پدر و مادر···

262نگاه به کعبه··· 263نگاه به فرزند···

264نگاه عبرت آموز··· 264- آرامش روح و جان··· 2



264نگاه و انبساط خاطر··· 265افزایش بینایی···

265ج نگاه به همسر··· 266ب- نگاه نکوهیده···

10ص: 266- نگاه منافق··· 1266- نگاه بدون ضرورت وفتنه انگیز··· 2266- نگاه های دزدانه··· 3267- نگاه برای ترساندن··· 4267- نگاه بغض آمیز··· 5268- نگاه ماللت آور··· 6269- نگاه بدون عبرت··· 7269- نگاه به بخیل··· 8269- نگاه آلوده··· 9

270الف- عواقب نگاه آلوده، حسرت و اندوه··· 271نگاه و خشم خداوند··· 271نگاه و انگیزش فتنه···

272··· 9لعنت رسول خدا272:··· 9سفارش پیامبر272عذاب چشم···



272نگاه نابود کننده··· 273کور دلی···

273ب- نتایج ترک نگاه آلوده··· 273مشاهده شگفتیها و عظمت الهی···

274حالوت ایمان··· 275نشانه بزرگواری···

275رسیدن به حکمت··· 275چشم در روز جزا···

276ج- راه درمان چشم چرانی و نگاه آلوده··· 276پیشگیری از گناه···

276نگاه و نماز··· 276فرو بستن چشم···

277متفرقات··· 277نگاه به دنیا···

278نگاه و شرم )حیا(··· 278حق چشم···

278بیناترین دیده ها··· 279نگاه مومن···

280فهرست منابع و مآخذ··· مقدمه



اسالم آیین جامع و کاملی است که احکام آن بر اساس نه55اد و فطرت آدمی برنامه ریزی شده است به جزیی ت55رین نیازه55ای آدمی هم توجه نش55ان می ده55د، دس55تورات آن مقب55ول عق55ل و مطابق ذوق سلیم هر صاحب ذوقی می باشد. اما ذهن قاص55ر

بشر توانایی پی بردن به فلسفه کلیه احکام الهی را ندارد. اسالم خواهان این اس55ت ک55ه انس55ان ب55ا ش55ناخت و علم ک55افی اقدام به انجام هر عملی نماید؛ و همواره در پی رفع جه55الت و ض55رر نس55بت ب55ه آدمی می باش55د، و ب55رای رس55یدن ب55ه این مطلوب، خداوند برای آدمی راهه55ای کس55ب علم بس55یار ایج55اد کرده، یکی از این طرق، حواس می باش55د. مهم55ترین ح55واس، حس بینایی است. به این معن55ا ک55ه چش55م، مهم55ترین دریچ55ه و کان55ال کس55ب علم و معلوم55ات می باش55د. چش55م دنی55ایی از اعجاب و آفرینش و قدرت است آدمی از شیشه نقره ای ف55ام چشم، به تماش55ای دنی55ای اط55راف می پ55ردازد و از این طری55قشناخت و علم او نسبت به عالم خلقت روز افزون می گردد.

چشم و کار آیی آن یعنی »نظرو نگ55اه« یکی از مب55احثی اس55ت که همواره مورد توجه علوم مختل55ف و پژوهن55دگان و محقق55ان

بوده است.11ص:

نگارنده، هم پس از بررسی و کنک55اش در موض55وعات مختل55ف ب55ه این نتیج55ه می رس55د ک55ه یکی از مس55ائل مهم ک55ه ط55رح و ت55دوین آن ض55روری ب55ه نظ55ر می رس55د، بررس55ی و تفحص در

مسأله »نگاه« و احکام آن در اسالم می باشد. هر پژوهش با قصد پاسخ گویی و دست ی55ابی ب55ه راه ح55ل ی55ک

ص55ورت ( 1 )پرسش نو ظهور آغاز می شود و به قول انیش55تن:یک مسأله غالبا اساسی تر از حل آن است.

ه55ر پ55ژوهش ب55رای اینک55ه انس55جام، هدفمن55د و ک55اربردی ب55ودن خودرا حفظ کند باید بر حول ی55ک مح55ور اساس55ی س55ازماندهی



شود. مسأله اصلی در هر پژوهش نقطه مرکزی اس55ت ک55ه در(قرار گرفته است.Priblem areaحوزه یک مسأله )

حوزه هر پژوهش در برگیرنده مسایل حاشیه ای است ک55ه ب55ر گرد مسأله اصلی دور می زنند، اصلی یا حاش5یه ای ب5ودن ی5ک مسأله به هدف تحقیق وابسته است. می توان گفت، اصلی ی55ا

موض55وع ( 2 )حاشیه ای بودن ی55ک مس55أله ام55ری نس55بی اس55ت. کتاب حاضر» بررسی »نگاه« ازمنظر اسالم « اس55ت و ه55دف این کتاب توضیح مسائل مربوط به نظر و نگاه است، و به تب55ع آن بررسی نگاه در قرآن و مس55ائل اجتم55اعی و روان شناس55ی نگاه و همچنین بررسی فقهی نگاه در فقه ش55یعه ن55یز بررس55ی

خواهد شد. بحث » نگاه« هر چند، درنگاه عموم، یک مس55أله ری55ز و ج55زیی از مسائل اسالم می باشد، اما درواق55ع ب55ا کمی دقت و تفحص می ت55وان ب55ه اهمیت وزی55ر بن55ایی ب55ودن این مس5أله از مب55احث فقهی پی برد، اما با وجود عالم55ان و نواب55غ فقهی ک55ه درط55ول اعصار، در عرصه علم فق55ه ظه55ور ک55رده ان55د، هیچ ی55ک درص55د تدوین کتاب و یا مقاله ای تحت عنوان بررسی فقهی » نگ55اه« نبوده اند، و اگر هم یکی از علمای عرصه فقه، ب55ه این مس55أله توجهی نشان می داد فقط یک جنبه آن ) مسأله نظر( را مورد کندو کاو قرار داده اس55ت. و اغلب نوش55ته ه55ای علم55ا در بی55ان »احکام نظر بین زن و مرد« می باشد که در باب نکاح ب55ه این مسأله پرداخته می شود. گرچه این مسأله و بررسی و تفحص آن در بیان نحوه نگاه زن و مرد نامحرم و محرم از جمل55ه مب55ا حث مهم فقه اس55ت. لیکن »نگ55اه« دراس55الم تنه55ا منحص55ر ب55ه

همین جنبه نمی باشد. با این اوصاف پژوهش درزمینه بیان مس55ائل »نگ55اه« ض55روری

می نمود، و چه بسا 12ص:



. غالمرضا خاکی، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه5-1 1 نویسی، مرکز تحقیات علمی کشور با همکاری کانون فرهنگی

.6، ص 1378انتشارات درایت، اول، تهران، . غالمرضا خاکی، روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه5-2 2

.6نویسی، ص خالء چنین طرحی احساس می شود؛ چرا که امروزه ب55ا وج55ود تبلیغات و حمله های مختلفی که به دین م55بین اس55الم و احک55ام آن وارد می شود و آن را به عنوان دین مهجور، را ک5د و جام55د معرفی می کنند، بیان چنین مسائلی که نشان دهن55ده تعم55ق و پویایی فقه شیعه است. با مسائل مستحدثه روز هم مط55ابقت

دارد، حتمی و ضروری می باشد. ب55ا دقت ت55ام و کام55ل درمس55أله نگ55اه و بررس55ی دقی55ق روان شناسانه و کارکرد اجتماعی و. .. به هم55ه جانب55ه ب55ودن و ژرف

نگری اسالم می توان پی برد. تقدیرو تشکر : با توج55ه ب55ه اینک55ه کت55اب بخش55ی از پای55ان نام55ه دوره کارشناسی ارشد اینجانب است بر خود وظیف55ه می دانم از کلیه کسانی که دراین مدت تحصیل به نوعی یاریگرم بودن55د تشکر و قدردانی کنم، بخص55وص از اس55تاد ب55زرگ منش و بلن55د مرتبه ام، آقای دک55تر محم55د ص55ادق علمی ک55ه دارای قل55بی ب55ه عظمت دریا ووجودی سرش5ار از عش5ق ب55ه خداس55ت. ن5ه تنه5ا راهنمای من درتدوین پایان نامه ام را بر عهده داشتند بلک55ه در چند سالی که افتخار شاگردی ایشان را داشتم همچ55ون پ55دری مهربان و دلس55وز، همیش55ه ی55اورو هم55راهم بودن55د. همچ55نین از اس55تاد فاض55ل و ارجمن55د آق55ای دک55تر محم55د رض55ا ک55اظمی ک55ه مشاوره پایان نامه را بر عهده داشتند، از همه اس55اتید مح55ترم دانشکده الهیات دانش55گاه فردوس55ی مش55هد ک55ه ازمحضرش55ان بهره بردم، به ویژه از استاد بزرگوار مرحوم آقای دک55تر ش55انه چی، که از خداوند متعال مسألت دارم روح ایش55ان را ب55ا ائم55ه

اطهار محشور نماید.



از پ55در مهرب55انم ک55ه هم55واره محت55اج پش55تیبانی اش و م55ادر دلسوزم که همیشه نیازمند دعای شبانه اش هستم، تشکر می کنم و به راستی که آنان ترجمان واقعی عشقند. و از خواهر و برادرهایم که مدرس درس ص55بورام بودن55د، آن55ان ک55ه نگ55اه پ55ر مهرشان لطافت و محبت بهار را درخ55ود گنجان55ده، همچ55نین از خانواده محترم عم55وی بزرگ55وارم بخص55وص از پس55ر عموه55ایم ب55ویژه دک55تر اس55دالله بل55وردی و ن55یز از دایی ه55ای عزی55زم و همس55ران ب55ا محبتش55ان، ک55ه از مش55وقان اص55لی من درطی تحصیل و ادامه تحصیل ب55وده ان55د ق55در دانی می کنم. همچ55نین ازپسرعموی گ55رامی ام جن55اب س5رهنگ ذبیح الل5ه بل5وردی ک5ه دلسوزانه پیگیر چاپ این کتاب بودند نهایت امتنان و سپاس را

دارم. الزم است که یاد آور شوم، با توجه به اینک55ه این کت55اب، اولین کار تحقیقی اینج55انب و ب55دون ش55ک دارای نق55ایص و اش55کاالتی

می باشد، که ناشی از قصور و13ص:

بض55اعت ان55دک علمی اینج55انب اس55ت، ام55ا امی55دوارم ب55ا وج55ود ضعف علمی مورد پذیرش اساتید و دانشجویان مح55ترم ودیگ55ر خوانندگان قرار بگیرد و آغازی برای ورود به عرص55ه بی ک55ران

دانش برای این جانب باشد.و ما توفیقی اال بالله علیه توکلت و الیه انیب

14ص: بخش اول نگاه از منظر قرآن

نگاه در قرآناشاره

15ص: 16ص:



نگاه در قرآن »نگ55اه«، زب55انی گوی55ا و ح55تی رس55اتر از زب55ان اس55ت. بس55یاری مفاهیم که بر زبان جاری نمی شود، ب55ا نگ55اه تفهیم می ش55ود. نگاه دریچه روح آدمی است. »نگاه« آیینه ای است ک55ه چه55ره

واقعی خود را بدون فریب و دستکاری نشان می دهد. می توان یکی از مهم ترین کانالهای درک معلومات و تجربی55ات آدمی را »چشم« دانست. برای این چشم، خداوند زمین55ه ه5ای متعددی قرار داده تا بشر بتواند از آنها بهره گیرد. ب55ه فرم55وده امیرالموم55نین علی علی55ه الس55الم : »خداون55د چش55مانی ارزانی

و »ب55ه انس55ان ( 1 )تان داشت که پرده های سیاه را بران55دازد.« چشمی تماشاگر بخشیده تا حقایق جه55ان را، ب55رای آم55وختن و تحلیل، فهم کند و ضمن زنهار پذیری، پ55ا از گن55اه واپس کش55د، ولی همین که برخوردار از اعتدالی استوار، قد راست ک5رد، ب5ا)استکبار از اطاعت سرباز زد و با گستاخی به بیراهه گرایید.«

حفظ نکردن چشم از نگاه به محرمات، مقدمه بس55یاری از ( 2 گناهان دیگر است. چشم هم مثل دست و زبان و گوش و دل، محدوده های »ورود ممنوع« دارد ؛ یعنی به ه55ر چ55ه »دی55دنی« است نباید نگریست، و هر چه جلوی چشمان قرار گ55یرد مج55از به تماشا نیستیم. باید نگاهها را پ55اک س55اخت. دل و ج55ان را در

برابر نگاههای مسموم و ناپاک واکسینه کرد. »و هیچ ( 3 )»هر که نگاهش پاک باشد اوص55افش نیک55و ش55ود.«

چشمی به این مرحله نخواهد رسید، مگ55ر اینک55ه قبال عظمت و زی55را ( 4 )جالل خداوند را در دل خویش مشاهده کرده باش55د.«

که رابطه چشم و دل نیز از شگفتیهای وج55ود آدمی اس55ت. ب55ردفتر 17ص:

، ذره، تهران،4 . عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج 5-1 1.2003، ص 1372اول

.2003، ص 4 . همان، ج 2- 2



نت55-3 3 . االمام علی علیه السالم : »من عفت اطراف55ه حس55 اوص55افه«، عبدالواح55د آم55دی تمیمی، غ55رر الحکم و در الکلم،

.658دارالکتاب االسالمی، قم، ص . برگرفته از روایتی از امام ص55ادق علی55ه الس55الم ، عالء55-4 4

الدین علی متقی بن حس55ام ال55دین هن55دی، ج، المکتب55ه ال55تراث.13059االسالمی، حلب، ح

دل، همان نقش می افتد که از روزنه »نگاه و دیده« می بینی. چشم دل اگر باز باشد، عجایبی که از چشم س55ر پنه55ان اس55ت می بیند. برای رسیدن به این مرحله خداون5د در ق5رآن ک5ریم و ائم55ه بزرگ55وار در کالمش55ان بس55یار، آدمی را ب55ه نگریس55تن ب55ه چیزه55ایی توص55یه ک55رده و چش55م پوش55ی از محرم55ات را ن55یز س55فارش نم55وده ان55د. نگ55اه چش55م می توان55د پنج55ره ای رو ب55ه بهشت باشد و هم دریچه ای رو به دوزخ. چه بهتر که با پ55یروی

از فرامین کالم وحی، از ناسپاسان درگاه احدیت نباشیم. آیات مربوط به »نگاه« را در قرآن عزیز می توان به دو دسته

نگاههای صواب و ناصواب تقسیم نمود:الف: نگاههای صواب در قرآن

اشاره

در این وجه، آیاتی گنجانی55ده می ش55وند ک55ه خداون55د، انس55ان را دع55وت ب55ه »نگ55اه ک55ردن« و کن55د و ک55او در تح55والت و ح55وادث تاریخی نموده و اینک5ه در زمین ب5ه س5یر و س5یاحت پرداخت5ه و سرانجام کار گذشتگان را با چشم خود، نگاه کند . انسان بای55د به چگونگی خلقت خود و پیدایش آس55مانها و زمین و نعمته55ایی

که به او عنایت شده با دیده تفکر بنگرد. . نگاه به سرانجام پیشینیان1

در این آی55ات ب55ه ض55رورت تفحص در ح55وادث گذش55ته ب55رای شناسایی قوانین حاکم بر جوامع ی55ادآور ش55ده و اینک55ه زمین و آثار گذش55تگان منبعی ب55رای ش55ناخت و ع55برت آم55وزی دانس55ته



شده است. قرآن مردم را به جهانگردی هدفدار دع55وت ک55ردهکه آن سیر و سیاحتی عبرت آموز است.

( 1 )»فسیروا فی االرض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین«. بنابراین در زمین بگردید و ببینید فرجام انکار پیش55ینیان چگون55ه

بوده است؟ در زمین گردش و سیر کنید و اخبار تکذیب کنن55دگان را و آنچ55ه را که به آنها رسیده ، ب55ا دی55ده ع55برت بنگری55د ت55ا پن55د بگیری55د و دیگر همچون آنها عمل نکنید و راه تکذیب و انکار پی55امبر را در

زیرا این آدم نماهای مغرور و واژگون در ( 2 )پیش نگیرید؛18ص:

.35؛ نحل / 137 . آل عمران / 1- 1 . ابوعلی افض55ل بن حس55ن طبرس55ی، مجم55ع البی55ان فی55-2 2

، )دو جلد در ی55ک مجل55د( موسس55ه االعلمی2تفسیر القرآن، ج .397، ص 1995 1415للمطبوعات، بیروت، اول

غرای555ز و ش555هوت، حق555ایق و واقعیت حی555ات و ره555بران الهی راتکذیب کردند . امر به گردش و دیدن آثار پیش55ینیان، ملته55ای گذشته و پادشاهان و فراعنه گردنکش، به جهت ع55برتی اس55ت که در دیدن آثار آنان وجود دارد، چه آنکه می بینیم آن55ان از بین رفته بدون اینکه قصرهای بلندشان و یا گنج ه5ای ذخ5یره ش5ده آنها و یا تختهای مجللشان برایشان فایده ای داشته باشد. ام55ر به سیر در زمین ام55ری مح55ال نیس55ت، بلک55ه مقص55ود ش55ناخت احوال تک55ذیب کنن55دگان اس55ت، زی55را مش55اهده آث55ار گذش55تگان

اثرش قوی تر از شنیدن آثار آن است. هنگامی که در برابر آثار گذشتگان ق55رار می گ55یریم، گوی55ا ی55ک مرتبه ویرانه ها جان می گیرند و اس55تخوانهای پوس55یده از زی55ر خاک زنده می شوند، و جنب و جوش پیشین خ55ود را آغ55از می کنند. گذشته دور برای ما ترسیم می شود که دورنم55ای واقعی



برای عبرت و تجربه نظر کنن55دگان اس55ت. ب55ار دیگ55ر نگ55اه می کنیم همه را خاموش و فراموش شده می بینیم . مقایس55ه این دو حالت نشان می دهد افراد خودکام55ه چ55ه کوت55اه فکرن55د ک55ه برای رسیدن ب55ه هوس55های بس55یار زودگ55ذر ب55ه ه55زاران دروغ و جنایت آل55وده می ش5وند. چ55ه بس5ا ض55رورت ک55اوش و دقت در

فرجام تکذیب کنندگان دین الهی الزامی است.)»قل سیروا فی االرض فانظروا کیف کان عاقبه المج55رمین«.

1 ) بگو در زمین بگردید. پس ببین فرجام گنه پیشگان چسان بود.

خداون55د دس55تور می ده55د ک55ه »در زمین س55یر کنن55د و ع55اقبت مجرمینی که انبیا را تکذیب کرده و انذار آنها را به هیچ گرفتند، ببیند، که بازدید از آثار به ج55ا مان55ده آنه55ا یکی از اب55زار رش55د و تعالی و تربیت می باشد و همچنین نظر و تفکر در عاقبت ام5ر ایشان که خانه های خرابشان و آبادیهای ویران و خالیش55ان ب55ر آن داللت دارد برای صاحب بصیرتی ک55ه بخواه55د ع55برت بگ55یرد

کافی است. آیت الله مکارم شیرازی در تش55ریح آی55ات فرم55وده: » کمی در جهان سیر کنید و آث5ار این گذش5تگان مج5رم و گنهک55ار و منک5ر توحی55د و مع55اد را بنگری55د. چ55را ک55ه مش55اهده یکی از این آث55ار آنچنان طوفانی در دل و جان انسان بر پا می کند. که مطالع55ه

سپس باید نگریس55ت ( 2 )چندین کتاب قطور چنان اثری ندارد«که چگونه خدا آنها را هالک کرد و دیار آنها را قلع و قمع

19ص:

.69 . نمل / 1- 1 ، دارالکتب15 . ناصر مکارم شیرازی، تفس55یر نمون55ه، ج 55-2 2

.530، 531، ص 1362االسالمیه، شهریور



گردانید. باید از کفر محرمان و گناهک55اران ع55برت گیرن5د، زی55را برای مسلمانان در ترک گناهان و ترس از ع55اقبت آن55ان لط55ف

55ف ک55ان ( 1 )ب55زرگی است »ق55ل س55یروا فی األرض ف55انظروا کی55ل« ذین من قب »اولم یس55یروا فی االرض فینظ55روا ( 2 )عاقبه ال

ذین من قبلهم«. ( 3 )کیف کان عاقبه الذین من 55ه ال 55ف ک55ان عاقب »افلم یسیروا فی األرض فینظروا کی

( 4 )قبلهم«. مگر در زمین نگشته اند تا فرجام کس55انی را ک55ه پیش از آن55ان

بوده اند بنگرند؟ . نگاه به کیفیت آفرینش مخلوقات2

( 5 )»قل سیروا فی االرض فانظروا کیف بداالخلق«. بگو: در زمین بگردید وبنگرید که خداوندچگونه آفرینش را آغاز

کرده است. امر به نگاه و نگرش در مخلوقات برای حص55ول علم ب55ه اینک55ه خداوند خلق و جهان را آفری55ده و س55یاحت در زمین و تام55ل در پی55دایش موج55ودات، برط55رف کنن55ده تردی55د انس55ان در امک55ان تحقیق معاد است. »اقوام و جمعیتهای گون55اگون را ب55ا وی55ژگی هایشان مالحظه کنید و بنگرید خداوند آفرینش نخستین آنه55ا را

این فراخ55وانی ب55ه مطالع55ه ( 6 )چگون55ه ایج55اد ک55رده اس55ت.« طبیعت، برای پی بردن به قدرت خداوند و رفع تردید در امکان مع55اد، روش ه55دایتی ق55رآن ک55ه در سراس55ر این کت55اب الهی

مشهود است.مآء کیف رفعت »أفال ینظرون إلی اإلبل کیف خلقت و إلی الس

طحت ؛ آی55ا ( 7 )و إلی الجبال کیف نصبت و الی األرض کیف س55 به شتر نمی نگرند ک55ه چگون55ه آفری55ده ش55ده و ب55ه آس55مان ک55ه چگونه برافراشته ش55ده؟ و ب55ه کوهه55ا ک55ه چگون55ه برپ55ا داش55ته

شده؟ و به زمین که چگونه گسترده شده است؟



این آیه منکرین حق تعالی را نخست دعوت می کن55د ب55ه اینک55ه در شتر بنگرند، که چگونه خلق شده و خداوند آن را چگون55ه از)زمین مرده، و فاقد حیات و بی شعور به این ص55ورت درآورده

. در مجمع البیان ب55ه نق55ل از ابی عم55روبن عالو زج55اج گفت55ه ( 8است:

20ص:

. ج55اء الل55ه محم55ودبن عم55ر الزمخش55ری، الکش55اف عن55-1 1 ، ادب3حق55ائق التنزی55ل دعی55ون االقاوی55ل فی وج55وه تاوی55ل، ج

.381الحوزه، ص . بگو در زمین بگردید. و بنگرید فرجام کسانی که پیشتر5-2 2

.42بوده اند. روم/ .9 . روم / 3- 3.109؛ یوسف / 82؛ غافر / 10 . محمد / 4- 4.20 . عنکبوت / 5- 5.16، ص 8 . طبرسی مجمع البیان، ج 6- 6.17 - 20 . غاشیه / 7- 7.400، ص 20 . طباطبایی، المیزان، ج 8- 8

»آیا با بیشتر نگاه کردن به او و آنچه خداوند ت55رکیب نم55وده از شگفتیهای خلقت ک55ه ب55ا تم55ام ب55زرگی و ق55وتش ک55ودکی آن را

. آیا گمشدگان وادی ( 1 )خوار کرده و مطیع و رام او می شود« غفلت، به اسرار شگفت انگیز این موجود اندیشه نمی کنند، تا راهی به حق یافته و از بی راهه بازگردند. به آسمان نگاه کنی55د که چگونه افراشته شده که در آن خورش55ید و م55اه و س55تارگان درخشنده برای بقای زندگی انسان آفریده ش55ده ان55د. ه55ر روز در پرت55و اکتش55افات جدی55د عظمت آس55مان بیش از پیش ب55ر انسان نمایان شده، تفک55ر و نگ55رش در کوهه55ا ک55ه خداون55د ب55ه منزله میخهای زمین ق55رار داده و در درون خ55ود آبه55ا و مع55ادن ذخیره شده برای اس55تفاده بش55ر حف55ظ نم55وده »و اگ55ر کوهه55ا

. به مسطح و گس55ترده ( 2 )نبودند زمین اهلش را فرو می برد«



بودن زمین نگاه کنید که شایسته زندگی برای بش55ر اس55ت. درتفسیر کبیر آمده است که:

اعراب در گذشته قبل از هر چیز چشمشان ب55ه ش55تری ک55ه ب55ر آن سوار بودند می افتاد ودر فکر فرومی رفتند و هنگ55امی ک55ه باالی سرشان نگاه می کنند چ55یزی ج55ز آس55مان مش55اهده نمی نمودند، و هنگامی که به چپ و راست خود نظ55ر می افکندن55د، جز کوهها چیزی مشاهده نمی شد، و هنگامی که ب55ه زی55ر پ55ای خود نگاه می کند چیزی جز زمین وجود نداشت، گویی خداون55د می خواهد به آنها دس55تور اندیش55ه ک55ردن ده55د، اندیش55ه ای ب55ه

( 3 )هنگام تنهایی که طبعابر محور این چهار چیز دور می زند. . نگاه در اعمال و کردارها3

( 4 )»و لتنظر نفس ما قدمت لغد«. و هر کس باید بنگرد که برای فردای خود از پیش چه فرستاده

است. هر فردی باید بنگر و ببیند چه چیزی برای روز قی55امتش مق55دم داشته، ب55دین معن5ا ک5ه بای55د اندیش5ه کن55د ک55ه چ55ه چ55یز از پیش فرستاده، عمل شایسته ای که او را نجات دهد یا عمل بدی که

اوراهالک و پست نماید، زیرا اعمال براووارد می شود. »نگاه کردن در اعم55الی ک55ه آدمی از پیش ب55رای ف55ردایش می

فرستد امری دیگر غیر 21ص:

.338، ص 10 . طبرسی، مجمع البیان، ج 1- 1.338، ص 10 . همان ج 2- 2.158، ص 31 . فخرالدین رازی، کبیر، ج 3- 3.18 . حشر / 4- 4



از تقوی است. یک مومن نیز بای5د در آنچ5ه ک5رده دوب5اره نظ5ر کند. ببیند اگر عیبی داشته آن را برطرف س55ازد. آی55ه ب55ه گون55هعموم است که هر فردی باید اعمالی که انجام می دهد بنگرد. این نوع خطاب با آنکه تکلیف در آن عمومی است، ب55ه حس55ب طبع داللت بر عتاب و سرزنش مومنان دارد و نیز اش55اره دارد بر اینکه اف55رادی ک55ه شایس55ته ی امتث55ال این دس55تور باش55ند در

. ( 1 )نهایت عده ی اندکی هستند« . نگاه به خوراک و نوشیدنی4

ه و انظر الی حم55ارک و »فانظر إلی طعامک و شرابک لم یتسناس و انظر إلی إلعظام...«. ( 2 )لنجعلک ء ایه للن

به خ55وراک و نوش55یدنی خ55ود بنگ55ر ک55ه طع55ام و رن55گ آن تغی55یر نکرده است. و به دراز گوش خود نگاه کن که چگونه متالش55ی شده است. )این ماجرا برای آن است که به تو پاسخ گوییم. و تو را در مورد معاد نشانه ای برای مردم قرار دهیم(. و به این

استخوانها بنگر. در تفسیر المیزان ذکر شده: س55یاق این جمالت در سرگذش55ت شخص مزبور عجیب است، چرا که کلم55ه »انظ55ر« )نگ55اه کن( تکرار شده . با اینکه ظاهر کالم اقتض55ا می ک55رد ب55ه ی55ک دفع55ه اکتفا کند. اینکه کلمه »انظر« سه بار تکرار شده ب55رای مت55ذکر شدن این مطلب که در هر بار غرضی در کار بوده و آن غیر از

وق55تی ک55ه ( 3 )آن غرضی است که در دفعات دیگر بوده اس55ت. االغش را دید که خاکس5تر ش55ده و اس55تخوانهایش پوس55یده ام55ا غذایش تغی55یر نک55رده، تعجبش بیش55تر ش55ده، زی55را در طع55ام و شراب دگرگونی زودتر راه می یابد و این آی55ه نش55انه ای ب55رای منکران معاد است . خدا صحنه ای از قی55امت را در دنی55ا آورده است برای بیان اینک55ه مع55اد جس55مانی اس55ت. زی55را اگ55ر مع55اد روحانی بود، س55خن از اس55تخوان و ق55بر ب55ه می55ان نمی آم55د. از طرفی ح5واس از اب5زار ش5ناخت اس55ت. نگ55اه ک55ردن ب5ه زن5ده شدن االغ بعد از جمع آوری استخوانهای پوس55یده وع55دم تغی55یر



خوردنی و نوشیدنیها یکی از نشانه ه55ای رجعت و زن55ده ش55دنمرده خواهد بود.

در روایات هم سفارش شده که انسان به طعام خود بنگرد.22ص:

.216 217، ص 18 . طباطبایی، المیزان، ج 1- 1.259 . بقره / 2- 2.383، ص 2 . همان، ج 3- 3

؛ انس5ان بای55د ب55ه طع55ام خ55ود ( 1 )»فلینظر االنسان إلی طعامهبنگرد.«

نظر و مطالعه انسان را پیرامون طعامی که می خورد و با آن سد جوع می کند الزم کرده باید نگاه کند به غذاهای لذیذی ک5ه خداوند آفریده و برای روزی بن5دگانش آم5اده ک5رده و بیندیش5د که چگونه خداوند او را با آن غ55ذاها بی نی55از ک55رده اس55ت. اگ55ر انس555ان درهمین ی555ک نعمت مطالع555ه کن555د، ب555زرگی عظمت

پروردگاررا مشاهده خواهد کرد. »روشن است که منظ55ور از »نگ55اه ک55ردن« تماش55ای ظ55اهری نیست. بلکه نگ55اه ب55ه مع55نی دقت و اندیش55ه در س55اختمان این مواد غذایی و اجزای حی55اتبخش آن و ت55أثیرات ش55گرفی ک55ه در

«. ( 2 )وجود انسان دارد، و سپس اندیشه در خالق آنهاست در روایات در تفسیر این آیه مطالبی نقل ش55ده از جمل55ه ام55ام صادق علیه السالم فرمودن5د: »یع5نی انس5ان ب5ه علم )خ55وراک روح( بنگرد و فرمودند: به علمی که فرا می گیری بنگر و نگاه

( 3 )کن که از چه کسی فرا می گیری«. به هر حال این اوامر و دعوتهای حکیمانه قرآن کریم ب55ر طب55ق فطرت وطبیعت ح55واس و ادراک55ات بش55ری اس55ت ک55ه بای55د از طریق حس و تحقیق با اسرار کائن55ات و ق55وانین ط55بیعت آش55نا

شود.



. نگاه به چگونگی رسیدن میوه ها5

؛ ( 4 )»انظروا الی ثمره إذا اثمر و ینعه«به آن میوه چون ثمر دهد و به طرز رسیدنش بنگر.

»هرگاه میوه می رسد. ببین چگونه ازدانه ای ضعیف تبدیل ب55ه می55وه ای می ش55ود ک55ه ت55و از آن به55ره ب55بری. نگ55اه کنی55د و در قدرت خداوند بیندیشید، که اشیاء را از حالتی ب55ه ح55الت دیگ55ر

«. ( 5 )تغییر می دهد و استدالل کنید موضع استدالل و حجت در این آیه، امر به نگریستن در ایجاد و اتمام و اکمال میوه و طرز رسیدن آن است، زیرا این میوه ها

در اول رسیدنشان به صفاتی خاص 23ص:

.24 . عبس / 1- 1.145. ص 26 . مکارم، نمونه، ج 2- 2 . محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل5-3 3

.18مس55ائل الش55ریعه، دارا حی55اء اش55راف الع55ربی. ب55یروت، ج .11. ب 33443، ج 109. ص 1983.1403پنجم

.99 . انعام / 4- 4.52، ص 3 . زمخشری، کشاف، ج 5- 5

ایجاد شد، و بعد به حالتی متضاد با حالت و ش55کل س55ابق خ55ود تغییر شکل می دهند، این تح55والت ناچارازس55ببی اس55ت ک55ه آن س55بب ت55أثیر ط55بیعت و فص55لها و س55تارگان و افالک اس55ت، این حوادث را بر خداوند متعال حکیم و مدبر این جه55ان اس55ناد می دهیم ک55ه ب55ر طب55ق مص55لحت و حکمت و رحمت اوس55ت پس بنگرید و عبرت گیرید. و استدالل نماید بر قدرت و تدبیر، مقدر و مدبر و منقلب از حالی به حال دیگر. در این آیه دالیل توحی55د و خداشناسی تعقیب شده اهمیت خاصی که قرآن ب55رای می55وه قائل شده روشن می شود. به تعبیر قرآن تنها اف55راد ب55ا ایم55ان یعنی اف55راد ح55ق ج55و و جس55تجو گ55ران حقیقت، این مس55ائل را



نگاه می کنند وگرنه با چشم عناد و لجاج و یا ب55ا بی اعتن55ایی وسهل انگاری ممکن نیست هیچ یک از حقایق را ببینیم.

. نگاه به آسمانها و زمین6

ناه55ا و ماله55ا مآء فوقهم کیف بنیناها و زی »افلم ینظروا الی الس؛ ( 1 )من فروج«

مگر به آسمان باالی سرشان ننگریسته ان55د، ک55ه چگون55ه آن را برافراش55ته ایم وآراس55ته ایم، و ب55رای آن هیچ گون55ه ش55کافتگی

نیست. »همانا نگ55اه، غ55یر از رویت اس55ت. چ55ون نگ55اهی را ک55ه ب55اعث کسب علم می شود با انکار بیان کرده . یعنی احتیاجی به نگاه کردن برای دیدن آسمانی که از ما دور اس55ت نیس55ت. خداون55د آنها را به نگاهی که کامل تر از رویت است، راهنمایی می کند و خداوند جمله را ب55ا »الی الس5ماء« کام55ل ک5رده و نمی گوی55د »فی السماء« در آسمان نگاه کنید که همان »نظر فی الش55ی ء« است، بلکه خبر از تأمل و تفک55ر و ت55دبر در نگ55اه می ده55د. اما »نظر الی الشی ء« نگاه به سوی چیزی است ک55ه خ55بر از

. پس منظوراز نگاه، نگاه توام بااندیشه ( 2 )وجود شی می دهد و تفکر است که انسان را به ق55درت عظیم خ55الق این آس55مان پهناور و شگفتیهایش آش55نا می س55ازد، ک55ه هم زیب55ایی ف55راوان وهم استحکام و نظم و حساب دارد. نشانه های وجود، ق55درت وعلم خداوند مشهود در تهی55ه هس55تی و آسمانهاس55ت. ت55دبیر و اندیشه و زیبایی و زینت آس55مان راهی ب55رای رس55یدن ب55ه ح55ق

است.موات و االرض وما خلق الله من »اولم ینظروا فی ملکوت الس

؛ ( 3 )شی ء«24ص:

.6 . ق / 1- 1.134، ص 14 . فخر رازی کبیر، ج 2- 2



.185 . اعراف / 3- 3 آیا در ملکوت آس55مانها و زمین و آنچ55ه ک55ه خ55دا آفری55ده اس55ت

ننگریسته اید. ملکوت در عرف قرآن، عبارت است از باطن ام55ور و اش55یاء و هر چیزی که نشان پروردگار متعال است و نظ55ر ک55ردن ب55ه آن با یقین مالزم اس55ت. غ55رض این آی55ه ت55وبیخ آن55ان در اع55راض و انصراف از وجه ملکوتی اشیاست که چ55را فرام55وش کردن55د و در آن نگاه نکردند. تا برایشان روشن شود که آنچ55ه را رس55ول خ55دا ب55ه س55وی آن دعوتش55ان می کن55د ح55ق اس55ت. »نگ55اه ب55ه ملکوت، نظام و حکومت آس55مانها و زمین ک55ه دلی55ل ب55ر وج55ود

. باید عمیق و متفکرانه باش55د ت55ا ( 1 )صانع حکیم و قدیم است« به ثمر برسد. توجه و اندیشه درباره ب55اطن هس55تی و ش55یوه ی ارتباط آن با پروردگ55ارش آدمی را ب55ه خ55دا مرتب55ط می س55ازد، توحید را باید با عق55ل و فک55ر فهمی55د ن55ه تقلی55دی و کورکوران55ه.

»اولم ینظروا. یعنی اولم یتفکروا«. خداوند مردم را به تأمل در وابسته بودن جهان آفرینش، و نیاز به هستی بخش دع55وت می کن55د. ک55ه ک55افران ب55ه س55بب تفک55ر

نکردن در جنبه ملکوتی موجودات سزاوار سرزنش هستند.؛ ( 2 )»قل انظروا ماذا فی السموات واالرض«

بگوبه دیده عبرت »بنگرید که در آسمانها و زمین چیست؟ به آنچه در آسمانها و زمین است نگاه کنید. مخلوقات مختل55ف و گوناگون هر ی55ک آی55تی از آی55ات خداس55ت. در س55اختمان هم55ه اینها بنگرید و با مطالعه آنه55ا ب55ه مب55دأ جه55ان هس55تی آش55ناتر و نزدیکتر شویدو نشانه ها و عبرت ه55ا را از اختالف ش55ب و روز و جریان ستارگان و افالک و کوهها و دریاها و درخت55ان و می55وه

ها و حیوانات گوناگون ببینید. خداوند امر به نگریستن و تدبر و اس55تدالل در دالی55ل ایم55ان ب55ه خدا کرده تا گمان نکنیم پذیرش حق جبر محض است و این بر



دو مقص55ود م55ا داللت دارد، اول اینک55ه راهی ب55رای ش55ناخت خداون55د نیس5ت مگ5ر ب5ا تأم5ل در دالی5ل و نش5انه ه5ای او. دوم اینکه: به آیات در آسمانهاویادرزمین، واز جمله احوال معادن و نباتات أ ودر حرکات افالک واندازه ووضع آنها که در این آیه آن را تفضیل نداده بنگری55د و خداون55د از ی55ک قاع55ده کلی خ55بر می دهد، یعنی امر به تفکر و اندیشه در آیات و نشانه ه55ا ت55ا اینک55ه

عبرت گیرید.25ص:

.368، ص 8 . طباطبایی، المیزان. ج 1- 1.101 . یونس / 2- 2؛ ( 1 )فانظر الی آثار رحمت الله کیف یحی االرض بعد موتها«»

پس به آثار رحمت خدا بنگر که چگونه زمین را پس از مرگشزنده می گرداند.

در این آیه باران را رحمت خدا، و کیفیت زن55ده ک55ردن زمین را از آث55ار رحمت خداون55د خوان55د، پس زن55ده ش55دن زمین بع55د از مردنش از آثار رحمت است، و نباتات و اش55جار و می55وه ه55ا از آثار زنده شدن زمین است. با اینکه خود آنها نیز از آثار رحمت هستند که تدبیر الهی است که از خلقت باد و باران حاصل می شود. آنقدر آثار رحمت الهی دراحیای زمینهای م55رده ب55ا ن55زول ب55اران آش55کار اس55ت ک55ه ب55ا ی55ک نگ55اه ک55ردن ب55دون نی55از ب55ه جستجوگری بر ه55ر انس55ان ظ55اهر می ش55ود. ام55ا بای55د در آث55ار بارش ب55اران ب55ه دقت نگریس55ت ک55ه احتی55اج ب55ه ژرف اندیش55ی

عمیق دارد.ب: نگاههای ناصواب در قرآن

اشاره

در برخی آیات قرآن کریم سفارش شده ک55ه چش55م خ55ود را از مواردی ببندی5د. پس دی5دگانتان را از ناشایس5ت ف5رو ببندی5د ت5ا



شگفتیها به چشم ببینید. چه بسیار گناهها که زاییده نگاهه55ا، ی55ا در معرض نگ55اه ب55ودن اس55ت. در ق55رآن ف55رو بس55تن چش55م ب55ه

اعتبار موضوع، و نوع نگاه مورد بحث قرار گرفته است. - دزدانه نگاه کردن1

( 2 )»یعلم خائنه اال عین و ما تخفی الصدور«.خدا نگاه های دزدانه وآنچه راکه دلهانهان می دارند، می داند.

»خداون55د روزه55ای م55ردم را تقس55یم فرم55ود، واثره55ا وکرده55او شمارش نفس ها و نگاههای دزدانه ی چشم ها و آن چه را که

«. ( 3 )سینه ها پنهان می دارند، می داند بله خدایی که از حرکات مخفیانه چشمها و اسرار درون س55ینه ها آگاه است و در روز قیامت درباره آنه55ا دادرس55ی و قض55اوت می کند، و با این علم و آگاهی دقیق او، روز گنهکاران س55یاه و تاریک است. »م55راد از »خائن55ه االعین« تم55امی گناه55ای چش55م نبوده، بلکه تنها آن گناهانی مورد نظر است ک55ه ب55رای دیگ55ران مشهود و هویدا نبوده و از نظرها مخفی باش55د مانن55د »س55ارقه

ظر« که به معنای نگاه های زیر چشمی و پنهانی الن26ص:

.50 . روم / 1- 1.19 . موءمن / 2- 2.76 . نهج البالغه، حکمت 3- 3

. ( 1 )است« ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم در پاس55خ ب55ه س55والی از این آی55ه فرمودند: »چشمی که گاه انسان ب55ه چ55یزی ب55ه گون55ه ای نگ55اه می کند و چنین وانم5ود می کن55د ک5ه ب5ه آن نگ55اه نمی کن5د این

. در مجم55ع البی55ان آم55ده ( 2 )اس55ت معن55ای نگاهه55ای دزدان55ه« است»که »موءرج« گفته: که منظور چشمهای خ55ائن اس55ت. و



»س55دی« گوی55د: منظ55ور، رم55ز چش55م اس55ت. و »ض55حاک« می گوید: یعنی، شخص می گوید، دیدم در حالی که ندیده. و بگوید ندیدم در حالی که دی55ده اس55ت. مجاه55د و قت55اده گفت55ه ان55د: آن سرقت و نگاه چشم است ب55ه آن چ55ه ک55ه ج55ایز نیس55ت ب55ه آن

. ( 3 )نگاه کند« نگ55اه چش55مها اش5کال مختلفی دارد: گ5اه ب5ه ص55ورت نگاهه55ای دزدکی و استراق بصر نسبت به زنان بیگانه، و گاه ب55ه ص55ورت

اشاراتی با چشم به منظور تحقیر یا عیب جویی از دیگران.و یا اشاراتی که مقدمه یک توطئه و نقشه شیطانی باشد.

- نگاه مردان به زنان بیگانه2

ارهم ویحفظ55وا ف55روجهم ذل55ک »قل للموءمنین یغضوا من ابص55 ( 4 )ازکی لهم ان الله خبیر بما یصنعون«

به مردان با ایمان بگو: »دیده فرونهند و پاک55دامنی ورزن55د، ک55ه این برای آنها پاکیزه تر است، زیرا خدا به آنچه می کنن55د، آگ55اه

است«. آیه شریفه وآیه بعداحکام نگاه کردن وچشم چرانی وحج55اب را بیان می دارد. اینکه نظر دوختن به نامحرمان و چش55م چ55رانی حرام است و خیره شدن و چشم دوختن به عورت و ش55رمگاه دیگران حرام است. از طرفی بر م55ردان واجب اس55ت ع55ورت

خود را از دید دیگران بپوشانند. »یغضوا« از ماده »غض« یعنی کم کردن صدا و نگاه است. درره ه و کس55 )لسان العرب می گوید: »غض العین: کف55ه و خفض55

؛ چشم رااز دیدن بازداشت و پایین آورد و آن را شکست.« ( 527ص:

.338، ص 17 . طباطبایی، المیزان، ج 1- 1



، ح3291، ص 3 . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2- 220276.

.433، ص 8 . طبرسی، مجمع البیان، ج 3- 3.31 . سوره نور، 4- 4.82، ص 10 . ابن منظور، لسان العرب، ج 5- 5

درالمیزان؛ غض رابه معنای بستن وروی هم نهادن چشم معن55ا ( 1 )کرده است.

فخر رازی می فرماید: »غض بصر« یعنی فرو خواباندن چش55م . لغویین »غض عین« ( 2 )از آنچه بر او نگاه بر آن حرام است«

را به معنای بستن چشم گرفته اند. نه »غض بصر« را ام55ا چ55ه به معنای »پایین انداختن نگاه« بگیریم و چه ب55ه معن55ای بس55تن

چشم نتیجه یکی است و آن اینکه نباید نگاه کرد. درمعجم مقاییس اللغه آمده: یعنی»کاهش دادن نگ55اه« هم55ان گون55ه می گوین55د: ام55ر کردنگ55اهش راکوت55اه کن55د. غضغض55ه ب55ه

. ( 3 )معنای کوتاه کردن است راغب در مفردات می گوید: »نگاه تند را مهار کردن و جلو آن

. بن55ابراین آی55ه نمی گوی55د، ( 4 )را گ55رفتن و کم ک55ردن اس55ت« مومنان باید چشمهایشان را فرو بندند، بلکه می گوید باید نگاه خود را کم و کوتاه کنن55د.« و این تفس55یر لطیفی اس55ت ب55ه این منظور که اگر انسان به راستی هنگامی که با زن نامحرمی رو به رو می شود بخواهد چشم خ55ود را ب55ه کلی ببن55دد ادام55ه راه رفتن و مانن55د آن ب55رای او ممکن نیس55ت، ام55ا اگ55ر نگ55اه را از صورت و اندام او برگیرد و چشم خود را پایین اندازد گ55ویی از

نگاه خویش کاسته است. در روایتی ازامام صادق علیه السالم آمده ک55ه فرمودن55د: »ه55ر که نگاهش به زیبایی ها ی زنی بیفتد و چشم خود را به ط55رف آسمان کند یا آن را بر هم نهد. هنوز چشم بر هم نزده خداون55د

. ( 5 )از حورالعین به ازدواج او در آورد«



البته در آیه ذک55ر نش55ده ک55ه از چ55ه چ55یز چش55مان خ55ود را ف55رو گیرید، با توجه به اطالق آیه، باید نگاههای خود را از هم55ه چ55یز برگرداند، اما با توجه به سیاق آیه و مخصوصا آیات بعد روشن می شود که منظور، نگاه نکردن به زنان نامحرم است و چون آیه مطلق است نگاه به زن بیگانه را بر مردان و نگاه ب55ه م55رد نامحرم را بر زنان حرام کرده است. ک55ه مقدم55ه و اجتن55اب از آلودگی به فحش55ا و فس55اد جنس55ی خواه55د ب55ود. »ممکن اس55ت جمله اول »یغضوا من ابصارهم« را مقید ب55ه جمل55ه »یحفظ55وا ف55روجهم« بک55نیم، در این ص55ورت آی55ه داللت ب55ر نهی نگ55اه ب55ر

. ( 6 )عورت دارد«28ص:

.120، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 1- 1.175، ص 31 . فخر رازی، کبیر، ج 2- 2 ، ص4 . ابی الحسن ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج 5-3 3

4277..607 . راغب، مفررات، ص 4- 4 ، ص14 . محمدبن حسن حرعاملی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-5 5

.25403، ح 104، ب 139.120، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 6- 6

از امام صادق علیه السالم در مورد این آیه سوال کردند. امام فرمودند: »هر ج55ا در ق55رآن کلم55ه »حف55ظ ف55رج« آم55ده اس55ت مقصود »حفظ از زنا« است، جز در این دو آی5ه ک5ه ب5ه معن55ای

. دراین آیه شریفه حرمت نگ55اه ب55ه ( 1 )حفظ از »نگاه« است« نامحرم را مقدم براجتناب ازفساد بیان کرده، می تواند به این منظور باشد که پره55یز از چش55م چ55رانی، زمین55ه حی55ا و عفت و

اجتناب از فساد می باشد. مفس55ران گفت55ه ان55د: »من« در مس55أله نگ55اه آم55ده ، ولی در »حفظ فرج« نیامده است. »مقدس اردبیلی معتقد است ک55ه: مسأله نگاه وسیع تر و گسترده تر از مسأله ف55رج اس55ت . ل55ذا



در مسأله نگاه »من« آمده است که این »من تبعیضیه« استارهم« . پس ( 2 )که بر سر »بصر« آم55ده و فرم55وده: »من ابص55

همه نگاهها حرام نیست . چنانکه در روای55تی از پی55امبر رس55یدهما ل55ک االولی و ظره فان که فرمودند: »یا علی ال تتبع النظره الن

. ( 3 )لیست لک االخره« ای علی بعد از نگاه ناگه55انی آن را دنب55ال مکن، ه55ر چن55د نگ55اه اول حق توست و نگاه بعد از آن به زیان تواس55ت ن55ه ب55ه س55ود

تو. موءمنان نباید هیچ گاه به عورات یکدیگر نگاه کنند و حتی بای55د آن را بپوشانند. در حدیث مناهی از رسول خدا صلی الله علی55ه و آله هم مردان را از نگاه کردن ب55ه ع55ورت ب55رادر مس55لمانش نهی کرده وفرمود: »هر کس ب55ه ع55ورت ب55رادر مس55لمان خ55ود بنگرد هفتاد هزار مل55ک او را لعن خواهن55د ک55رد.« و زن55ان را از

. ام55ام ب55اقر علی55ه ( 4 )نگاه کردن به عورت زن55ان نهی فرم55ود« السالم فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله مردی را ک55ه

. بن55ابراین نگ55اه ( 5 )به عورت زن نامحرم نگاه کند لعنت فرمود بر عورت مسلمان حرمت دارد. اما نگاه مرد به زن نامحرم را فقها در هنگ55ام ض55رورت و ب55ه علت خ55اص مث55ل ب55رخی م55وارد پزشکی و با حدودی معین جایز دانسته اند. که در آین55ده م55ورد

بحث قرارخواهیم داد. - نگاه زنان به مردان بیگانه3

29ص:

، ص1 . محمدبن حس55ن حرع55املی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-1 1.25403، ح 1، ب 211-212

. مقدس55ی اردبیلی، احم55د بی محم55د، زب55ده البی55ان فی55-2 2.542احکام القران، المکتبه المرتضویه، تهران، ص

، ص14 . محمدبن حسن حر عاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-3 3.25409، ح 104، ب 139

.786، ح 211، ص 1 . وسائل الشیعه، ج 4- 4



،5 . ابی جعفرمحمدبن یعقوب کلینی، ف55روع الک55افی، ج 55-5 5.14، ح 557، ص 1413-1992داراالضوا، اول،

ن من أبص55ارهن و یحفظن ف55روجهن »و قل للموءمنات یغضض55ربن بخم55رهن علی 55دین زینتهن اال م55ا ظه55ر منه55ا و لیض55 والیب جیوبهن و الیبدین زینتهن اال لبعولتهن او ابآئهن او ابآء بع55ولتهن5نی او ابنآئهن او أبنآء بع5ولتهن أو اخ5وانهن او بنی إخ5وانهن او ب55ر أولی 55ابعین غی اخواتهن او نسآئهن او م55املکت ایم55انهن او التذین لم یظه55روا علی ع55ورات ج55ال او الطف55ل ال 55ه من الر االرب55وا سآء و الیضربن بارجلهن لیعلم م55ا یخفین من زینتهن و توب الن

کم تفلحون«. ها الموءمنون لعل ( 1 )إلی الله جمیعا أی )و به زنان با ایمان بگو: »دیدگان خود را از هر ن5امحرمی ف5رو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعا از آنان پیداست و باید روسری خود را ب55ر گ55ردن خویش فرو اندازند، و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان ی55ا پدران شوهرانشان ی55ا پسرانش55ان ی55ا پس55ران شوهرانش55ان ی55ا برادرانشان یا پسران برادرانش55ان ی55ا پس55ران خواهرانش55ان ی55ا زنان همکیش یا کنیزانشان ی55ا خ55دمتکاران م55رد، ک55ه از زن بی نیازند یا کودکانی که بر عورتهای زنان وقوف حاصل نکرده اند آشکار نکنند، و پاهای خود را به گونه ای به زمین نکوبند ت55ا آن چ5ه از زینتش5ان نهفت5ه می دارن55د معل5وم گ5ردد. ای موءمن55ان، همگی از مرد و زن به درگاه خدا توبه کنید، امی55د ک55ه رس55تگار

شوید. خداوند در این آیه همچون آیه قبل برای زن55ان همچ55ون م55ردان وظایفی را بیان فرموده، که نگاه کردن همانگونه که بر مردان حرام است بر زن55ان ن55یز ح55رام می باش55د پوش55اندن ع55ورت از دیگران بر زنان هم واجب است. خودرا از نگاه دیگ55ران حف55ظ کنند. سپس به مسأله حجاب و پاک55دامنی و خودنم55ایی نک55ردن

زنان پرداخته است. بنابراین زنان باید از خیره نگاه کردن اجتناب ک55رده و ب55ا دوری از نگاههای تند و آلوده راه عفت و پاکدامنی را هم55وار س55ازند.



حضرت زهرا علیهاالسالم فرمودند: »بهترین زنان کسی اس55ت ( 2 )که م55رد بیگان55ه را نبین55د و م55رد بیگان55ه ای هم او را نبین55د«.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: »آن که چشم را از حرام پرکند خداوند در روز قی55امت چش55مانش را از میخه55ای آتش55ین خواهد آکند، آنگ55اه درونش را از آتش پ55ر می کن55د ت55ا م55ردم از

. اح55ادیث و ( 3 )گوره55ا برآین55د و س55پس او را ب55ه آتش افکن55د« روایات بسیار دیگر که از نگاه به نامحرم من55ع ک55رده ان55د؛ چ55را

که نگاه، سرآغاز فساد و جرم و فحشا می باشد. حضرت عیسی علیه السالم فرم55ود: »از نگ55اه ک55ردن ب55ه آنچ55ه

منع شده اید بپرهیزید، زیرا آن 30ص:

.32 . سوره نور، آیه 1- 1 ، ص14 . محمدبن حسن حر عاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-2 2

.25510، ح 172.104، ب 25410، ح 141، ض 14 . همان، ج 3- 3

. آیه کریمه همچنین در صدد ( 1 )تخم شهوت و گیاه گناه است« بیان اینکه زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خ55ود را بر دیگران آش55کار نس55ازند و در ص55دد تحری55ک و جلب توج55ه

مردان برنیایند می باشد. دو استثناء در آیه کریم55ه ب55رای ل55زوم پوش55ش زن بی55ان ش55ده، یکی با جمله )والیبدین زینتهن اال ما ظهر منها( ذکر شده است55دین که نسبت به عم55وم م55ردان اس55ت، و دیگ55ری جمل55ه )والیب...(. ذکر ش55ده و نداش55تن پوش55ش را ب55رای زینتهن اال لبعولتهن

زن نسبت به عده خاصی تجویز می کند. در جمله »والیبدین زینتهن اال ما ظهر منها«. کلمه »اب55داء« ب55ه

. ومفه555وم لغ555وی ( 2 )مع555نی آش555کار نم555ودن و اظه555ار است »زینت«آنچه سبب تزیین می شود »زینت« مفهومی گس55ترده تر از »زی55ور« دارد و ش55امل آرایش55های متص55ل ب55ه ان55دام ب55دن



مانن55د، س55رمه و خض55اب، در کن55ار آرایش55های دیگ55ر، مانن55د ب55هکارگیری، طالآالت و... می شود.

»برخی گفت55ه ان55د زینت دو قس55م اس55ت: زینت آش55کار و زینت پنهان، زینت آشکار، الزم نیست پوش55یده ش55ود و می ت55وان ب55ه

آن نگاه کرد. درباره زینت آشکار و پنهان سه قول است: . زینت آش55کار، لب55اس و زینت پنه55ان خلخ55ال و گوش55واره و1

دستبند است. . زینت آشکار، سرمه و انگشتری و خضاب کف است.2. ( 3 ) . زینت آشکار، صورت و کف دستهاست«3

زمخش55ری در کش55اف گفت55ه اس55ت: زینت عب55ارت اس55ت از چیزهایی که زن خود را به آن ها می آرای55د از قبی55ل، طال آالت، سرمه، خضاب. زینتهای آشکار از قبیل انگشتر، حلقه، س55رمه، و خضاب مانعی نیست که نمایان بشود و اما زینت های پنه55ان از قبیل دست برنجن، پابرنجن، بازوبند، تاج، کمربند، گوشواره باید پوشانده شود مگر برای عده ای که در آیه اس55تثناء ش55ده. در ادامه می فرماید: در آیه پوش55اندن زینته55ای ب55اطنی مط55رح شده است، نه محل آن از ب55دن این ب55ه دلی55ل مبالغ55ه در ل55زوم پوشش آن قسمتها از بدن است که جز برای محارم حق نظ55ر کردن به آن مواضع حالل نیست. آن مواضع آرنج، س55اق، ب55ازو،

گردن و سینه است، از نمایاندن خود زینت برای غیر 31ص:

.42، ص104 . محمدباقرمجلسی، بحاراالنوار، ج1- 1 . ابوالفتح بن مخ55دوم جرج55انی، تفس55یر ش55اهی او آی55ات55-2 2

.361 ق، ص 1380، تبریز، 2االحکام ج .241، ص 7 . طبرسی، مجمع البیان، ج 3- 3

محارم نهی شده تا دانسته شود که نگاه وق55تی ب55ه زینت حالل. ( 1 )نباشد به جایگاه و محل آن هم نگاه ممنوع است



بعض55ی زینت پنه55ان را ب55ه مع55نی ان55دام زیب55ای زن گرفت55ه ان55د.

درحالی که کلمه »زینت« به این معنی کم5تر اطالق می ش5ود. به هر مفاد ومعنی که باشد دستور این آیه این است ک55ه زن55ان نباید آرایش و زیور خود را آشکار س55ازند و پوش55اندن زینته55ایی که خود به خود آشکار است الزم نیست. بعضی دیگر آن را ب55ه معنی »محل زینت« گرفته اند، زی55را آش55کار ک55ردن خ55ود زینت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهایی مانعی ن55دارد. اگ55ر ممنوعیتی باشد مربوط به محل این زینتهاست. یعنی گوشها و

گردن و دستها و بازوان.امام صادق فرمودند:

»آنچه روسری آن را می پوشاند، یعنی سر و گردن و ب55االتر از. ( 2 )دستبند زینت است«

در المیزان، »زینت« راب55ه معن55ای مواض55ع زینت دانس55ته، زی55را خود زینت مثل گوشواره ودستبنداظهارش ح55رام نیس55ت. پس منظور از نمایان ساختن زینت ظ55اهر ک55ردن مواض55ع و جایگ55اه

. ( 3 )زینت است اما برای زینت و زیور و آرایش، عضو مشخص و لباس معی55نی را تعیین نکرده اند. این عبارت با صراحت داللت دارد براین که هر یک از اعضای بدن زن می تواند ب55ه ش55کلی موض55ع زینت و وسیله فتنه انگیزی باشد. به هر حال زینت به هر معنی باش55د، نمایاندن خود زینت و به طریق اولی مواضع زینت بر زن حرام است. از سوی دیگر پوشاندن آن قس55مت از ب55دن و زی55ورآالت که خود به خود آشکار است، استثنا نمی شد به دور از واقعیت و مخالف با نیازها و ضرورت هایی ب55ود ک5ه عم55وم زن55ان ب55ا آن

دست به گریبانند. عالوه بر آن آیه نمی خواه55د بگوی55د، زنه55ا مجازن55د ک55ه زینته55ای باطنی خود را برای محارم آشکار کنند. بلکه می گوید، مح55ارم مجاز به نگاه کردن به آنها می باشند و نگاه غیر محارم هم ب55ه

چهره و دستهای زنان مانعی ندارد.



در روای55تی زراره نق55ل می کن55د: از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم تفسیر »اال ما ظهر منها« را خواستم. فرمود: عبارت اس55ت از

. ( 4 )انگشتر و سرمه32ص:

.230، ص 3 . زمخشری، کشاف، ج 1- 1 . محمد بن حسن حرعاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل5-2 2

.145، ح 145، ص 14الشریعه، ج .121، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 3- 3.25، ص 3 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل، ج 4- 4

غالب مفسران »اال ماظهر منها« را همان زینت آش55کار مع55نیکرده اند. مثل خضاب، سرمه و انگشتر.

استاد مطهری نوشته اند: کسانی ک55ه پوش55ش وج55ه و کفین را واجب می دانن55د بای55د اس55تثناء »اال م55ا ظه55ر منه55ا« را منحص55ر بدانند ب55ه لب55اس رو، و واض55ح اس55ت ک55ه حم55ل اس55تثناء ب55ر این معنی بعید و خالف بالغت قرآن است. مخفی ک55ردن لب55اس رو

. ( 1 )به علت این که غیر ممکن است احتیاج به استثناء ندارد.... ( 2 )در المیزان آمده که مقصود صورت و دو کف دست است

کیفیت پوششاشاره

جمله »لیضربن بخمرهن علی جیوبهن «. »خمر« )به دو ضمه( جمع خمار است، و »خمار« همان مقنعه است. یعنی اینکه آن را بر روی سینه و گردن انداخته و آنها را

بپوشانند. در دوران جاهلیت زنان روس55ری را ب55ر پش55ت گ55وش خ55ود می

. ( 3 )انداخته و سینه و باالی آن نمایان می شد«



»شیخ طوسی گفته است: خمار پوشش سر زن است ک55ه ب55ر. ( 4 )پیشانی آویخته می شود«

به هر حال خمار، سرانداز است، یعنی آن چیزی که سر را می پوشاند، حال می خواهد روسری باشد یا مقنعه و چادر. به این مع55نی ک55ه آش55کار ک55ردن م55وی س55ر، گل55و و س55ینه در انظ55ار

نامحرمان بر زنان حرام است. »جیوب« جمع »جیب« مراد از جیوب، س55ینه هاس55ت معن55ایش این است به زنان دستور بده تا اطراف مقنعه ه55ا را ب55ه س55ینه

. ( 5 )های خود انداخته، آن را بپوشانند« »برخی گویند: با این آیه دستور می دهد که روس55ری ه55ا را ب55ر سینه ها بیندازن55د ک55ه گوش55واره ه55ا و گ55ردن ه55ا و س55ینه ه55ا را

بپوشند. ابن عباس می گوید، با این وسیله مو و سینه و گل55و و گ55ردنء

. ( 6 )پوشیده می شود«33ص:

. مرتض55ی مطه55ری، مس55أله حج55اب انجمن اس55المی55-1 1.189188، ص 1347پزشکان، تهران اول اسفند

.121، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 2- 2.552 . فاضل مقداد، کنز الفرقان فی فقه القرآن، ص 3- 3 . ابن جعفر محم55د بن حس55ن بن علی طوس55ی بغ55دادی،55-4 4

م،1962 ه 1381، مکتب55ه االمین النج55ف، 7تفسیر التبیان، ج .43ص

.121، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 5- 5.241و 242، ص 7 . طبرسی، مجمع البیان، ج 6- 6

در مس55الک االفه55ام نوش55ته ش55ده: » مقنع55ه ه55ا را ب55ر گریب55ان. ( 1 )هایشان افکنند تا سینه و گردن ها مستور بمانند«



خداوند دستور می دهد، بر ه55ر زنی واجب اس55ت م55وی س55ر و س55ینه و گ55ردن خ55ود را بپوش55اند، و از نگاهه55ای ناپ55اک خ55ود را محافظت کند. و اگر زنی سرانداز نداشته باش55د عالوه ب55ر ب55از نمودن زمینه های فساد و نگاههای ممل55و از ش55هوت ک55ه ب55ه او خیره می شود از فرم5ان الهی مب5نی ب5ر پوش5ش خ5ود س5رباز

زده است. در آیه شریفه بعد از بیان دو حکم قبل برای زن55ان، یع55نی حکم اول: زنه55ا نبای55د زینته55ای خ55ود را آش55کار کنن55د و ب55ه ت55برج و خودنمایی بپردازند و حکم دوم اینکه باید سر و سینه خود را ب5ا روسری بپوشاند و خود را در معرض نگاه ناپ55اک م55ردان ق55رار ندهند و سپس این سومین حکمی است که در این آیه ش55ریفه بی55ان ش55ده ک55ه اس55تثناءات دو حکم قب55ل را بی55ان می دارد ک55ه آشکار کردن زینتهای زن برای افرادی اشکال ندارد ک55ه دوازده

گروه هستند. - از کلم55ه »بعول55ه« ب55ه معن55ای ش55وهران، ت55ا جمل55ه ب55نی1

اخواتهن، که گروههای هشتگانه، اعم از محارم نسبی و س55ببیرا نام برده اند.

»زن جایز است ب5رای ش5وهر خ55ود زینته5ای ظ55اهری و ب55اطنی خ55ود را آش55کار کن55د و الزم نیس55ت روس55ری و پوش55ش داش55ته باش55د. یع55نی زمین55ه را ب55رای تحریک55ات ش55هوی آنه55ا را ف55راهم

سازد.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

»خدا لعنت کند زنی که خضاب و سرمه نکند. و زنی که شوهر را اجابت نکن5د و در انج5ام خواس5ته او ت5أخیر و کوت5اهی کن5د و

. ( 2 )عذرهای پوچ بتراشد، چنین زنی ملعون است« و گروهه55ای هفتگان55ه بع55دی پ55در و پ55در ش55وهر و پس55ر و پس55ر شوهر و برادر و پس55ر ب55رادر و پس55ر خ55واهر در براب55ر آنه55ا زن55د و الزم نیست زینتهای خود را پنه55ان کنن55د ؛ زی55را آنه55ا محرمن نمی توانند ب55ا زن ازدواج کنن55د. )ج5د ش5وهر و ن55وه ش5وهر ن55یز



محرمن55د(ب55رای هم55ه این گروهه55ا در ص55ورتی ک55ه نگاهش55ان فسادی نداشته و خوف فتنه در بین نباشد، ج55ایز اس55ت، ب55دون

قصد لذت بردن به زن نگاه کنند. عالوه بر این گروهها، چهار گروه بعدجزء کسانی هستند که زن

در برابر آنها نیازی 34ص:

. زین الدین بن علی عاملی جبعی )شهید ثانی(، مسالک5-1 1.435، چاپ افست، ص 1االفهام، ج

.242، ص 7 . طبرسی، مجمع البیان، ج 2- 2 نیس55ت حج55اب خ55ود را رع55ایت کن55د این گروهه55ا احتی55اج ب55ه

توضیحاتی دارد که الزم است ذکر شود:الف _ زنان

»او نسآئهن«. زن55ان. نهمین گ55روهی ک55ه از حکم ع55ام اس55تثناء شده اند، »زنان« هستند. در مصداق زن55ان در این آی55ه اختالف

است و باید بررسی شود: ( »زنان، در برابر زنان موءمن الزم نیست خود را بپوش55انند،1

. ( 1 )اما در برابر زنان غیر مسلمان باید خود را بپوشاند« مراد، زنان مومن اس55ت. یع55نی ج55ایز نیس55ت خ55ود را در براب55ر زنان غیر مومن برهنه کنند از روایات رس55یده از ائم55ه معص55وم علیه السالم هم همین معنا استفاده می شود. و فقها قائ55ل ب55ه وجوب پوشش زن نسبت به زنان غیر مس55لمان نیس55تند و تنه55ا به کراهت بی پوششی فتوا می دهند ؛ زی55را ب55ه آنه55ا اعتم55ادی نیست. هم55انطور ک55ه در ح55دیثی از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم رسیده در تأیید این گفته که فرمودند: »سزاوار نیس5ت ک55ه زن )مسلمان( نزد زن یهودی و نصرانی کشف حجاب نماید ؛ زی55را

. ( 2 )آنها زن مسلمان را نزد شوهرانشان توصیف می کنند«



( منظور مطلق زنان اعم از مسلمان و غیر مسلمان است.2 امام فخر رازی در تفسیر خ55ود آورده ک55ه »نس55ائهن« دو معن55ا

برایش ذکر شده. الف( زنان مسلمان مقصود اس55ت و این ق55ول اک55ثر علم55ا می

باشد. ب( زنان مسلمان و غیر مس55لمان، ه55ر دو را در ب55ر می گ55یرد.

گفته علمای گذشته را باید حمل بر استحباب کرد.. ( 3 )بنابراین فخر رازی قول دوم را برگزیده است

( گفته شده مراد زنانی است که ب55ا آنه55ا معاش55رت داش55ته و3 همدیگر را می شناسند مانند زنان خدمتکار. ح55ال مس55لمان ی55ا

. ( 4 )غیر مسلمان باشندب - بردگان و مملوکان

35ص:

.552 . فاضل مقداد، کنز الفرقان فی فقه القرآن، ص 1- 1 . عب55د علی بن جمع55ه العروس55ی الح55ویزی، تفس55یر ن55ور55-2 2

؛ محم555د بن حس555ن ح555ر593، حکمت، قم، ص 3الثقلین، ج .25473، ح 123، ب 163، ص 14عاملی، وسائل، ج

.181، ص 23 . فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 3- 3 ، موسسه در راه ح55ق،5 . محسن قرائتی، تفسیر نور، ج55-4 4

.166، ص 1374قم، )»او ما ملکت ایمانهن« شامل غالمان و هم کنیزان می ش55ود.

. در تفسیر کبیر آمده: »غالم نمی توان55د ب55ه م55وی ص55احبش ( 1. ( 2 ))خانمش( نگاه کند«

به طور کلی بردگان اعم از جنس زن یا مرد از نظر اس55الم در بسیاری از احکام استثناهایی دارند. مثال از نظر حف55ظ پوش55ش و ح55رمت نگ55اه، برکن55یزان واجب نیس55ت ک55ه س55رهای خ55ود را



بپوش55انند و ح55ال آنک55ه ب55ر زن55ان آزاد الزم اس55ت س55ر خ55ود را بپوشانند، به دلیل خدمتکاری آن هاست. بعی55د نیس55ت، غالم55ان

هم نیز چنین استثنایی داشته باشند.ج- کسانی که نیاز به زن ندارند.

جال«. کلمه »اربه« از ماده »أوالتابعین غیر أولی االربه من الر)»ارب« بر وزن عرب به معنی نیازمندی و شدت احتیاج است

3 ) . منظور از این نیاز، حاجت شهوانی است ک55ه م55ردان را محت55اج55ه« کس55انی ک55ه ب55ه ازدواج می کن55د. م55راد از »غ55یر أولی االرب نیازی در آنها وجود ندارد که بر رفع آن اقدام کنند. »کلم55ه)منج55ال( در بی55ان ت55ابعین اس55ت، و م55راد اف55راد س55فیه و ابلهی الر اس55ت ک55ه تحت قی55ومیت دیگ55ران هس55تند و ش55هوت م55ردانگی

. ( 4 )ندارند«در اعراب »غیر« دو احتمال داده اند:

( منص55وب: طفالن اس55تثناء ش55ده ان55د مگ55ر در ص55ورتی ک55ه1صاحب شهوت باشند.

( مکسور: در صورتی ک55ه دارای ص55فت ت55ابعین باش55ند. یع55نی2. ( 5 )طفالنی که نیاز به زن ندارند

در مجمع البیان نقل قولهای ذکر شده از جمله: »ب55رخی گفت55ه اند مراد »مرد ابلهی« است که جیره خوار زن اس55ت و ب55ه زن

توجهی نداشته. از امام صادق علیه السالم هم همین گونه روایت ش55ده اس55ت. برخی گویند: مقصود آدمهای عقیمی هستند ک55ه تمای55ل جنس55ی در وجودشان نیس55ت. ع55ده ای گوین55د: منظ55ور پ55یرمرد اس55ت.

. به ه55ر ح55ال مقص55ود ( 6 )برخی گویند: مراد غالم صغیر است«هر که باشد

36ص:



.121، ص 15 . طبا طبایی، المیزان، ج 1- 1.270، ص 23 . فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 2- 2.72 . راغب، مفررات، ، ص 3- 3.121، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 4- 4.182، ص 23 . فخر رازی، کبیر، ج 5- 5.242، ص 7 . طبرسی، مجمع البیان، ج 6- 6

آیه مردی را مدنظر دارد که تمایل به زنان ندارد و جاذبه زن55انرا درک نمی کند.

د-کودکانی که از امور جنسی بی خبرند

ساء« »أو الطفل الذین لم یظهروا علی عورات الن »الف والم« در الطفل، ال55ف و الم اس55تغراق اس55ت و کلیت را می رساند. کودکانی ک55ه ب55ر عورته55ای زن55ان اطالع نیافت55ه ان55د، یعنی آن چه از امور زنان که مردان بالغ از تصریح به آن ش55رم دارند آن اطفال اطالعی ندارند و زشتی اش را درک نمی کنند

. ( 1 )و گفته اند: کنایه از حد بلوغ است«یعنی مقصود کودک غیر ممیز است که قدرت تشخیص ندارند. برخی گفته اند: مقص55ود کودک55انی اس55ت ک55ه ق55درت مج55امعت

ندارند و بر امور جنسی قادر نیستند.55أرجلهن لیعلم م55ا یخفین من زینتهن«. از دی55دگاه »و الیضربن ب اسالم طرز راه رفتن، نشست و برخاست و دیگ5ر حرک5ات زن نباید هوس انگیز و محرک باشد و نظر م55رد بیگان55ه را ب55ه خ55ود جلب کند، اگر زنی با حج55اب اس55المی ام55ا ب55ا حرک55ات س55بک وکرشمه و ناز در معابر رفت و آمد کند حجاب او ارزشی ندارد. بنابراین چهارمین حکم، آیه شریفه راجع به ط55رز راه رفتن زن است که باید همراه با متانت و وقار باش55د. » در گذش55ته زنه55ا پاهای خود را چنان بر زمین می زدن55د ک55ه ص55دای خلخ55ال آنه55ا شنیده شود. قرآن کریم آنها را از این عمل نهی فرمود. برخی



گویند: »مقصود این است که موق55ع راه رفتن ب55ه گون55ه ای راه)نروند که خلخال آنها آشکار شده و یا صدای آنها شنیده شود«

. پس حتی تبرج و خودآرایی در مورد ش55نیدن ص55دای پ55ا هم ( 2وجود دارد.

نهی ق55رآن در این رابط55ه نش55انه ریزبی55نی و کم55ال دین اس55الم است. می توان فهمید که به ط55ور کلی ه55ر ک55اری ک55ه م55وجب تحریک و تهییج و جلب توجه مردان ن55امحرم ش55ود ب55رای زن55ان

حرام است. »این تأثیرات گاهی آن چنان گس55ترده اس55ت ک55ه ح55تی ش55نیدن صدای نازک و ظری55ف زن ک5ه خ5ود از مکانیس5م ه55ای ج5ذب و

انجذاب مرد از طرف زن می باشد، موجب 37ص:

.122121، ص 15 . طباطبایی، المیزان، ج 1- 1.243، ص 7 . طبرسی، مجمع البیان، ج 2- 2

)تحریک جنسی و ترشحات غدد جنس55ی در م55ردان می ش55ود« . در مراحلی حتی صدای پ55ای زن ن55یز می توان55د ب55ر م55راتب ( 1

آس55یب پ55ذیری م55رد در براب55ر جنس مخ55الف بیفزای55د. از جمل55ه کفش های پاشنه بلن55د ص55دادار ن55یز ب55ه س55هم خ55ود توانس55ته از جمله عوامل محرک تمایالت جنس55ی گ55ردد و وس55یله ای ب55رای ح55واس پ55رتی و جلب توج55ه م55ردان نس55بت ب55ه زن55ان ش55ود. و ق55ابلیت تحری55ک و حساس55یت روحی ه55ر ج55وان را توانس55ته افزایش دهد و عاملی دیگر بر عوامل محرک و میل جنسی در

مرد بیفزاید.38ص:

. مجتبی هاشمی رکاون55دی، مقدم55ه ای ب55ر روانشناس55ی55-1 1.190، ص 1370زن، شفق، قم، اول بهار



بخش دوم تحلیل علمی بر مسأله نگاهتفاوت حس بینایی درمردان وزنان

39ص: 40ص:

تفاوت حس بینایی درمردان وزنان »تجربه ما از جهان اطراف، بطور مستقیم، مثل نگاه کردن به تصاویر، خواندن، یا گوش دادن به توصیف درباره آنچه ما خ55ود تجربه نکرده ایم، به دست می آید، دری55افت کنن55دگان ب55ه جهت اهمیتی که از لحاظ شناخت دنیای اطراف موجود زنده دارن55د. به حق ب55ه عن55وان »دروازه ه55ای دانش« ش55ناخته ش55ده ان55د. و مهم555ترین دروازه ه555ا، دری555افت کنن555دگان بین555ایی و ش555نوایی

. ( 1 )هستند« بینایی یکی از آن حوزه هایی اس55ت ک55ه از لح55اظ روانش55ناختی مطالع55ات بس55یار ف55راوان درب55ار آن انج55ام گرفت55ه اس55ت . ب55ا مطالعاتی که ب55ه ط55ور معم55ول در م55ورد حس بین55ایی ن55وزادان انجام شده است . این نتیجه به دست آمده که حرک55ات چش55م ن55وزادان در پاس55خ ب55ه نمایش55ات بص55ری گون55اگون می باش55د.

. نش5انگر این اس5ت ک5ه ن55وزادانEEG ( 2 )پژوهشهای مبتنی بر تازه تول55د یافت55ه ه55ر دو جنس فاق55د تفاوته55ای جنس55یتی بین55ایی هستند. اما در سالهای بعد که کودک رشد می کن55د نت55ایج خیلی

. ( 3 )متغیر هستند »پسران در تکالیف فضایی بصری نیز بر دختران برتری دارند. این آزمونها توانایی تجس55م و تغی55یر و تب55دیل اش55یاء را در فض55ا می س55نجد. م55ردان این آزم55ون را به55تر از زن55ان انج55ام می

پ55ژوهش نش55ان داده اس55ت ک55ه از هم55ان دوران ( 4 )دهن55د.« کودکی، پسر بچه ها به الگوها و محرکهای بینایی و دخ55تر بچ55ه

ها به الگوها و محرکهای شنوایی عالقه نشان می دهند.



»حس بین55ایی م55ردان از زن55ان به55تر اس55ت. نس55بت نابینای55انمادرزادی در جنس نر

41ص:

. نرمان ل، مان، اصول روانشناس55ی، محمودص55ناعی، ج55-1 1.336، اندیشه، تهران، ص 22 -2-Electro Encepha Logram . س555یامک خ555دارحیمی، مس555عود ن555اظم ش555یرازی و...555-3 3

.135، ص 1379روانشناسی زنان، خاتم، دوم، بهار .104 . همان، 4- 4

بیش تر است و نزدیک بینی شدید در مردان شایع تر و فراوان تر است. .. زنان در برابر تاری و خیرگی چشم حس55اس ترن55د.

. ( 1 )زیرا زمان واکنش آن ها طوالنی تراست« نگاه زنان تنوع طلب ولذت جوست. ب55ا این تف55اوت ک55ه می55دان تنوع طلبی نگاه زن بیشتر ط55بیعت اس5ت وح5وزه ل5ذت ج5ویی مرد در امور غریزی به این دلیل نگ55اه م55رد کوچک55ترین تف55اوت

ظاهری زنان را متوجه می شود. همین مس55أله س55بب می ش55ود ک55ه م55یزان توج55ه م55رد را در فعالیته55ای روزان55ه ک55اهش داده وفک55ر او راب55ه س55وی مقایس55ه امتیازات زنان، دچار آش55فتگی نمای55د. وزن55ان هم کم وبیش این

مسأله رامی دانند. »مردان عموما به محرکهای بین55ایی حساس55یت زی55ادی دارن55د و این حساسیت در اعمال و رفتار روزانه آنها ن55یز ب55ه چش55م می خ55ورد. مثال می بی55نیم ک55ه بعض55ی از آنه55ا ب55ه تهی55ه عکس55های سکسی مبادرت می ورزند و در چشم چ55رانی هم ی55د ط55والیی دارند . چون بینایی آنان نس55بت ب55ه ش55نوایی آنه55ا ب55رد زی55ادتری دارد. از طرف دیگر ترشح هورمون آندروژن در مردها به طور یکنواخت صورت می گیرد و هیچ عامل دیگری آن را قطع نمی کند. بنابراین می توان گفت ک55ه م55ردان ب55ه ط55ور م55داوم تحت



تأثیر محرکهای بینایی شهوانی قرار می گیرد و بیش55تر از زن55ان چشم چرانی می کنند، اما زنها از آنجا که از نظ55ر حس بین55ایی ض55عیف ت55ر از مرده55ا هس55تند ب55ه الگوه55ای بین55ایی ش55هوانی حساس55یت کم55تری دارن55د و در ع55وض از نظ55ر حس المس55ه حساسیت بیشتری دارند و به محرکهای لمسی بهتر پاس55خ می دهند. چون المسه می55دان ب55رد زی55ادی ن55دارد و فع55الیتش فق55ط محدود به نزدیک است. تأثیر محرکهای شنوایی بر زنها صورت بس55یار مح55دودی دارد و فع55الیت زنه55ا از این نظ55ر بس55یار کم

. ( 2 )است« این از خصوصیات مرد اس55ت ک55ه از مش55اهده ان55دام زن دچ55ار التهاب و تحریک جنسی می شود، خصلت مرد چشم چ55رانی و دیدزدن و خصلت زن خودآرایی و خودنمایی است، هرچه م55رد در چشم چرانی اصرار داش55ته باش55د تمای55ل زن ب55ه خودنم55ایی

بیشتر می شود. لذا در جامعه ای که چشم چرانی امری عادی تلقی می ش55ود، زن55ان آن جامع55ه در کوچ55ه و خیاب55ان بیش از جوام55ع دیگ55ر ب55ه

خودنمایی و تبرج می پردازند.42ص:

معین االس55الم، ناهی55د طی55بی، روان شناس55ی زن در نهج55-1 1.71-70، ص 1380البالغه، عطر مریم سعادت، قم،

. حم55زه گنجی، روان شناس55ی تفاوته55ای ف55ردی، بعثت،55-2 2.204، ص 1364تهران،

چشم چرانی

چشم یکی از وسایل تحصیل علم و یکی از نعمتهایی است ک55ه خدا به انسان داده تا به وسیله آن حق را از باطل تم55یز داده و خود را به واقع برساند، از چشم بازخواست می شود که آیا در آنچه به کار بستی علمی بدست آوردی یا نه؟ و اگ55ر ب55ه دس55ت آوردی پیروی کردی یا خیر؟ از چش55م می پرس55ند آنچ55ه تماش55ا



می کردی واضح و یقینی بود یا خیر؟ چش55م ن55اگزیر اس55ت ک55هحق را اعتراف کند.

به کمک چشم می توان در راه خودس55ازی گ55ام برداش55ت و ب55ه عظمت و قدرت خداوند پی می برد، و نسبت به خالق خ55ویش معرفت بیشتری پیدا کرد. نباید این عض55و را در جهت گن55اه ک55ه خود کفران نعمت اس55ت ب55ه ک55ار ب55بریم، ک55ه این ام55ر س55د راه پیشرفت و تکامل انسان است. حفظ نکردن چشم از نگاه ب55ه نامحرم مقدمه بسیاری از گناهان است. نگاه حرام، تج55اوز ب55ه حقوق دیگ55ران اس55ت ک55ه هم از نظ55ر اجتم55اعی و هم از نظ55ر

روانی و جسمانی برای فرد مضر است. مردی که چشم به نوامیس مردم دارد، »م55ردی ک55ه در براب55ر، زن همه »چشم« است، زن یک شئی است که مرد او را دائما)در کفه ترازوی چشمان خود می س55نجد و ارزی55ابی می کن55د«

. امام صادق علی55ه الس5الم فرمودن5د: »چش5م چ55رانی زن55ای ( 1 . شاید ابتدا این سوال به نظر برسد که چشم ( 2 )چشم است«

چران چه کسی است؟ چشم چران کسی است که از نگاه ب55ه بدن لخت دیگران و ی55ا قس5متهای مختل5ف ب55دن مانن55د چه5ره و اندام ظاهر و پوشیده زنان یا نوجوانان لذت و استفاده جنسی می برد. این انحراف و معضل اجتماعی منحصر به جنس م55رد نبوده و در بین مردان و زنان در حالتها و اشکال مختل5ف دی5ده می شود، ولی این انحراف در مرده55ا و خصوص55ا نوجوان55ان ب55ا

توجه به وضع جامعه و موقعیت مردها بیشتر دیده می شود. حضرت علی علیه السالم چشم چرانی را ی55ک ن55وع خ55ودآزاری

معرفی کرده و می فرماید: »هر کس چشم چرانی کن55د خ55اطر خ55ود را آزرده و کس55ی ک55ه

پیوسته عادتش این باشد همیشه 43ص:



. غالمعلی ح55داد ع55ادل، فرهن55گ ب55رهنگی و ب55رهنگی55-1 1 ،1363فرهنگی، صدا و سیمای جمهوری اسالمی ای55ران، اول،

.32ص ، ص14 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5-2 2

؛ ابوجعفر محم5د بن یعق5وب کلی5نی،25735، ح 14، باب 249.11، ح190، باب 556، ص5فروع الکافی، ج

. ( 1 )در حسرت به سر می برد« چش555م چرانه555ای حرف555ه ای فاق555د فض555ایل اخالقی و ش555عور اجتماعی بوده با ضعف ایمان و فقدان تربیت صحیح خود، دایم مزاحم افرادند و به حیثیت و ش55رافت همنوع55ان خ55ود تع55دی و

تجاوز می کنند. چنین فردی از لح55اظ روان پزش55کی م55ریض اس55ت و از لح55اظ روانکاوی دچار انحراف »خودپرستی« شده، چنین موجودی ب55ا وجود این دگردیسی و استحاله حی55وانی. دیگ55ر ح55ق ن55دارد ن55ام

انسان را روی خود بگذارد.نگاه ازنظرعلوم روز

بر طبق یک اصل مسلم علمی در میان تمام موجودات هس55تی اعم از انسان و حیوان و س55ایر پدی55ده ه55ای هس55تی رابط55ه ای

و الک55تریکی برق55رار ب55وده ک55ه ب55ر اس55اس این ( 2 )مغناطیسی رابطه به سوی یکدیگر جذب می گردند. »چرا ک55ه دانش55مندان آلم55انی ب55ا آزمایش55هایی ث55ابت ک55رده ان55د ک55ه ام55واج ن55امریی الکتریکی مثبت از مردان و الکتریس55یته منفی از زن55ان س55اطع می شود . بر طب55ق آن یک55دیگر را ج55ذب می کنن55د و این ن55یرو چیزی است که هیچ کس نمی توان55د از آن جلوگ55یری ب55ه عم55ل آورد. زیرا آن نیرو وسیله دوام و بقای نسل ام55روز می باش55د. ام55ا بای55د توج55ه داش55ت ک55ه الکتریس55یته و ق55وه مغن55اطیس در شرایط خاصی بوجود می آید و ه55ر چ55ه ش55رایط مهی55اتر باش55د

. ( 3 )نتیجه یا بازده آن بیشتر خواهد بود«



یکی از مهم ترین عواملی که نیروی جاذبه رادرانسان وادار ب55هفعالیت می کند نگاه و چشم افکنی است.

همین لطف نگاه است که سالهای متمادی طبع روان و زیربین »ش55عرا« را ب55ه خ55ود معط55وف س55اخته. همین »طرف55ه العین« نگاه است که ه55زاران مجن55ون، س55رگردان در وادی عش55ق ب55ه دنبال داشته است، همین آتش نگاه است که بر ه55ر دلی افت55د

ویرانش 44ص:

. »من اطلق ناظره اتعب حاضره و من تتابعته لحظاته و5-1 1.33، ح38، ص104دامت حسراته«. مجلسی، بحاراالنوار، ج

. مغناطیس: مجموعه ای آثاری است که به وسیله کهربا5-2 2 یا آهن ربا و به عب55ارت دیگ55ر مجم55وع توان55ایی ای و آث55اری ک55ه اراده ما می تواند انجام دهد مغناطیس است. مغناطیس فقط در آهن ربا و کهربا نیس55ت. این ق55درت و ن55یرو در ع55الم وج55ود

پراکنده است. . محمد باقر راس55تگو، ب55رای چش55مانت، بره55ان، ته55ران،55-3 3

.32_31، ص 1364 کند و دود آتشش به هر چشم که رفت ج55ز س55وزش و ری55زش

آب چیز دیگری در بر نخواهد داشت. چشم در بدن به مثابه دکمه فشار برق است. تا دکمه را فشار نداده اید برق خفته و راحت است. به مجرد فشار دادن دکم55ه برق به جریان می افتد. چشم هم ت55ا مص55ون از نگ55اه اجن55بی و محفوظ از مناظر مهیج است، آسوده خیال و فارغ البال است وبه مجرداصابت به نگاه جان س55وزی، ب55رقی ن55امریی از می55ان چشمان این دو جسته و چون آتش به جان یکدیگر می افتن55د و باالخره در میان این گیر و دار و کشمکش در نتیجه یکی غالب و یکی مغل55وب یکی ج55اذب و یکی معش55وق می گ55ردد و ی55ک سطح الکتریکی واحد تشکیل می دهن55د. این هم55ان آتش نگ55اه اس55ت و کس55انی ک55ه غاف55ل از ق55وه جاذب55ه مغن55اطیس ط55بیعت



هستند، هر روز خود را طعمه آتش غفلت و س55هل انگ55اری میکنند.

»در حین آزمایش55هایی ب55ه ثبت رس55یده ک55ه »حس باص55ره« و)چشم ما بدون هیچ گونه شکی پرتوی از خود ساطع می کند«

1 ) . »چشم انسان حساس تر از شامه است؛ زیرا قادر اس55ت ی55ک میلی55ون و نیم رن55گ و تنوع55ات را تش55خیص ده55د. هنگ55امی ک55ه شخصی به شی ء نگاه می کند، چش55م می توان55د جرق55ه ای را

ثانیه ب55ه ط55ول می انجام55د ، تش5خیص ده5د.0003/0که فقط انرژی الکتریکی که در اثر انرژی که در اثر حس باص55ره ایج55اد می شود بسیار ناچیز است. اما چشمها منعکس کنن55ده بس55یار قوی می باشند. مغناطیسی که از چشم خارج می ش55ود دارای

) می باش55د.« ( 2 )آثاری بسیار قوی و حتی قوی تر از آثار پ55اس . »زیبایی، جاذب55ه، چش55مان افس55ونگر، جذب55ه شخص55ی هم55ه ( 3

دارای منشاء واحدی هستند که مغناطیس انس55انی نامی55ده می شود، هر مرد ضعیف یا قوی دارای نیروی افسونگر و خدادادی اس55ت ک55ه ب55ه جه55انی می ارزد، این ن55یرو مغن55اطیس شخص55ی

. ( 4 )است« ب55دین وس55یله ب55ه آس55انی می ت55وان اهمیت نگ55اه و آث55ار آن را استنباط کرد: مغن55اطیس در بین تم55ام موج55ودات زن55ده و غ55یر

زنده این جهان وجود دارد و حتی اغلب 45ص:

. ک. پالتونف، روان شناسی درباره مغن55اطیس حی55وانی،55-1 1.34، ص 1345رزم آزما، تهران، کتابخانه گوتمبرگ،

. پاس: حرکات سریع و منظم دس55تها و اعض55ای ب55دن را55-2 2گویند.

. ک. پالتونف، روان شناسی درباره مغن55اطیس حی55وانی،55-3 3.91ص



. مس555عود جن555تی عط555ایی، مغن555اطیس انس555انی)علم555-4 4.38، ص 1371مانیتیسم(، ارمغان، اول، زمستان،

حیوانات از این موهبت الهی بطور کامل برخوردارند: »در جنگ میان دو خروس، خروسها قبل از هر عملی با چش55م به هم خیره می شوند و با نگاههای تند و تیز ضربه اولی را ب55ه طرف وارد می کنند. مار بوآ با نگاههای خود می توان55د انس55ان

. ( 1 )را به حالت خمودی و کرخی و یا بی حسی درآورد« بنابراین وقتی که دو جنس مخالف با بودن چنین نیرویی چش55م در چشم یکدیگر بیفتن55د، کش55ش و جاذب55ه ای آنه55ا را ب55ه س55وی یکدیگر سوق داده و رابطه ای برقرار می گردد و دیگر ن55ه پن55د و اندرز، نه ترس از آب55رو، ن55ه بیم از م55رگ هیچ ی55ک نمی توان55د جل55و این رابط55ه ط55بیعی را بگ55یرد و م55انع از خ55واهش این دو جنس مخالف »نر و م55اده« گ55ردد . آری همین نگ55اه اس55ت ک55ه

بالدرنگ طبع را به غلیان و قلب را به ضربان در می آورد.نگاه، ازنظرروانشناسی

(2»روانشناس55ان چش55م چ55رانی را ی55ک ن55وع انح55راف روانی) قلمداد می کنن55د، این انح55راف هرگ55اه در کس55ی ب55ه وج55ود آی55د قابل توقف نخواهد بود و هر لحظه به میزان آن افزوده خواهد شد و این تجربه علمی است. یک ف55رد چش55م چ55ران هرگ55ز ب55ا چند ساعت چشم چرانی نمودن در روز ق55انع نمی ش55ود و این حالت کم کم در او ی55ک ح55الت وحش55یانه و حی55وانی خاص55ی ب55ه وج55ود می آورد و رفت55ه رفت55ه او را ب55ه ی55ک بیم55اری و انح55راف

( دیگری مبتال می سازد . در این حال بیمار از تماشای3روانی) ب55دن لخت و دی55دن آلت تناس55لی دیگ55ران ل55ذت می ب55رد و این

. ( 2 )مرحله نیز مقدمه ایجاد انواع سادیسم است« همچ55نین چه55ره وان55دام کم پوش55ش زن55ان، روان ش55خص را هنگامی که زمینه تخلیه فشار غرایز فراهم نباشد تحریک کرده وکم کم ظ55رفیت عص55بی او ب55ه پای55ان می رس55د وب55ه س55رعت هورم55ون ه55ای آزار دهن55ده س55می در خ55ون ترش55ح می ش55ود.



ثانیه مغ55ز ک55ه ب55ا ش55بکه ه55ای ارتب55اطی ب55ه0/1درزمان کمتر از سراسر بدن وصل است به کمک غ55ده هیپوف55یز وفرم55ان ه55ای مرکز هیپوتاالموس این سم را ب55ه هم55ه اعض55ا روان55ه می کن55د.

بدن 46ص:

-inspectiohism3-2.یاvayuerism.55 64 و 63 . هم55ان، ص 55-1 1vojeurisme.

.34 . محمد باقر راستگو، برای چشمانت، ص 4- 2 برای ب5یرون ران5دن این س5م ب5ه تک5اپو می افت5د وجن5گ داخلی اعصاب آغاز می شود. ش55خص در خ55ود احس55اس اض55طراب و خستگی مینماید. تصور می کن55د چ55یزی ناش55ناخته ب55ر روان وی فشار می آورد. عالیم این حالت، سردرد خفی55ف، تنفس ش55دید و... و فرد نسبت ب55ه وق55وع خط55ر ناش55ناخته، دله55ره و ه55راس

. ( 1 )دارد »در مراحلی حساسیت ب55رخی از م55ردان نس55بت ب55ه وس55ایل و لوازم زنانه آن قدر زیاد و تحری55ک پ55ذیری می55ل جنس55ی در اث55ر نگاه و تماشای آن ها چنان بیشتر است که برای عده ای ایجاد مشکالت روانی نموده و چه بسیاری از بیم55اران روانی جنس55ی که نسبت به البسه زنان55ه حس55اس و ت55ا مرحل55ه ارتک55اب عم55ل)»استمنا« با مالش دادن این قبیل وسایل زنانه پیش رفت55ه اند

2 ) . اصطالح »چشم چرانی« که بیشتر برای مردان به کار می رود زاییده حساسیت مردان نس5بت ب5ه محرکه5ای بین55ایی ش5هوانی است. چون برد حس بینایی در آن55ان زی55اد اس55ت، یع55نی چش55م می تواند از فاصله نسبتا دور تحت تأثیر محرکها قرار می گیرد و از این گذشته وسعت زیادی از محیط در آن واح55د دی55ده می شود. اصوال اکثر بیماری های روحی جوانان از این رهگذر آغاز می شود، زیرا چشم می بیند و دل می خواهد و قلب برای ب55ه



دست آوردن خواسته خود فع5الیت می کن55د و روح تس5خیر میشود چنانکه بابا طاهر گفته است:

ز دست دیده و دل هر دو فریاد که هر چه دیده بیند دل کند یادبسازم خنجری نیشش ز فوالد زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

»و ب55دین جهت در احک55ام فقهی تص55ریح ش55ده: »ح55رام اس55ت نگریستن به عکس زن نامحرمی که او را می شناس55د« ض55منا این فایده را در بردارد که تصویر ذهنی که ب55ه علت آش55نایی ب55ا او، از گذش55ته در خ55اطر مان55ده و ب55ه فراموش55ی س55پرده ش55ده است، با پره55یز از مش55اهده عکس او، ک55ه در این مق55ام مانن55د مشاهده خود او عم55ل می کن55د. مج55ددا م55رد از زن ن55امحرمی

. ( 3 )متأثر نشده و گرفتار دامهای شیطانی نمی گردد« »در هر حال، نگاه زمانی منشا لذت است که با تمرکز هم55راه باشدو ذهن را به خدمت بگیرد. فلسفه چش55م چ55رانی ج55ز این

نیست که فرد با تمرکز در هنگام نگاه، 47ص:

. یوس55ف غالمی، جل55وه نم55ایی زن55ان ونگ55اه م55ردان، ص55-1 1123.

. احمدصبور اردوبادی، بهای یک نگاه، رسالت قلم، اول،5-2 2.185، ص1377

. احمد صبور اردوبادی، نگاه پاک زن و نگاههای آلوده به5-3 3.105او، ص

تخیالتش را به خدمت می گیرد ودر دنیای خیاالت به هوسرانی می پردازد. بنابراین آنچه نگاه را لذت آف55رین می کن55د تخیالتی

. ( 1 )است که فرد با نگاه در درون خود می پروراند«زیانهای جسمی نگاه

در روایتی از امام صادق رسیده است که فرمودند:



. ( 2 )»ای بسا نگاهی که حسرت طوالنی به بار آورده است«حضرت علی علیه السالم هم فرمودند:

»کسی که چشم خود راپایین ان55دازد، تأس55ف کم55تر خ55ورد و ازنابودی در امان ماند«.

این روایات گرانبها که در چهارده قرن پیش از ائمه معصوم ما برای توجه و بیان آثار شوم نگاه به ما رسیده ، چیزی است که علم روان شناس55ی ام55روزه ب55ه آن رس55یده و ب55ا پیش55رفت ه55ر روزه علم، کمال و جامعیت دین اسالم و دقت نظر ائمه علیهم

السالم بر ما روشن می شود. دانشمندان امروزه گفته ان55د ک55ه: »ه55ر نگ55اهی دو ص55ورت می تواند داشته باشد یا غدد داخلی را ب55ه ترش55ح م55واد زای55د وامی دارد و در حول مواد سمی جم55ع می کن55د و اعص55اب را ملتهب می سازد و گاهی آدمی را برای ارتکاب ج55رم و گن55اهی ب55زرگ آماده می کند و خالصه در ارگانیزم بدن اثر شوم می گذارد ی55ا برعکس ایجاد انبساط و فرح نم55وده و ش55خص را ب55رای انج55ام کار نیک ی55ا کش55ف اس55رار ط55بیعت ی55ا اخ55تراع مهمی مهی55ا می

. ( 3 )سازد« بدترین نگاهها که در ارگانیزم بدن اثر شوم طوالنی می گذارد. نگاه مردی است که چشمش در چشم زنی خیره شده و اسیر امیال سرکش خود شده، و از سایر اعم5ال و رفت55ارش معل5وم اس5ت ک5ه رایح55ه ح55داقل م55راتب ادب و اخالق و تزکی5ه ای ب55ه مش55امش نرس55یده دچ55ار ع55دم تع55ادل روحی می ش55ود، و این نگاههای پرهوس و شهوت توأم با خودباختگی ناشی از ض55عف نفس است چیزی است که امام صادق علیه السالم فرمودن55د:موم وکم من نظ55ره اورثت النظره سهم من سهام ابلیس مس55

؛ ( 4 )حسره طویله48ص:



. یوس55ف غالمی، جل55وه نم55ایی زن55ان ونگ55اه م55ردان، ص55-1 1112.

ره. عبدالواح55د آم55دی تمیمی،55-2 2 . کم من نظره جلبت حس55 ه -1410غررالحکم و دررالکلم، دارالکتاب االسالمی قم، دوم

21 ح 513 م، ص1990.35 . محمدباقر راستگو، برای چشمانت، ص 3- 3 ، ص14 . محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الش55یعه، ج 55-4 4

.25395، ح 138 نگاه تیری از تیرهای مسموم شیطان است و چ55ه بس55ا نگ55اهی

که حسرت و پشیمانی طوالنی از خود بجای می گذارد. زهر نگاه آل55وده هم55ان اوه55ام وفش55ارهای روانی اس55ت ک55ه در کوت55اه ت55رین زم55ان، سراس55ر جس55م وروح آدمی را دس55تخوش تالطم می کند. خاطره ص55حنه مش55اهده ش55ده در مغ55ز ت55داعی ودر اعضا ظاهر می شود. فرد که میدانددستیابی به آنچه دیده ونیل ب55ه ارض55ای ش55هوت ب55رایش ب55ه آس55انی میس55ر نیس55ت در اندیشه فرو می رود واندوه خ55ود را ب55ه درون می فرس55تدواین همان زهر تیری است ک55ه از هم55ان نگ55اه ب55ه قلب واز آنج55ا ب55ه هم55ه اعض55ا س55رایت می کن55د. فروی55د این پدی55ده راآرزوه55ای سرکوب شده می نامند که از ضمیر خودآگاه شخص به ض55میر

( منتق55ل می ش55ودو ش55خص را دچ55ارunconsciousناخوداگ55اه )ناهنجاری های روانی می کند.

و حضرت علی علیه السالم فرمودند:55ه دامت» 55ق ن55اظره اتعب خ55اطره. من تت55ابعت لحظات من اطل

. ( 1 )حسراته« کسی ک55ه چش55مش را در دی55دن ح55رام آزاد بگ55ذارد خ55ود را ب55ه زحمت و مشقت می اندازد و کسی که پی در پی ب55ه این و آن

نگاه کند، غم و اندوهش تداوم می یابد.



کمپلکس روانی که امروزه زی55اد از آن ی55ادمی ش55ود، محص55ول همان حس55رتی اس55ت ک55ه در این جمالت معن55وی ب55دان اش55اره

شده است. این اندوه و حسرتهای اشاره ش55ده در روای55ات نتیج55ه نگ55اه ب55ه صحنه های مهیج و فیلمها و عکس5های سکس5ی ک5ه در مع5رض دید انسان قرار دارد به وجود می آید. »نظام روانی انس55ان از طریق ارتباط عصبی و نقش مویرگی به گونه ای خاص تصویر درون آدمی و چگونگی حاالت وی را در چه55ره نم55ودار خواهن55د نمود، و نظامهای محافظتی و کن55ترلی چش55م در ح55داقل ت55وان خ55ود نقش آف55رین هس55تند و تاکی55د ب55ر اینک55ه ب55ه علت ن55اتوانی انسان بر کنترل چشم ها، ب55ه راح55تی ض55میر خ55ود را مش55خص خواهد نمود. چنانچه وقتی نگاهی به نگاه نامحرمی گره بخورد

. اگر مرتب55ا تک55رار و ( 2 )و زمینه های انحراف فراهم می شود«ارضا شود به صورت انقالب جنسی در می آید و اگر

49ص:

، دارالح55دیث،4 . محمدی ری شهری، میزان الحکم55ه، ج 55-1 1.20251، ج 3288 3289، ص 1416قم،

. محمد قمی فر، چرا دیده ها دام ها و تورهای ش55یطان55-2 2 ، ص78، ف55روردین 7است؟ مجل55ه ت55ربیت، س55ال چه55ارم، ش

60. ارضا نشود از لحاظ وارد شدن شوکهای مکرر ب55ه مغ55ز و قلب

بیماریهای غیر قابل عالج را به وجود می آورد. آثار نامطلوبی که در اثر نگاههای پر ولع و هوس آلود بر جس55م فرد وارد می آید بیشتر ناراحتیهای عصبی و )روان تنی( اس55ت که از این قبی55ل هس55تند: »دش55واری در تنفس، درد در اط55راف قلب، باال رفتن تپش قلب، ضعف و خستگی فکری و جس55می، سردرد، هراس ودله55ره، بی ق55راری ون55اآرامی، بی خ55وابی، کم

اشتهایی«.



زیانهای اجتماعی نگاه

امروزه با گسترش برهنگی وکم پوششی زن55ان وحض55ور انک55ار ناپذیر آنان در خیلی از صحنه ها و فع55الیت ه55ای اجتم55اعی راه برای بسیاری از سود جویی های مردان اززن55ان بازش55ده از آن جمله به روز افزون پدیده شوم چشم چ55رانی می باش55دکه ن55ه تنه55ا ص55دمات و آث55ار مخ55ربی ب55ر جس55م و روح خ55ود ف55رد می گذارد ، بلکه عوارض و زیانهای اجتم55اعی ن55امطلوبی در س55طح جامع55ه در پی خواه55د داش55ت و س55رآغاز بس55یاری از مفاس55د و فحش55ا و ن55اامنی ه55ا... خواه55د ب55ود. چش55م چ55ران ن55ه تنه55ا ب55ه نوامیس مردم چشم می دوزد و س55بب م55زاحمت دیگ55ران می شود و اگر کس55ی هم ب55ه ن55اموس او نگ55اه کن55د، ناخش55نود نمی گردد. این امر سبب لطمه به شعور و حیثیت خ55ود و اجتم55اع و سبب سست شدن پای55ه ه55ای اس55توار اخالق می گ55ردد، و اگ55ر جلو آن گرفته نشود با جامعه ای مملو از فساد و ه55رج و م55رج

روبه رو خواهیم شد. چنین فردی برای ارضای روح سرکش و ش55هوت آل55ود خ55ود ب55ا ایجاد روابط نامشروع ب55ا دیگ55ران اق55دام ک55رده و ب55ه ت55دریج ب55ا ارتباطات حجب و حیا کنار گذاشته، فساد اخالقی را عادی می سازد. چنانک55ه حض55رت علی علی55ه الس55الم فرمودن55د: چش55مان ش55ما کلی55د عف55اف شماس55ت . این کلی55د را اگ55ر ب55ه ن55امحرم

واگذارید گنج عفت خویش را از دست داده اید. چه بسا تداوم عم5ل زن5ا س5بب ش5یوع ام5راض مراقب55تی چ5ون سفلیس، سوزاک، هریس س5یمپلکس، ش5انگر، ای5دز و... ش5ود که هر کدام درنوع خوداز خطرناک ترین بیماریها به ش55مار می

روند. از دیگ55ر آث55ار نگاهه55ای آمیخت55ه ب55ه ش55هوت می ت55وان اف55زایش

طالق، خودکشی،50ص:



کورتاژ و کاهش ازدواج در سطح جامعه را ن55ام ب55رد. پس بای55د کوشید تانگ55اه خ55ود را در مه55ار دل ق55رار ده55د، ن55ه دل رااس55یر

نگاه.مسؤولیت در برابر نگاهها

. ( 1 )»إن السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئوال« براستی که گ55وش و چش55م و قلب، هم55ه م55ورد پرس55ش واق55ع

خواهد شد. »گوش در برابر آنچه که شنیده و چشم هر چه دی55ده و دل ه55ر آنچه خواسته مسؤول است. مراد این است که صاحبان گوش و چش55م و دل، مس55ؤولیت دارن55د. ب55رخی می گوین55د: هم55ه این اعضا مسؤولیت دارند. یعنی از فکر و عقل س55ؤال می ش55ود . خداوند از گوش می پرسد که چه شنیدی و از چشم می پرسد که به چه چیز نگاه کردی و از قلب و دل می پرسد که ب55ه چ55ه

. ( 2 )چیزهای معتقد شده است« »و اینکه چرا از میان حواس انسان به چش55م و گ55وش تص55ریح شده واضح است، زیرا معلومات حسی انسان غالبا از راه این دو حس حاص55ل می ش55ود و بقی55ه اعض55ا را تحت الش55عاع خ55ود قرار می دهند«. بایددانست ک55ه رابط55ه چش55م ودل رابط55ه ای ناگسستنی اس55ت. وق55تی ک55ه چش55م ب55ه ی55ک »دریاچ55ه ه55وس« تب55دیل ش55ود، درآن ج55ز »ق55ایق نگ55اه« ح55رکت نمی کن55د و ب55ر صفحه دل گاهی همان نقش می افتد که از روزنه »دیده« می بین55د. ب55ر طب55ق فرم55وده م55والی متقی55ان حض55رت علی علی55ه

ر«؛ دل، کت55اب وص55حیفه ی ( 3 )السالم : »القلب مصحف البص55 چش55م اس55ت. »دی55ده پنج55ره ی »دل« اس55ت. »این دو طف55ل معصوم »دل و دیده« اگر رها شوند، گم می ش55وند. احس55اس غریبی می کنند، به دامن غریبه ها پن55اه می برن55د، عص55یان می)کنند، اگر از بام ما پرواز کردند، دیگر به خانه بر نمی گردن55د«

4 ) .



»اگر بزرگان سلوک و عرفان »دربان دل«، بوده اند، تا بیگان55ه در حریم و حرم دل وارد نشود، »دیده بان دیده«هم ب55وده ان55د

»بله، هر آن کس ب55ه چ55یزی ( 5 )تا چشمشان به هر چیز نیفتد« عش55ق ورزد، آن عش55ق چش55م او را ک55ور و دلش را بیم55ار می

کند، چنین 51ص:

.36 . سوره اسری، آیه 1- 1.95، ص 13 . طباطبایی، المیزان، ج 2- 2.332 . نهج البالغه، حکمت 3- 3 . جواد محدثی، چشم دل، مرکز انتشارات، دفتر تبلیغات5-4 4

.50، ص 1376اسالمی، قم، اول تابستان .49 . همان، ص 5- 5

فردی با چشم ناسالم می نگرد و با گ55وش ناش55نوا می ش55نود، زیرا که بی گمان، شهوت ها پرده خردش را دری55ده ان55د و دنی55ا قلبش را می میراند و او را با تمام وج55ود ش55یفته خ55ود س55اخته

. ( 1 )است« در کن55ار ه55ر نگ55اه دو فرم55ان اس55ت: دل و ش55یطان. ک55ه می گویند : »چشم بدوز«. و دین که می گوید: »دیده فرو بند«. ب55ا کنترل نگاهها می شود آمار تلفات ترکشهای »چشم ناپ55اک« را کاهش داده . امام علی علیه السالم فرمودند: کسی که چش5م

. ( 2 )خود را پایین اندازد، دلش را آسوده کرده« آدمی نمی توان55د از ت55اثیر ش55نیده ه55ا و دی55ده ه55اش ب55ر دل و مغزش جلوگیری کند. این تاثیرپذیری به کم55ک ش55بکه اعص55اب وفعالیت مغزاست وشخص نمی تواندباتلقین چن55دان ازت55اثیرآن بکاه55د. وق55تی انس55ان چ55یزی را می بین55د از طری55ق اعص55اب

sympathethicس55مپاتیک Nerves و پاراس55مپاتیکsympathethic Nervesparaمشاهداتش را به مغ5ز می رس5اند. در مغ55ز اس55ت

که تالطم پدیدمی آیدوهورمون مح55رک غرای55ز ب55ه سراس55ربدن از خصوصیات مرد اس55ت ک55ه از مش55اهده ( 3 )گسیل می شود.



ان55دام زن دچ55ار الته55اب و تحری55ک جنس55ی می ش55ود. تحری55ک پ55ذیری م55رد در براب55ر محرکه55ای بص55ری بس55یار بیش از س55ایر محرکات است . باید توجه داشت »نگ55اه آل55وده محص55ول قلب آلوده است، و هر کس که نمی تواند نگاه خ55ود را کن55ترل کن55د، به طری55ق اولی نمی توان55د قلب خ55ود را از انح55راف و آل55ودگی

، »زی55را نگ55اه انس55ان پیش55اهنگ راه انس55ان ( 4 )حف55ظ نمای55د«. ( 5 )است«

حجاب یا عایق جریان الکتریسته طبیعی

»چشم حاوی جریان قوه الکتریکی است . بنابراین تنه55ا ع55ایق و م55انعی ک55ه می توان55د از برق55رار ش55دن جری55ان ق55وه ط55بیعی جلوگیری نماید حجاب است . طب55ق این قاع55ده ی ط55بیعی ب55ه طور یقین می توان گفت اگر مطابق دستورهای ق55رآن ک55ریم، بانوان محجوب باشند و در حراست خودشان مراقبت به عمل

. ق55رآن ک55ریم ( 6 )آورند، دیگر بی عف55تی اتف55اق نخواه55د افت55اد«درباره حجاب فرمودند:

52ص:

.8 . نهج البالغه، خطبه1- 1، ح663 . عبدالواح555د آم555دی تمیمی، غ555رر الحکم، ص 555-2 2

1467. . یوس55ف غالمی، جل55وه نم55ایی زن55ان ونگ55اه م55ردان، ص55-3 3

117. . احمد صبور اردوباری نگاه پاک زن و نگاههای آلوده ب55ه55-4 4

.103او؟! ، ص . لحظ االنسان رائد القلبه. عبدالواحد آمدی تمیمی، غرر5-5 5

.17، ح572الحکم، ص . کم55ال مرتض55ویان، تأثیرنگ55اه، چ55اپ س55ربی، ته55ران،55-6 6

.24، ص 138055د نین 55ک و نس55اء الموءم55نین ی بی قل الزواجک و بنات ها الن »یا ای

عرفن فال یوءذین« . ( 1 )علیهن من جالبیبهن ذلک ادنی ان ی



ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان با ایمان بگو: پوششها و جلباب خود را بر خود فروتر گیرند. این برای آن ک55ه ش55ناخته

شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است. »تنها داشتن ظاهری پوشیده و حج55اب، نمی توان55د م55انع نف55وذ جاذبه های زنانه باشد، بلکه باید از هرگونه رفتاری که خل55ل در دل مردان بوجود می آورد پرهیز کرد تا ج55ایی ک55ه اگ55ر زنی در مکانی نشسته در کنار او ننشینند، مبادا تحت تاثیر تشعش55عات اندام وی قرار گیرند. مسأله به قدری ظری55ف اس55ت ک55ه ح55تی اگر زنی از جایش برخاس55ت به55تر اس55ت بالفاص55له ب55ر ج55ای او

( 2 )ننشست«. رسول اکرم صلی الله علی55ه و آل55ه فرمودن55د: »هرگ55اه زنی در جایی نشسته بود برخاست، مرد بیگانه بر جای او جلوس نکن55د

( 3 )تا محل نشستن او سرد شود.« »درانسان این تشعشعات با حداقل بروز آنها تناسب خاصی ب55ا افکار و روحیات و آمادگی ساختمان جسمی دارد . به وی55ژه در زنان امواج فوق، شدت بیشتری دارد، چنان که »از اندام زن و حتی از موی س55ر او ام55واج مرم55وزی متص55اعد می ش55ود و ب55ر بدن برخی از مردان مستعد نشسته و موجب تحریک و فعالیت

. ( 4 )غدد جنسی آنها می شود« حجاب نه تنها باید در پوشش ظاهری زنان باشد. بلکه در نگ55اه و گفتار و رفتار هم باید جنبه های حج55اب را رع55ایت کنن55د. ک55ه رعایت حجاب، برای بقا و س55المت حی55ات خ55انواده و بهداش55ت روانی جامع55ه الزم اس55ت. همچ55نین ب55رای حف55ظ ج55ان زن و پیش55رفت علمی و ترقی55ات فک55ری جامع55ه و ایج55اد روح ک55ار و تولی55د و تالش اقتص55ادی هم م55وثر اس55ت. همچ55نین از جمل55ه فلس55فه ه55ای حج55اب اس55تواری اجتم55اع و ارزش و اح55ترام زن

است.53ص:



.59 . قرآن کریم، سوره مبارکه احزاب، آیه 1- 1 . س555ید مجت555بی هاش555می رکاون555دی، مقدم555ه ای ب555ر555-2 2

.196روانشناسی زن، ص . اذا اجلست المرأه مجلسا فقامت عن55ه فال یجلس اح55د55-3 3

، ح185، ص 14فی مجلسها حتی ی55برد... وس55ایل الش55یعه، ج 1. . س555ید مجت555بی هاش555می رکاون555دی، مقدم555ه ای ب555ر555-4 4

.196 197روانشناسی زن، صص نقش پوشش درجلوگیری از بیماریهای پوستی

( 1 )نقش پوشش درجلوگیری از بیماریهای پوستی هرگاه آدمی براساس فطرت خویش حرکت نمای55د و اعم55ال و آداب خود را بر آن اساس بنا نهاده باشد، بی ش55ک از س55المت روحی بیش55تر و آرامش اف55زون ت55ری برخ55وردار گش55ته و در

طریق تکامل انسانی موفق تر خواهد بود. حجاب امر فطری است که از نه55اد و سرش55ت انس55ان ب55ر می خیزد، به این معنی که ه5ر موج5ود زن5ده ای مای5ل اس5ت آنچ5ه دارد در حریم خود حفظ کند و در مقابل مهاجمین و متج55اوزین

به آن در مقام دفاع برمی آید و به مقابله برخیزد. حج55اب عالوه ب55ر ایج55اد ام55نیت و برت55ری و ارزش زن و من55ع کامی55ابی آزاد م55ردان از او در جلوگ55یری از ابتال ب55ه بیماریه55ای

پوستی هم تأثیر دارد. »روبرت55و براکاگلی55ا« ج55راح مع55روف زیب55ایی ص55ورت در ایتالی55ا مدعی شده که : زنان راهبه ، به مراتب جوان تر از زن55ان غ55یر

راهبه هم سن و سال خود می باشند. این جراح میان دو گروه از زنان راهبه و غ55یر راهب55ه از نزدی55ک مقایسه ای به عمل آورده، و در حین مقایسه متوجه لطافت و

جوانی صورت راهبه ها شده است.



وی می گوی55د: چه55ره ی55ک راهب55ه شص55ت س55اله در مقایس55ه ب55ا پوست چهره یک زن شصت س55اله ع55ادی دارای چین و چ55روک

کمتری بوده و جوانتر به نظر می رسد. این جراح ایتالیایی طرز لباس پوشیدن راهب55ه ه5ا را ب55ه عن55وان

عامل اصلی این تفاوت معرفی کرده است.54ص:

.73 تیر 5،22 3، صفحه 2459 . روزنامه رسالت، شماره 5-1 1 توضیح اینکه، بن55ا ب55ه گفت55ه دک55تر محم55د ص55ادق علمی، از ن55وع پوش55ش زن55ان راهب55ه ی مس55یحی می ت55وان ح55دس زد ک55ه در شریعت مسیح پیامبر، نیز حجاب مانن55د آنچ55ه در اس55الم اس55ت

وجود داشته است.55ص:

بخش سوم نگاه در آیینه فقهفصل اول نگاه و طهارت

جلوگیری ازنگاه دیگران دروقت قضای حاجت

56ص: 57ص:

فصل اول نگاه و طهارتجلوگیری ازنگاه دیگران دروقت قضای حاجت

الزم است انسان در وقت قضای حاجت و مواقع دیگ55ر ع55ورت خ55ود را از دیگ55ران پوش55یده دارد و خ55ود را در مع55رض نگ55اه دیگران ق55رار نده55د . عالم55ه حلی در »تبص55ره« فرم55وده: »ب55ر)متخلی واجب است که عورت خود را از هر »ن55اظر مح55ترم«

ی55ا بینن55ده ای ک55ه نگ55اهش ب55ر ع55ورت متخلی ج55ایز نیس55ت ( 1 . این دستور بیانگر دقت نظر و توج55ه دین اس55الم ( 2 )بپوشاند«



به امر حیا و عفت می باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل55ه به هنگ55ام قض55ای ح55اجت از کس55انی ک55ه هم55راه ایش55ان بودن55د فاصله می گرفتند ؛ به قدری ک55ه هیک55ل حض55رت را، اح55دی در حال تخلی ندیده و این ناشی از ش55دت حجب و حی55ای حض5رت

بود. فقها هم پوشاندن عورت را از ناظر محترم واجب دانسته، چه ناظر از محارم باشد و چه نباشد. مرد یا زن باشد حتی دیوان55ه و طفلی که تشخیص می دهد. کما اینکه نگاه کردن به ع55ورت دیگری هر چند ک5ه دیوان55ه ی55ا طف55ل مم55یز باش55د ح55رام اس5ت،

. ( 3 )عورت در مرد قبل و دبر و بیضتان می باشد58ص:

. ناظر محترم. بیننده ای عاقل و بالغ و مختار و یا طفل5-1 1ممیز است.

. حس55ن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، عالم55ه حلی،55-2 2 ، ه ق،1380تبصره المتعلمین فی احک55ام دین، االداب، نج55ف،

؛ محم555دبن جم555ال ال555دین مکی ع555املی، ش555هید اول،19ص ، موسس55ه1الروض55ه البهی55ه فی ش55رح اللمع55ه الدمش55قیه، ج

.32ه. ش، ص 1380اسماعیلیان، . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، دار5-3 3

؛55، ض 1392الکتب االسالمیه، ته55ران، دوم، مح55رم الح55رام ، موءسس55ه تنظیم و1سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج

.19، ص 1379نشر آثار امام خمینی، اول بهار صاحب جواهر بیان کرده: »پوشاندن ب55دن ب55ر متخلی مس5تحب است، یعنی شخص خود را هنگام اراده تخلی بپوش55اند و ی55ا در

مکانی دور یا در حفره ای کوچک و یا داخل ساختمانی برود. در روایت حماد بن عیسی از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم آورده که: لقمان به پسرش گفت: ای فرزند: هرگاه خواستی قض55ای حاجت کنی به دورترین مکان برو. از امام علیه الس55الم روایت شده که آنچه به لقمان حکمت بخشید، نه م55ال و ن55ه جم55ال او



بود، بلکه او مردی فرمانبردار در امر خداوند ب55ود. پرهیزگ55ار و باتقوا بود، احدی او را هنگام بول و غائط و غس55ل ک55ردن ندی55د

. ( 1 )به سبب عفت و پوشش و محافظت او بر این کار« آیت الله خویی، آنچه را که بین ناف و زانو می باشد ، بنابر ب55ر

. ( 2 )احتیاط در حکم عورت به شمار می آورند با توجه به ادله از کتاب و سنت و عق55ل و اجم55اع س55تر ع55ورت در همه احوال واجب است، بلکه وجوب ستر از امور ض55روری دین است. در صورت عدم وج55وب س5اتر، ص55احب ج55واهربرای پوشش، گذاشتن دست و غیرآن را جایز می داند. بنا ب55ه اص55ل حرمت نگاه و اجماع محص55ل و منق55ول ک55ه ب55ر این ام55ر داللت

. ( 3 )دارد »ستر از طفل غیر ممیز واجب نیست، چرا که دلیلی ب55ر س55تر و پوش55ش در براب55ر غ55یر مم55یز ن55داریم. بلک55ه ح55ال آنه55ا، ح55ال موجودی است ک55ه س55تر از آن واجب نمی باش55د، ب55ا توج55ه ب55ه اص55ل ب55رائت و ادع55ای بعض55ی از فقه55ا دلیلی ب55رای پوش55ش نداریم. ولی بر ناظر، حرام است ک55ه ب55ه ع55ورت دیگ55ری ح55تی طفل ممیز و مجنون نگاه کن55د، ب55ه س55بب داللت ادل55ه و روایت

رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند:وجل فال ینظر الی عوره اخیه . ( 4 )»من کان یوءمن بالله عز

روایات و ادله بسیاری رسیده که داللت بر وجود ستر عورت و فروبس555تن چش555م از ع555ورات مس555لمانان و همچ555نین نهی مس55لمانان از نمایان55دن ع55ورت ب55ه دیگ55ری دارد از جمل55ه: آی55هارهم و یحفظ555وا وا من أبص55 لموءم55نین یغض555 کریم55ه: »ق555ل ل

فروجهم؛ به مومنان بگو 59ص:



. محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم فی ش55رح ش55رایع55-1 1 ، موسسه المرتضی العالمیه بیروت و دار المورخ1االسالم، ج

.257، ص 1992، 1412العربی، بیروت، اول . س55ید ابوالقاس55م خ55ویی، منه55اج الص55الحین العب55ادات و55-2 2

م،1393ه، 1352، مکتب55ه لطفی، ته55ران، دوم2المع55امالت ج .14ص.257، ص 1 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 3- 3 . سید محمد حسینی شیرازی، الفقه، کت5اب الطه5اره، ج5-4 4.75، دارالقرآن الحکیم، قم ص 4

دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند.« از صدوق، روایت مرسلی رسیده که از امام صادق درباره این آیه کریمه سوال شد. امام علیه السالم فرمودند: » ه55ر ج55ا در قرآن حف55ظ ع55ورت آورده ش55ده منظ55ور مح55افظت از زن55ا می باشد مگر در این آی55ه ک55ه ب55ه مع55نی حف55ظ و م55راقبت از نگ55اه

. ( 1 )کردن به آن است« علی بن حس55ین مرتض55ی از حض55رت علی علی55ه الس55الم نق55لوا لموءم55نین یغض55 کردند که فرمودند: »معنای آیه کریمه: ق55ل ل من أبصارهم و یحفظوا فروجهم؛ این است که هیچ یک از شما به عورت برادر مومنش نگ55اه نکن5د ی5ا امک55ان نگ55اه ب5ه ع5ورت

. ( 2 )دیگری را ایجاد نکند« روایات بسیاری بر نهی از دخول در حمام بدون لنگ وارد شده

از جمله:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

یا علی ایاک و دخول الحمام بغیر مئزر، فان من دخل الحمام». ( 3 )بغیر مئزر ملعون الناظر و المنظور الیه«

ای علی، بدون شلوار داخل حمام نشو، چرا ک55ه نگ55اه کنن55ده وکسی که به او نگاه می شود هر دو مورد لعن هستند.



امام صادق علیه السالم فرمودند:؛ ( 4 )»عوره المومن علی المومن حرام«عورت مومن بر مومن حرام است.

دالیل وجوب در پوشش و ستر عورت فراوان است، عق55ل هم حکم می کند که: عدم پوش5ش ب5اعث ایج5اد مفس5ده از جمل5ه شیوع زنا و لواط و امراض مترتب بر آن می شود. پس ستر و

محافظت بر عورت بر هر کس واجب است. »در ج55واهر الکالم آم55ده »از اطالق نص و فت55وی روش55ن می شود که ستر عورت از هر ناظر محترمی واجب است مگر زن و شوهرکه در این حکم نسبت به یکدیگر استثناء ش55ده اس55ت، فرق نمی کند که ناظرمکلف باشد یا غیر مکلف مجن55ون باش55د یا صبی و یا ممیز، روایات آن را مطلق ذکر کرده اند این حکم

تقیید نشده مگر درکودک 60ص:

. شیخ محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ائل الش55یعه الی55-1 1.787، ح 212، ص 1تحصیل مسائل الشریعه، ج

، ص1 . محمد بن حسن حر عاملی، وس55ائل الش55یعه، ج 55-2 2.489، ح 212

. س55ید محم55د حس55ینی1399، ح 364، ص 1 . هم55ان ج 55-3 3 ؛ ابو محمد حس55ن73، ص 4شیرازی، الفقه، کتاب الطهاره، ج

بن علی بن شعبه ح55رانی، تح55ف العق55ول، المکتب55ه و المطبق55ه.11 م، ص 1961ه. 1380الحیدریه فی النجف، پنجم،

، ح366، ص 1 . محمد بن حسن حر عاملی، وس55ائل، ج 55-4 41409.

غیر ممیز همچون سایر موجودات عدم ستر در براب55ر او عی55بی. ( 1 )ندارد«



شاید بتوان بی55ان ک55رد علت آنک55ه انس55ان بای55د در وقت قض55ای حاجت م55واظبت و مح55افظت بس55یار ب55ر س55تر ع55ورت ک55رده و اینکه سنت است به دورترین مح55ل رود و در ج55ایی نش55یند ک55ه هیچ کس او را نبین55د، عالوه ب55ر اینک55ه بی55انگر تاکی55د بس55یار دین

اسالم بر شرم و حیا و عفت است. این عمل باعث می شود که شخص با آرامش خود را به ط55ور کامل تخلیه کرده و عمل تطهیر را به خوبی انجام دهد، که این کار، از نظر پزشکی هم برای سالمت او مفید اس55ت، چ55را ک55ه س55بب س55المتی و نش55اط خ55ود ف55رد می ش55ود وگرن55ه او دچ55ار

بیماریهای کلیوی و... خواهد شد. ستر عورت نه تنها در حال تخلی بر فرد واجب است. بلک55ه در تمام اح55وال پوش55ش و س5تر ع55ورت واجب می باش5د، مک55روه اس55ت انس55ان ب55دون ض55رورت لب55اس را از تن ب55یرون آورده و عریان شود، خواه ش55ب باش55د ی55ا روز، م55رد باش55د ی55ا زن و در صورتی ک5ه ن5اظر مح55ترمی وج5ود داش5ته باش5د، ح5رام اس5ت عری5ان ش55ود. پوش55یدن ش5لوار ی55ا آنچ55ه ک5ه ع55ورتین و رانه5ای انسان را بپوشاند مستحب است. این احکام به جهت جلوگیری از فحشا و فساد وضع شده است. از ط55رفی ع55دم مح55اظفت ب55ر س55تر ع55ورت کم کم پ55رده حج55اب و حی55ا را از بین ب55رده و نمایان کردن عورت برای فرد امری عادی و طبیعی می ش55ود.

( 2 )و به تدریج به مرحله انحراف »ع55ورت نم55ایی. خودنم55ایی«می رسد.

این انح55راف »عب55ارت اس55ت از اق55دام مک55رر ب55ه نش55ان دادن اعضای تناسلی ب55ه ف55رد بیگان55ه ای ک55ه انتظ55ار چ55نین عملی را ندارد، به منظ55ور رس55یدن ب55ه هیج55ان و تحری55ک جنس55ی، ب55دون اینکه سعی زیادی برای فعالیت جنسی با آن ف55رد ناش55ناس ب55ه عم55ل آی55د، این عم55ل یکی از ش55ایعترین انحرافه55ای جنس55ی در

. ( 3 )بالغین است« »از نظر روانکاوی به نظر می رسد که ف55رد »ع55ورت نم55ا« در پی کس55ب اطمین55ان مج55دد و آرامش خ55اطر ب55رای ره55ایی از



اض55طراب نهفت55ه خ55ود می باش55د. این انح55راف ک55ه ی55ک ن55وع انحراف جنسی است، تقریبا همیشه در مردان دیده می ش5ود. زنان معم55وال از نش5ان دادن اعض5ای تناس55لی خ5ود ب5ه ارض5ای

جنسی نایل نمی شوند. اما آنها از نشان 61ص:

.258، ص 1 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 12 -2-Scopophilia passive _ Exhibitionism. ، انیش55تن، اول2 . فرامرز گودرزی، پزش55کی ق55انونی، ج 55-3 3

.1231 1232، ص 1377 . که ( 1 )دادن سایر قسمتهای بدن خود لذت بیشتری می برند«

در اس55الم ب55ه ن55ام ت55برج و خودنم55ایی در زن55ان ی55اد آوری ش55دهاست.

نگاه به عورت دیگری

همانطور که پوشاندن عورت بر مرد واجب است، نگ55اه ک55ردن به عورت دیگری هم حرام می باشد و بر شخص واجب اس55ت که چشم خود را از نگاه کردن به ع55ورت کلی55ه م55ردان و زن55ان

فرو بندد. مثال » ایس55تادن در ج55ایی ک55ه علم دارد، ب55ه اینک55ه نگ55اهش ب55ه عورت دیگری می افت5د، توق5ف او در آنج5ا ج55ایز نیس5ت، بلک5ه واجب است از آن جا برود یا چشم خود را فرو بندد، و اگر هم علم نداشته باش55د، بلک55ه ش55ک و ی55ا ظن داش55ته باش55د رفتن او

. »چ55را ک5ه مش5مول لعن ن55اظر و منظ55ور ( 2 )جایز خواهد بود« . و ( 3 )الیه و ادله ای که امر به »غض بصر« نموده می ش55ود«

»حتی نگاه کردن به عورت دیگری از پشت شیش55ه و ح55تی در. ( 4 )آیینه و آب زالل و صاف جایز نیست«

در روایت صحیح حریز از امام صادق علی55ه الس55الم نق55ل ش55دهکه فرمودند:



»نباید به عورت مومن نگاه کند و اخبار دیگ55ری ک55ه ب55ر نهی از نگاه کردن داللت دارد بنابر اقوی ف55رقی بین ح55رمت نگ55اه بین

. ( 5 )عورت مسلمان و کافر نمی باشد« حکم نگاه به مومن و مسلمان مقی55د نش55ده ب55ه ط55ور کلی این

مسأله در روایات منع شده است. »به سبب اطالق ادله، برای مس55لمان ج55ایز نیس55ت ب55ه ع55ورت کافر نگاه کند و بر مس55لمان نمای55ان ک55ردن ع55ورتش در براب55ر کافر سزاوارنمی باشد. و بلکه حرمت این ک55ار در براب55ر ک55افر

. ( 6 )شدیدتر و بیشتر است«از امام صادق علیه السالم روایت شده که فرمودند:

62ص:

.1232، ص 2 . فرامرز گودرزی، پزشکی قانونی، ج 1- 1.55 . محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 2- 2 ،4 . سیدمحمد حسینی شیرازی، الفقه، کتاب الطهاره ج 5-3 3

.81ص ، سید روح الله خمی55نی، تحریرالوس55یله ج55 . همان ص 55-4 4 ، ص2؛ سید ابوالقاسم خویی، منه55اج الص55الحین، ج 18، ص 1

؛ ابوالحسن موس55وی اص55فهانی، وس55یله النج55اه، مرتض55ویه،19.9نجف، پنجم، ص

، ص1؛ ، ج55واهر الکالم، ج 1740 . محمدحس55ن نج55ف، 55-5 5257.

. سیدمحمد حسینی شیرازی، الفق55ه، کت55اب الطه55اره، ج55-6 6.81، ص 4

»آنچه در نزد من ناخوش55ایند و مک55روه اس55ت، نگ55اه ک55ردن ب55ه ع55ورت مس55لمان اس55ت، و نگ55اه ک55ردن ب55ه ع55ورت کس55ی ک55ه مسلمان نیست حکمش همانن55د نگ55اه ک55ردن ب55ه ع55ورت حم55ار

. ( 1 )است«



امام صادق در روایت دیگری فرمودند: »داخل حمام نشوید مگر با شلوار و نگاه مس55لمان ب55ه ع55ورت برادر مسلمان را نهی کرده، و فرموده اند: هرکس ب55ه ع55ورت برادر مسلمان خود با دقت نگاه کند ی55ا ب55ر ع55ورت غ55یر اهلش عمدا بنگرد، خداوند او را ب55ا منافق55ان و کس55انی ک55ه از ع55ورت مردم تجسس می کنند داخل می کند و از دنی55ا نمی رود، مگ55ر

. ( 2 )آنکه او را رسوا کند« صاحب جواهر می گوید: »اطالق نص و فتوی دال بر این است که منظور ستر عورت از ناظر محترم می باشد،. .. و آنچ55ه از محاظفت از نگاه به ذهن می آید. مقصود، نگ55اه ب55ا دقت نگ55اه کننده و ناظر است ، ن55ه مج55رد دی5دن. ف55رقی بین اینک55ه ن55اظر

. دلیل ( 3 )مسلمان باشد یا کافر و مونث باشد و مذکر نیست« نهی از نگ55اه ب55ه ع55ورات دیگ55ری آی55ات و روای55ات و اح55ادیث بسیاری است که رسیده، و اگر کسی ب55ه ع55ورت م55ومن دیگ55ر نگاه کند نه تنها مرتکب گناه شده، بلکه اگر این نگاه را تک55رار کند، به صورت ع5ادت ادام55ه ده5د پ5رده ش5رم و حی5ا کن5ار می رود، روح شهوت پرستی افزایش می یابد و سبب ایجاد ناامنی و مشکل ب55رای دیگ55ران در س55طح جامع55ه خواه5د ش55د. اس55الم ب55رای جلوگ55یری از گن55اه و ش55یوع فحش55ا در جامع55ه و ایج55اد محیطی امن برای همه، قوانین و حدودی را بیان کرده، که اگر در جامعه اجرا شود، سالمت جامعه و مسلمانان به خطر نمی افتد و ما کمتر با فسادهای اخالقی و انحراف اف55راد جامع55ه رو

به رو خواهیم شد.جواز نگاه به عورت

بر هر فرد واجب است که، ع55ورت خ55ود را از ه5ر ن5اظر دارای قدرت تشخیص بپوشاند و نگاه کردن به عورت دیگ55ری در هیچ

صورت جایز نمی باشد، مگر در یک مورد: هرگاه کسی ناچ55ار ش55ود در مق55ام معالج55ه ب55ه ع55ورت ش55خص

دیگر نگاه کند، اگر



63ص:

. ابن بابویه قمی، شیخ صدوق، من الیحض55ره الفقی55ه، ج55-1 1 ، ح159. ص 1992 1413، داراالض5555واء، ب5555یروت، دوم، 1

236/12. ، ص1 . محمدبن حس55ن حرع55املی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-2 2

211..4، ص 2 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم، ج 3- 3

راهی به جز نگاه کردن نباشد نگاه مانعی ندارد. در صورتی که حفظ جان انسان محترم مبتنی بر نگ55اه ک55ردن باش55د، اش55کال نداشته و بر طبیب نگاه واجب خواهد بود. »به دلیل آیه کریم55ه »وال تلقوا بایدیکم الی التهلکه«. و حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمودند: »الض55رر و الض55رار«، پس ه55ر ض55رری که انسان را فرا بگیرد فرار از آن واجب اس55ت. ک55ه در اینج55ا،

. که در اس55الم ( 1 )نگاه برای معالجه و نجات انسان می باشد« حفظ جان انسان همیشه و همه جا مقدم و راجح بر ام55ور می

باشد. صاحب ع55روه فرم55وده: »اگ55ر ب55ا نگ55اه ک55ردن در آیین55ه ای ک55ه مقابل عورت قرار می گیرد، معالجه امکان پ55ذیر ش55د، ب55ه این طریق که در آن نگاه کند احتی55اط واجب آن اس55ت ک55ه اینگون55ه

. »اگ55ر چ55اره ای ج55ز نگ55اه ک55ردن نداش55ت نگ55اه ( 2 )عمل کند«. ( 3 )مانعی ندارد«

آیت الل55ه سیس55تانی، هم بن55ا براحتی55اط نگ55اه مس55تقیم ب55رای معالجه به عورت را جایز نمی دانند ، بلکه باید در آیینه و مانن55د آن نگاه کند، مگر آنکه معالجه جز با نگاه مستقیم امکان پ55ذیر

. ( 4 )نباشد »دلیل بیان حرمت نگاه بدون آیینه، و نگاه با آیینه، احتماال بیان اهمیت این موضوع است که نظر عقل در ذهن )نگاه با آیین55ه( مق55دم می ش55ود. و ف55رقی نمی کن55د ک55ه ط55بیب م55رد باش55د و



)مریض زن و یا بالعکس و یا هر دو مرد و یا هر دو زن باشند«5 ) .

البته »در صورت رفع اضطرار پزشک هم جنس، مقدم بر غ55یر هم جنس خواهد بود اگر مریض م55رد باش55د پزش55ک م55رد و زن هم باشد، پزش55ک م55رد مق55دم اس55ت، ب55ه س5بب اینک55ه ادل55ه در حرمت نگاه در هم جنس از یک جهت است و در غیر هم جنس

( 6 )از دو جهت است«64ص:

. سیدمحمد حسینی شیرازی، الفقه )کتاب الطه55اره(، ج55-1 1.97، ص 4 ؛55 . محمد کاظم طباطبایی یزدی، ع55روه ال55وثقی، ص 55-2 2

.20، ص 1سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج . ابی جعفر محمدبن حسن بن علی طوس55ی، المبس55وط55-3 3

، ع55نیت بنش55ره، المکتب55ه المرتض55ویه،4فی فق55ه االمامی55ه، ج .160االحیاء اآلثارالجعفریه، ص

،3 . س55یدعلی حس55ینی سیس55تانی، منه55اج الص55الحین، ج 55-4 4 کتابخانه آیت الله العظمی الس55ید علی الحس55ینی السیس55تانی،

.14، ص 1427قم. پنجم، . سیدمحس555ن طباطب555ایی حکیم، مستمس555ک الع555روه555-5 5

.194، ص 1392، االداب، نجف، سوم، 2الوثقی، ج . سید محمد حسینی شیرازی، الفقه کتاب)الطه55اره(، ج55-6 6.98، ص 4

آیا ستر عورت همیشه واجب است؟ روایات متعدد اهل بیت علیه الس55الم ، ام55ر ب55ه س55تر ع55ورت و غض بصر از نگاه به عورات دیگران دارد و مومن را از کش55ف

عورت نهی کرده، مگر در جایی که کسی او را نبیند. »ستر عورت در تاریکی که مانع نگ55اه اس55ت واجب نیس55ت، ی55ا زمانی که کسی حضور نداشته باشد، یا آن که فرد کور باشد و



بداند که نمی تواند نگاه کن55د و همچ55نین ج55ایی ک55ه کس55ی نمی. ( 1 )تواند نگاه کند، ستر عورت واجب نمی باشد«

امام خمی55نی در» تحریرالوس55یله« بی55ان ک55رده ان55د: »پوش55اندن عورت از فرد غیرمم55یز واجب نیس55ت، هم55انطور ک55ه نگ55اه ب55ه

. البت55ه ب55دون قص55د ( 2 )ع55ورت طف55ل غ55یر مم55یز ج55ایز اس55ت«شهوانی منظور است.

نگاه به مدفوع

مسأله ای که اینجا مطرح می شود این است ک55ه آی55ا نگ55اه ب55ه مدفوع مستحب است ی55ا ن55ه؟ در کتب فقهی، فقه55ا چن55دان ب55ه این مسأله نپرداخته اند. اما از مضمون سخن فقه55ا، می ت55وان

استحباب نگاه را استدالل کرد. در کت55اب »اولین دانش55گاه و آخ55رین پی55امبر« آم55ده: »نگ55اه ب55ه مدفوع مستحب است. این دستور بسیار جالبی است... امروز ارزش پرستار کمتر از طبیب نیست، حتی آن باجی ک55ه ظ55رف مدفوع را می برد، اگر زن خوبی باش55د، ب55ه م55دفوع می نگ55رد. خونی، چرکی، انگلی یا... در آن بود به پزش55ک اطالع می ده55د و چ55ه بس55ا همین اطالع ب55ه قیمت ج55ان م55ریض تم55ام ش55ده مخصوصا در بیماران جراحی ش55ده ک5ه ارزش ف5وق الع5اده ای دارد اسالم خواسته شخص خ55ود پرس55تاری کن55د ب55ه م55دفوعش بنگ55رد چ55رکی، خ55ونی، انگلی اس55ت مراجع55ه و معالج55ه کن55د و بیماری را کهنه و مزمن نسازد و ب5ه همین دلی5ل بای55د مس5تراح

. ( 3 )روشن باشد که مدفوع خوب دیده شود« در»عروه الوثقی« آمده که : از جمله مس55تحبات و آداب تخلی این اس55ت ک55ه متخلی هنگ55ام نگ55اه ب55ه غائ55ط بگوی55د: »اللهم

( 4 )ارزقنی الحالل و جنبنی عن الحرام«65ص:

.55 . محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 1- 1.19، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج 2- 2



. سیدرضا پاک نژاد، اولین دانش55گاه و آخ55رین پی55امبر، ج55-3 3.87-88، ص 1350، اسالمیه. تهران، 12 . سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی، الع55روه ال55وثقی، ص55-4 4

59.خداوندا به من روزی حالل ارزانی دار و از حرام دورم کن.

نگاه به آب

ماء ماء لیطهرکم به. ل علیکم من الس ( 1 )ینز برخی فقها می گویند: »مستحب است، متخلی در وقت قضای

. ( 2 )حاجت هنگام نگاه کردن به آب دعا بخواند البته نگاه به آب در روایات بسیار سفارش شده، اما باید توجه داشت که یکی از میکروبها و نجاساتی که در اس55الم از آن ی55اد شده ادرار و مدفوع انس55ان اس55ت. »ج55الب این ک55ه ب55ه هم55ان ترتیبی که در فق55ه اس55المی می بی55نیم از نظ55ر فس55اد پ55ذیری و پ55رورش میکربه55ای زی55انبخش، در درج55ه اول ادرار و در درج55ه دوم مدفوع انسان و حیوان55ات گوش55تخوار و پس از آن م55نی و

. با این توصیفات بدن انس55ان ک55ه ( 3 )مردار و خون قرار دارد« در حال تخلی با یکی از نجاسات برخورد دارد، و برای طه55ارت و نظافت انسان هیچ پاک کننده ای بهتر از آب نمی باش55د، ک55ه

نبود آن چه بسا فاجعه ها به بار آورد.55ه صاحب ع55روه می گوی55د: هنگ55ام دی55دن آب بگوی55د: »الحمدلل

ذی جعل الماء طهورا و لم یجعله نجسا« . ( 4 )ال سپاس خدایی را که آب را پ55اک کنن55ده ق55رار داد و آن را نجس

قرار نداد.نگاه به مصلوب

یکی از غسلهای مستحبی، غسل به سبب تماشای ش55خص دار آویخته است. در صورتی ک5ه عم5دا ب55رای نگ55اه ک5ردن او تالش

( 5 )کرده باشد.



»رفتن برای نگ55اه ک55ردن ب55ه مص55لوب )ب55ه دار آویخت55ه( ش55رط است به اینکه سه روز از دار زدنش گذشته باشد، غسل کردن

. ( 6 )مستحب است به شرط آن که »مصلوب« را ببیند«66ص:

.11 . قرآن کریم، سوره مبارکه انفال، آیه 1- 1 ؛ میرزا حسین ن55وری5 . محقق حلی، مختصر النافع، ص 55-2 2

.35، ص 1طبرسی، مستدرک الوسایل، ج . به55اء ال55دین بی آزار ش55یرازی، رس55اله ن55وین فقهی،55-3 3

، ص1374، دف55تر نش55ر فرهن55گ اس55الم، دوم، 1پزش55کی، ج 118.

. سیدمحمد کاظم طباطبایی یزدی، الع55روه ال55وثقی، ص55-4 459. ، ص1 . سید روح الله موسوی خمینی، تحریرالوسیله، ج 5-5 5

97. . علی اص55غر مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه )غنی55ه55-6 6

، موسسه فقه الشیعه، الدار االس55المیه، ب55یروت،2النزوع (، ج .379. ص 1990 1410اول،

برخی از فقها گفته اند که : استحباب غسل بر کس55ی ک55ه »ب55همصلوب« نگاه کرده دو شرط دارد:

اول؛ آنکه عمدا و به قصد نگاه کردن ب55ه او رفت55ه باش55د و اگ55ر اتفاقی و بدون قصد چش55مش ب55ه او بیفت55د، ی55ا در رفتن ب55ه آن

مکان مجبور شده، غسل مستحب نیست. دوم؛ آنکه به حق او را به دار کشیده باشند. و س55ه روز ب55ر دار باشد، پس نگاه کردن به او موجب استحباب غسل ک55ردن نمی شود، ب55ه خالف ص55ورتی ک55ه )مص55لوب ظلم ک55رده( و او را ب55ه س55بب ظلمی ک55ه انج55ام داده دار زده ان55د ک55ه غس55ل در آن مستحب است و ل55و در دو روز اول باش55د. دلی55ل ب55ر وج55ه دوم واض55ح نیس55ت. بلک55ه ش55رط اول، در ظ55اهر روای55تی اس55ت ک55ه داللت دارد به اینکه، هرگ5اه شخص5ی ب5رود و ب5ه مص5لوب )دار



آویخته( نگاه کند از باب عقوبت باید غسل کند. ظ55اهر آن، این است که اگر کسی به سوی مصلوب رود برای غرض55ی ص55حیح مثل ادای شهادت و یا تحمل شهادت، غس55ل ک55ردن در ح55ق او

. امام صادق علیه السالم نیز فرمودند: ( 1 )ثابت نمی شود« » زی55را او نجس و مس55خ اس55ت اگ55ر او را بکش55ند، بای55د غس55ل

. ( 2 )کنی« شیخ صدوق و ابی صالح حلبی از فقهایی هس55تند ک55ه قائ55ل ب55ه

. ( 3 )وجوب این غسل شده اندمشاهده جنازه میت

در »ک55افی« روایت ش55ده ک55ه ام55ام ب55اقر علی55ه الس55الم هرگ55اهجنازه ای را می دیدند می فرمودند:

واد المخترم«» . ( 4 )الحمدلله الذی لم یجعلنی من السستایش خدایی راست که که مرا از مردگان قرار نداده است.

بین خوان55دن این دع55ا و بین حب لق55ای خداون55د در بین ح55ال احتضار منافاتی نیست. زیرا از رسول الل5ه ص5لی الل5ه علی5ه و آله روایتی رسیده که: »من أحب لقاء الله احب الل55ه لق55اءه، و

؛ نگ55اه ب5ه جن55ازه میت ( 5 )من کره لق5اء الل5ه. ک5ره الل5ه لق5اءهسبب این می شود که انسان به یاد مرگ خود

67ص:

. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-1 1153.

،1 . میرزا حسین نوری طبرسی، مس55تدرک الوس55ایل ج 55-2 2 المکتبه االسالمیه تهران، المکتبه العلمیه نجف، ذیحجه الح55رام

.154، ص 1382 . سید محمد حسینی شیرازی، الفقه، کت5اب الطه5اره، ج5-3 3.88، ص 9



.1، ح38، ب55اب 172، ص 3 . کلی55نی، ف55روع ک55افی، ج 55-4 4 ابوالقاس55م نجم ال55دین جعف55ر بن حس55ن، محق55ق حلی، ش55رایع

؛ علی بن حس55ین24االس555الم فی احک555ام حالل و ح55رام، ص .76، ص 6کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج

؛417، ص 1 . علی بن حسین کرکی، ج55امع المقاص55د ج 55-5 5 سعید زین الدین بن علی عاملی جبعی )ش55هید ث55انی(، مس55الک

.14، چاپ افست، ص 1االفهام فی شرح شرایع االسالم. ج افتد.«

نگاه به قبر میت

خوان55دن دعاه55ایی ک55ه از معص55ومین علیهم الس55الم رس55یده درهنگام نگاه کردن به قبر مستحب است.

امام صادق علیه السالم فرمودند:55ه روض55ه من »هرگاه به قبر میت نگاه ک55ردی بگ55و: اللهم اجعل

. ( 1 )ریاض الجنه و ال تجعلها حفره من حفر النیران« پروردگارا! عالم برزخ را برای او باغی از باغهای بهش55ت ق55رار

ده و آن را حفره ای از حفره های دوزخ قرارش مده. نگاه به قبر فایده دیگری برای انسان دارد که او را به یاد مرگ اندازد ومایه عبرت گرفتن او می شود و اینکه او هم ب55ه زودی

باید همین راه را برود.سر تا جور دیدش اندر مغاک به چشم جهان بینش آکنده خاک

وجودش گرفتار زندان گور تنش طعمه کرم و تاراج مور ( 2 )سر و دست و سر پنجه زورمند کرده ایام بندش ز بند.

غسل در مکان سرپوشیده

»بهتر است هنگام غس55ل، میت را زی55ر س55ایه و زی55ر س55قف ی55ا چادر و مانند اینها قرار دهند، مستحب اس55ت پوش55اندن ع55ورت



میت، هر چند به آن نگاه نشود و یا غس55ل دهن55ده کس55ی باش55د. ( 3 )که نگاه کردنش به عورت میت جایز است«

علی بن جعف55ر از ب55رادرش موس55ی بن جعف55ر علیهماالس55الم سؤال کرد: » آیا در مکان باز و بدون س55قف ج55ایز اس55ت میت

غسل داده شود؟ حضرت فرمودند: اشکالی ندارد، اگر 68ص:

. علی اصغر مروارید، سلس55له الین55ابیع الفقه55ه )الهدای55ه55-1 1 ؛ محمد بن نعمان ابن معلم) ش55یخ مفی55د(59، ص 1بالخیر(، ج

.80المقنعه، ص . سعدی شیرازی، بوستان ) سعدی نامه (، غالم حس55ین55-2 2

، ص1372یوس55فی، س55هامی انتش55ارات خ55وارزمی، چه55ارم، 187.

؛72، ص 1 . س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحریرالوس55یله، ج 55-3 3.55سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص

ب55ا پ55رده ی55ا ح55ایلی می55ان او و آس55مان ق55رار دهن55د ن55زد من . یعنی غسل دادن در مک55ان سرپوش55یده ( 1 )خوشایندتر است«

بهتر است. در تذکره آمده: » شاید حکمت کراهت مکان بدون س55قف این اس55ت ک55ه ع55ورت میت در براب55ر آس55مان آش55کار

. ( 2 )است« شیخ طوسی در »الخالف« بیان کرده: »پوشاندن ع55ورت میت در حال غسل مستحب است . بای55د ب55ا پارچ55ه ای و ی55ا ب55ا پ55اره

کردن تکه ای از لباس میت، آن را بر عورت او بیندازد.« ابوحنیف55ه هم همین رای را پذیرفت55ه ش55افعی گفت55ه: میت را در

. ( 3 )لباسش غسل دهند« »امر شده میت را کفن نمایند تا پروردگارش را با پیکری پ55اک دیدار کند )به لقای آنچ55ه ح55ق تع55الی ب55رای او ف55راهم آورده ب55ا بدنی پاکیزه برسد( و مواضع نامناسب و پنه55انی او ب55رای آن55ان



که جنازه اش را حمل می نمایند و به خاک می س55پارند ظ55اهر نگ55ردد، و م55ردم ب55ه خصوص55یات ن55اخوش آین55د پیک55ر و قب55ایح منظ55رش ننگرن55د، و دله55ا در س55ایه نگریس55تن ب55ه ب55دن میت قساوت پیدا نکند، و برای نفوس آنان که در قید حیاتن55د خ55وش آین55د و به55تر باش55د، و خویش55ان ب55ا دی55دن او ب55ه کلی او را ب55ه

. ( 4 )فراموشی نسپارند...«نگاه به میت در حال غسل

اشاره

بهتر است که میت غسل دهنده از نظر زن و م55ردی هم جنس باشند. پس نباید مرد زن را و زن، مرد را هرچند ب55ا پوش55ش و

. ص55احب مستمس55ک ( 5 )بدون لمس در نگاه ک55ردن غس55ل دهد العروه، ادعای اجم55اع ب55ر غس55ل توس55ط هم جنس را نم55وده و

. نگاه ب55ه ع55ورت میت ( 6 )نص هم دال بر این مطلب می باشد بی هیچ شبهه ای حرام است. آن ادله و نصوصی که داللت ب55ر نهی از نگاه به زن و ع55ورت دارد و ام55ر ب55ه پوش55ش ب55ا لب55اس دارد، این نهی از نگ55اه و ام55ر ب55ه پوش55ش در زم55ان م55رگ هم

. ( 7 )استصحاب می شود در کتاب »الفقه« ب55ا توج55ه ب55ه روای55ات و اخب55ار وارد ش55ده ب55ر

وجوب ستر عورت میت 69ص:

. ح720، ص 2 . محمد بن حس55ن حرع55املی، وس55ائل ج 55-1 1.30. ب 2848

.346، ص 1 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 2- 2.692، ص 1 . شیخ طوسی، الخالف، ج 3- 3 . ابی جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی، علل الشرایع،4- 4

، مکتب55ه الطباطب55ایی بالمدرس55ه1)دو جل55د در ی55ک مجل55د( ج .9، ح 182. ب 254 ه. ق. ص 1378الفیضیه، قم.

.67، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج 5- 5



. س55ید محس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه55-6 6.76، ص 4الوثقی، ج

.77، ص 4 . همان، ج 7- 7 حتی با پارچه یا تکه ای که از لب55اس او پ55اره ش55ده، ب55ر وج55وب

( 1 )ستر ادعای اجماع شده است. مذاهب چهارگانه اه55ل س55نت معتقدن55د ک55ه: س55تر ع55ورت میت واجب بوده و بر غسل دهنده نگاه به عورت میت حالل نیست. جمهور اهل سنت اتفاق دارند بر این که فرق است بین مردان و زنان در غسل دادن، یعنی زنان، م55ردان را غس55ل می دهن55د، اما مردان زنان را غسل نمی دهن5د. س5بب من5ع این اس5ت ک5ه برای هر یک از زن و مرد نگاه کردن به برخی مواض55ع دیگ55ری در غسل مانند عورت ج55ایز نمی باش55د. دلی55ل اباح55ه در مواق55ع ضروری می باشد که مردان می توانند دیگری را غس55ل دهن55د، و نگاه مردان به زنان حرمتش شدیدتر از نگاه زنان به م55ردان

است. زن55ان در براب55ر نگ55اه م55ردان ب55ه خ55ود حجب و حی55ا دارن55د، ام55ا مردان، از نگاه زنان حیا ندارند. علما در جواز غس55ل دادن ه55ر ی55ک از زوجین توس55ط دیگ55ری اختالف دارن55د. ابوحنیف55ه غس55ل

. در ه55ر ح55ال ( 2 )دادن زن توسط همس55رش را ج55ایز نمی داند پوشاندن عورت میت در هنگام غسل مستحب است، ه55ر چن55د

بر غسل دهنده و حاضرین نگاه به آن حرام نباشد. »شهید ثانی« معتقد است که: بهتر است که میت از زیر لباس غس55ل داده ش55ود، » ول55و غس55ل دهن55ده ف55رد م55ورد اعتم55اد و اطمینانی بوده و یا نابین55ا باش55د ک55ه نگ55اه ب55ه ع55ورت میت نمی

. ( 3 )اندازد. مستحب است عورت میت را بپوشانند« »همانطور که خداوند موجب55ات رس55وایی و ع55ورات او را پ55رده پوشی کرده او نیز نسبت به عیوب ب55رادران دی55نی پ55رده پ55وش

. که نگاه نامحرم به میت گناهش بس55یار س55نگین ت55ر ( 4 )باشد«از نگاه به انسان زنده می باشد.



در چند مورد غسل میت توسط غیر هم جنس جایز می باشد:الف: غسل بچه

70ص:

. سید محمد حسینی شیرازی الفقه) کتاب الطهاره (، ج5-1 1.313، ص 7 . محمدبن احمد بن رشد قرطبی، بدایه المجتهد و نهای55ه55-2 2

المقتصد، )دو جلد در یک جلد(، االس55تقامه. ق55اهره، ج55زء اول،.220 م. ص 1952 ه. 1371

. زین الدین بن علی عاملی جبعی، مس55الک االفه55ام فی55-3 3.13، )چاپ افست( ص 1شرح شرایع االسالم، ج

.214، ص 1 . سید روح الله خمینی، پرواز در ملکوت، ج 4- 4 بچه ای که بیشتر از سه سال از عم55رش نگذش55ته باش55د زن و

. در ( 1 )م5رد می توانن5د او را غس5ل دهن5د، اگرچ5ه برهن5ه باشد)مسالک گفته شده: »ستر در این بچه ها مستحب می باش55د«

. در »مستمسک العروه« آمده: »مرد، دخ55تر بچ55ه را غس55ل ( 2 می ده55د، چنانک55ه در »الت55ذکره« و »نهای55ه االحک55ام« و ادع55ای اجماع بر آن شده، اما در»المعتبر« آم5ده: ب5ه نظ5ر من در این حکم باید توقف ک55رد... احتی55اط غس55ل ن55دادن، توس55ط زن می باشد و اصل حرمت نگاه است. بر این رأی اشکال است چ55را که دلیلی بر اص5ل ن55داریم بلک5ه اص5ل مب5اح ب5ودن غس5ل دادن اس55ت، و ج55واز نگ55اه قب55ل از وف55ات استص55حاب می ش55ود، ب55ه

. ( 3 )عالوه اصل برائت هم دال بر آن است« برجواز غسل دادن پسر بچه توسط زن، ادع55ای اجم55اع ش55ده. ص55احب ج55واهر گفت55ه: اجم55اع ب55ر آن اجم55اع محص55ل اس55ت. »روایت ابی عمیر دال بر همین مطلب است ک5ه گفت55ه اس5ت: به امام صادق علیه السالم گفتم: تا چه سنی زن55ان می توانن55د

( 4 )پسر بچه را غسل دهند؟« فرمودند : »تا سه سالگی«.



شیخ صدوق هم در »المقنع« گفت55ه: »اگ55ر زنی در س55فر ف55وت کرد و ب55ا او زنی نب55ود، غس55ل داده نمی ش55ود و او را ب55ا لب55اس دفن می کنند، حتی اگر دخ55تر بچ55ه پنج س55اله ای باش55د، و اگ55ر

. ( 5 )کمتر ازپنج سال داشت ، او را غسل داده و دفن می کنندب: غسل هر یک از زوجین توسط دیگری

ش55هید ث55انی گفت55ه: مش55هور بین فقه55ا این اس55ت: »زوجین می توانند یکدیگر را از زی55ر حج55اب و پوش55ش غس55ل دهن55د. گرچ55ه نگاه هر کدام به بدن دیگری جایز است، یعنی نگ55اه ه55ر ی55ک از

. ( 6 )زن و مرد به عورت دیگری پس از مرگ نیز ج55ایز اس55ت« ام55ام در»تحری55ر الوس55یله« آورده ان55د ک55ه: »زن و ش55وهر می توانند یکدیگر را برهنه ح5تی ب55ا وج5ود هم جنس غس5ل دهن55د و

برای هر یک جایز می باشد به عورت دیگری نگاه 71ص:

؛67 68، ص 1 . سید روح الله خمینی تحریرالوسیله، ج 5-1 1 ، ص1م55یرزا حس55ین ن55وری طبرس55ی، مس55تدرک الوس55ایل ج

101. ؛ سید محس55ن13، ص 1 . شهید ثانی مسالک االفهام، ج 55-2 2

.78طباطبایی حکیم، مستمسک العروه الوثقی، ص . س55ید محس55ن طباطب55ایی حکیم، مستمس55ک الع55روه55-3 3

.77، ص 4الوثقی، ج . همان.4- 4 . علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقیه ) المقنع( ج5-5 5.40، ص 1 . محم55د بن جم55ال ال55دین مکی الع55املی، ش55هید ث55انی،55-6 6

.53، ص 1الروضه البهیه ج. ( 1 )کند، هرچند مکروه است«

در این حکم فرقی بین زن آزاد و کنیز، و ازدواج دائم و موقت و زنی که طالق رجعی داده شده حتی قبل از پایان عده طالق



نیست، اگ55ر چ55ه در دو م55ورد آخ55ر )م55وقت و مطلق55ه( اش55کال . و »احوط ترک غسل ب55ا وج55ود مماث55ل در این دومی ( 2 )است

می باش55د. خصوص5ا بع5د از انقض55ای ع55ده ، و اگ5ر زن ب55ا ف55رد دیگری ازدواج کرده باشد و یا مطلقه ب55ائن باش55د، حکم، ع55دم

. ( 3 )جواز غسل توسط زن است« اما مذاهب چهارگانه اهل سنت معتقدن5د ک5ه: »ب5ر م5رد غس5ل دادن زنان جایز نیست، مگر آن که زن همسرش باشد، و برای هر یک از زوجین جایز است دیگری را غسل دهد. ام55ا اگ55ر زن مطلقه بوده و حتی اگر طالق رجعی هم داده ش55ده باش55د، ب55ر هیچ یک غسل دادن دیگری جایز نیس55ت. مالکی55ه و ش55افعیه ب55ر

این عقیده هستند. علمای ش5یعه معتقدن55د ک5ه: نگ55اه م55رد ب55ه همس5رش و زن ب5ه ش55وهرش پس از م55رگ اش55کال ن55دارد و ه55ر ک55دام می توان55د

. ( 4 )دیگری را غسل دهد به دلیل روایت عبدالله بن سنان که از امام صادق علیه السالم سوءال کرد: آیا بر مرد جایز می باشد وق55تی ک55ه همس55رش از دنیا رفت به او نگاه کند؟ و اگر زنی آنجا نباشد که او را غس55ل دهد مرد خود می تواند همسرش را غسل ده55د؟ و ی55ا زنی ک55ه شوهرش از دنیا برود می تواند به بدن ش55وهر خ55ود نگ55اه کن55د. آن حضرت فرمودند: این ک55ار اش55کالی ن55دارد، ولی کس55ان زن ممانعت ایجاد کرده به سبب این که خویشان او دوست ندارن55د)نگاه شوهرش در بدن زن به چیزی افتد که آنان خوش ندارند

5 ) . امام باقر علیه السالم فرمودند: »مرد می توان55د همس55رش را

. ه55ر چن55د در ( 6 )غسل دهد ، اما عمال به عورت او نگاه نکن55د« روایات و اقوال علما جواز غس55ل دادن زوجین توس55ط دیگ55ری ب55ه ط55ور واض55ح بی55ان ش55ده، ام55ا ص55احب مس55تدرکه الوس55ائل

. چ55را ( 7 )مستحب می داند از روی لباس یکدیگر را غسل دهندکه زوجین محرم تمام اعضای بدن یکدیگر



72ص:

؛68، ص 1 . س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحری55ر الوس55یله ج 55-1 1 سید ابوالحسن الموسوی االصفهانی وسیله النجات، مرتضویه،

.35پنجم، ص ؛ سید68، ص 1 . سید روح الله خمینی تحریر الوسیله ج5-2 2

.121محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی ص . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-3 3

121. . علی اصغر مروارید، سلسله المنابیع الفقهیه، )المقن5ع(5-4 4.40، ص 1ج ، ص2 . محمد بن حسن حر عاملی، وس55ائل الش55یعه، ج 55-5 5

708. ،1 . میرزا حسین نوری طبرسی، مس55تدرک الوس55ائل ج 55-6 6

.101ص . همان.7- 7

بوده و به جمیع بدن دیگ55ری می توانن55د نگ55اه کنن55د و این ج55وازنگاه بعد از مرگ هم باقی خواهد بود.

ج: غسل میت توسط محارم

صاحب عروه می گوید: »میت اگر مرد یا زن باش55د مح55ارمش )به رضاع ی55ا نس55ب( چ55ه م55رد و چ55ه زن ج55ایز اس55ت ک55ه او را غسل دهند. احتیاط و بلکه اقوی این اس55ت ک55ه هم جنس میت)او را غسل دهد ؛ و گر نه باید از روی لباس غسل داده شود«

1 ) . اجماع فقها، به صراحت بر این قول داللت دارد. در مستمسک آم55ده ک55ه: غس55ل دادن میت توس55ط هم جنس مق55دم و اولی است بر اینک55ه م55ردی و ی55ا همس55ر او را غس55ل ده55د؛ چ55را ک55ه همسر حالت و خصوصیتی دارد ک55ه مح55ارم زن او را از غس55ل

. ( 2 )دادن همسرش منع می کنند



73ص:

.122 . سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 1- 1 ،4 . سید محسن طباطبای حکیم، مستمسک الع55روه، ج 55-2 2

.87ص فصل دوم نگاه در نماز و قبله

نگاه در نماز و قبله

در شناخت قبله الزم است به جهت کعبه توجه شود. اگر دلی55ل و نشانه ای دال بر جهت قبله وجود نداشته باشد، ب55رای تع55یین جهت آن بای55د کس55ب علم ک55رد و ی55ا از ش55خص ع55ادل و م55ورد

اعتمادی چه مرد و چه زن کسب اطالع نمود. قبله برای کسی که خان55ه کعب55ه را مش55اهده می کندودرمس55جد الحرام به اجماع همه فقهای امت همان کعبه اس55ت. ب55ه دلی55ل

آیه شریفه »فول وجهک شطر المسجد الحرام«. کسی که خارج از کعبه اس55ت و »در حکم مش55اهده کنن55ده می باشد مثل نابینا ، و یا بین او و کعبه حایلی باش55د ب55ه حی55ثی ک55ه جهت کعبه از او مخفی نباشد ، ب55رای او دیواره55ای خان55ه کعب55ه که مقابل اوست ، قبل5ه می باش5د و ب55ه س5وی کعب55ه نم55از می

. ( 1 )خواند« برخی فقه5ا همین مطلب را بی55ان ک5رده ان5د. ص5حیح هم همین

( 2 )است به چند دلیل. دلیل اول: اجماع علما بر این است که قبل55ه ش55خص مش55اهده

کننده، خود کعبه است نه بعضی قسمتهای آن. دلیل دوم: روایت اسامه بن زید که گفته است : رس55ول اک55رم

صلی الله علیه و آله به جانب کعبه نماز 74ص:



، و ابی جعف55ر10، ص 3 . عالمه حلی، تذکره الفقه55ا، ج 55-1 1 محم555د بن الحس555ن بن علی الطوس555ی، المبس555وط فی فق555ه

، عینت بنشره. المکتبه المرتض55ویه، ال حی55اء اآلث55ار2االمامیه ج ؛ علی اص555غر مرواری555د، سلس555له الین555ابیع77الجعفری555ه، ص

.295، ص 3الفقهیه، )النهایه(، ج ،1 . فاض55ل مق55داد، ک55نز العرف55ان فی فق55ه الق55رآن، ج 55-2 2

-1384المکتب55ه المرتض55ویه الحی55اء االث55ار الجعفری55ه، ته55ران .85، ص1343

خواند و با إشاره به خود کعبه فرمود: »قبله همین است.« دلیل سوم: روایت علمای شیعه از امام صادق علیه الس55الم ی55ا امام باقر علیه السالم است که: فرزندان عبداالشهل در ح55الی وارد مسجد شدند ک55ه م55ردم مش55غول نم55از بودن55د و دو رکعت نماز را به سوی بیت المقدس خوانده بودند. بعد گفته شده که پی55امبر ش55ما ب55ه س55وی کعب55ه نم55از خوان55ده . بالفاص55له زن55ان و مردان جابجا شدند. زنها جای مردها و مردان ج55ای زنه55ا ق55رار گرفتند و دو رکعت باقی مانده را به سوی کعبه خواندند، و یک نماز را به سوی دو قبله خواندن55د و ل55ذا مسجدش55ان را مس55جد

القبلتین نامیدند«. برای کسی که خارج از حرم است، توجه به سمت ح55رم ب55رای

نماز ضروری می باشد. اگر قرار بود عین کعبه، قبله باشد شاید بهتر بود که خداوند در

جدالحرام« طر المس55 . ( 1 )آیه کریمه به ج55ای »ف55ول وجه55ک ش55 می فرمود »... الی الکعبه« . اما شکی نیس55ت کس55انی ک55ه از مکه دور هستند قبله جهت و سمت کعبه است ، نه خود کعب55ه؛ چرا که قبله بودن خود کعبه سبب ایجاد حرج ب55رای مس55لمانان می ش55د. ام55روزه ب55ه س55بب ف55راهم ب55ودن ابزاره55ا و وس55ایل

پیشرفته تعیین جهت قبله بسیار آسان شده.



خداون55د قبل55ه را مرک55ز ق55رار داد ک55ه هم55ه ب55ه س55مت آن نم55از بخوانند و نسخ آنچه را که قبال قبله بوده)مسجداالقص55ی( اعالم

نمود. بر نماز گزار است که دنیا و هر آنچه را در آن است فرام55وش کرده و قلب خود را از هر گونه سرگرمی که وی را از خدا ب55از

می دارد، فارغ سازد.نگاه موءذن

در فقه برای موءذن خصوصیات بس55یاری ب55ر ش55مرده ش55ده از جمله بصیر، دارای صدای بلند، دارای عقل. ک55ه نش55ان از دقت

نظر دین اسالم در امور مختلف است. »موءذن در بانگ نماز )اذان( کراهت دارد به اطراف خود نگاه

. این امر احتماال برای بیان تمرکز و دقت نظر موءذن ( 2 )کند« در الف55اظی ک55ه ب55ه زب55ان می آورد می باش55د. از جمل55ه فقه55ا، عالمه حلی گفت55ه اس55ت: »اگ55ر م55وءذن در ح55ال اذان گفتن ب55ه

و گفته ان55د: ( 3 )چپ و راست خود توجه کند مکروه می باشد«»مستحب است که موذن بینا باشد.

75ص:

. )ب55ه هنگ55ام نم55از روی خ55ود را ب55ه س55وی149 . بق55ره/55-1 1مسجدالحرام بگردان(.

. نجم الدین جعفر بن حسن حلی محقق حلی، المختصر5-2 2.27النافع، دارالکتاب العربی، مصر، ص

.69، ص 3 . حسن بن یوسف بن مطهر، تذکره الفقها ج3- 3)فقها بر این امر اجماع دارند؛ چرا که نابینا وقت را نمی داند«

1 ) .. ( 2 )بعضی علما گفته اند: »کراهت دارد که موذن نابینا باشد«

ستر و پوشش در نماز



کشف عورت در برابر ناظر محترم حرام است و وج55وب س55تر در نماز و غیر نماز با وجود ناظر اتفاق همه علماست، کت55اب و سنت هم بر این امر تاکی55د دارد و س55تر را ش55رط ص55حت نم55از دانسته اند. محقق ثانی معتقد اس55ت ک55ه: » اگ55ر ش55رط ب55ودن ستر را مقید به حال قدرت کنند، خوب و پسندیده اس55ت؛ چ55را ک55ه در ه55ر ح55ال اخالل در ش55رط اقتض55ای بطالن مش55روط را دارد. ستر در حال عجز و ع55دم امک55ان پوش55ش ش55رط ص55حت نیست. اگر ستر در هر حال شرط ص55حت باش55د ، فس55اد نم55از

، یعنی با اخالل در پوشش، نماز در هر ح55الی ( 3 )الزم می آید«باطل خواهد بود.

در م55واقعی ک55ه نم55ازگزار لب55اس ن55دارد )گم ک55رده و ی55ا از او دزدیده اند( اگردر معرض نگاه دیگ55ران نیس55ت، ایس55تاده نم55از بخواند، وگرنه نشسته نماز خواندن او بهتراست. در نم55از میت ستر و پوشش شرط صحت نیست، چرا که نام نم55از ب55ه ط55ور

. ( 4 )مجاز بر آن واقع می شود طبق روایت علی بن جعفر از برادرش موسی علیهماالس55الم ، که از ایشان سوال کرد راجع به مردی ک55ه دزد ب55ه او زده و ی55ا لباس و کاالیش غرق شده و عریان است چگونه نم55از بخوان55د، فرمود: »اگر برگ و گیاه دید با آن عورتش را بپوش55اند و نم55از را ب55ا رک55وع و س55جده کام55ل بخوان55د ؛ و اگ55ر چ55یزی ندی55د ک55ه عورتش را بپوشاند، ایستاده نماز بخوان55د و ب55ا اش55اره رک55وع و

. ( 5 )سجده به جا آورد« در روای55تی دیگ55ر ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم فرمودن55د: » ف55رد عریانی که لباس ن55دارد اگ55ر چال55ه و حف55ره ای دی55د ، داخ55ل آن

. ب55رای اینک55ه در ( 6 )شده و در آن سجده و رکوع انج55ام ده55د«معرض نگاه دیگران نباشد.

76ص:

.67، ص 3 . همان، ج1- 1



. علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقیه )السرائر( ج2- 2.458، ص 4.92، ص 2 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 3- 3 . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-4 4

185. . ص3 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ائل الش55یعه ج 55-5 5

.5684، ح 326.5684، ح 336 . همان، ص 6- 6

شیخ گفته: » اگر نمازگزار عریان است باید ع55ورت خ55ود را ب5ا گیاه و علف خشک و مانند آن ک55ه ع55ورت ب55ا آنه55ا پوش55یده می

. ( 1 )شود، بپوشاند و نماز را ایستاده بخواند« »پوشاندن عورت از پایین واجب نیست، اما اگر لب پشت ب55ام یا روی چیزی بشکه مانند بایستد جایی که اگ5ر ن5اظری از آنج55ا

. یعنی وضعیت پایین ب55ه ( 2 )بگذارد، از پایین عورت او را ببیند« گونه ای است ک55ه احتم55ال عقالیی رفت و آم55د در آنج55ا باش55د، پوشاندن عورت واجب است، واگر بینن55ده ای آنج55ا نباش55د الزم

نیست. به هر حال ستر عورت در ه55ر ح55ال چ55ه نم55از و چ55ه غ5یر نم55از واجب اس55ت. عالم55ه می گوی55د: »س55تر در ح55ال تنه55ایی واجب نیست ، مگر در نماز که ستر و پوشش شرط اس55ت و اگ55ر ب55ا قدرت بر پوشش آن را ترک کن55د، نم55از باط55ل اس55ت چ55ه تنه55ا

. به دس55ت آوردن س5اتر و پوش5ش ب55ه ( 3 )باشد چه تنها نباشد« هر طریقی واجب اس55ت. اگ55ر چ55ه ب55ا اج55اره و خری55د ه55ر چن55د بیشتر از قیمت واقعی آن باشد. به دلیل اینکه س55تر و پوش55ش در نماز شرط است. گفت55ه ش55ده ک55ه خری55دن پارچ55ه بیش55تر از قیمت واقعی آن ضرر است که با قاعده »الض55رر« نفی ش55ده و ساقط می شود. اما وجوب س55تر در نم55از از احک55ام ض55رری نمی باشد. مگر قاع55ده ض55رر ح55اکم ب55ر دلی55ل س55تر و پوش55ش باشد به اقتضای تخصیص ستر بر غیر صورت لزوم ضرر م55الی ، چنانکه در سایر م55وارد آورده می ش55ود، حکم ض55رری دلیلش مطلقا اخص از ادل55ه قاع55ده اس55ت. س55تر واجب اس55ت در ه55ر



مرتبه ای که ضرر الزم آید ، اما اگر ضرر به گونه ای باشد ک55ه اجحاف و سختی به حال او زیاد باش55د ب55ه دلی55ل قاع55ده الح55رج نفی می شود و وجوب ستر آنجایی اختص55اص دارد ک55ه ح55رجی

. ( 4 )نباشد و اگر حرجی بود وجوب ساقط می شود »س55تر ع55ورت در نم55از اش55اره ب55ه آن اس55ت ک55ه نم55ازگزار از موجبات رسوایی و قب55ایح معن55وی بپره55یزد و ب55ا پن55اه ب55ردن ب55ه ستاریت باریتعالی در مقام رفع آن برآید و ح55الت حی55ا و ش55رم زدگی در پیشگاه الهی از ملکات و اعمال ناپسند داش55ته باش55د و در مقام آن باشد که با خدایی که ستاریت اش پرده ب55ر روی

.« ( 5 )اعمال و نیات او کشیده، پرده دری ننماید77ص:

.130، ص 1 . شیخ طوسی، المبسوط، ج 1- 1.137، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله ج 2- 2 . حسن بن یوسف بن مطهر عالمه حلی. قواعد االحکام5-3 3

.27)جزء اول. چاپ سنگی( رضی، قم، ص . س55ید محس55ن طباطب55ایی حکیم ، مستمس55ک الع55روه55-4 4

.392، 393، ص 5الوثقی، ج . ام55ام خمی55نی، پ55رواز در ملک55وت، س55ید احم55د فه55ری،55-5 5

.214، ص 1370نهضت زنان مسلمان، پنجم، پائیز بهترین پوشش در نماز، پوششی است که انسان را از یاد خدا غافل نکند. نداشتن حجاب کامل در نماز س55بب غفلت و توج55ه به امور دیگر ش55ده و انس5ان ح55الت توج55ه و تمرک55ز خ55ود را از

دست می دهد.پوشش مرد در نماز

ب5ر م55رد واجب اس5ت ک5ه ع55ورت خ5ود را از نگ55اه کس5انی ک55هنگاهشان بر او حرام است بپوشانند.

در ح55د پوش55ش م55رد اختالف می باش55د ، ام55ا بیش55تر علم55ا ب55ر پوش5اندن بین ن5اف ت55ا زان5و اتف55اق نظ5ر دارن5د. ب55رخی علم5ای



ستر عورت را در حال نماز و غیر حال نم55از ب55ر م55رد ( 1 )شیعهواجب دانسته اند.

علمای شیعه می گویند: عورت مرد قبل و دبر است و مرحوم ( 2 )طباطبایی حکیم، ب55ر س55تر این اعض55ا ادع55ای اجم55اع ک55رده.

واجب، ستر آنچه بین ناف تا زان55و اس55ت می باش55د. »کم55ترین حد پوششی که بر مردان پوشاندن آن جایز است )با ش55لوار و مانن555د آن می باش555د(. پوش555اندن قب555ل و دب555ر واجب ب555وده و

. ( 3 )پوشاندن بقیه اعضا مستحب می باشد«)امام صادق علیه السالم فرمودند: »الفخ55ذ لیس من الع55وره«

یعنی ران عورت نمی باشد. پوشش بین ن5اف و زان5و ب5رای ( 4 محافظت از خود و بنا به احتیاط تاکید شده، اما افضل و به55تر پوشاندن تمام بدن می باشد. در خص55ال از علی علی55ه الس55الم روایت شده که برای مرد پسندیده نمی باشد که لباس55ش رااز

. ام55ا ( 5 )روی رانش بردارد و با عورت نمایان بین مردم بنشیند پسندیده ترین روش ، خواندن نماز با پوشش کامل ب55ر م55ردان

می باشد.پوشش زن در نماز

78ص:

؛ محق55ق حلی،393، ص 1 . ش55یخ طوس55ی، خالف، ج 55-1 1 ؛ عالم55ه حلی، تبص55ره المتعلمین. ص25المختص55ر الن55افع، ص

183. سید محمد کاظم طباطبایی، عروه الوثقی، ص 35 ،5 . سید محسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج 5-2 2

.253ص . علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه )المه55ذب(55-3 3.412، ص 3ج ، سید محسن94، ص 2 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 5-4 4

.253، ص 5طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج .27 . عالمه حلی، قواعد االحکام )چاپ سنگی( ص 5- 5



عورت زن که در نماز باید پوشانده ش55ود. تم55ام ب55دن زن ح55تی سر و موی او است. مگر صورت به همان مقداری که در وضو شستن آن واجب است. دستها تا مچ و پاه55ا ت55ا س55اق آنه55ا، ک55ه پوشاندن آنها واجب نیست »ولی بر زن الزم است، مختص55ری

. ( 1 )از اطراف این مواضع را از باب مقدمه واجب بپوشاند« شیخ طوسی گفته: »بر زن جایز نیست سر برهنه نماز بخوان55د و کمترین پوششی که زن در نماز بای55د داش55ته باش55د دو لب55اس است. یکی مقنعه که سر را بپوشاند و لباس55ی دیگ55ر ک55ه بقی55ه

. ( 2 )اعضای بدنش را بپوشاند« صاحب جواهر معتقداست بیشتر علما بر اینکه عورت زن تمام بدن او می باش55د مگ55ر ص55ورتش، اتف55اق نظ55ر دارن55د و ادع55ای

. ( 3 )اجماع بر این مطلب شده ایشان همچنین از کتاب »الذکری« نقل کرده که: تمام علما بر ع55دم وج55وب پوش55ش ص55ورت در نم55از اجم55اع دارن55د ، بج55ز »ابابکربن هشام« و با توجه به اجماع این استثناء تنها در نم55از نمی باشد بلکه در جمیع احوال بوده و از این اجم55اع می ت55وان به عدم وجوب ستر دو دست در نماز پی برد. زیرا ک55ه ع55ورتی

. ( 4 )است که ستر آن در نماز واجب نمی باشد شیخ گفته: »به ج55ز ص55ورت و دو ک55ف دس55ت او اگ55ر ج55ایی از عورت نماز گزار در نماز آشکار باشد چه کم باشد و چ55ه زی55اد.

. ( 5 )خواه از روی عمد بوده یا سهو نماز باطل است« امام در کتاب »سرالصلوه« خود استداللی نس55بت ب55ه پوش55ش تم55ام ب55دن زن ب55ه ج55ز وج55ه و کفین آورده ان55د . ایش55ان می

فرمایند. »چون جهت نفسانیت در زن بیشتر و نیروی عق55ل در او کم55تر است، پس جهت مادی در زن غالب تر و ظلمت در او شدیدتر است . از این رو همه بدنش عورت است. زیرا نفس به ظهور خود در سراسر وجود او جاری و ساری اس55ت. ب55ه خالف م55رد که جهت نفس در او به واسطه نیرومندی عقلش ضعیف است



و ل55ذا ظه55ور نفس فق55ط در قس55متی از جس55م او اس55ت. پستمام بدن زن عورت است و سبب وجوب

79ص:

.137، ص 1 . امام خمینی، تحریر الوسیله، ج 1- 1.392، ص 1 . شیخ طوسی، الخالف، ج 2- 2.340، ص 3 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 3- 3.340، ص 3 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 4- 4.392، ص 1 . شیخ طوسی، الخالف، ج 5- 5

)ستر همه بدن مگر وجه و پشت دو قدم پ55ا و کفین می ش55ود.1 )

اما »وجه« به جهت آن که توجه زن به سوی خداوند با صورت است و توجه خداوند به زن قلب او می باشد، که وج55ه، وجه55ه آن است و قلب به واس55طه آن ک55ه مح55ل نظ55ر خداون55د اس55ت ت555اثیر نفس در قلب ض555عیف ت555ر اس555ت و »کفین« ب555ه علت، برگرداندن هر دو به سوی خداوند با تضرع و خض55وع و خش55وع و دراز کردن هر دو دست برای درخواس55ت و س55ؤال از درگ55اه ذوالجالل. اما »قدمین« به سبب رفتن با دو پا به س55وی خ55دا و محل ق55رب و رض5ای او. حض5رت علی علی55ه الس5الم در دع5ای55ک ت لعظمت لط الن55ار علی وج55ه خ55ر کمی55ل فرمودن55د: أتس5555دک طائع55ه و عت إلی اوط55ان تعب س55اجده.... وعلی ج55وارح س55 اشارت باستغفارک مذعنه؛ آیا آتش دوزخ را بر من مسلط می کنی ؛ بر رخسارهایی ک5ه ب5رای عظمت توب55ه س55جده کن5ان ب5ه خاک افتاده... و نیز بر اعضایی که ب55ه س55وی مس55اجد و مرک55ز پرستش تو شنافته اندو آن جوارح با اقرار به گناه55ان خ55ود ب55ه

آمرزش خواهی از تو اشاره کرده اند؟« ابن جنید می گوید: پوشاندن سر واجب نیست. به دلیل روایت ابن بک55یر از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم ک55ه فرم55ود: ب55رای زن مسلمان اشکال ندارد در حالی ک55ه س55رش برهن55ه اس55ت نم55از بخواند .« روایت دیگری مطلق ذک55ر ش55ده و مقی55د ب55ه زن آزاد



نشده ممکن است که حمل بر زن کنیز شود. و ادله وارد شدهبر وجوب پوشاندن سر با خمار کافی است.

همچنین نحوه پوشاندن گردن ب55ه دلی55ل روایت ص55حیح زراره و امر به پوشاندن با ملحفه، در ع55رف هم آنچ55ه داللت ب55ر ل55زوم

. ( 2 )ستر با خمار دارد، پوشاندن گردن مانند سر می باشد به اجماع فقها می توان برعورت بودن تمام ب55دن زن اس55تدالل ک55رد، نص55وص خ55اص و ع55ام هم ب55ر آن داللت دارد . در لغت و عرف بدن زن را ع55ورت می دانن55د. در ع55رف از زن تعب55یر ب55ه عورت می شود. اطالق این لفظ بر زن به خاطر ع55دم ص55حت سلب، شیوع می باشد . در اخبار و روایات هم ثابت ش55ده ک55ه

شرعا زن عورت محسوب می شود. ابن ادریس هم پوشاندن سر و ب55دن زن از س55ر ت55ا پ55ا را ب55ر او واجب دانسته و می گوید: پوشاندن وج55ه و کفین و پاه55ا واجب

. ( 3 )نیست80ص:

.215 . روح الله خمینی، پرواز در ملکوت، ص 1- 1 . س55ید محس55ن طباطب55ایی حکیم، مستمس55ک الع55روه55-2 2

.256، ص 5الوثقی، ج ، موسسه النشر االس55المی،1 . ابن ادریس، السرائر، ج 55-3 3

.260، ص 1410دوم، »اگر زن در مع55رض دی55د ن55امحرم ق55رار دارد الزم اس55ت تم55ام بدنش را به جز دو مورد را بپوشاند: یکی دستها ت55ا مچ و دیگ55ر صورت به اندازه ای که در وض55و، شس55تن آن واجب اس55ت. در حال نماز نیز اگ55ر در مع55رض دی55د ن55امحرم ق55رار گ55رفت همین حکم را دارد . اگ55ر ج55ایی نم55از می خوان55د ک55ه در مع55رض دی55د نامحرم نیست، بایستی تمام بدن خود را بپوش55اند ب55ه ج55ز س55ه مورد که اگر نپوشاند، نمازش صحیح است: صورت ب55ه ان55دازه



ای که در وضو، شستن آن واجب است، دس55تها ت55ا مچ، ک55ف وروی پاها تا قوزک پا.

مذاهب چهارگان55ه اه55ل س55نت معتقدن55د ک55ه: »س55تر ع55ورت در طول نماز، شرط صحت نم55از اس55ت. و نم55ازگزار بای55د ع55ورت

. در ه55ر ( 1 )خود را در نماز با پارچه ای هر چند کثیف بپوشاند«55دین زینتهن اال م55ا ظه55ر منه55ا«، ح55ال طب55ق آی55ه کریم55ه »والیب مفسران »ما ظهر منها« را ب55ه ص55ورت و کفین تعب55یر ک55رده و مشهور استثنای دو قدم پ55ا هم می باش55د. ب55ه علت آنک55ه غالب55اآشکار هستند. در تفسیر این آیه در فصل گذشته بحث کردیم.

گفته شد برای زن بهتر است که زیر چانه خود را بنابر احتی55اط واجب بپوش55اند و ان55دازه ای ک55ه از زی55ر چان55ه بع55د از بس55تن

روسری دیده می شود ، را هم بپوشد بهتر است. سوالی ک55ه در اینج55ا پیش می آی55د این اس55ت ک55ه علت اختالف پوش55ش زن و م55رد در نم55از چیس55ت؟ مگ55ر خداون55د ب55ه زنه55ا نامحرم است ک5ه زن اگ55ر چ55ه در ات55اق هفتم و بس5ته و تاری55ک

نماز بخواند بایستی خود را بپوشاند؟اوال: فلسفه همه احکام الهی بر ما روشن نیست.

ثانیا: شاید حکمت دستور الهی این باشد که این بهترین ح55الت نزد خداوند است با بهترین وضع نزد او حاضر شود و به عبادت بپردازد و یا اینکه خود، بهترین تمرین برای حجاب به شمار می

. ( 2 )رودموضع نگاه در نماز

اشاره

هنگامی که انسان به نماز می ایستد، برای اینکه عارف به حق خداوند بوده باید در نم55ازش ب55ا حض55ور قلب ب55ه خداون55د توج55ه کند. مومن با تمام قلب خود خاضعانه به سوی الل55ه می رود و پس از آن تمام اعضا و جوارحش نیز خاشع شده، در این حال



81ص:

،1 . عبدالرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 5-1 1.190ص

. ن55رجس الس55ادات نعم55تی، حج55اب از دی55دگاه فقه55ای55-2 2wwweetBalagh ، .3-3متاخر، ص

تم55ام کثاف55ات گن55اه از وی زدوده می ش55ود. خداون55د ب55ا تم55ام الطافش با او روی می آورد و بعد از آن قلوب همه مومنین از

روی رأفت و مهربانی به سوی او رو می آورند.الف: نگاه در حال قیام

همه فقها اتفاق دارند که »نم55ازگزار« در ح55ال قی55ام ب55ه مح55ل سجده اش نگاه کند. در این مورد هیچ ش55بهه و خالفی نیس55ت.

، ( 2 )، المختصر النافع ( 1 )در کتب فقهی از جمله العروه الوثقی ب55ه این م55ورد ( 4 )، سلس55له الین55ابیع الفقهیه ( 3 )مس55تند الش55یعه

اشاره شده است که: نگ5اه ک5ردن نم5ازگزار در ح5ال قی5ام ب5هسجدگاه خود مستحب است.

شهید ثانی فرموده: مستحب است نمازگذار، در حال قی55ام ب55ه مح55ل س55جده اش نگ55اه کن55د و چش5مانش نیم55ه ب5از ب55وده و ب5ا خشوع و خضوع نگاه کند و از حدقه در آوردن چش55م و دوختن

. ( 5 )چشم به محل سجده بپرهیزد« ام55ام ص55ادق از پ55درش و او از حض55رت علی علیهم الس55الم روایت کردند که: چشمانت در نماز از مح55ل س55جده ات تج55اوز

. ( 6 )نکند روایت زراره از امام باقر علیه الس55الم ک55ه فرمودن55د: »هرگ55اه برای نم55از بلن55د ش55دی رو ب55ه قبل55ه بایس55ت. چش5مانت خض55وع داشته و نگاهت را به آسمان ب55اال ن55بر و ص55ورتت را ب55ه ط55رف

. ( 7 )محل سجده ات نگاه دار«



ظاهر روایات، نگاه ب55ه ط55ور کام55ل را بی55ان می دارد و ن55ه ی55ک لحظ55ه نگ55اه ک55ردن . بخص55وص در روایت دیگ55ر زراره از ام55ام باقر علیه السالم که فرمودند: »با چشمانت ی55ک ج55ا را ب55بین و

. ظاهر روایت یعنی نگاه چشم در یک ( 8 )به آسمان نگاه نکن«محل و دیدن یک جا در همه احوال نماز است.

82ص:

. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-1 1 . علی بن یوس5555ف بن مطه5555ر، عالم5555ه حلی، تبص5555ره218

.43المتعلمین فی احکام الدین، ص ؛ ش55یخ طوس55ی،33 . محقق حلی، المختصر الن55افع، ص 55-2 2

؛ محمد بن ادریس حلی، الس55رائر، ج101، ص 1المبسوط، ج .254، ص 3 عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 217، ص؛ 1 ، ص5 . احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الش55یعه ج 55-3 3

.220221، و ص 64 . علی اصغر مروارید، سلسله الین55ابیع الفقهی55ه، )اص55باح55-4 4

.618، ص 4الشیعه( ج .115، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 5- 5 ، ص4 . محمد بن حسن حرع55املی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-6 6

، ح15، ب55اب 326، ص 2. ؛ طوسی، تهذیب ج 7194، ح 7091334.

، ص4 . محمدبن حسن حر ع55املی، وس55ائل الش55یعه، ج 55-7 7.7193، ح 709

.7195 . همان، ح 8- 8 برای فرد نابینا این استحباب برداشته شده، زیرا که اس55تحباب در حال امکان نگاه می باشد ن55ه ب55رای نابین55ا . ب55رای ف55رد ی55ک چشم این استحباب ساقط نمی شود. در ادامه صاحب ج55واهر می گویند: مقصود از محل سجده، جایی است ک55ه در آن نم55از می خواند نه مکانی که فعال بر آن س55جده می کن55د. گردانی55دن چشم به طرف آن جایز نیست. ب55رای رک55وع و س55جود در ح55ال

. رسول خ55دا ( 1 )اختیار اشاره به سجده گاه ساقط نمی شود«



صلی الله علیه و آله فرمودند: »در حال قیام چشم خود را ب55ه زیر انداز ، و با دیدگانت با حال خشوع نگاه کن؛ زیرا کسی که

. ( 2 )خضوع دارد این حالت در اعضا و جوارح او مشهود است«ذین هم فی صالتهم خاشعون« . ( 3 )مصداق کامل »ال

فقهای مذاهب اه55ل س55نت هم این ام55ر را قب55ول دارن55د حنابل55ه یکی از مستحبات نماز را نگاه نمازگزار در حال قیام به سجده

. ( 5 ). حنفیه55ا هم ب55ر این عقی55ده هس55تند ( 4 )گاهش دانسته اند«)شافعیه گفته اند، نمازگزار به محل س55جده اش نگ55اه می کند

6 ) .قال امام علیه السالم :

وجل لی ق55ال الل55ه. عز اله لیص55 ه الم55وءمن الی مص55 »اذا توج55دی؟ ه55ذا ق55د انقط55ع عن 55ا مالئکتی اال ت55رون الی عب لمالئکته یهدکم 55ع الخالئق الی. و امل رحمتی و ج55ودی ورأف55تی؛ اش55 جمی

ی اخصه برحمتی و کراماتی« . ( 7 )ان وقتی مومن به خاطر نماز متوجه مصالی خود می شود، خدای عزوجل به مالئکه خود می گوی55د: ای مالئک55ه من آی55ا ب55ه س55وی بنده من نگاه نمی کنید؟ که از جمیع خالیق بری55ده و ب55ه س55وی من توجه نموده و آرزوی رحمت و جود و رأفت مرا دارد. شما )مالئکه( را شاهد می گیرم که رحمت و ک55رامتم را مخص55وص

او قرار دادم.ب: نگاه در حال قنوت

گفته است: نمازگزار در حال قنوت ب55ه ک55ف ( 8 )صاحب جواهردو دستش نگاه کند.

83ص:

.215، ص 4 . محمدحسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1 ،299، ص 1 . ابن بابویه قمی، من ال یحضره الفقی55ه، ج 55-2 2.91712ح



.12 . قرآن کریم، سوره مبارکه مؤمنون، آیه 3- 3 ،1 . عبدالرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 5-4 4

.248ص .269، ص 1 . همان ج 5- 5.255، ص 3 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 6- 6.221، ص 82 . محمد باقر مجلسی، بحار االنوار، ج 7- 7.215، ص 4 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 8- 8

چنانک55ه جمعی از فقه55ای م55ا این مطلب را ذک55ر ک55رده ان55د، در این رأی ب55ه ق55ول مش55هور علمانس55بت داده ( 1 )ج55امع المقاصد

شده، اما نصی در این خص55وص وج55ود ن55دارد . احتم55ال دارد از مجموع آن چه که گفته ش5ده، از ب55اال ب5ردن دس55ت رو ب5ه روی صورت و ک5راهت بس5تن چش5م در نم5از )ب5ا توج55ه ب55ه روای5ات رسیده( و امر به یک جا نگاه کردن، و عدم نگاه به آسمان و با توجه به روایت زراره که در بحث گذش55ته ذک55ر ش55د، می ت55وان استدالل کرد که: در حال قنوت، نگاه چشم ب55ه ک55ف دو دس55ت

باشد. فقها هم نگاه چشم در حال قنوت به دس55تها را پذیرفت55ه ان55د از

در مستند الش55یعه هم آم55ده: »نم55ازگزار ( 2 )جمله، ابن ادریس در حال قنوت به کف دو دستش نگاه می کن55د ب55ه خ55اطر جم55ع بین دو خبر مناهی، یکی نهی از نگ55اه ب55ه آس55مان. دوم، نهی از

. ( 3 )فروبستن چشم در حال قنوت«ج: نگاه در حال رکوع

شیخ در نهایه گفته: » در ح55ال رک55وع چش55مانت را ببن55د و اگ55ر نبستی، چشمت در نماز کاری جز نگاه کردن بین دو قدم پایت نکند.« از امام صادق علیه السالم روایت شده ک55ه: »پی55امبر از

. ( 4 )بستن چشمها در نماز نهی کرده« ص55احب ج55واهر می گوی55د: »ب55ه دلی55ل روایت ص55حیح زراره نمازگزار باید بین دو قدمش را نگاه کن55د. این روایت ب55ا روایت صحیح حماد، تعارض ندارد. او در روایت خ55ود نم55ازگزار را بین



55ر ک55رده بستن چشم و نگ55اه بین دو پ55ایش در ح55ال رک55وع مخی. ( 5 )است«

، آمده اس55ت: ( 6 )دربرخی کتب فقهی از جمله منهاج الصالحین نمازگزار در حال رکوع بین دو قدمش را نگاه می کند. حنفیه55ا

. ( 7 )هم بر این عقیده اند84ص:

.337، ص2 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 1- 1 . عالم55ه229، ص 1 . محمد بن ادریس حلی، السرائر ج 55-2 2

س55ید254، ص 3، تذکره الفقه55ا ج 23حلی، مختصرالنافع ص .218کاظم طباطبایی یزدی، عروه الوثقی، ص

،5 . احمد بن محمد مهدی ال55نراقی، مس55تند الش55یعه، ج 55-3 3.391ص

. علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه )النهایه( ج5-4 4.300، ص 3.215، ص 4 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 5- 5 . سید ابوالقاسم خویی، منه55اج الص55الحین ج55زء اول )دو55-6 6

ش،1352ق، 1393جل55د در ی55ک مجل55د(، لطفی، ته55ران، دوم .167ص

،1 . عبد الرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 7- 7 ؛ علی226، ص 1؛ ش55هید ث55انی، مس55الک االفه55ام، ج 269ص

؛ احمد بن64، ص 4اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه، ج ؛ عالم55ه221، ص 5محم55د مه55دی ن55راقی، مس55تند الش55یعه ج

. محق5555555ق حلی،254، ص 3حلی، ت5555555ذکره الفقه5555555ا، ج .23المختصرالنافع، ص

ابن ادریس گفت55ه اس55ت: »نم55ازگزار چش55م خ55ود را در هنگ55ام. ( 1 )رکوع ببندد«

در مستدرک الوسائل آمده: »بس55تن چش55مها در نم55از ک55راهت. ( 2 )دارد مگر در رکوع«



اما زراره از امام باقر علیه الس55الم روایت ک55رد ک55ه فرمودن55د: »اذا قمت فی الص55اله... م55دعنقک و لیکن انظ55ر الی م55ا بین

یعنی در حال رکوع. ( 3 )قدمیک«د: نگاه در حال سجده

مشهور فقها معتقدند که: »نمازگزار در حال سجده ب55ه ط55رف. ( 4 )بینی اش نگاه کند«

عالمه حلی گفته است: نمازگزار در حال س55جود ب55ه س55ر بی55نی. ( 5 )خود نگاه کند

. ( 6 )»حنفها هم بر این نظر اتفاق دارند« در مفتاح الکرامه آمده که: »نمازگزار در سجده ی55ا ب55ه ط55رف

. ( 7 )بینی اش نگاه کند و یا چشمان خود را ببندد«)صاحب جواهر می گوید: »من نص55ی در این رابط55ه نش55نیدم«

8 ) . اینکه فقها گفته اند: نگاه نم55ازگزار در ح55ال س55جده ب55ه ط55رف بینی اش باشد، به سبب اینکه فکر و قلبش از عب55ادت خداون55د

به چیز دیگری مشغول نشود.ه : نگاه در حال تشهد

محقق می گوید: نم55ازگزار در تش55هد بای55د ب55ه دامن خ55ود نگ55اه. ( 9 )کند. »عالمه و دیگران هم با او هم عقیده اند

85ص:

.224، ص 1 . ابن ادریس، السرائر، ج 1- 1 1 . میرزا حسین نوری طبرسی، مس55تدرک الوس55ایل، ج 55-2 2

المکتب55ه االس55المیه. ته55ران و المکتب55ه العلمی55ه ب55النجف ذیحج55ه.403، ص 1382الحرام،

.29. ب 1، ح 336 337، ص 3 . کلینی، فروع کافی، ج 3- 3



؛171 . س55ید ابوالقاس55م خ55ویی، منه55اج الص55الحین، ص 55-4 4 ؛ احم55دبن محم55د مه55دی33محقق حلی. المختصر الن55افع، ص

.391، ص 5نراقی، مستند الشیعه ج . سید محمد کاظم یزدی طباطبایی، العروه ال55وثقی، ص5-5 5

؛ مس55الک115، ص 1؛ ش55هید ث55انی، الروض55ه البهی55ه، ج 281 ؛225، ص 1؛ ابن ادریس، الس55رائر، ج 226، ص 1االفه55ام، ج

؛ علی اص55غر309، ص 2محق55ق ث55انی، الج55امع المقاص55د، ج ، ص4مرواری55د سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه)اش55اره الس55بق(، ج

776.، )چاپ سنگی(.34 . عالمه حلی قواعد االحکام، ص 6- 6 ، ص2 . محمد جواد حسینی عاملی، مفت55اح الکرام55ه، ج 55-7 7

449..215، ص 4 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 8- 8 ؛ عالم55ه حلی،33 . محق55ق حلی، المختص55ر الن55افع، ص 55-9 9

؛ سید محمد کاظم طباطبایی ی55زدی،43تبصره المتعلمین، ص ، ص2؛ محقق ثانی، جامع المقاص55د، ج238العروه الوثقی ص

؛ علی اصغر مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه، )اش55اره309.776، ص 4السبق( ج

صاحب جواهر گفته: »من نصی در این رابط55ه ندی55ده ام، بج55ز در کتاب فقه الرضا علیه السالم آم55ده ک55ه: چش55مانت در وقت سجده به طرف بینی ات و بین دو سجده و همچنین در هنگ55ام

. ( 1 )تشهد به دامنت باشد« ش55هید ث55انی هم اش55اره ک55رده ان55د ک55ه: تم55ام مس55تحبات ب55رای موضع نگاه در روایات وارد شده، به استثنای این مورد که تنه55ا اص55حاب و علم55ا آن را بی55ان ک55رده و م55ا ب55ر دلی55ل آن واق55ف

. ( 2 )نیستیم، به لحاظ اینکه دل از اضطراب بیرون آوریم حنفیها »هم نگاه ب55ه دامن را در ح55ال تش55هد مس55تحب دانس55ته

. ( 3 )اند«نگاههای مکروه در نماز



کراهت دارد نمازگزاردر نماز به اط55راف و راس55ت و چپ خ55ود . م55ذاهب چهارگان5ه هم معتقدندک5ه: توج55ه و نگ5اه ( 4 )نگ5اه کند

کردن به چپ و راست بدون ضرورت کراهت دارد، و همچ55نین. ( 5 )بستن چشم و نگاه به آسمان هم مکروه می باشد

صاحب عروه، یکی از مکروه55ات درنم55ازرا ف55رو بس55تن چش55م. ( 6 )دانسته اند

از جمله نگاههای مکروه، نگاه به نقش انگشتر و قرآن و کتاب. ( 7 )و در حال نماز می باشد

شهید ثانی نیز قائل به کراهت نگ55اه ک55ردن ب55ه ص55فحات ق55رآن شده ان55د. ام55ا اگ55ر م55انعی از رویت وج55ود داش55ته باش55د، نم55از

. ( 8 )مکروه نیست امام صادق علیه السالم فرمودند: »ه55ر کس در ح55ال نم55از ب55ه)قرآن یا کتاب یا نقش انگشتر نگاه کند، نمازش را تباه کرده«

. مقصود از کراهت، چرخاندن نگاه به اطراف بوده ( 986ص:

.215، ص 4 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1.115، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 2- 2 ،1 . عبد الرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 3- 3

.269ص .34 . محقق حلی، المختصر النافع، ص 4- 4 ،1 . عبد الرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 5- 5

.277ص .251 . سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 6- 6.251 . همان ص 7- 7.90، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 8- 8 ،1 . میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوس55ائل، ج 55-9 9

.406ص



ویا اشتغال چشم به ق55رآن و ب55ه چپ و راس55ت ف55رد نم55ازگزار اس55ت. این ام55ور ب55اعث ب55ر هم زدن تمرک55ز و توج55ه و التف55ات قلبی به اذکار نماز شده و حالت خش55وع و خض55وع و در درگ55اه

باری تعالی را از او می گیرد. در روایتی از حسن بن ص55یقل آم55ده ک55ه از ام55ام ص55ادق علی55ه السالم : »درباره مردی سؤال ک5ردم ک5ه نم5از می خوان5د . در ق55رآن نگ55اه می ک55رد و از روی آن می خوان55د ، در ح55الی ک55ه

. ( 1 )چراغی نزدیک او روشن بود؟ فرمودند: »اشکال ندارد« کراهت این نگاهها به س55بب این اس55ت ک55ه ب55اعث از بین رفتن توجه قلبی و تمرک55ز ب55ه نم55از و اذک55ار آن و فراموش55ی انس55ان

نسبت به اینکه در برابر خالقش ایستاده می شود.نگاه امام بعد از نماز استسقاء

مستحب است امام بعد از نماز استسقاء بر من55بر رود و رو ب55ه قبله کند و صد مرتبه با صدای بلند »الله اکبر« بگوی55د . س55پس به طرف راستش نگاه کند و صد مرتبه »سبحان الله« بگوی55د. پس از آن به مردم سمت چپ خود نگاه کند و ص55د مرتب55ه »ال اله اال الله« بگوید و رو به مردم کند و صد مرتبه خ55دا را حم55د

. مثال »الحمدلله« بگوید. ( 2 )نماید«مشاهده امام توسط مأموم

مأموم باید امام را در جمیع احوال نماز مشاهده کن55د . اگ55ر در صفوف بعدی قرار دارد که نمی تواند امام را ببیند ، باید کسی را )مأموم( که امام را می بینند، اگر چه به چند واس55طه باش55د ببیند. مثال زید، عم55ر را، عم55ر بک55ر را و بک55ر، خال55د را در تم55ام

حاالت مشاهده کند. هرگاه بین امام و م55أموم جس55می باش55د ک55ه م55انع از مش55اهده امام شود، در ص55ورتی ک55ه حای55ل و م55انع از مش55اهده ام55ام در

جمیع احوال باشد، نماز جماعت باطل است. 87ص:



. ابی جعفر محمد بن حسن طوسی، تهذیب االحکام فی5-1 1 ، دارالفک55ر، ته55ران، دوم2ش55رح المقنع55ه للش55یخ المفی55د، ج

.15، باب 1184، ح 294 ه. ق، ص 1390 ؛ س555ید روح الل555ه326، ص 1 . ابن ادریس س555رائر، ج 555-2 2

؛ کلینی همین مطلب در246، ص 1خمینی، تحریر الوسیله، ج . آورده ش55ده تحت89، ب 460، ص 3کتاب »فروع ک55افی، ج

عنوان این که »یلتفت الی الناس عن یمینه فتس55بیح الل55ه مان55هتسبیحه رافعا بها صوته«.

»وجود حایل مثل دیوار یا پرده بین امام و م55أموم ک55ه م55انع از مش55اهده ام55ام ش55ود ص55حیح نیس55ت، مگ55ر آن ک55ه م55أموم زن

. ( 1 )باشد« اگر حایل کوتاه باشد مانع از مشاهده محسوب نمی شود، ک55ه در حال نشستن مانع محسوب می ش55ود ن55ه در ح55ال قی55ام ب55ه دلیل کوتاهی حایل. اگ55ر وقت ش55روع ب55ه نم55از ح55ایلی موج55ود باشد که در حال قیام مانع از مش55اهده ام55ام نباش55د و در ح55ال رکوع و سجود مانع باش55د، ام55ا می دان55د ک55ه در وقت رک55وع ی55ا نشستن از بین می رود و یا بالعکس، احتی55اط آن اس55ت ک55ه از اول داخل جماعت نشود، زیرا وجود حای55ل بین ام55ام و م55أموم

. ( 2 )صادق است اگر حائل غیر مستقر و غیر ثابت بوده، قبل از شک در ش55مول اطالق حائل بر آن استصحاب بقای امامت می ش55ود. ب55رای از بین رفتن شک مثال، از جهت دور بودن مانع و عدم ثبوت م55انع،

. ( 3 )استصحاب در این موارد از بین برنده شک می باشد در کتاب »الفقه« آمده: وجود حائلی کوتاه که مانع از مشاهده در همه احوال نماز نباش55د ، مثال م55انع در ح55ال س55جده نباش55د،

. ( 4 )اشکال ندارد علی الظ55اهر در نم55از حائ55ل نب55ودن بین ام55ام و م55أموم ش55رط است . جمله فقها بر آن تصریح ک55رده ان55د. م55راد از مش55اهده، مشاهده عادی اس55ت ن55ه دی55دن وس55یله و اب55زار مث55ل دوربین و



مانند آن. فقها در بعضی موارد حائل شیشه ای، پنجره و مانند آن را از این موارد خارج کرده اند. اگ55ر ام55ام را مش55اهده کن55د

. ( 5 )جایز است، زیرا حکم، دائرمدار مشاهده است »در عرف، تاریکی، ستر و حجاب نمی باشد و شخص نابینا هم حاجب نیست. فقها بر این امر اتفاق دارند، و گرن55ه در نص ب55ه

. ( 6 )آن اشاره می شد« در کتاب »الفقه«، حایل ندانستن آن را از امور بدیهی دانس55ته که احتیاج به استدالل ندارد. غب55ار و ب55اران و ب55رف هم اینگون55ه

. ( 7 )هستند88ص:

. ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن، ش55رایع االس55الم55-1 1 فی مسائل حالل و الحرام، )دو جلد در ی5ک مجل5د(، دار اله5دی

.93_92، ص 1403 1983للطباعه و النشر، قم، سوم . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-2 2

273. ،7 . سید محسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج 5-3 3

.245244ص .368، ص 5 . سید محمد حسینی شیرازی، الفقه، ج 4- 4.288، ص 5 . همان، ج 5- 5.427، ص 3 . محمد حسن نجفی جواهر الکالم، ج 6- 6 ،5 . سید محمد حسینی شیرازی، الفقه، کتاب صلوه، ج 5-7 7

.388ص در »عروه الوثقی« آمده که: »ظلمت و تاریکی و مانند آن اگر مانع دیدن شود حایل نیست. هم چنین فاصله شدن نهر باری55ک و جاده در ص55ورتی ک55ه مق55داری فاص55له بین آنه55ا ش55ود ک55ه در جماعت اخالل ایجاد کند. هرگاه بین آنها با شبکه یا تور فاص55له باشد، حایل محسوب نمی شود، هر چند بنابر احتی55اط، اجتن55اب از آن بهتر است. خصوصا در ص55ورتی ک55ه س55وراخهای آن تن55گ



باشد که منع آن در این صورت قوی تر اس55ت. زی55را ک55ه حای55ل. ( 1 )محسوب می شود

روایت صحیح زراره از امام ص55ادق در »الک55افی« و »الفقی55ه« آمده که فرمودند: »اگر عده ای نماز بخوانند ، نباید بین امام و آنها فاصله باشد. اگر فاصله بود، ام5ام ب5ر آنه5ا نیس5ت. در ه5ر صفی که نمازگزاران با ام55ام نم55از می خوان55د نبای55د بین آنه55ا و امام فاصله باشد. آنجایی که فاصله است نماز نیست. اگر بین نمازگزاران ستر و دیوار باش55د ، نم55از آنه55ا ص55حیح نب55وده مگ55ر

. ( 2 )آنکه حایل در باشد« اگر کسی خارج از مسجد نماز بخواند، در حالی که بین ام55ام و ماموم حایلی نباشد و یا بین امام و صفهای متصل به ام55ام ک5ه امام را می بینند، حایل نباشد. و اگر ص55فها ب55ه ب55ازار و دره55ا و ستونها برسد که بعضی از مأمومین، ب55رخی دیگ55ر را مش55اهده

. ( 3 )کنند، نماز صحیح می باشد شیخ در خالف گفته: »اگر بین مأمومین و ص55فهای نم55از حای55ل باشد که مانع از گذشتن از میان صفها و مش55اهده ام55ام ش55ود، نماز صحیح نیست، چه حایل دیوار مسجد یا دیوار خانه باشد و یا دیوار مشترک بین مسجد و خانه باشد. شافعی هم این نظ55ر را دارد. ابوحنیفه گفته: همه این موارد حای55ل نمی باش55د . اگ55ر در خانه اش هم55راه ب55ا نم55از جم55اعت و ام55ام در مس55جد نم55از

. ( 4 )بخواند، نماز او صحیح است« »نبودن حایل که مانع دیدن امام اس55ت، در ص55ورتی اس55ت ک55ه مأموم مرد باشد . ولی اگر زن به مرد اقت55دا کن55د وج55ود حای55ل بین او و ام55ام ی55ا بین او و م55أمومین م55رد م55انعی ن55دارد، ولی وجود حایل بین زن و زنهای مأموم دیگر که واسطه اتص55ال ب55ه امام هستند و بین زن و امام اگر زن باشد ب55ر ف55رض مش55روع

بودن امام جماعت شدن زن محل 89ص:



. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-1 1273.

.55، ص 8 . مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 2- 2 . ابی جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، المبس5وط5-3 3

.156، ص 1فی فقه االمامیه، ج .557، ص 1 . شیخ طوسی، الخالف ج 4- 4

. ( 1 )اشکال است«فصل سوم نگاه روزه دار

نگاه روزه دار

چشم روزه دار

حقیقت روزه داری، تمرین و مراقبت نفس، برای راهجویی ب55ه مراتبی از تقوی و یافتن توان خویشتن داری و گامی ب55ه س55وی کمال یابی اس55ت. روزه داری تنه55ا تحم55ل گرس55نگی و تش55نگی نیست. اگر روزه دار زبان و گوش و چشم و اعضای خویش را از گن55اه و گ55رایش ب55ه باط55ل حف55ظ نکن55د ، در حقیقت روزه

پذیرفتنی نگرفته است. امام صادق علیه السالم فرمودن55د: »هرگ55اه روزه گرف55تی پس بای55د گ55وش و چش55مت و ع55ورت و زب55انت روزه باش55د، پس چشمانت را از آنچه که حالل نیست فروبند، و به آن نگ55اه نکن

. ( 2 )و آنچه را که حالل نیست گوش نده...«نگاه روزه دار به همسرش

نگ55اه م55رد ب55ه همس55ر خ55ود ج55ایز اس55ت. و اگ55ر روزه دار ب55ه همسرش نگاه کند و منی از او خارج شود، برخی فقها ب55ر این

. زی55را ( 3 )عقیده اند که »اگر محتلم شود چیزی ب55ر او نیس55ت« نگاه م55رد ب55ه همس55رش حالل و ج55ایز می باش55د. ع55ده ای می

. ( 4 )گویند: »بدون آن که او را ببوسد، چیزی بر او نمی باشد«90ص:



.253، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله ج 1- 1 ، ص6 . علی اصغر مروارید، سلسله الین55ابیع الفقهی55ه، ج55-2 2

31..45، ص 6 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 3- 3 . ش55یخ279، ص 3 . عالم55ه حلی، مختل55ف الش55یعه، ج 55-4 4

.193، ص 2طوسی، الخالف ج صاحب جواهر نگ55اه روزه دار ب55ه همس55رش را م55وجب وج55وب قضای روزه نمی دان55د، بلک55ه این رای اولی و به55تر اس55ت. ام55ا اگر عادت به احتالم شدن داشته و از نگاه قصد خروج م55نی را دارد، کفاره بر او واجب می شود و بهتر است قض55ای روزه را

. ( 1 )به جا آورد«نگاه روزه دار به زن بیگانه

هدف عالی روزه این است که سبب تعدیل غرای55ز روزه دار، و رشد معنویت و صفات پسندیده در نهاد بشر ش55ود. ب55ه ط55وری که اگر برخی صفات نادرست در وجود انسان در طی م55اه ه55ا رس55وخ ک55رده، در این م55اه توس55ط روزه داری از بین می رود. اگر روزه دار بخواهد دراین ماه با نگاه ب55ه ن55امحرم از او ل55ذت ببرد، این عمل ناروا سبب ع55دم مقب55ولیت روزه اش در درگ55اه حق تعالی می شود. نگاه مرد به زن نامحرم در هر حال حرام است. بر روزه دار هم جایز نیست در حال روزه ب55ه زن بیگان55ه نگاه کن55د. ام55ام ص5ادق علی55ه الس5الم فرمودن55د: »هرگ5اه روزه)بودی پس با گوش و چشمت و م55وی و پوس55تت روزه ب55اش«

2 ) . اگر روزه دار به زنی که بر او حالل یا حرام باشد نگاه کن55د آی55ا

روزه اش باطل می شود یا نه؟ بین فقه55ا اختالف اس55ت. ب55رخی چ55ون ش55یخ در خالف گفت55ه: »هرکس به آنچه که بر او حالل نیس5ت ب55ا ش5هوت نگ55اه کن55د و منی از او خارج شود، باید قضای روزه را بگیرد و کفاره ای بر

. صاحب جواهر به شیخ مفید و سالر این قول را ( 3 )او نیست«



( 5 ). ابن ادریس هم این نظر را صحیح دانس55ته، ( 4 )نسبت داده زیرا دلیلی بر دادن کفاره نداریم. »اصل برائت ذم55ه از کف55اره

. ( 6 )است. اجماع علمای شیعه هم بر آن داللت دارد« عده ای از علما مانن55د: عالم55ه در »مختل55ف« ب55ه نق55ل از س55ید مرتضی می نویسد: هرگاه کسی در ان55زال م55نی تعم55د داش55ته

باشد، بر او قضا و کفاره روزه واجب می شود 91ص:

.163، ص 6 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم ج 1- 1 ، ص7 . محمد بن حسن حرع55املی، وس55ایل الش55یعه. ج 55-2 2

.13123، ح 116 ،1 و المبس55وط، ج 198، ص 2 . شیخ طوسی، خالف ج 55-3 3

.272ص .162، ص 2 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 4- 4.389، ص 1 . ابن ادریس، السرائر ج 5- 5.198، ص 2 . شیخ طوسی، خالف ج 6- 6

اگر چه بدون نزدیکی باشد. ابن ب55راج، هم همین نظ55ر را دارد.)عالمه گفته: با تکرار نگاه قضای روزه ب55ر او واجب می ش55ود

1 ) . شهیدین گفته اند: »اگر روزه دار با نگاه ح55رامش قص55د احتالم داشته و به قصد گناه نگاه کند، اقرب این است ک55ه کف55اره هم

. دلیل بر ( 2 )بدهد، بخصوص اگر به این کار عادت کرده باشد« فساد و بطالن روزه و وجوب قضای روزه، نگ55اه ح55رام اس55ت. اگر ناظر واج5د این دو ص5فت )قص5د خ55روج م55نی و ع5ادت ب5ه نگاه( نباشد. حداقل فعل مزبور )نگاه کردن( نهی ش55ده اس55ت و کمترین مرتبه نهی چنانکه در علم اصول مقرر ش55ده، فس55اد

. ( 3 )عمل است شافعی وابوحنیفه وثوری گفته اند: روزه با خروج م55نی از ف55رد به سبب نگاه، باطل نمی ش55ود . احتالم ب55دون ن55زدیکی، مانن55د



احتالم با فکر و خیال است. احمد حنبل و مالک و حسن بصری معتقدند: با نگاه روزه مطلقا فاسد می شود، زیرا ان55زال م55نی با نگاهی بود که از آن لذت برده است و امک55ان اجتن55اب از آن نگاه برای او بوده، و مانند احتالم به لمس م55وجب بطالن روزه

. اگ55ر بگ55وییم ک55ه نگ55اه ب55اعث بطالن روزه، ش55ده ( 4 )می شود چنانکه مالک گفت55ه ف55رقی بین تک55رار و ع55دم تک55رار نگ55اه نمی

باشد. انس بن مال55ک از رس55ول اک55رم روایت ک55رد ک55ه فرمودن55د: » هرکس پش5ت س55ر زنی ب55ا نگ55اهش دقت نمای55د ت55ا اینک55ه حجم بدنش را از باالی لباس نگاه نمای55د، در ح55الی ک55ه روزه دار هم

. ( 5 )هست، او روزه اش را افطار کرده است«روءیت هالل ماه

اول ماه با روءیت هالل شناخته می ش55ود. دی55دن هالل م55اه ب55هچند امر ثابت می شود:

اولین راه ثبوت هالل، دیدن هالل ش55ب اول م55اه اس55ت. اینک55ه فرد خود هالل ماه راباچشم ببین55دوبر کس55ی ک55ه م55اه را دی55ده، روزه بر او واجب است و در حق دیگری که م55اه را ندی55ده این حکم، اثبات نمی شود. در وجوب روزه بر کسی که گر چ55ه ب55ه

تنهایی 92ص:

.279، ص 3 . عالمه حلی مختلف الشیعه، ج 1- 1 ؛ ش55هید ث55انی،26 . ش55هید اول. اللمع55ه الدمش55قیه، ص 55-2 2

.201، ص 1الروضه البهیه ج .201، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه ج 3- 3.24، ص 6 . عالمه حلی تذکره الفقها ج 4- 4 ، موسس55ه92 . محم55د ب55اقر مجلس55ی، بح55اراالنوار، ج 55-5 5

.7، ح 290، ص1403- 1983الوفاء، بیروت، لبنان، سوم،



ماه را دیده، هیچ اختالف و شبهه ای بین علما نیست. اگ55ر این فرد شهادت بدهد که م55اه را دی55ده، ش55هادتش در ح55ق دیگ55ران قب55ول نمی ش55ود، و برخ55ود او روزه واجب اس55ت. »ب55ه همین گونه به هنگام مشاهده هالل م55اه ش55وال بای55د افط55ار کن55د، ب55ه دلیل صدق رویت هالل ماه رمضان که مأمور ب55ه روزه گ55رفتن است و افطار کند با دیدن هالل ماه شوال، و به دلی55ل روای55ات مستفیض و متواتر و اجماع بر رویت این قول به سبب شهرت

( 1 )مورد اتفاق مشهور فقهاست«. ص55احب ش55رایع می گوی55د: »کس55ی ک55ه م55اه را ندی55ده ، روزه گرفتن بر او واجب نیست، مگر آن که سی روز از ماه ش55عبان گذشته باشد و یا گروهی از مردم بر دی55دن م55اه اتف55اق داش55ته

. ( 3 ). به دلیل اصل و ظاهر بسیاری از نصوص ( 2 )باشند« »با دیدن هالل ماه در یک شهر و یا اش55تراک اف55ق آن ش55هر ب55ا مکان دیگر، در اثبات رویت هالل کافی است، ب55ه گون55ه ای ک55ه اگر هالل را در این شهر ببیند در شهر دیگر هم دیده می شود، با دیدن هالل در یک شهر، اماره ای قطعی بر اتمام ماه و آغاز ماه جدید قمری برای اهل زمین است، نه خص55وص س55رزمینی که هالل را در آن می بیند، و ب55رای ش55هری ک55ه ب55ا آن ش55هر در

. ( 4 )افق متحد باشد«در اثبات رویت هالل ماه دو دیدگاه وجود دارد:

اشاره

( دیدگاه مشهور: دیدن هالل و ثابت شدن م55اه در اف55ق، تنه55ا1 ب55رای هم55ان اف55ق و افقه55ای نزدی55ک ب55ه آن، اعتب55ار دارد و

سرزمینهایی دور و افقهای گوناگون را در بر نمی گیرد. ( دی55دگاه غ55یر مش55هور: دی55دن هالل و ث55ابت ش55دن م55اه در2

سرزمینی، ب55رای دیگ55ر س55رزمینها ک55افی اس55ت و می ت55وان ب55ا دیدن هالل و ثابت شدن م55اه در ه55ر س55رزمینی از ک55ره زمین،

. ( 5 )روزه گرفت، یا روزه گشاد



علما بر هر یک از این دو دیدگاه نقدهایی نوش55ته ان55د و دی55دگاه جدیدی به عنوان »نظریه اختصاص« ارایه داده اند. برای بی55ان

. ( 6 )دیدگاه اختصاص چند دلیل آورده اند93ص:

.196، ص 6 . محمدحسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1 . ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع االس55الم،55-2 2

.148ص .273 . سید ابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص3- 3.275 . همان، ص 4- 4 . حسین ثابت قدم وحید، نگاهی نو به ثابت شدن م55اه و55-5 5

Hawzah.net .www 1گوناگونی افقها، ص .3 . همان، ص 6- 6

دلیل نخست :

هر فلیصمه« . هرکس این ( 1 )آیه شریفه: »فمن شهد منکم الشماه را درک کند، باید روزه بدارد.

محق55ق اردبیلی در اس55تدالل ب55ه این آی55ه ش55ریفه می نویس55د:هر« دی55دن هد منکم الش55 »ظاهر این است که مراد از: »من ش55 ماه در سرزمینی است که در آن حضور دارند و آنچ55ه ب55ه ذهن

. ( 2 )تبادر می کند همین امر استدلیل دوم: اطالق روایتهای دیدن:

روایات مطلق متواتری وجود دارد که بر آغاز و انجام ماه و ب55ا دیدن، داللت دارند. در این روایته55ا، ام55وری مانن55د: هم افقی و

رسول اکرم صلی الله علیه و آل55ه ( 3 )نزدیکی دیده نمی شود«. ( 4 )فرمودند: »صوموا للروءیه وا فطروا للروءیه«

55ه امام رضا علی55ه الس55الم در ح55دیثی فرمودن55د: »الص55وم للروی. ( 5 )والفطر للروءیه«



»مف55اد این روای55ات، روزه گ55رفتن و روزه گش55ادن و ب55ه دیگ55ر سخن، ثابت شدن ماه، به دیدن هالل است. و چون بنابر انگ55ار در شهرهای نزدیک به شهری که در اف55ق آن هالل دی55ده ش55ده،

. ( 6 )دیدن هالل رخ نداده، ماه نیز ثابت نخواهد بود«دلیل سوم: روایاتی که از شک و گمان بازمی دارند

امام صادق علیه السالم می فرماید:

55ه و »فی کتاب علی علیه السالم . صم لروءیته و افط55ر لروءیت. ( 7 )ایاک و الشک و الظن«

در کتاب علی علیه السالم است که با دیدن هالل روزه بگ55یر و و ب55ا دی55دن آن، روزه بگش55ای و در ام55ر هالل از ش55ک و گم55ان

بپرهیز. رویت هالل، به ظن و گمان صحیح نیست. باید با قط55ع و یقین به رویت هالل روزه گرفت و یا افطار کرد. فضل بن عبدالملک از امام صادق علیه السالم روایت کردند که: »الصوم للرویه و

؛ روزه ب55ر ( 8 )لیس الرویه ان یراه و احد و اثنان و الخمس55ون«مبنای روءیت

94ص:

.185 . قرآن کریم، سوره مبارکه بقره / 1- 1 ، ص5 . مقدس5ی اردبیلی، مجم55ع الفائ55ده و البره55ان، ج 55-2 2

294. . حس55ین ث55ابت ق55دم، نگ55اهی ن55و ب55ه ث55ابت ش55دن م55اه و55-3 3

.Net hawzah www 11گوناگونی افقها، ص ،1 . میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوس55ایل، ج 55-4 4

.571ص ، ح183، ص 7 . محمدبن حسن ح55ر ع55املی، وس55ایل ج 55-5 5

13346. . حسین ثابت قدم، نگاهی نو به ثابت شدن ماه و.... ص5-6 6

11.



.؛192، ص 7 . محم55دبن حس55ن ح55ر ع55املی، وس55ایل ح 55-7 7.158، ص 4شیخ طوسی، تهذیب االحکام، ج

، ح95، ص 2 . ابن بابویه قمی. من الیحضره الفقی55ه، ج 55-8 8337.

است و رویت این نیست که یک یا دو نف55ر ی55ا پنج55اه نف55ر آن راببینند.«

یع555نی ب555ا یقین و اطمین555ان ب555ه رویت هالل، روزه بگ555یرد، ب555اپیشگویی منجمان و با عدم اطمینان هالل ثابت نمی شود.

دومین راه ثبوت هالل: شهادت دو مرد عادل به اینکه هالل ماهرا دیده اند.

صاحب جواهر می گوید: اگر مردم اتفاق بردی55دن م55اه نداش55ته باشند دو شاهد عادل شهادت می دهند، اما اگر بگوین55د آنه55ا را نمی شناسیم. بعضی گفت55ه ان55د: شهادتش55ان قب55ول نمی ش55ود. صدوق و شیخ ابن زهره، ابن حمزه، براج، ابوالص55الح معتقدن55د که با علت وجود ابر و دود و غبار در آسمان پذیرفته می شود. در صورت نب55ودن علت خ55اص، ش55هادت پنج55اه نف55ر معت55بر می

. ( 1 )باشد عالمه در المختلف ب5ه نق5ل از»المقن55ع«آورده: »درش5هادت ب5ه روءیت هالل، کم55تر از قس55امه پنج55اه ش55اهد ج55ایز نیس55ت. و شهادت دو مرد عادل اگر خارج از شهر باشد و یا در خود شهر

. ( 2 )باشد جایز است« اقتض55ای قب55ول ش55هادت آنه55ا، خ55روج از ش55هر اس55ت. ش55یخ در »النهایه« آورده که: اگر در آسمان پدیده ای مثل غبار، ابر و... باشد که هالل دیده نمی شود، باید پنجاه ش55اهد، از اه55ل ش55هر شهادت دهند که ماه را دیده اند. و یا دو شاهد ع55ادل از خ55ارج

. روشن است که شیخ شهادت ( 3 )شهر شهادت به رویت دهد« پنجاه نفر را برای حصول شیاع معتبر دانسته و اگر کمتر از آن

باشد معتبر نمی داند.



امام خمینی قبول شهادت دو عادل مبتنی بر دیدن م55اه را اگ55ر مستند به علم و قط55ع باش55د، ک55افی می دانن55د، وفرم55وده ان55د: الزم نیست که دو عادل در یک زمان ماه را دیده باشند و اینکه هر دو در یک شب دیده و در اوصاف اتفاق دارند ک55افی اس55ت مگر بعضی اوصاف خارجی که احتمال اختالف در تشخیص آنها می رود، مثال اینکه بگوید ماه بلند بود. ی55ا در ط55رف ش55مال ی55ا جنوب بود، اگر اختالفشان شدید نباشد قبول شهادتش55ان بعی55د نیست . اگر یکی از صفات را بر خالف واقع بگویند شهادتشان

. ( 4 )قبول نیست«95ص:

.196، ص 6 . محمدحسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1.345، ص 3 . عالمه حلی، مختلف الشیعه، ج 2- 2 . علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهی55ه )النهای55ه(،55-3 3.134، ص 6ج .296، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج 4- 4

اگ55ر دو ش55اهد ن55زد ح55اکم، بین55ه آورن55د ک55ه م55اه را دی55ده ان55د، شهادتش55ان پذیرفت55ه می ش55ود. اگ55ر بین55ه ای نداش55ته باش55ند،

شهادت آنها مقبول نیست. شهید در »شرح اللمعه« فرم55وده: »اگ5ر م55ردم ب5ر دی55دن م55اه اتف55اق نداش55ته باش55ند، دو ش55اهد ب55ه رویت هالل ش55هادت می دهند. بعضی گفته ان55د: شهادتش55ان قب55ول نمی ش55ود، و ب55رخی

. ( 1 )گفته اند، مطلقا قبول می شود اظهر همین قولی است« برخی گفت55ه ان55د: »هالل ب55ه ش55هادت دو ف55رد ع55ادل ث55ابت نمی شود. اگر شهادت به رویت هالل ندهند، بلک55ه ش55هادت علمی و قطعی دهن55د ب55ه اینک55ه م55ا علم ب55ه رویت هالل داریم از روی حس55اب و ی55ا از روی ج55ادو و ی55ا از ق55رائن مانن55د علم ب55ه ع55دم رویت هالل در سه روز آخر م55اه، این علم نفعی ب55رای دیگ55ری

. ( 2 )ندارد و برای خودشان منفعت دارد«



ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم فرمودن55د: »در رویت هالل ب55ه ج55ز شهادت پنجاه مرد اگر در ش55هر باش55ند قب55ول نمی ش55ود )ع55دد قسامه(. اگر خارج از شهر باشند، شهادت دو مرد عادل قب55ول

. ( 3 )می شود« بنابر نظری55ه اختص55اص، در ف55رض ص55اف ب55ودن آس55مان، ث55ابت شدن ماه به دیدن هالل در ی55ک منطق55ه ی55ا ش55هر، وی55ژه هم55ان شهر یا ناحیه است و به شهرهای نزدیک یا دور و به ط55ور کلی ه55ر ناحی55ه ای ک55ه هالل در آن ب55ا چش55م در خ55ور دی55دن نباش55د، گسترش داده نمی شود. بر این اساس، در شب بیس55ت و نهم هر ماه، هر منطقه خودش عهده دار دی5دن هالل ش5ده و ث5ابت شدن ماه در گرو چنین دیدنی خواهد بود و بر دیدن دیگر ناحیه

ها اثری بار نخواهد شد. با فرض ابری بودن آسمان، تنها دیدن هالل در س5رزمینهای هم افق ثابت قمری و در سرزمینهایی که اگ55ر آس55مان آنه55ا ص55اف باشد، همواره هالل را یکسان و به گونه مشترک خواهن55د دی55د. برای یکدیگر معتبر خواهد بود. به عب55ارت دیگ55ر، در این ف55رض تنها دیدن آن دسته از سرزمینهایی که کاشف از وجود هالل در خور هالل دی55دن در منطق55ه اب55ری اس55ت، معت55بر خواه55د ب55ود و

. ( 4 )سبب ثابت شدن ماه در منطقه ای ابری خواهد شد«96ص:

.206، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه ج1- 1 ، ص2 . محمد حسینی شیرازی، الفقه )کتاب الصوم( ج 5-2 2

156. . علی اصغر مروارید، سلسله الین55ابیع الفقهی55ه )الهدای55ه55-3 3

.96، ص 6بالخیر( ج .38 . حسین ثابت قدم، نگاهی نو به ثابت شدن ماه، ص 4- 4

دعا هنگام نگاه به هالل ماه رمضان



امام صادق علیه السالم فرمودند: هر گاه هالل ماه رمض55ان را دیدی ب55ا انگش55ت ب55ه آن اش55اره نکن، و دس55تانت را ب55ه ط55رف55ک الل55ه رب آسمان بلن55د کن خط55اب ب55ه هالل بگ55و: »ربی و ربالم و العالمین اللهم اهله علینا باالمن و االیمان والسالم و االس55 المسارعه الی ما تحب و ترضی. اللهم بارک لنا فی شهرنا هذاه و بالءه و ر ه و ش55 ر 55ا ض55 رف عن 55ه و خ55یره واص55 55ا عون و ارزقن

. ( 1 )فتنته« پروردگار من و تو خداوند جهانیان است. خداوندا، بر ما ام55نیت و ایمان، سالمتی و اسالم و کمک به آنچه که دوست داری و به آن راض55ی هس55تی ارزانی دار. پروردگ55ار، ب55ه م55ا در این م55اه، توفیق کمک و خیر ارزانی دار و شر و بدی و بال و فتنه را از ما

دور کن. ش55یخ مفی55د در» المقنع55ه« می گوی55د: »در هنگ55ام رویت هالل، سنت ثابتی از رسول الله صلی الله علیه و آله رسیده که دع55ا در هنگام رویت هالل خوانده شود. دعایی که از ام55ام ص55ادق و

امام باقر علیهم السالم رسیده بخواند:

»اللهم أهله علینا و علی اهل بیوتنا و اشیاعنا و اخواننا بأمن، و55ه، و 55ه مجلل الم، و ب55ر، و تق55وی، و عافی المه، و اس55 ایمان، و س55 رزق واسع حسن، و فراغ من الشفل، و اکتفاء فیه بالقلیل من النوم، و مسارعه فیما تحب و ترضی، و ثبتنا علیه. اللهم ب55ارک لنا فی هذا الشهر، و ارزقنا برکته، و خیره، و عونه، و غنم55ه، وره، و بالئ55ه، و فتن55ه. اللهم م55ا ره، و ص55 55ا ش55 فوزه، و اصرف عن قسمت فیه من رزق، او خیر، او عافیه، او فضل، او مغفره، او55ک علی رحمه، فاجعل تصیبنا فیه األکثر، و خطنا منه األوف55ر، ان

. ( 2 )کل شیء قدیر«نگاه معتکف

نگ55اه معتک55ف ب55ه زن بیگان55ه و ی55ا همس55ر خ55ود م55وجب بطالن اعتکاف می شود یا نه؟ ص55احب ع55روه معتق55د اس55ت: نگ55اه ب55ا شهوت معتکف به کسانی که نگاه به آنها جایز نمی باشد حرام است، هرچن55د، احتی5اط، اجتن5اب از این نگ5اه اس5ت. اگ5ر نگ55اه



حتی به طری55ق حالل باش55د ، مث55ل نگ55اه ب55ه همس55ر ک55ه س55بب. ( 3 )احتالم شود ، حرام است

97ص:

. علی اصغر مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه )هدای55ه55-1 1.30، ص 6بالخیر( ج

.315 . شیخ مفید، المقنعه، جزء دوم، ص 2- 2.384 . سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 3- 3

عالمه در مختلف به رأی ابن جنید که گفت55ه: نگ55اه بع55د از نگ55اه )تکرار نگاه( با شهوت توسط معتکف باعث فساد اعتکاف می ش55ود، اش55کال گرفت55ه و فرم55وده: »در فاس55د ش55دن و بطالن اعتکاف با نگاه شهوت آلود و بوسیدن اشکال اس55ت، چ55را ک55ه دلیلی بر حرمت نگ55اه و بوس55یدن ب55ا ش55هوت ک55ه ب55اعث فس55اد

. ( 1 )اعتکاف شود، نمی باشد« آیه الله حکیم طباطب55ایی هم گفت55ه: »دلی55ل مخ55الفت ابن جنی55د

( 2 )مشخص نیست«.98ص:

.353352، ص 3 . عالمه حلی، مختلف الشیعه، ج 1- 1 ،8 . سید محسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج 5-2 2

.587ص فصل چهارم نگاه محرم در حج

اشاره

حج، واجبی است که جوهره ایمان را در فرد و جامعه زیاد می کند، زیرا انسان به سوی خدا حرکت و دع55وت الهی را اج55ابت کرده، فرشتگان مقرب الهی او را احاطه می کنن55د و دلش ب55هوسیله ایمان پر از هیجان می شود، تقوا را متجلی می سازد.



حج در رأس قل55ه ش55عائر ایم55انی ق55رار دارد و خداون55د آن را وسیله ای جهت رهایی انسان از قید و بندها و سختیها و عذاب الهی قرار داده است. حج کوره ذوب گناهان، میعاد دلباختگ55ان و شب زن5ده داران اس5ت، اردوی دل5دادگی و ش5یفتگی اس5ت،

لبیک گفتن در میقات وفاست، لبیک شروع احرام است.قطع تلبیه

تلبیه در حکم تکبیره االحرام نماز در حج است، آغ55از ی55ک قی55ام توحیدی است. التماس در دوستی ب55ا خداس55ت، ش55روع اح55رام است. ائم55ه م55ا هنگ55امی ک55ه در میق55ات ب55رای لبی55ک گفتن می ایستادند، برای به دست آوردن آمادگی الزم و انتقال به مرحله پ55رواز ، حالش55ان دگرگ55ون می گش55ت و گ55اه دق55ایقی آن55ان را یارای لبیک گفتن نبود. بعد از حرکت از میقات، لبی55ک را ادام55ه می دهند تا محدوده معینی که لبیک بای55د قط55ع ش55ود و جایگ55اه

آن در هر نوع حجی متفاوت است.الف( حج تمتع

مشهور فقها بر این عقیده اند که: کس55ی ک55ه حج تمت55ع ب55ه ج55ا می آورد وقتی که خانه های مکه را مشاهده کرد بای55د تلبی55ه را

قطع کند.99ص:

معتمر در حج عمره تمت55ع، تلبی55ه راهنگ55ام مش55اهده خان55ه ه55ای مکه از زمانهای قدیم قطع می کرد وحدآن برای کسانی ک55ه از راه مدین55ه می آمدن55د عقب55ه الم55دنیین )عقب55ه اه55ل مدین55ه( ک55ه

. ( 1 )مکانی معروف است می باشد شیخ گفت55ه: مح55رم در حج عم55ره از میق55ات مح55رم می ش55ود، تلبیه را هنگام دخول در حرم قطع می کند، و اگر حج تمت55ع ب55ه جای آورد، هنگام مش55اهده خان55ه ه55ای مک55ه تلبی55ه را قط55ع می کند. مالک هم این رأی را پذیرفته، اما گفته اگر قبل از میق55ات محرم شود با دیدن خانه های مکه تلبیه را قطع می کند، ش55یخ

. ( 2 )به اجماع علما بر این نظر خود استناد کرده است



عالمه هم در مستند بر آن ادعای اجماع محق55ق و محکم ک55رده ( 3 )به دلیل آنچه که از روایات استفاده می شود.

از جمل55ه روای55ات رس55یده در این ب55اب ، روایت حل55بی از ام55ام صادق علیه السالم است ک55ه فرمودن55د : »متمت55ع هنگ55امی ک55ه

. ( 4 )خانه های مکه را مشاهده کرد تلبیه را باید قطع کند« در حد خانه های مکه بین فقها اختالف است. عالمه در مختلف گفته: »ابی عقیل حد خانه های مکه را عقب55ه الم55دنیین و ابطح می داند، و ابن بابویه و پس55رش ح55د خان55ه ه55ای مک55ه را عقب55ه

. ( 5 )المدنیین دانسته اند« در روایت موث55ق معاوی55ه ابن عم55ار از ام55ام ص55ادق آم55ده ک55ه فرمودند: » هرگاه در حج تمتع داخل مکه شدی، با دیدن خان55ه های مکه، تلبیه را قطع کن . حد خانه های مکه قب55ل از ام55روز عقبه اهل مدینین بود و مردم در مکه بناهایی پدی55د آوردن55د ک55ه پیشتر نبود . پس لبیک را قطع کن و تا می توانی تکبیر و تهلیل))الاله اال الله( بگو و حمد و ثنای خداوند عزوجل را به جا آور«

6 ) .100ص:

؛ روح الل55ه257، ص1 . ش55هید ث55انی، الروض55ه البهی55ه، ج 55-1 1 ، ص؛ محم555د حس555ن نجفی،1خمی555نی، تحری555ر الوس555یله ج

؛ عالم55ه حلی، مختل55ف الش55یعه، ج476، ص 6جواهرالکالم، ج ؛ علی اص555غر253، ص 7، ت555ذکره الفقه555ا ج 60 60، ص4

.177، ص 7مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه، ) النهایه(، ج .331، ص 2 . شیخ طوسی، خالف ج 2- 2.322، ص 11 . عالمه حلی، مستند الشیعه، ج 3- 3 ، ص5؛ شیخ طوسی، التهذیب ج 322، ص 11 . همان ج 4- 4

، باب اول؛ س55ید محم55د بن علی موس55وی ع55املی،307، ح 94 ، موسس55ه آل بیت الحی55االنراث، ب55یروت،7مدارک االحک55ام، ج

.295اول، ص .60، ص 4 . عالمه حلی، مختلف الشیعه، ج 5- 5



؛322، ص 11 . محمد مهدی نراقی، مس55تند الش55یعه، ج 55-6 6.7، باب 309، ح 94، ص 5شیخ طوسی، تهذیب االحکام، ج

در روایت محمد ابی نصر از امام رضا علی55ه الس55الم آم55ده ک55ه فرمودند: »متمتع، هنگ55ام نگ55اه ب55ه اع55راش مک55ه در ذی ط55وی

. ( 1 )تلبیه را قطع کند. اعراش مکه یعنی خانه های مکه« برخی اشکال گرفته ک55ه دو روایت عم55ار وابی نص55ر ح55د قط55ع تلبیه را دو مکان گرفته ان55د، ک55ه دراولی، عقب55ه الم55دنیین و در

دومی، عقبه ذی طوی می باشد. برای جمع این دو روایت بای55د گفت: روایت اول در ح55ق کس55ی که از مدینه وارد مک55ه می ش55ود رس55یده . روایت دوم، تکلی55ف کسی را که از ع55راق وارد می ش5ود ، مش5خص می کن55د. بای5د گفت که دو حد ذی طوی و عقب55ه الم55دنیین ب55رای ی55ک مقص55ود )قطع تلبی55ه( گفت55ه ش55ده، اگرچ55ه در اس55م متفاوتن55د آن هم ب55ه

( 2 )سبب اختالف جهت و مکان است. اح5رام، ب5ا این تلبی5ه بس5ته می ش5ود، بع5د از اح55رام مس5تحب است محرم این لبیک ه55ا را ادام55ه ده55د ت55ا مح55دوده ه55ایی ک55ه تعیین شده، زمزمه کردن این لبیک در هر ف55راز و نش55یبی و در ه55ر اوج و حضیض55ی، ب55رای آن اس55ت ک55ه در ه55ر لحظ55ه و آنی

انسان، آن عهد را تجدید کند.ب: عمره مفرده

در اینکه محرم در عمره مفرده در کجا باید تلبیه را قط5ع کن55د، روایات بسیاری وارد شده که ح55د قط55ع تلبی55ه را بی55ان ک55رده و

بیان این حد در روایات متفاوت است. عالمه در »تذکره« آورده: »معتمر در عم55ره مف55رده مس55تحب است که تلبی55ه را تک55رار کن55د ت55ا اینک55ه داخ55ل ح55رم ش55ود، اگ55ر محرم از کسانی است که خارج از حرم، مح55رم ش55ده، هرگ55اه

. ( 3 )خانه کعبه را مشاهده کرد تلبیه را قطع کند«



در »مختلف« هم بیان کرده اند: »به نظر من ب55ر طب55ق روایت صحیح محمد عذافر از امام صادق علیه السالم باید عم55ل ک55رد که فرمودند: هر کس داخل مک55ه ش55د و حج عم55ره مف55رده ب55ه جای آورد، باید تلبیه را هنگ55امی ک55ه ش55تر او پ55ایش را در ح55رم

. ( 4 )نهاد، قطع کند« معتمر درعمره مفرده، اگر از کسانی است که از خ55ارج ح55رم

وارد آن می شود، با 101ص:

،309، ح 94، ص 5 . شیخ طوسی، ته55ذیب االحک55ام، ج 55-1 1.7باب

.96، ص5 . شیخ طوسی، تهذیب، ج2- 2.255، ص 7 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 3- 3 ؛ ش555یخ57، ص 4 . عالم555ه حلی، مختل555ف الش555یعه، ج 555-4 4

.7، باب 313 ح 95، ص 5طوسی، تهذیب االحکام، ج مشاهده کعبه تلبیه را قطع می کند و اگر حج قران ب55ه ج55ا می آورد و خارج از مکه محرم شود و هر ن55وع حجی را هم ک55ه ب55ه

جا می آورد تکبیر را تا هنگام زوال روز عرفه باید ادامه دهد. عمر بن یزید از امام صادق علیه الس55الم روایت ک55رد ک55ه: ه55ر کس قصد خروج از مکه را برای عمره داشته باشد از جعران55ه و حدیبیه و یا جایی مانن55د آن مح55رم می ش55ود، و کس55ی ک55ه از مکه برای عمره خارج شود سپس برای عمره داخل شود تلبیه

. ( 1 )را تا وقتی که نگاهش به کعبه نیفتاده قطع نکند این روایت مختص کسانی است که از مکه برای اح55رام عم55ره

مفرده خارج شده اند نه غیر آنها. محقق هم چون شیخ بیان داشته: اگر فرد ب55یرون ح55رم مح55رم

. ( 2 )شد، تا هنگامی که کعبه را مشاهده کند لبیک می گوید



ی55ونس بن یعق55وب می گوی55د: »از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم سؤال کردم: درباره مردی که حج مفرده ب55ه ج55ا می آورد کج55ا تلبیه را قطع می کند. فرمودند: هرگاه خانه ه55ای ذی ط55وی را

. ( 3 )دید تلبیه را قطع کند روایت دیگری از فض55یل بن یس55ار رس55یده ک55ه گفت55ه اس55ت: از امام صادق علیه السالم سؤال کردم: »کسی ک55ه ب55رای عم55ره به مکه داخل می شود کجا تلبی55ه را قط55ع می کن55د.« فرمون55د: »حی55ال العقب55ه _ عقب55ه الم55دنیین _ « گفتم: »عقب55ه الم55دنیین

. ( 4 )کجاست؟« فرمودند: »حیال القصادین« در هر حال در عمره مفرده، محرم با دخول در ح55رم، تلبی55ه را قطع می کند . طبق روای55ات، ی55ا هنگ55ام ورود ب55ه ذی ط55وی ی55ا هنگام نگاه به خانه مکه و ی55ا در عقب55ه الم55دنیین . ب55ا توج55ه ب55ه نظر فقها و روایات رسیده ، روایتی که حد قطع تلبیه را عقب55ه المدنیین بیان کرد، مختص کس55انی اس55ت ک55ه از راه مدین55ه ب55ه مکه می آیند، و روایتی که بیان کرده محرم در ذی طوی تلبی55ه

را قطع کند برای کسانی است که از راه عراق به 102ص:

؛325، ص 11 . محمد مهدی نراقی، مس55تند الش55یعه، ج 55-1 1.7، باب 315، ح 95، ص 5شیخ طوسی، تهذیب االحکام، ج

،7، عالم55ه حلی، ج 83 . محقق حلی، مختصرالنافع، ص 55-2 2.255ص

؛314، ح 95، ص 5 . شیخ طوسی، ته55ذیب االحک55ام، ج 55-3 3 ، ح45، ب 61، ص 9محمد بن حسن ح55ر ع55املی، وس55ائل، ج

16603.، ح95 96، ص 5 . ش55یخ طوس55ی، ته55ذیب االحک55ام، ج 55-4 4

؛ سید محمد بن علی موسوی عاملی، م55دارک االحک55ام ج316.296 _ 297، ص 7

مکه می آیند و روایتی که متض5من نگ5اه ب5ه کعب5ه اس5ت ب5رای کسانی است که از مکه برای عمره خارج شده اند . در نتیج55ه



بین روایات منافاتی نمی باشد، به حس55ب گم55ان بعض55ی اف55رادکه آن را بر تخییر حمل کرده اند.

چرا که صدوق، گفته است: »مح55رم مخ55یر اس55ت ک55ه تلبی55ه را. ( 1 )قطع کند یا نکند«

زمانی ک5ه مح5رم ب55ه کعب55ه رس5ید، مهی5ا و آم55اده اس5ت. تم5ام هستی و وجودش در حال بیدار باش، وقتی از دور ش55هر مک55ه، شهر خدا را می بیند، حمد و ثنا می گوید: الله اکبر، و ال اله اال الله، یعنی بزرگترین شعار و معارف دین، باالترین ذکر و کلم55ه

اخالص.صعود به صفا و نگاه به کعبه

عائرالله؛ ص55فا و م55روه از ش55عائر و فا و الم55روه من ش5 »انالص55نشانه های الهی هستند )نه از شعائر بت پرستی(.«

علما در وجوب و عدم وجوب صعود به صفا ب55رای دی55دن کعب55ه اختالف دارند. برخی گفته اند: محرم باید به گون55ه ای ب55ه ک55وه صفا صعود کند که خانه کعبه را از باب صفا ببیند. چرا که ادل55ه

و نصوص رسیده و اجماع علما بر صعود به صفا داللت دارد. بعضی دیگر از فقها بر عدم وج55وب ص55عود ب55ه ک55وه نظ55ر داده ان55د. در »الت55ذکره« و »المنتهی« اجم55اع اه55ل علم ب55ر ع55دم وجوب آن می باشد. مگر خبرشاذ و نادری که نمی توان به آن

روایت ص55حیح معاوی55ه از ام55ام ص55ادق علی55ه ( 2 )اعتم55اد ک55رد.فا حتی تنظ55ر الی عد علی الص55 الس55الم ک55ه فرمودن55د: »فاص55

به کوه صفا صعود کن، تا آنج55ایی ک55ه خان55ه کعب55ه را ( 3 )البیت؛نگاه کنی«.

می توان از این روایت استحباب صعود به کوه و نگاه به کعب55ه را دریافت. ظاهرا منظور از »فاصعد« تا آخر، امر به ص55عود و نگاه به کعبه و رو کردن به رکنی که در آن حجره االسود است می باشد، اما دیدن کعب55ه متوق55ف ب55ر ص55عود نیس55ت ب55ه دلی55ل روایت صحیح عبدالرحمان بن حجاج از ابا الحسن علیه السالم



درباره زنانی که س55وار ب55ر ش55تر و چهارپ55ا ش55ده و ط55واف میکنند، پرسید : »آیا بر آنها جایز است که پایین کوه صفا و

103ص:

. ابی جعفر صدوق محمدابن بابوی55ه قمی. من الیحض55ره55-1 1.347، ص 2الفقیه ج

.223، ص 7 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 2- 2 ، ح517، ص 9 . حسن ح55ر ع55املی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-3 3

.4، ب 18247 م55روه بایس55تند؟« فرمودن55د: »بل55ه، ب55ه گون55ه ای ک55ه کعب55ه را

( 1 )ببینند«. شیخ در نهایه گفته است: »به کوه صفا صعود کن و ب55ه ط55رف رکنی که در آن حجراالس55ود اس55ت نگ55اه کن و حم55د و س55پاس

. ( 2 )خدا را بگو« استحباب صعودبه کوه برای دیدن کعبه ذکر ش55ده ک55ه ب55ا رفتن

به پله چهارم قابل رویت خواهد بود.نگاه به کعبه

ه مبارکا و ه55دی للع55المین«؛» اس للذی ببک ( 3 )ان اول وضع للن بی گمان نخستین خانه ای که برای مردن نباشد، آن است ک55ه

در بکه است مبارک است و راهنمای جهانیان.« خداوند در قرآن احترام خاص55ی ب55رای مک55ه ق55رار داده و آن را عامل قیام همگان دانسته است . خان55ه کعب55ه، خان55ه دلهاس55ت، ساحت قدس55ی و جایگ55اه عب55ادت خداس55ت. کهن ت5رین جایگ55اه

نیایش مردمی، خانه ای عتیق و آزاد از مالکیت بشری. امام صادق علی55ه الس55الم فرمودن55د: »ه55ر کس ب55ا مع55رفت ب55ه کعبه بنگرد و عارف به حق ما بوده و حرمت و منزلت ما را در برابر حق کعبه و حرمت کعبه را بشناسد، خدا هم55ه گناه55ان او



را می آمرزد و خوبی ها و برترین درجات دنیا و آخ55رت نص55یب. ( 4 )او می گردد«

روایات بسیاری رسیده مبتنی بر اینکه ه55ر کس ب55ه کعب55ه نگ55اه کند و دعا بخواند، در براب55ر ه55ر نگ5اه او ب55رایش حس5نه نوش55ته ش55ده و گناه55ان او را پ55اک می کن55د، ت55ا آن ک55ه از کعب55ه چش55م بردارد، که بیانگر استحباب نگاه به کعبه می باشد. پیامبر صلی

5ه عب55اده ؛ نگ55اه ( 5 )الله علی5ه و آل5ه فرمودن5د: »النظرالی الکعبکردن به کعبه هم عبادت است«.

مح55رم هرگ55اه داخ55ل مس55جدالحرام ش55د ب55ه کعب55ه نگ55اه کن55د و55ک م55ک و جعل رفک و کر ذی عظم55ک و ش55 بگوی55د: »الحمدلل55ه ال

اس و امنا مبارکا و هدی للعالمین« . ( 6 )مثابه للن104ص:

.223، ص 7 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1 . علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهی55ه )النهای55ه(،55-2 2.193، ص 7ج .56-57 . قرآن کریم، سوره مبارکه ال عمران/ 3- 3 ، ص2 . س55ید محم55د ش55یرازی، الفق55ه )کت55اب الحج( ج 55-4 4

،3؛ و ابی جعفر محمد بن یعقوب کلینی، فروع ک55افی، ج 159 ، ص9؛ محمد بن حسن حر عاملی، وس55ایل 23، باب 238ص

283..17709، ح 365، ص 5 . وسائل، ج 5- 5 . علی اصغر مروارید، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه )المقن55ع55-6 6

؛ ابی جعفر الص55دوق محم55د بن علی30، ص 7فی الفقه (، ج ؛ م55برزا400، ص 2ابن بابوی55ه قمی، من الیحض55ره الفقی55ه ج

.148، ص 2حسین نوری طبرسی، مستدرک الوسایل، ج »چون به حج رفتید به خانه کعبه بسیار بنگرید، چرا که خداون55د تعالی یکصد و بیست رحمت در خانه خود قرار داده که شصت عدد آن برای طواف کنندگان و چهل عدد آن برای نم55ازگزاران

. ( 1 )و بیست رحمت برای نگاه کنندگان به خانه خداست«



نگاه با چشم، زمینه تحصیل »نگاه ب55ا دل« را ف55راهم می کن55د. اگر دیدن که ک5ار دل اس5ت حاص55ل ش55ود، بس5یاری از مع5ارف حضور پیدا می کند و چون کعبه، زمینه این مع55ارف بلن55د را در

بر دارد، لذا نگاه به آن عبادت است.. ( 2 )»پس استحباب، در کثرت نگاه به کعبه است«

نگاه به حجراالسود

حجراالسود یکی از مشاعر معظم و اماکن مقدس کعبه است. نشانه وسری است بین خالق و بن55ده و اس55تالم آن س55وگندنامه ای است که انسانها با خدای خویش می بندند، استالم و دست کشیدن به آن، تجدید بیعت و یادآوری عهد و میثاق با پروردگ55ار

است. استاد الهی قمشه ای می فرماید: »حجراالسود خ55ال لب لع55ل است و این خال را هنگام وصال و حض55ور در پیش55گاه محب55وب

حقیقی ببوس«. در روایات آمده که: » نگ55اه ب55ه حجراالس55ود مس55تحب اس55ت و

. ( 3 )محرم هر گاه به آن نگاه کرد دعا بخواند« صدوق گفته: » محرم پس از دخول در مسجد ب55ه حجراالس55ود نگاه کند و دس55تش را ب55اال ب55رد و حم55د و ثن55ای خ55دا را گفت55ه و س55الم و درود ب55ر پی55امبر ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه بفرس55تد و از خداوند بخواهد حجش را قبول کند، و سپس حجر را لمس کند

. ( 4 )و ببوسد«نگاه محرم به عطر

105ص:

، ص9 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ایل الش55یعه ج 55-1 1.17708، ح 365

،2 . میرزا حسین نوری طبرسی، مستدرک الوس55ایل، ج 55-2 2.144ص



. علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه، )المقن55ع(55-3 3.30، ص 7ج ؛ میرزا حسین نوری50، ص 7 . همان)الهدایه بالخیر( ج 5-4 4

.148، ص 2طبرسی، مستدرک الوسایل ج یکی از محرمات عطر اجتناب از ب55وی خ55وش و عط55ر اس55ت و

نبوئیدن آن از جمله واجبات است. بی شک خرید و فروش عطر و نگاه ب55ه آن ب55رای مح55رم ج55ایز

: بر آن ادعای اجماع کرده و اصل هم ( 1 )است. مرحوم نراقی بر جواز این ام55ر داللت دارد. چ55را ک55ه من55ع ب55ر اس55تعمال ب55وی خوش وارد شده و نگاه ک55ردن ب55ه عط55ر، اس55تعمال ب55ه ش55مار

نمی آید. روایت صحیح محمد بن اسماعیل هم ب55ر آن داللت داش55ته، ک55ه گفت: »ابالحسن علیه السالم را دیدم، در حالی که محرم بود، بین دو دستش عطری بود که به آن نگاه می کرد، و از بوئیدن

. ( 2 )آن و کشیدنش بر لباسشان اجتناب می کردند«نگاه در آیینه

حج55اج ب55رای آراس55ته ش55دن ب55ه زینت ایم55ان وتقواواستش55مام عط55رالهی خ55ود را از آالیش55ها و زینته55ای دنی55وی می زداین55د، فقهامتفق القولند ک5ه نگ55اه ک5ردن در آیین55ه ب5رای مح55رم ج5ایز نیست، اما در حرمت و کراهت این نگاه اختالف دارن55د؛ ب55رخی فقها قائل به حرمت این نگاه هستند از جمل55ه: محق55ق حلی در ش55رایع و مختص55ر، ابن ادریس، ش55یخ در نهای55ه و مبس55وط این

( 3 )قول را بیان داشته اند. ب55رخی دیگ55ر قائ55ل ب55ه ک55راهت این نگ55اه ش55ده ان55د، ش55یخ در

) و ابن ب55راج ( 5 ) این رای را برگزیده و ابن حم55زه ( 4 )»خالف« هم آن را قب55ول ک55رده ان55د. ب55ه دلی55ل اجم55اع فقه55ا و روش ( 6

احتیاط در این مسأله.



عالمه حلی در »مختلف« قایل به ح55رمت ش55ده و آن عم55ل را یک نوع زینت محسوب کرده، به نقل از ابوجعفر ابن بابوی55ه در »المقنع« می گوید: »محرم نباید به آیین55ه نگ55اه کن55د، زی55را این

. ( 7 )عمل زینت است و مشعر به حرمت می باشد«106ص:

؛ س55ید379، ص 11 . مهدی ن55راقی، مس55تند الش55یعه، ج 55-1 1 ، ص7محم55د بن علی موس55وی ع55املی، م55دارک االحک55ام ج

327. . سید محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک االحکام، ج5-2 2 . کلی55نی،8، ب55اب 422، ص 12، وسائل الشیعه، ج 327، ص 7

.92، باب 6، ح 349، ص 4فروع کافی، ج . علی اصغر مروارید، سلس55له الین55ابیع الفقیه55ه )قواع55د55-3 3

؛ محق55ق حلی، ش55رایع االس55الم ص748، ص 8االحک55ام(، ج ، ص1؛ ابن ادریس، الس55رائر ج 85؛ المختص55رالنافع ص 185 ، ص7؛ علی اصغر مروارید، الینابیع اللفقهی55ه )النهای55ه( ج 546.321، ص 1؛ شیخ طوسی، المبسوط ج 179

.319، ص 2 . شیخ طوسی، خالف ج 4- 4 . علی اصغر مروارید، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه. )الغنی55ه55-5 5

.399، ص 8لحمزه بن علی( ج ، ص7 . همان ) المهذب للقاضی عبدالعزیز بن ب55راج( ج 55-6 6

280..77، ص 4 . عالمه حلی. مختلف الشیعه ج 7- 7

از طرفی زینت ک55ردن س55بب می ش55ود آدمی آنچنانک55ه هس55ت خود را نبیند، زیرا با آرایش قبایح وزشتیها را ب55ه زیب55ایی مب55دل می کن55د، مح55رم میهم55ان خداس55ت و حج راهی ب55رای آراس55ته شدن حجاج به زیور تقوی و نیکوک55اری اس55ت پس بای55د زش55تی

های درون خود را به زیبایی مبدل نماید.



بر طبق روایت صحیح حماد از امام ص55ادق علی55ه الس55الم نق55ل کرده که فرمودند: »محرم به آیینه نگاه نمی کند چرا که، نگ55اه

. ( 1 )در آیینه جزء زینت حساب می شود« شهید در »لمعه« گفته: »نگاه ک55ردن در آیین55ه ب55ر مح55رم ج55ایز

و ش55هید ث55انی در» ش55رح اللمع55ه« فرم55وده ان55د: ( 2 )نیس55ت« »نگاه محرم در آیینه حرام است ام55ا کف55اره ای ب55ر آن م55ترتب

. ( 3 )نمی باشد« صاحب جواهر در ادامه فرموده اند: »محرم بعد از نگاه ک55ردن مستحب است که تلبی55ه بگوی55د، احتی55اط آن اس55ت ک55ه از نگ55اه کردن در آیین55ه اجتن55اب کن55د، اگرچ55ه ب55ه منظ55ور آراس55تن خ55ود نباشد. ایشان، نگاه به اجسام صیقلی و آب زالل ک5ه اش5یاء در آن دیده می شود و نگاه در آیینه به گونه غیر متعارف را مج55از

. ( 4 )شمرده اند، هر چند که زینت محسوب می شود« نوری طبرسی بیان داشته که نگاه به آیینه ب55رای مح55رم ح55رام

. ( 5 )است و در صورت نگاه کردن، بعد از آن تلبیه بگوید عالم55ه در »ت55ذکره« گفت55ه اس55ت: احتج55اج ق55ائالن ب55ه ح55رمت، روایات اهل سنت از پیامبر ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه می باش55د. آنان می گوین5د رس5ول خ55دا ص5لی الل5ه علی55ه و آل55ه فرمودن5د: »المحرم االشعث األغبر«، یعنی مح55رم م55وی پریش55ان و غب55ار55ه 55اهی باه55ل عرف55ه مالئکت آلود دارد و روایت دیگر، »ان الله یب عثا غ55برا 55ادی ق55دأتونی ش55 55ا مالئکتی انظ55رو إلی عب فیق55ول ی

صاحین«. ترجمه: » همانا خداوند بر اهل عرف55ه ب55ه مالئک55ه اش مباه55ات می کند و می فرمای55د ای مالئک55ه من، ب55ه بن55دگانم در ص55حرای

عرفات نگاه کنید که با موهای پریشان و 107ص:



. ابن بابویه قمی، علل الشرایع، )دو جلد در ی55ک مجل55د(55-1 1 ؛ محم55د بن حس55ن ح55ر ع55املی،218، ب55اب 143جزء دوم، ص

و س55ید محم55د بن16815، ح 114، ص 9وس55ایل الش55یعه ج علی موس555وی ع555املی، م555دارک االحک555ام فی ش555رح ش555رایع

.337، ص7االسالم، ج .35 . شهید اول، اللمعه الدمشقیه، ص 2- 2.259، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 3- 3.619، ص 6 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 4- 4 ،2 . میرزا حسین نوری طبرسی، مس55تدرک الوس55ایل ج 55-5 5

.122ص . ( 1 )غبارآلود نمایان شده اند )بیرون آمده اند(«

احمد حنبل گفته: »محرم برای مرتب کردن ژولیدگی موهایش یا مرتب کردن م55و و چه55ره اش و زینت نم55ودن خ55ود در آیین55ه

. ( 2 )نگاه نمی کند« بنا بر این برای محرم، نگاه ک55ردن در آیین55ه ب55ه قص55د آرایش و زینت کردن نباشد و احتیاطا هم بدون قصد به آیینه نگاه نکن55د، در نگاه به آیینه فرقی بین اینکه تص55ویر خ55ود را ببین55د ی55ا نبین55د نیست. آیینه نمایش دهنده بیش55تر خ55ود آراییه55ا وزینته55ا اس55ت، محرم آمده است تا شاید نا پاکیه55ا را ب55ه پ55اکی مب55دل س55ازد و هنگامی که ب55ه زش55تیهای درون خ55ویش مع55ترف ش55د ب55ه آیین55ه

نیازی ندارد زیرا آیینه وسیله خودبینی است.صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادر سیرت زیبا بیار

نگاه محرم به زنان

یکی از مراحل تقوی در حج حفاظت حریم معنوی از شهوت و نگاه متلذذ می باش55د. در حج بای55د از تمتع55ات جنس55ی و انج55ام گناه برکنار ب55ود، زی55را محی55ط، محی55ط عب55ادت، خل5وص و ت55رک

لذتهای مادی است.



از جمله محرمات حج، لمس کردن زنان و نگاه شهوت آلود به آنان و یا کسب ه55ر ل55ذت و تمتعی از زن اس55ت، زی55را نگ55اه ب55ا شهوت و لذت به همسر و یا غیر همس55ر خ55ود در ح55ال اح55رام حرام است: در این ماه محرم زاد و توشه برگ55یرد ک55ه به55ترین

زاد و توشه تقوی است.نگاه محرم به همسرش

»اگ55ر مح55رم ب55ه همس55رش نگ55اه کن55د، چ55یزی ب55راو نیس55ت،. ( 3 )واگرباشهوت او را لمس کند باید یک گوسفند کفاره دهد«

اما محق55ق حلی در» المختص55ر« و ب55رخی دیگ55ر از علم55ا بی55ان : حتی اگر محرم به همسرش نگاه کرد چیزی ب55ر ( 4 )داشته اند

او نیست یعنی الزم نیست کفاره بدهد.108ص:

.327، ص 7 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 1- 1 . همان.2- 2 ؛ س5یدروح الل5ه226 . محقق حلی، ش5رایع االس5الم، ص 5-3 3

.419، ص 1خمینی تحریر الوسیله، ج ؛ عالم55ه حلی،107 . محق55ق حلی، مختص55ر الن55افع، ص 55-4 4

.552، ص 1؛ ابن ادریس، السرائر ج 91تبصره، ص عمار از امام ص55ادق علی55ه الس55الم س55ؤال ک55رد: »درب55اره حکم نگاه مح55رم ب55ه همس55رش و خ55روج م55نی ی55ا م55ذی از او. ام55ام فرمودن55د: چ55یزی ب55ر او نیس55ت، ام55ا بای55د غس55ل کن55د و طلب

. ( 1 )استغفار از پروردگارش را نماید« عالمه هم ب55ا نظ55ر محق55ق، مواف55ق اس55ت، ک55ه اگ55ر مح55رم ب55ه همسرش بدون شهوت نگاه کند، چیزی بر او نیس55ت عالوه ب55ر آن اضافه کرده اند: »چه منی از او خارج شود چه نشود، زی55را نگاه او به همسرش جایز است، به خالف نگاه ب55ه زن ن55امحرم

. ( 2 )و بیگانه«



حلبی از امام صادق سؤال کرد: »آی55ا مح55رم ب55ه همس55رش درحالی که آن زن هم محرم است، می تواند نگاه کند؟«

. ( 3 )فرمودند: »اشکال ندارد« برخی علما نگاه شهوت آلود مرد را ب55ه همس55رش را مس55تلزم

هرگاه محرم همس55رش ( 4 )دادن کفاره دانسته اند و گفته اند: را از روی ش55هوت نگ55اه ک55رد و پس از آن محتلم ش55د واجب است ی55ک ش55تر کف55اره بده55د. اگ55ر از روی ش55هوت نگ55اه نک55رد چیزی بر او نیست. مشروط ب55ه آنک55ه قص55دش از نگ55اه، احتالم نبوده و نیز ع55ادتش ب55راین نباش55دکه بواس55طه نگ55اه از او م55نی ب55یرون آی55د. ص55احب جواهرادع55اکرده: اق55وال زی55ادی آن را ب55ه

. ( 5 )اجماع علما نسبت داده اند این خبر حجت است . به دلیل اصل و روایت صحیح معاویه بن عمار که از امام صادق علیه السالم درباره حکم نگاه محرم به همسرش و و خارج ش55دن م55نی از او س55ؤال ک55رد . فرمودن55د:

باید یک شتر کفاره دهد. این خبر حجت است و در»المدارک«و کتب دیگر آمده که فقها

. ( 6 )به آن قطع دارند ب55ا وج55ود ادل55ه و اق55وال ب55ر وج55وب کف55اره در ص55ورت نگ55اه ب55ا شهوت مرد به همسرش بیان شده، روایتی دیگر وارد شده که

دادن کفاره را حتی با نگاه همراه با شهوت الزم 109ص:

؛446، ص 7 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-1 1 ؛ محم555د بن حس555ن4، ص 8عالم555ه حلی، ت555ذکره الفقه555ا ج

.17417، ح 274، ص 1حرعاملی، وسایل الشیعه ج .54، ص 8 . عالمه حلی، تذکره الفقها، ج 2- 2 ، ص9 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ایل الش55یعه ج 55-3 3

.16708، ح 88



؛ عالم55ه حلی107 . محق55ق حلی، المختص55ر الن55افع، ص 55-4 4 ، ص1؛ ابن ادریس، الس55رائر، ج 391، ص 7تذکره الفقه55ا، ج

.302، ص 1؛ شهید الثانی، الروضه البهیه، ج 552.446، ص 7 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج5- 5 ، ص9 . محمد بن حسن حر عاملی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-6 6

.17، ب 17417، ح 274نمی دانند.

در روایت اسحاق بن عمار از امام صادق علی55ه الس55الم آم55ده: »از امام درباره مردی که به همسرش با ش55هوت نگ55اه ک55رد و منی از او خارج شد سؤال کرد و امام فرمودن55د: ب55ر او چ55یزی

. ( 1 )نیست« شیخ، این روایت را بر نگاه از روی سهو و اشتباه حم55ل ک55رده

( 2 )اند نه نگاه از روی قصد و عمد.نگاه محرم به زن بیگانه

نگاه مرد به زن بیگانه همیشه و در هر حالی حرام است. به اتفاق همه علما نگ55اه ب55ا ش55هوت وی55ا ب55دون ش55هوت ب55ه زن

نامحرم بر محرم حرام می باشد. ص55احب ج55واهر ب55ه نق55ل از ش55یخ مفی55د رحم55ه الل55ه می گوی55د: »کسی که به غیر محارم خود نگاه کند و از او منی خارج شود واجب است بر او اگر ثروتمند باشد یک شتر کفاره دهد و اگ55ر متوس5ط الح5ال اس55ت، ی5ک گ5او ده5د و اگ5ر فق55یر اس5ت، ی55ک

و اض55افه ک55رده ان55د : »ک55ه اگ55ر ب55ه س55بب ( 3 )گوس55فند ده55د« فقرش چیزی نداشت که بپردازد، سه روز روزه بگیرد، خداوند

( 4 )او را خواهد بخشید«. برخی فقها گفته اند که: این حکم در جایی است که مح55رم ن5ه قصد احتالم داشته و نه عادتش ب55ر این باش55د ک55ه در اث55ر نگ55اه

. ( 5 )محتلم شود



ابوبص55یر، در خ55بر م55وثقی می گوی55د: » از ام55ام ص55ادق علی55ه السالم سؤال کردم، درباره مرد محرمی که به ساق زنی نگاه کرد و منی از او خارج شد. فرمودند: »اگر ثروتمند اس55ت بای55د یک شتر کفاره دهد و اگر متوسط الحال است ی55ک گ55او و اگ55ر

فقیر است یک 110ص:

، ح327، ص 1 . ش55یخ طوس55ی، الته55ذیب االحک55ام، ج 55-1 1 ، ح276، ص 1؛ حسن حر عاملی، وس55ایل، ج 25، باب 1122

17423..327، ص 1 . شیخ طوسی، تهذیب، ج 2- 2 ؛445، ص 7 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-3 3

، ب55ه همین مض55مون391، ص 7عالمه حلی در تذکر الفقها، ج بیان ک55رده ان55د، علی اص55غر مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقی55ه

.396، ص 8)الغنیه( ج ؛ ابن445، ص 7 . محمد حسن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-4 4

. ) همین س555خن را بی555ان552، ص 1ادریس در الس555رائر ج کرده، اما از روزه حرفی به میان نیاورده(.

؛ محق55ق حلی302، ص 1 . شهید ثانی الروضه البهیه، ج 55-5 5 ؛ س55ید روح الل55ه خمی55نی،226 و ش55رایع 107در تبص55ره، ص

.337، ص 1؛ شیخ المبسوط ج 396، ص 1تحریر الوسیله ج گوسفند کفاره دهد.« س5پس فرمودن5د : ق55رار دادن کف55اره ب5ه سبب خروج منی از او نیست، بلکه ب55ه علت نگ55اهی ک55ه ب55ر او حالل نبوده می باشد، و در صورتی که از او منی خ55ارج نش55ده

، روایت دیگ55ری ( 1 )از خدا بترسد و دیگر نگ55اه را تک55رار نکن55د«. ( 2 )بعد از »ساق المراه«، »اوالی فرجها« آمده است

در روایت حسن، معاویه بن عمار از امام صادق علیه السالم ، درباره محرمی پرسید که به غیر همسر خود نگ55اه کن55د و م55نی از او بیرون آمده. فرمودند: »کاری ناشایست اس55ت، زی55را ب55ه آنچه که بر او حالل نبوده نگاه کرده . اگر منی از او خارج نشد



از خ55دا بترس55د و دیگ55ر نگ55اه خ5ود را تک55رار نکن55د چ5یزی ب55ر او. ( 3 )نباشد«

111ص:

؛ شیخ597، ص 6 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم ج 5-1 1 ؛ ا25، ب55اب 1115، ح 325، ص 5طوسی، تهذیب االحکام، ج

؛ ابن بابوی55ه، عل55ل الش55رایع371، ص 2کلینی، فروع کافی، ج .360، ص 11، محمد مهدی نراقی، ج 141جزء دوم، ص

، ح273، ص 9 . محمد بن حسن حر ع55املی وس55ائل، ج 55-2 2.16، ب 371، ب 17414

؛597، ص 7 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-3 3 ،17416، ح 273، ص 9محمد بن حسن حر عاملی، وسائل ج

.16ب فصل پنجم نگاه متجاوز

نگاه به خانه و عورت دیگران

نگاه به خانه و عورات دیگران اسالم دفاع از جان و مال و حریم و ناموس را بر حسب ت55وان جایز دانسته. در دفاع باید بر سهل ترین و آسان ترین راه تکیه کرد . یعنی اگر مهاجم با یک فریاد می ترسد و ف55رار می کن55د، زدن او جایز نیست . اگر ب55ا ی55ک س55یلی ف55رار می کن55د، زخمی کردن او جایز نیست. اگر ضربه و جنایتی بر مهاجم وارد شود، دیه ندارد اگر مهاجم به ح55ریم ف55رد وارد ش55ده و بی اج55ازه ب55ه ناموس و یا عورات فرد می نگرد، صاحبخانه حق دفاع دارد، و

او را طرد کند، اگر دفاع کننده کشته شود، شهید خواهد بود. اگر کسی که به عورات جماعتی برای نگاه ک55ردن س55ر بکش55د که م55ردم از دی55دن و نمای55ان ک55ردن آن ع55ار دارن55د و ل55ذا آن را مخفی می نمایند ، آنچه را از ایش55ان ب55ر او ح55رام اس55ت نگ55اه کنند، مثال از باالی خانه به داخل آن نگاه کند، آنها حق دارند که او را منع کرده و جلو او را بگیرند. حتی اگر او نرفت و به نگاه



کردن اصرار ورزید، دفع او با زدن و مانند آن جایز اس55ت. اگ55ر باز هم نگاه کرد، با سنگ کوچ55ک و غ55یر آن ح55تی چیزه55ای ک55ه کشنده است به سمت او پرتاب کند و اگر زخم و جنایتی بر او واقع شد هدر می باشد، و لو اینکه به قت55ل منتهی گ55ردد . اگ55ر قبل از نهی کردن و آگاه نمودن، مبادرت به پرت ک55ردن س55نگ

. ( 1 )و مانند آن نماید احتیاطا ضامن می باشد112ص:

؛ س55ید روح339، ص 3 . شهید ثانی، الروض55ه البهی55ه، ج 55-1 1 ؛ ش55هید اول، اللمع55ه491، ص 1الله خمینی، تحریر الوسیله ج

.44الدمشقیه، ج ابن فض55یل از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم روایت ک55رده ک55ه فرمودند: هرگاه مردی ب55ر ق55ومی اش55راف داش55ته باش55د ی55ا از خالل در و یا جای دیگر ب55ه آنه55ا نگ55اه کن55د ، او را دور کنی55د. ی55ا چیزی به سوی او پرت کنید و یا او را بکش55ید و ی55ا چش55مش را ک55ور کنی55د ب55ر آنه55ا ض55مانت و جریم55ه ای نیس55ت. و فرمودن55د: هرگاه مردی از خالل حجره رسول الله صلی الل55ه علی55ه و آل55ه به آنها نظاره می کرد، رسول الله صلی الله علیه و آله بر می

. ( 1 )خاستند تا چشمش را در آورند همچنین امام علیه السالم نقل کردند ک55ه : پی55امبر اک55رم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه در ح55دیثی من55اهی، از اینک55ه م55ردی ب55ه خان55ه همسایه اش بی اذن وارد شود و از حال آنها مطل55ع گ55ردد نهی کردن55د، و فرمودن55د: »ه55ر کس ب55ه ع55ورات ب55رادر مس55لمان یاعورت غیر اهل خود عمدا نگاه کند، جزء منافقانی اس55ت ک55ه از عورات مردم جستجو می کنند. از دنیا نمی رود تا آنکه خ55دا

. ( 2 )او را رسوا کند، مگر آنکه توبه نماید« اگر فاصله ناظر زیاد بوده که امکان نگ55اه ب55ه ع55ورات دیگ55ران برایش ممکن نباشد، اما ب55ا وس55ایل جدی55د مث55ل دوربین آنه55ا را ببیند حکمش مانند آن کسی است که از نزدیک به خانه دیگری نگریسته. پس دفع او جایز است و اگر زخمی بر او وارد ش55ود



دیه ای بر او نیست . یا آئینه ای بگذارد و با آن عورات را ببیند، مانند کسی است که بدون وسیله و مس55تقیم ب55ه دیگ55ری نگ55اه می کند، اما احتی55اط آن اس55ت ک55ه ب55ه س55وی او چ55یزی پرت55اب

نکرده و به نحو دیگر او را منع کند. خانه پناهگاه و مکان امن برای همه است ؛ چه مرد و چ55ه زن. هیچ کس حق تجاوز به آن را ندارد. اگر کسی به خان55ه دیگ55ری بنگرد به حریم او سرکشی کرده و صاحب خانه حق برخورد با

او را دارد.ضمانت در برابر جنایت بر ناظر

( 3 )ضمانت در برابر جنایت بر ناظر در برخی موارد کسی به خانه های مردم سرکش55ی می کن55د و بی اطالع به آنها می نگرد. با وجودی ک55ه آنهاازکس55انی هس55تند که نگاه به خانه آنان بر او جایز می باشد، اگر ص55احب خان5ه او

را براند و ضربه ای بر او وارد کند ضامن می باشد. مثال اگر کسی که سرکشی می کند، از خویشاوندان و نزدیکان

زنهای صاحب خانه 113ص:

، ص19 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5-1 149. ، ص19 . محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 5-2 2

.25، ب 35143، ح 48 ؛ س55ید روح339، ص 3 . شهید ثانی، الروض55ه البهی55ه، ج 55-3 3

،8؛ ش55یخ، المبس55وط، ج 492، ص 1الل55ه، تحری55ر الوس55یله، ج .77ص

باشد، و به مواردی نگاه کند که نگاه کردن او ب55دون ش55هوت و تمایالت جنسی جایز است، پرتاب چیزی وتیران55دازی ب55ه س55وی او جایز نب55وده. و ی55ا آنک55ه سرکش55ی می کن55د، نابین55ا باش55د، روا



نیست به طرف او چیزی پرتاب کند. در صورت پرت55اب ش55ی ء به او، اگر جنایتی بر او وارد ش55ود، ض55امن می ش55ود . ی55ا آنک55ه ناظر کسی باش55د ک55ه دور را نمی بین55د و فاص55له او و زنه55ا ب55ه اندازه ای باشد که زنها را نمی بین55د، و ی55ا ب55ه خ55وبی تش55خیص

نمی دهد در صورت وارد کردن جنایت ضامن خواهد بود. ( 1 )جواز جنایت بر ناظر

اگر ناظر چه بیگانه و چه خویشاوند به چیزی نگاه کند که نگ55اه آنها به آن جایز نباشد، مانن55د ع55ورت و ی55ا نگاهش55ان ب55ا ل55ذت و شهوت بوده )مانند ناظر بیگانه( بعد از نهی کردن آنه55ا، پرت55اب چیزی به سوی او جایز است . اگر منجر ب55ه زخم و جن55ایتی ب55ه او شود، هدر خواهد بود . یا اگر ناظر با عم55د و قص55د نگ55اه ب55ه عورات مردم سر بکشد، باید او را نهی کند. واگر ادعا کند ک55ه قص55د نگ55اه نداش55ته اس55ت و ی55ا آن را ندی55ده اس55ت، ادع55ای او مسموع نیست. در ظاهر هم چیزی بر نهی کننده نیس55ت. اگ55ر ب55ه ط55رف او ش55ی ء را پرت55اب ک55رد و نابین55ا ش55د، ض55امن نمی باشد. چراکه شخصی از س55وراخهای حج55ره ه55ای رس55ول خ55دا صلی الله علیه و آله ب55ه درون آن می نگریس55ت. پی55امبر ص55لی الله علیه و آله با تیری که در دست داشت به سوی او آم55د. ت55ا چشمانش را کور کند. مرد فرار کرد. پیامبر صلی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »ای خ55بیث! س55وگند ب55ه خ55دا اگ55ر ایس55تاده ب55ودی

چشمانت را کور می کردم.« اگر ناظر خویشاوند زن بوده و به او در حالی که برهن55ه اس55ت نگ55اه کن55د، در این ص55ورت ن55اظر مح55ترم حکم ن55امحرم را در حرمت نگاه به عورت دیگ55ری دارد، واجب اس55ت ک55ه از آس55ان ترین راه او را دور کرد. اگر به نگاه کردن اص55رار داش55ت ، ب55ه سوی او چیزی پرتاب کرد و به س55بب آن کش55ته ش55ود، دی55ه ای

ندارد.114ص:



؛ ش55یخ467، ص 1 . سید روح خمینی، تحریرالوسیله، ج 55-1 1 ؛78، ص 8؛ المبس5555وط ج 210، ص 5طوس5555ی، الخالف، ج

.339، ص 3شهید ثانی، الروضه البهیه، ج فصل ششم نگاه قاضی

اشاره

قضاوت، یکی از مهم ترین ابع55اد مکتب الهی اس55ت ک55ه از ه55ر قس55مت آن ن55ور ع55دالت جل55وه گ55ر اس55ت. قض55اوت یکی از خطیرترین مسؤولیت های شناخته شده در اس55الم و زی55ر بن55ای

حیات اجتماعی است. قاضی در فقه عالی اسالم باید طرفین دعوا را در سالم کردن و سخن گفتن و مکان نشستن و نگ55اه ک55ردن و ان55واع اک55رام و

احترام در یک سطح قرار دهد. شیخ در »المبسوط« و جمعی از علم55ا، تس5اوی بین دو ط55رف دعوی در داخل شدن، نگاه کردن قاضی به آنها ورع55ایت ع55دل

. ( 1 )و شنیدن سخن آنها بر حاکم جایز دانسته اند جمعی از علما، فتوی به وجوب مراعات تساوی بین دو ط55رف

( 2 )خصم داده اند و گفته اند روایات داللت بر وجوب دارد. در روایت »سکونی« از امام ص55ادق آم55ده ک55ه فرمودن55د: »مناره و النظ5555رو فی اء فلی5555واس بینهم فی االش5555 ابتلی بالقض5555

هرکس که به کار قضاوت می پردازد، در اش55اره ( 3 )المجلس؛و نگاه در مجلس قضاوت باید مواسات را رعایت کند.«

115ص:

، ش55رایع االس55الم280 . محقق حلی، مختص55رالنافع، ص 55-1 1 ؛83، ص 14؛ محم55د حس55ن نجفی، ج55واهرالکالم ، ج 870ص

؛ ش55یخ409، ص 2س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحریرالوس55یله، ج .149، ص 8طوسی، المبسوط ج



؛ س55ید روح428، ص 3 . عالمه حلی، قواعد االحک55ام، ج 55-2 2 ؛ ش55هید ث55انی،409، ص 2الل55ه خمی55نی، تحری55ر الوس55یله، ج

؛ س55ید محم55د ج55واد حس55ینی ع55املی،280مختص55رالنافع، ص .30، ص10مفتاح الکرامه ج

، ص18 . محمدبن حسن حر عاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-3 3 ،3؛ ابن بابویه قمی، من ال یحض55ره الفقی55ه ج 33600، ح 157 ، ح226، ص 6؛ شیخ طوس55ی، ته55ذیب االحک55ام، ج 9، ح 8ص

.87، ب 543 در روایت دیگری مانند همین روایت به جای کلمه »فلی55واس«،

. ( 1 )»فلیساو« به کار رفته است در کتاب »سلسله الینابیع الفقهی55ه« ب5ه نق55ل از »فق5ه الرض55ا« آمده که: »بر تو تساوی بین دو خصم در نگاه ک55ردن ب55ه آن دو واجب است . پس نگاهت به یکی از آنه55ا بیش5تر از نگ55اهت ب55ه

. ( 2 )دیگری نباشد« شایسته است که قاضی از التف55ات ک55ردن ب55ه یکی از ط55رفین دعوا و التفات نکردن به دیگ55ری، خ55ودداری ورزد و نگاهه55ایش را میان آن دو عادالنه تقسیم کند و به هیچ یک از طرفین دعوا

اجازه ندهد به دیگری زورگویی و درازدستی کند. برخی از فقه55ا، قائ55ل ب55ه اس55تحباب مراع55ات تس55ویه در ان55واع اکرام و آداب شده اند، مگر در تسویه عدالت، در اج55رای حکم که به اتفاق رعایت آن را واجب ندانسته اند، مانند عالم55ه حلی

و صاحب جواهر.مشاهده جرح شاهد

جرح شاهد جز با مشاهده فعلی که در عدالت اخالل ایجاد کندممکن نیست.

»شاهد شهادت به جرح ندهد، مگر با مشاهده کردن فعلی ک55ه قادح در عدالت فرد است، یا آنک55ه ش55یاع در بین م55ردم ب55اعث



علم به عدم عدالت او باشد، و اعتماد بر ش55نیدن آن از ی55ک ی55ا. ( 3 )ده نفر نکند چون به خبر ایشان یقین ندارد«

باید توجه داشت که جرح شاهد جز با شنیدن یا مشاهده کردن عم55ل ق55ادح در ع55دالت قب55ول نمی ش55ود و ش55هود قاض55ی در صورتی می تواند ب55ه ج55رح و ع55دالت ط55رفین دع55وی ش55هادت دهند که هر یک از شهود صفت شاهد را بشناسد، و اگر شهود، خصوصیت طرفین دعوی را بدانند، شهادت آنان، ب55ه آنچ55ه ک55ه

علم دارد جریان پیدا می کند. در ج55رح، ش55هود بای55د ب55ه آنچ55ه م55وجب فس55ق ش55اهد ش55ده و مش55اهده ک55رده از غص55ب و زن55ا و ل55واط و قت55ل و مانن55د آن

شهادت دهد. با توجه به روایات و خ55بر مت5واتر ی5ا خ5بر واح55د در ش5هادت ب5ه

جرح، باید قطع 116ص:

،157، ص 18 . محمد بن حسن حر عاملی، الوسایل، ج 5-1 1.3، ب 33601ح . علی اصغر مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه )الفق55ه55-2 2

.3، ص 11الرضا(، ج ، عالم55ه حلی،768 . محق55ق حلی، ش55رایع االس55الم، ص 55-3 3

.431، ص 3قواعداالحکام، ج حاصل شود به خالف عدالت که ظن ب55ه آن کف55ایت می کن55د و چنانکه در بعض55ی از نص55وص اش55اره ش55ده، ع55دالت ج55ز ب55رای

. ( 1 )معصوم ممکن نیست و شهادت به جرح به مجرد مشاهده ارتکاب گن55اه کب55یره ج55ایز نیست، چرا که م55ا وج55ه معص55یت و گن55اه او را نمی دانیم، اگ55ر احتمال بدهد که عذری بر ارتکاب آن گناه داشته و ب55رای او ب55ا



قرائن و شواهد حاصل شود که او از ارتک55اب آن عم55ل ع55ذری. ( 2 )داشته، شهادت به جرح او جایز نیست

117ص:

.74، ص 14 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم، ج 1- 1 . احمد مطهری، مستند تحریر الوسیله )کتاب قضا(، ص5-2 2

102 101.فصل هفتم نگاه شاهد

شاهد چگونه عنوان شاهد پیدا می کند؟

ض55ابطه در ش55اهد ش55دن، علم قطعی و یقین قل55بی ب55ه واقع55ه اس555ت. آی555ا واجب اس555ت این علم قطعی ب555ا یکی از ح555واس ظاهری به دست آمده باشد؟ یعنی اگر امر از امور دینی است آن را با چشم خود دیده باشد، و اگ55ر ش55نیدنی اس55ت، خ55ودش شنیده باشد و همچنین محسوس به ه55ر حاس55ه دیگ55ر را ب55ا آن حسش، درک کرده باشد، نه با حس دیگر. »یعنی حتی اگر یک واقعه دیدنی را بسیار شنیده باشد، به حدی که یقین به آن پیدا کرده باشد، نتواند شهادت بدهد، و یا از ه55ر ط55ریقی دیگ55ر ک55ه یقین به واقعه پیدا کرده مانند علمی که از تواتر و شهرت، پیدا

( 1 )می شود؟« از سخن علم55ا اینگون55ه ب55ر می آی55د، ک55ه ش55رط علم، مش55اهده ظاهری و نگاه با چشم است . در این صورت اگر علم به یکی از امور شهادت با تواتر یا با خبر واح55د ک55ه مق55رون ب55ه ق55رائن قطعی است و یا به طریق دیگر )مثل خبر واحد(باشد. شهادت نسبت به آن جایز نیست. روش55ن اس55ت ک55ه ض55ابطه و قاع55ده علمی ب55ا توج55ه ب55ه عم55ومیت قب55ول ادل55ه، منحص55ر ب55ه ق55راین

مشاهده نیست. به این لحاظ است که در این ق55ول یع55نی پ55ذیرش ش55هادت ب55ه وس55یله ش55یاع و استفاض55ه مرح55وم مق55دس اردبیلی و مرح55وم



آخوند خراسانی توقف کرده اند و شاید امکان اس55تناد ش55هادتبه اخبار متواتر مانند مشاهده، مفید علم باشد. و جایز است

118ص:

.445، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج 1- 1 که مقصود از جواز کسب علم به این امور، با ش55نیدن از ع55ده زیادی و یاهمراه قرائن قطعی و یقینی و ادله دیگر باش55د ؛ ب55ه گونه ای که قطع و یقین حاصل شود و شبهه ای ب55اقی نمان55د . مانند خبرهایی متواتر و یا خبر واحد محفوف ب55ه ق55رائن قطعی و یقین ک55ه در این ح55ال م55انعی ب55رای ش55هادت دادن هنگ55ام

. ( 1 )رسیدن به علم، باقی نمی ماند مستند ش55هادت، آنچ55ه ب55اعث ش55اهد ش55دن می ش55ود، ب55ه س55ه طریق است: شنیدن، دیدن و یا هر دو واجب است ش55اهد علم به شهادت خود داشته و ش55هادتش را ب55ه آن مس55تند کن55د، پس بگوید: »دیدم یا ش55نیدم« اگ55ر ف55ردی جن55ایتی را مش55اهده کن55د

عنوان شاهد پیدا می کند. »در مواردی مانند ش55رب خم55ر، غص55ب، دزدی، قت55ل، رض55اع و تولد و زن55ا و ل55واط ب55رای ض55بط م55ورد ش55هادت، دی55دن و نگ55اه

و ج55ز ب55ا نگ55اه ک55ردن ف55رد ش55اهد نمی ( 2 )کردن معتبر است« شود، چرا که گوش آنها را درک نمی کن55د. ح55تی ش55هادت ف55رد

کر در این امور قبول می شود و دیدن او کافی خواهد بود. در روایت جمی55ل، در م55ورد ش55هادت ف55رد ک55ر آم55ده ک55ه: »در شهادت کر ب55ه کالم اولش توج55ه می ش55ود، و ش55هادت دومش

. با اینکه سند این روایت ض55عیف و ن55ادر ( 3 )قبول نخواهد شد« است، شیخ در نهایه و شاگردش قاضی ابن ب55راج و ابن حم55زه به آن تمسک کرده اند. ام55ام در» تحری55ر الوس55یله« این روایت

. ( 4 )را مطرود دانسته اند



مستند در دیدنیها، خوب دیدن اس55ت. در روایت علی بن غی55اث آمده که: »شاهد، شهادت نمی دهد مگر آن را ک5امال بشناس55د.

گفت55ه ش55ده: پی در پی ( 5 )چنانکه کف دستش را می شناسد« شنیدن و شهرت یک واقع55ه از اف55رادی ک55ه ب55رای انس55ان یقین می آورد، مجوز آن است که به آن واقعه شهادت دهن55د ن55ه ب55ه دلیل کثرت و مستفیض بودن خبر بلکه ب55ه س55بب یقی55نی ک55ه از خبر حاصل شده، در این صورت اعتبار حاصل شده منحصر به ام55ر خاص55ی نیس55ت مانن55د وق55ف و زوجیت و والدت و... بلک55ه شهادت در دیدنیها و شنیدنیها در ص55ورتی ک55ه علم قطعی پی55دا

شود، جایز است و اگر مفید علم 119ص:

؛375، ص 14 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-1 1.274احمد مطهری، مستد تحریر الوسیله، کتاب )قضا(، ص

؛ محم55د حس55ن289 . محقق حلی، المختصر الن55افع، ص 55-2 2 ؛ ش55555یخ طوس55555ی،374، ص 14نجفی، ج55555واهر الکالم، ج

.180، ص 8المبسوط، ج ،296، ص 18 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ائل، ج 55-3 3.34034ح .446، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج 4- 4 ،250، ص 18 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ائل، ج 55-5 5.19، ب 33859ح

نباشد و فقط مفید ظن ولو نزدیک به واقع باش55د، ش55هادت ب55ه مسبب یعنی واقعه جایز نیست، البته ش55هادت ب55ه س55بب ج55ایز است، مثل اینکه بگوید، مع55روف این اس55ت ک55ه چ55نین و چن55ان شده، یا بگوید، من اخبار بسیاری که شنیده ام گمان پیدا کردم

بر اینکه چنین و چنان شده است. شهادت به ش55نیدن در آنچ55ه ک55ه ب55ا استفاض55ه ث55ابت می ش55ود: مانند نسب و موت و ملک مطلق و وقف و نکاح و اجاره عت55ق

اما پوشیده نباشد که شنیدن هم ( 1 )و والیت قاضی معتبراست



محتاج به دیدن و نگاه به مسموع است... زیرا این افع55ال نی55از ب55ه ش55نیدن کالم عق55د از آنه55ا اس55ت و ش55ناختن عین و نس55ب

متعاقدین الزم است. »آنچه به ش55نیدن و ب55ه مش55اهده ک55ردن ب55رای ش55هادت احتی55اج دارد، مانند شهادت دادن بر عق55دها مث55ل بی55ع ص55رف و س55لم و صلح و اجاره و نک55اح و مانن55د آن، در این ام55ور بای55د دو ط55رف عق55د را مش55اهده ک55رد و س55خن آنه55ا را در عق55د ش55نید، تحم55ل شهادت جز به این طریق ممکن نمی باشد، زیرا این افعال هم نیاز ب5ه ش5نیدن عق5د دارد و هم ش5ناختن عین و اس5م و نس5ب

. ( 2 )متعاقدین« شاهد باید آنچه را شنیده و آنچه را که از واقعه مشاهده ک55رده

بیان کند.شهادت زنان

شهادت زنان در امور مربوط به آنه55ا ک55ه م55رد نبای55د ببین55د و ی55ا غالبا بر آنها اطالع نمی یابد، از قبیل شیر دادن به فرزند، تول55د فرزن55د، بک55ارت و... پذیرفت55ه می ش55ود، البت55ه ب55ا ف55راهم ب55ودن

شرایط دیگر. در »المختصر« ذکر شده که: »در قبول شهادت زنان به دی55دن

. ( 3 )رضاع، تردید است مشهور آن است که قبول کنند« مال احمد نراقی معتقد است که در شهادت ب55ه حم55ل، ش55هادت چهار قابله نسبت به حمل و هر آنچه ک55ه م55ردان نمی توانن55د و

. ( 4 )مجاز به نگاه کردن آن نیستند قبول می شود120ص:

.916 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 1- 1 ؛ علی اص55غر500، ص 3 . عالمه حلی، قواعداالحکام، ج 55-2 2

، ص11مرواری55د، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه )فق55ه الق55رآن(، ج 157.



.288 . محقق حلی، مختصر النافع، ص 3- 3.296، ص 18 . محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 4- 4

روایتی نیز بر قبول گواهی زنان داللت می کند از جمله: سکونی از امام صادق علیه السالم و ایشان از امام باقر علی55ه الس55الم روایت کردن55د ک55ه: »ش55هادت زن55ان در طالق و نک55اح و حدود جایز نیست، مگر در حقوقی که مردان نمی توانند به آن

. ( 1 )نگاه کنند« عبدالله بن سنان می گوید از امام صادق علیه السالم ش55نیدم: »شهادت زنان در روءیت هالل ماه جایز نیست. ش55هادت زن55ان به تنهایی بدون مردان در آن مواردی که م55ردان نگاهش55ان ب55ه

. ( 2 )آن جایز نبوده قبول است« شهادت زن به تنهایی در استهالل ی55ا زن55ده ب55ه دنی55ا آم55دن بچ55ه

گفت55ه اس55ت: ش55هادت دو زن در آن ( 3 )کافی است. شیخ مفید الزم است ، و اگر دو زن نشد ش5هادت ی5ک زن ک5افی اس5ت و در عیوب زنان و رض55اع و والدت ن55یز قائ55ل ب55ه همین امرش55ده

است. شیخ طوسی، گواهی زنان به تنه55ایی و ن55یز قب55ول گ55واهی ی55ک مرد و دو زن را در مورد زنده متولد شدن کودک به گروهی از فقه55ا نس55بت داده و می گوی55د: هرگ55اه گ55واهی زن55ان را در این امور ثابت گردد، از نظ55ر فقه55ای ش55یعه ب55ا کم55تر از چه55ار نف55ر

پذیرفته نمی شود. محم55د بن فض55یل گفت: از اب55ا الحس55ن علی55ه الس55الم س55وءال کردم: آیا شهادت زنان در نکاح و طالق و سنگس55ار ج55ایز نمی

. ( 4 )باشد؟ امام فرمودند: شهادت زنان در آنجا که م55ردان نمی توانن55د ب55ه زنان نگاه کنند جایز است، شهادت زنان در نکاح اگر همراه ب55ا

. ( 5 )شهادت مردی باشد جایز است«



در »مستدرک الوسایل«، به نقل از »دعائم االسالم« آمده ک55ه »أ شهادت زنان در آنچه که به جزء زنان از آن اطالع ندارن55د و به جزء زنان نگاه به آنان جایز نب55وده چ55ون، ش55یردادن، تول55د و گریه بچه، نفاس و حیض و مانند آن و شهادت قابله هم در این

. ( 6 )امور جایز است«121ص:

؛ محم55دبن481، ص 8 . عالمه حلی، مختلف الش55یعه، ج 55-1 1.23، ب33927، ح267، ص18حسن حرعاملی، وسائل، ج

، ص18 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5-2 2.33895، ح 260

.727 . شیخ مفید، المقنعه، ص 3- 3.172، ص 8 . شیخ طوسی، المبسوط، ج 4- 4 ، ص18 . محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 5-5 5

.24، ب 33892، ح 259.211، ص 3 . میرزا حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج 6- 6

شهادت نابینا

با ش55هادت ش55خص نابین55ا اگ55ر مطلب ث55ابت ش55ود، اش55کالی در ص55حت ش55هادت نمی باش55د، ش55هادت ف55رد نابین55ا، در آنچ55ه ک55ه احتی55اج ب55ه رویت و نگ55اه دارد قب55ول نمی ش55ود. اگ55ر در زم55ان تحمل شهادت سالم بوده )نابینا نبود( و سپس نابینا شد، قب55ول شهادت او در آنچه به نگاه احتی55اج دارد ج55ایز اس55ت، ه55ر فعلی مانند قتل و غصب و جرح در عدالت، شهادت فرد نابین55ا در آن

. ( 1 )صحیح نمی باشد محقق حلی، شهادت کوررا در عقدمورد قب55ول می دان55د، چ55را

. ( 2 )که آلت مهم یعنی شنیدن در آن تحقق یافته است صاحب جواهر می گوید: اگر از ش55هادت نابین55ا ب55ه علم و قط55ع برسیم ، در قبول آن مخالفتی در بین علم55ا نمی باش55د. ه55دف ما از این سخن، استثناء ک55ردن آنچ55ه ک55ه ب55ا ش55نیدن ث55ابت می



شود اس55ت و ام55ور هفتگان55ه ای ک55ه ج55ز ب55ا دی55دن و مش55اهده، شهادت به آن اعتبار ندارد و حص55ول علم قطعی ج55ز ب55ه ت55واتر امکان ندارد. اگر شخص نابینا ب55ر عین ش55خص ش55هادت داده و صدای او را به قط55ع و یقین بشناس55د ش55هادتش ج55ایز اس55ت و

. ( 3 )اگر به قبض کننده شهادت دهد، شهادتش قبول است شهادت کور در آنچه که علم و قطع به آن ممکن است، قب55ول می شود. از ام55ام ب55اقر و ام55ام ص55ادق علیهم55ا الس55الم روایت شده که: »شنیدن در شهادت نابینا در آنچه که ب55ه آن ش55هادت)می دهند اگر موجب علم شود، قبول شهادت او جایز اس55ت«

4 ) . شکی نیست در اینکه فرد نابینا صدای پدر و همسر و فرزندش را می شناس555د، در درک و تش555خیص اص555وات توس555ط نابین555ا

تردیدی نیست. محمد بن قیس گفت: از امام باقر علیه السالم س55وال ک55ردم: »آیا شهادت کور ج55ایز اس55ت؟« فرمودن55د: »اگ55ر مطلب ث55ابت

. ( 5 )شود جایز است«شهادت با ضرورت دیدن

122ص:

؛ ش55یخ طوس55ی، محق55ق726 . شیخ مفید، المقنع55ه، ص 55-1 1 ؛ موسس55ه النش55ر االس55المی، اول،2حلی، النهای55ه و نکته55ا، ج

.54 55، ص 1412رجب .920 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 2- 2-388، ص 14 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهرالکالم، ج 55-3 3

387..214. ص 3 . میرزا حسین نوری طبرسی، ج 4- 4 ،296، ص 18 . محمد بن حسن حر ع55املی، وس55ایل، ج 55-5 5.42، ب 34. 32ح



واژه ش55هادت از »ش55هود« ب55ه معن55ای حض55ور آم55ده و از واژه مشاهده و دیدن متبادر به ذهن اس55ت. ه55ر ع55الم و دان55ا ش55اهد محس55وب نمی ش55ود، کم55ا اینک55ه در بعض55ی آی55ات ق55رآن، واژه شهادت به معنای حض55ور ب55ه ک55ار رفت55ه اس55ت. از جمل55ه ع55الم الغیب و الشهاده، یعنی دانای پنهان و آشکار و حاض55ر و غ55ایب

که منظور خداوند است. اخباری که بر اساس ادراک حس55ی و حض55ور و مش55اهده قاب55ل دیدن نباشد، به لحاظ فقدان دلی55ل حجت نخواه55د ب55ود. ب55دیهی است که مشاهده و حضور ب55ه حس55ب اش55یای گون55اگون ب55ا هم اختالف پیدا می کنند. مثال به نسبت اینکه مشهود به، از دیدنیها باشد، شهادت نسبت به آن ب55ر اس55اس آنچ55ه دی55ده و مش55اهده

کرده می باشد. قانون مجازات اسالمی آمده که: » شهادت شهود77در ماده

باید روشن و بدون ابهام و مستند به مشاهده باش55د و ش55هادت. ( 1 )حدسی معتبر نیست«

در بعضی امور فقط با نگاه کردن به واقعه می ت55وان ش55هادت داد. مانند غص55ب، س55رقت، رض55اع، والدت، ل55واط، زن55ا، ش55رب خم55ر و ش55هادت در این ام55ور ب55ا مش55اهده و علم ک55افی معت55بر

است. محقق حلی، در شهادت ش55اهد ب55ه م55الکیت و مل55ک مطل55ق ب55ا توجه به آنچه که او در تصرف مالک مشاهده ک55رده، ش55هادتش را صحیح می داند . به نظر ایشان شهادت شاهد ب55ه ملکی ک55ه)آن را ندیده اما تعریف آن را از ب55ایع ش55نیده هم ص55حیح است

2 ) . شهادت شاهد به آنچه که به یاد نمی آورد جایز نمی باشد، اگر چه خط و امضای خ55ود را ببین55د. یع55نی ش55اهد بای55د در ش55هادت خود علم داشته باشد و به ح55دس و تخمین اکتف55ا نکن55د . ح55تی اگر امضای خود را در پای معامله ای دید و به خاطر نیاورد ک55ه



در حضور او چنین معامل55ه ای انج55ام گرفت55ه، ص55رف مش55اهده. ( 3 )خط و امضای خودش در شهادت معامله کفایت نمی کند

چنانکه کلینی در کافی نقل کرده ک55ه » عم55ر بن یزی55د از ام55ام صادق علیه الس55الم س55ؤال نم55ود ک5ه شخص55ی م55را ش55اهد می گیرد بر آنچه در نوشته ای ک5ه ب5ه خ55ط خ55ود نوش5ته ام و مه5ر کرده ام. من خط و مه55ر خ55ود را می شناس55م ، ام55ا چ55یزی از باقی واقعه مشهود را ب55ه ی55اد نمی آورم ، ن55ه کمی از آن و ن55ه

زیادش را . )آیا می توانم با استناد به آن دستخط خود، 123ص:

. محم55ود عباس55ی، ق55انون مج55ازات اس55المی، حق55وقی،55-1 1.54، ص 1381تهران، دوم،

.289 . محقق حلی، مختصر النافع، ص 2- 2 ؛ احم55د بن محم55د بن مه55دی249 . عالم55ه حلی، تبص55ره 55-3 3

.347، ص 18نراقی، مستندالشیعه، ج شهادت بدهم(؟ حضرت فرمود: اگر صاحب ت55و )یع55نی م55دعی که تو را شاهد گرفته( مورد اعتماد بود همراه تو شخص موثق

. ( 1 )دیگری بود می توانی شهادت بدهی« عالمه بر این عقیده است، در صورتی که شاهد نس55ب خ55ود را نداند، باید با مشاهده او بر او شهادت دهد. اگر او ف55وت ک55رده باشد، میت باید او را در مجلس حکم حاض55ر کن55د ت55ا ش55اهد ب55ا مشاهده او شهادت دهد و اگر میت را دفن کرده باش55ند، نبش

( 2 )قبر را جایز نمی دانند.نگاه به زن برای شهادت

در بعضی مواقع مرد بیگانه برای شهادت دادن له یا علیه زنی،مجبور می شود برای شناختن او به صورت زن نگاه کند.

فقه55ا این نگ55اه را ک55ه از ب55اب ض55رورت، اس55تثناء ش55ده ج55ایزدانسته اند و در غیر آن صورت نگاه به زن را جایز نمی دانند.



محمد بن حسن صفار در نامه ای به امام حسن عسکری علیه السالم نوشت : مردی می خواهد درباره زنی که ب55ه او مح55رم نیست شهادت دهد. در حالی که روی زن پوش55یده اس55ت، ولی دو تن شاهد عادل هم شهادت می دهند که او دخ55تر فالن کس است که اقرار می کن55د و این ص55دای اوس55ت. آی55ا ش55هادت ب55ر اقرارش جایز است؟ یا باید روی خود را بگشاید تا ب55ا چش55م او را شناسایی کند؟ امام در جواب فرمودند: »نقاب افکن55د و بی

. ( 3 )نقاب نزد شهود خود حاضر شود« بعضی علماء این روایت را بر تقیه حمل کرده اند؛ به گون55ه ای که نزد اهل تس5نن ش5هادت ب5ر اق5رار زن ب5دون پوش5ش ج55ایز است. پس شهود به زن نگاه می کنند، اگر او را نش5ناخته ان5د،

شهادت می دهند، چنانکه در روایت صحیح آمده. شهید ثانی می گوید: برای گواهی دادن ش55اهد علی55ه زن، ج55ایز

. ( 4 )است زن صورت خود را باز کند تا شاهد او را بشناسد124ص:

، ص18 . محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 5-1 1.33816، ح 8، ب234

.501، ص 3 . عالمه حلی، قواعد االحکام، ج 2- 2 . محمد بن حسن طوس55ی، االستبص55ار فیم55ا اختل55ف من55-3 3

م، ص1992ه 1413، داراالض55وا، ب55یروت، دوم، 3االخب55ار، ج ،3؛ ابن بابویه قمی، من الیحضره الفقیه، ج 13، ب 58، ح 33.29، ب 132، ح 53ص

.373، ص 1 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 4- 4 مال احمد نراقی معتقد اس55ت ک55ه: ظ55اهر روایت تن55افی ن55دارد، زیرا ظاهرا مراد از شهود در روایت کس55انی هس55تند ک55ه زن را

. ( 1 )می شناسند، و قصد شهادت دادن علیه زن را دارند125ص:



. احمد بن محم55د بن مه55دی ن55راقی، مس55تند الش55یعه، ج55-1 1.372، ص18

فصل هشتم نگاه زن و مرداشاره

یکی از مهم ترین ابواب فقه اسالم، باب نکاح است که مح55ور بحث آن روابط زن و مرد، خانواده و کشش و جاذبه ای اس55ت که این دو جنس مخالف نسبت ب55ه هم دارن55د. این ام55ر یکی از شاهکارهای خلقت به شمار می رود. نگ55اه هم یکی از عوام55ل اصلی پیوند زن و مرد در جامع55ه اس55ت ک55ه منتهی ب55ه س55امان دهی نظام خانواده می شود. اسالم نه تنها حد و مرز نگ55اه زن و مرد را بیان فرموده ، بلکه حتی حدود نگاه آنها بعد از ازدواج را تعییین ک5رده اس55ت ک5ه هم5ه این احک55ام برخاس55ته از نظ5ام

اجتماعی دین و فطرت الهی انسان می باشد. در خ55ارج از نظ55ام خ55انواده نیزاحک55ام نگ55اه م55رد و زن اعم از محارم و غیرمحارم نیز معین شده، تا زمانی ک55ه نگ55اه آن55ان در چارچوب تعیین شده باشد، روابط سالم و مفید می باش55د . در غیر این ص55ورت ش5کی نیس5ت ک55ه نگ55اه آل55وده آغ55از لغ55زش و انح55راف انس55ان اس55ت. نگ55اه نامش55روع در جامع55ه پیام55دهای مخربی به بار می آوردکه جامعه را ناامن می کند. اسالم برای جلوگیری از این آث5ار حف55ظ نگ55اه و مراع55ات ح55ریم دیگ55ران را توصیه نموده وزنان باید از عواملی چون، ب55وی خ55وش، ص55دای خوش آهنگ، دل فریبی، خودنم55ایی و جلب توج55ه ک55ه س55رآغاز

پیوند ناسالم است دوری کنند. با مطالعه احکام نگاه زن و مرد می توان به دقت نظر وباریک بینی احکام دین م55بین اس55الم پی ب55رد . در این قس55مت ت55ا ح55د

امکان احکام این مسأله را بازگو خواهیم کرد.نگاه مرد به زن نامحرم

126ص:



همه علما اتفاق دارند که نگاه مرد به زن نامحرم چ5ه ب55ا قص55د. ( 1 )لذت و چه بدون آن حرام است

البته نگاه به وج55ه کفین ب55دون ل55ذت را بعض55ی فقه55ا ج55ایز میدانند. )درآینده بحث خواهیم کرد(.

شهید ثانی، یک بار نگاه کردن به زن را جایز دانسته ان55د. البت55ه ب55دون آنک55ه دوب55اره نگ55اهش را تک55رار کن55د ، ج55ز در ص55ورت ضرورت و نیاز مانند شهادت دادن علیه زن، معالج55ه و درم55ان

. ( 2 )و غیره که مرد می تواند نگاه به زن را اعاده کند نگ55اه ب55دون ض55رورت و ح55اجت ب55ه زن ( 3 )ش55یخ در مبس55وط،

بیگانه را جایز نمی داند؛ چرا که تمام بدن زن، عورت اس55ت و برای مرد نگاه به عورت، ممنوع است. صاحب ج55واهر ب55ر این

و معتقداس55ت ک55ه ب55ر م55رد ج55ایز ( 4 )نظر ادعای اجم55اع ک55رده است که ی55ک مرتب55ه ب55ه زن نگ55اه کن55د ، ام55ا این نگ55اه ک55راهت دارد . تکرار نگاه در یک مجلس و حتی نگاه طوالنی جایز نمی

باشد.رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:

ظره النظره، فإن االولی لک والثانیه علیک« . ( 5 )»ال تتبع الن نگاه اول را، با نگاه دومت دنبال نکن، چرا که نگاه اولی ب55رای

توست و نگاه دوم علیه تو. با توجه به روایت تعارضی بین قول به جواز نگاه و ع55دم ج55واز نگاه مرد به زن نیست زیرا روایت، نگ55اه اول را ج55ایز دانس55ته

است و نگاه دوم جایز نمی باشد. ک55اهلی در روای55تی از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم آورده اس55ت »نگاه بعد از نگاه تخم شهوت را در قلب می ک55ارد و ب55رای در

این روایت در تأیی55داین ( 6 )فتنه افتادن صاحبش کافی اس55ت«. مطلب است که طوالنی کردن نگ55اه س55بب فتن55ه می ش55ود ب55ر خالف نگاه اول که بدون شهوت و اتفاقی از م55رد ص55ورت می



55دین گیرد. آیت الل55ه خ55ویی ن55یز ب55ا توج55ه ب55ه آی55ه کریم55ه »والیب« که برخی فقها زینت را به معنای مواضع زینت تفس55یر زینتهن

کرده 127ص:

؛ س55ید ک55اظم495 . عالم55ه حلی، ش55رایع االس55الم ص 55-1 1 ؛ شیخ مفید، المقنعه،626طباطبایی یزدی، العروه الوثقی ص

؛ مرتضی انصاری، کت55اب النک55اح، لجن55ه تحقی55ق ت55راث521ص .44، ص 1415الشیخ األعظم، اول،

.292، ص 2 . الروضه البهیه ج 2- 2 ؛ محق5ق ث5انی،160، ص 4 . شیخ طوسی، المبس5وط ج 5-3 3

.32، ص 12جامع المقاصد، ج .386، ص 1 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم ج 4- 4 ،43، ص 14 . محمد حسن حر عاملی وسائل الشیعه ج 5-5 5

،3؛ ابن بابوب55ه، من ال یحض55ره الفقی55ه، ج 25402، ح 104ب .1460، ح 347ص

.25400 . همان، 6- 6 و می گویند » آیه کریمه داللت بر وجوب ستر مواض55ع زینت و حرمت نمایان ک55ردن آنه55ا دارد. ک55ه ح55رمت نگ55اه م55رد، ب55ه آن

( 1 )موضع ثابت می شود«. صاحب مستمسک العروه برای عدم جواز نگاه به زن بیگانه به

آیات کریمه ذیل استناد کرده: قل للموءمنین یغضوا من ابصارهم و یحفظوا فروجهم... و ق55ل55دین للموءمنات یغضضن من أبصارهن و یحفظن فروجهن والیب... و فرموده اند: »غض بصر« غیر از ت55رک نگ55اه اس55ت زینتهن و: »احتمال است که مراد فرو بستن چشم از عورت باشد ن55ه از کل بدن، با اینکه اراده عموم، اقتض55ای حم55ل ب55ر فروبس55تن نگاه از هر چیزی باشد، فروبستن نگاه بر نگاه نکردن به زن55ان

( 2 )مومن حمل می شود«.



محقق قمی قائل به منع و ح55رمت نگ55اه ب55ه زن ن55امحرم ش55ده ( 3 )اند.

نگاه کردن به زنان، گرچه رفتاری است که نفس انسان، بدان س55وی گ55رایش داردو آن را ب55ه مص55لحت خ55ود می دان55د ، ولی پاکدامنی و پاک چشمی برای انسان مصلحت بیش55تری خواه55د

داشت.حکم ستر وجه و کفین زن

با توجه به اصل برائت، اصل اولیه، عدم وجوب ستر صورت و دستها و حرام نبودن نگاه به آنها می باشد. برای وجوب ستر و حرمت نگاه، مانند هر تکلی55ف دیگ55ری بای55د دلی55ل ب55ر اثب55ات آن احکام اقامه شود. اگر نتوانستیم دلیلی اقام55ه ک55نیم، احتی55اجی به اقامه دلیل بر جواز نگاه نمی باشد، چرا که جواز، مقتض55ای

اصل برائت است. با توجه به عموم ادله کتاب و س55نت و ارتک55از ش55ریعت، زن ب55ا محاسن و زیباییهایش در حکم عورت می باشد. اشکالی که در اینجا پیش می آید این است که آی55ا ص55ورت و دس55تهای زن هم حکم ع55ورت را دارد ی55ا ن55ه؟ ک55ه مح55ل بحث و ن55زاع در حکم وجوب ستریا عدم وجوب ستر ص55ورت و دس55تها می باش55د. ب55ا اثب55ات وج55وب س55تر وج55ه و کفین از ادل55ه و عموم55ات لفظی،

نوبت به اصل برائت نخواهد رسید.128ص:

،32 . سید ابوالقاسم خ55ویی، مب55انی الع55روه ال55وثقی، ج 55-1 1.36موسسه احیاء آثار االمام الخوی، ص

. سید محس55ن طباطب55ایی حکیم، مستمس55ک الع55روه، ج55-2 2.25، ص 14 ، س55ازمان4 . ش55یخ ابوالقاس55م قمی، ج55امع الش55تات، ج 55-3 3

.485 ص 1375انتشارات کیهان، تهران، اول،



قائالن ب5ه وج55وب س55تر وج55ه و کفین زن ب5ه ادل55ه ای اس5تداللکرده اند:

55دین زینتهن اال لبع55ولتهن« اطالق دلیل اول: آیه کریم55ه: »و الیب آیه کریمه، داللت بر وجوب ستر جمی55ع مواض55ع ب55دن زن ح55تی وجه و کفین دارد. و عدم جواز نمایان کردن آنه55ا بن55ا ب55ر اینک55ه جزء مواضع زینت محسوب می شوند. اما استدالل بر ح55رمت نگاه بعدا خواهد آمد . لکن مقصود آی55ه کریم55ه ح55رمت آش55کار کردن مواضع غیر ظاهر است. با توج55ه ب55ه داللت آی55ه ش55ریفه:« وآیه درصدد بیان ج55واز نمای55ان »و الیبدین زینتهن اال لبعولتهن

کردن آنها حتی برای غیر شوهر می باشد. زن یا تمام ب55دن ( 1 )دلیل دوم: »بیان اینکه )المرأه کلها عوره(

زن عورت است و زن تشبیه به عورت شده است و از روشن ترین خواص زن، پوشیده بودن و لزوم پوشاندن آن است. ل55ذا زن باید تمام بدن خود را و از آن جمله صورت و دست خود را

بپوشاند. اما بای55د گفت مفه55وم این روای55ات ک55ه می فرمای55د زن ع55ورت است، این است ک55ه زن نبای55د زی55اد ظ55اهر ش55ود و به55تر اس55ت بیشتر در خانه بماند . ح55تی اگ55ر ک55امال هم پوش55یده باش55د، ب55از عورت است، نه این که اگر برهنه بود، عورت است و پوش55یده

شود. چنانک55ه حض55رت علی علی55ه الس55الم از پی55امبر روایت ک55رد ک55ه فرمودند: »زنان درسخن گفتن ناتوان هس55تند و ن55یزعورت می باشند . پس ناتوانی در سخنش55ان را ب55ا س55کوت م55داوا کنی55د و

. ( 2 )عورتشان را با خانه ها بپوشانید«. دلیل سوم اینکه: روایاتی که بر جواز نگاه به ص55ورت و دس55ت زن، وقتی ک55ه قص55د ازدواج دارد، داللت دارن55د. مفه55وم آن این

است که اگر قصد ازدواج ندارند نگاه کردن، حرام است. همچنین روایاتی که داللت بر جواز نگاه به زنان اهل ذمه دارد، زیرا آنها احترامی ندارند. پس نباید به زنان مسلمان که احترام



دارند، نگاه کرد و وقتی که نگاه حرام شد، بر زن واجب است که صورت و دست خود را بپوشاند. )بحث درباره این مط55الب

و روایات مربوط به آن را درمباحث بعد ذکر خواهیم کرد(.129ص:

. ب55ا اس55تناد ب55ه روای55تی از ام55ام ب55اقر علی55ه الس55الم ک55ه55-1 1 فرمودند: انما النساء عی و عوره فاستروا الع55ورات ب55البیوت ، و استروا العی بالسکوت. )همانا زنان ناتوان در س55خن گفتن و عورت هستند، پس عورتها را با درخان55ه ک55ردن آنه55ا بپوش55اند و

، ص14ناتوانی در سخن را با سکوت پنهان کنید ( وس55ائل ، ج .25051، ح 24، ب 43.25053، ح 104، ب 139، ص 14 . همان، وسائل، ج 2- 2

جواب : اوال ج55واز نگ55اه ب55رای خواس55تگار، فق55ط ب55ه ص55ورت و دستها نیست، بلکه در روای55ات، مق55دار بیش55تری را اج55ازه داده اند. همچنین درنگاه به اهل ذمه، اج55ازه داده ان55د ک55ه ح55تی ب55ه موه55ای آنه55ا نگ55اه ش55ود . این، غ55یر از خص55وص ص55ورت و

. ( 1 )دستهاست ثانیا اگر نگاه هم حرام باشد این، دلیل بر وجوب پوش55ش نمی شود؛ زیرا مالزمه ای بین حرمت نگاه و وجوب پوشش نیست. چرا که برای زن حرام اس55ت ب55ه م55ردان نگ55اه کن55د ولی ب55رای مردان سترو پوشش واجب نیست ویا مرد نبای55د ب55ه ص55ورت و دست زن نگاه کند، اما برزن الزم نیست ص55ورت و کفین خ55ود

را بپوشاند. دلیل چهارم: روایت محمد بن حس55ن ص55فار اس55ت . در ج55واب نامه او، امام علیه السالم نوشتند که زن بای5د نق55اب بزن5د و در مقابل شهود، حاضر شود. این روایت داللت می کند بر این که

زن باید صورت خود را بپوشاند. اوال، حکم مخصوص مقام شهادت است و سرایت آن ب55ه هم55ه

موارد، نیاز به قرینه دارد.



ثانیا، روایت در مقام بیان جواز و ع55دم جوازنگ55اه اس55ت ن55ه درمقام بیان حکم پوشش.

دلیل پنجم: سیره مسلمین اما، چنین سیره مستمره ای وج55ودندارد ؛ زیرا ما دلیلی بر وجود آن نداریم.

شهید ثانی در پاسخ این دلیل در مسالک می فرمایند: »ادع55ای اتفاق مسلمین بر جلوگیری از باز گذاش55تن چه55ره و دو دس55ت مردود است. اوال به دلیل اینک55ه خالف چ55نین اتف55اقی ن55یز نق55ل شده که سیره مسلمین همواره چنین بوده که زنان چهره و دو

. ( 2 )دست را باز می گذاشتند«نگاه به وجه و کفین

در حکم نگاه کردن به صورت و دس5تهای زن بین فقه5ا اختالف است. با بررسی نظریات فقها در مورد نگاه کردن ب55ه ص55ورت

و دستها چند فرض تصور می شود: . نگاه ب55ه ص55ورت و دس55تهای ن55امحرم اگ55ر ب55ا قص55د ل55ذت و1

. به دلی55ل اجم55اع ( 3 )شهوت باشد بدون شبهه حرام خواهد بودفقها.130ص:

. احم5555د فقیهی، تخلیص از، حج5555اب در ق5555رآن، ص5555-1 1WWW.hawzah.net.

.436، ص 1 . شهید ثانی، مسالک االفهام ج2- 2 ، ص3 . سید علی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین ج 5-3 3

12. . اگر نگاه به ص55ورت و دس55تهای زن ن55امحرم ب55دون ل55ذت و2

شهوت باشد، در اینکه نگ5اه ب5ه آن مواض5ع ج55ایز ب5وده ی5ا ن5ه؟فقها در اینجا چند نظر دارند.



ال55ف: ب55رخی فقه55ا نگ55اه ب55ه ص55ورت و دس55تها را مطلق55ا ج55ایز ، سیدمحس55ن طباطب55ایی ( 1 )دانس55ته ان55د. همچ55ون، ش55یخ مفید

. ( 3 )، مرحوم نراقی ( 2 )حکیم فقها استناد کرده اند ب55ه روایت ص55حیح فض55یل. ک55ه گفت: »از امام صادق علیه السالم سوال کردم از دو ساق دست زن ک55ه55دین زینتهن اال آی55ا زینت هس55تند ک55ه خداون55د فرمودن55د: »و الیب«. فرمودند: بله آنچه زیر خمار )مقنعه( و زیر دس55تبند لبعولتهن

. ( 4 )است زینت می باشد« از این روایت مش55خص می ش55ود ک55ه آنچ55ه ب55ا خم55ار )مقنع55ه( پوشیده می شود، س55ر و گ55ردن اس55ت و ص55ورت زن خ55ارج از مقنعه می باشد. دستها هم باالتر از النگو هس55تند ن55ه پ55ایین ت55ر

پس از مواضع زینت خارج خواهد بود. در روایت موثق ، زراره از امام صادق علیه السالم درباره آی55ه کریمه: »االما ظهر منه55ا« پرس55یدند . فرمودن55د: مقص55ود زینت

که از جواز نگاه ب55ه ( 5 )ظاهری است ، یعنی سرمه و انگشتر« سرمه و انگشتر، جواز نگاه ب55ه ص55ورت و دس55تها هم مش55خص

می شود.وا من دلی55ل دوم: اطالق آی55ه ش55ریفه »ق55ل للم55وءمنین یغض55 ابصارهم« هر چند در این آیه، متعلق غض بصر بیان نش55ده ک55ه از چه چیز باید چشم را فرو بست، اما با توجه به ش55أن ن55زول آیه کریمه و روایات بسیاری که در تفسیر آن رسیده می ت55وان دریافت که موضوع آیه، نگاه کردن به ع55ورت اس55ت و روای55ات دیگری که می گویند موضوع آن، نگ55اه ب55ه زن ن55امحرم اس55ت: این دو دسته روایت با هم تنافی ندارند. چ55ون امک55ان دارد آی55ه شریفه به هر دو نوع نظر داشته باشد، اما بر ح55رمت نگ55اه ب55ه طور مطلق داللت ندارد. و نمی توان با این آیه بر حرمت نگاهبدون لذت و ریبه به دست و صورت زن نامحرم استدالل کرد. دلیل سوم : سیره متدینان بر حرام دانستن نگاه ب55ه ص55ورت و

دست زن نامحرم



131ص:

.؛ مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص521 . المقنعه، ص 5-1 144..26، ص 14 . مستمک العروه الوثقی، ج 2- 2 ، ص16 . احمدبن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 5-3 3

31..109، ب 1، ح 145، ص 14 . وسائل الشیعه، ج 4- 4.5427، ح 146 . همان، ص 5- 5

است، اما نمی توان به صرف اجتناب مت55دینان و متش55رعان ازکاری آن را حرام دانست.

دلیل چهارم : روایاتی که بر جواز نگ55اه ش55اهد ب55ه زن در مق5ام تحمل شهادت یا ادای شهادت داللت دارد ک55ه می توان55د ش55اهد به زن نگاه کند تا او را بشناسد. این ادله جواز نگاه بدون لذت و ریبه را بیان می کنند. همچون راویت علی بن جعف55ر ک55ه می گوید: »از امام کاظم علیه السالم سؤال کردم: نگاه ب55ه ک55دام عضو زن نامحرم جایز است؟ فرمود: دست و صورت و مح55ل

. ( 1 )دستبند« . ب55ا ( 2 )ب: ربرخی فقها، مطلقا قائل به ح55رمت نگ55اه هس55تند

نگاه دقیق، ب55ه نظ55ر این فقه55ا می ت55وان دری55افت ک55ه هیچ ی55کفتوای صریح بر حرمت نگاه کردن نداده اند.

صاحب جواهر می فرماید: »شکی نیست که احتیاط ترک نگاه. ( 3 )است و این قول قوی است«

امام می فرمایند: »احتیاط در این است ک5ه نگ5اه ک5ردن ج5ایز. ( 4 )نباشد«

بنابراین فقهایی که قائل به حرمت نگ55اه ش55ده ان55د، تنه55ا نگ55اه نکردن را موافق احتیاط دانسته اند؛ چرا که از یک طرف ادل55ه جواز را محکم یافته اند و از طرف دیگر، خطراتی که از ناحیه



نگاه ب55ر چه55ره متوج55ه بینن55ده می ش55ود و ادل55ه دیگ55ری را ک55ه اش55اره ب55ه نهی دارد ، ن55یز ن55اچیز نش55مرده ان55د. ل55ذا ن55ه فت55وای صریحی به حرمت داده اند و نه تصریح بر جواز کرده اند و راه

احتیاط را پیش گرفته اند. دلیل صاحب جواهر بر ادعای به حرمت نگاه، اطالق آیه »غض

. در ک55نز ( 5 )بصر« و اینکه کل بدن زن ع55ورت اس55ت می باشد هم آمده که بدن زن عورت است، مگر ب55ر ش55وهر ( 6 )العرفان

و محارمش . »آنچ55ه اش55عار ب55ه آی55ه حج55اب دارد، ک55ل زن55ان را دربر می گیرد به جز زن55ان س55الخورده )قواع55د النس55اء( ک55ه از

عموم آیه استثناء شده اند. و 132ص:

. عبدالله بن جعفر حمیری، ق55رب االس55ناد، موسس55ه آل55-1 1.227، ه ق، ص 1413البیت الحیاء التراث،

، ص2 . از شیخ طوسی محق55ق حلی، النهای55ه و نکته5ا، ج5-2 2 ؛ س555ید485، ص4؛ م555یرزای قمی، ج555امع الش555تات ج 355

؛ محقق36، ص 22ابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج ؛ علی اصغر مروارید، سلسله40 ص12ثانی، جامع المقاصدج

.309، ص 18الینابیع الفقیه ) الوسیله ( ج .386، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم، ج 3- 3 ؛131، ص 2 . س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحریرالوس55یله، ج55-4 4

.626سیدمحمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص .386، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 5- 5 ، )دو جل55د در222، ص 2 . فاضل مقداد کنزالعرف55ان، ج 55-6 6

یک مجلد(. همچنین سیره و روش دینداران که دال بر وجوب پوشش دارد . روایاتی چون روایت امام صادق علیه السالم که فرم55ود: ه55ر)عضوی بهره ای از زنا دارد و زنای چشم نگاه کردن است...«

داللت بر حرمت نگاه به زن می باشد. ( 1



دلیل دیگری که قائلین به حرمت نگ55اه ب55ه وج55ه و کفین ب55ر آن55دین زینتهن اال لبع55ولتهن« استناد کرده ان55د آی55ه کریم55ه: »و الیب است. که آیه کریم55ه بی هیچ اس55تثنایی بی55ان ک55رده: ج55ز ب55رای شوهر بدن را آشکار نکند و هیچ موضعی از بدن استثناء نشده

است. استدالل دیگر بر حرمت نگاه، صحیحه هش55ام بن س55الم اس55ت که از امام صادق علیه السالم نقل ک55رده: »ام55ام ص55ادق علی55ه السالم درباره نگاه به زنی که م55رد قص55د ازدواج ب5ا او را دارد، فرمودند: اگر قصد دارد، با او ازدواج نماید، اشکالی ن55دارد ک55ه

( 2 )به مچ دست ها و صورت او نگاه کند«. که با مفهوم ش55رط می فهمان55د، در ص55ورتی ک55ه قص55د ازدواج

ندارد، نگاه به صورت و مچ دست ها را حرام است. شیخ انصاری در استدالل به این روایت ایرادهایی می گیرن55د و می فرمایند: »این روایات دال بر جواز نگاه کردن ب55ه زنی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا او را دارد می باش55ند. در اس55تدالل ب55ه آنه55ا

ایرادهایی به نظر می رسد: اوال: واضح است سیاق جمله ش55رطیه در روایت س55یاق تعلی55ق نیس55ت ک55ه مفه55وم داش55ته باش55د و این مطلب ب55ا کمی تأم55ل

روشن می شود. ثانیا: بر فرض که آن صحیحه مفهوم داشته باشد، با جواز نگاه کردن در مورد آن، مشروط به شرطی که در این مسأله )نگاه به زن بدون قصد ازدواج( آمده نیس55ت و آن ش55رط این اس55ت که غرض از نگاه ارزیابی زیبایی و زشتی زن و شناسایی رن55گ صورت او و نقاط حسن و قبح او نباشد. شکی نیست نگ55اه ب55ا این قصد مخصوص صورتی است، که مرد ب55ه قص55د ازدواج ب55ه

( 3 )صورت زن نگاه کند. ج _ عده ای نگاه اول را جایز و تکرار آن را حرام شمرده ان55د.

و محق55ق در ش55رایع گفت55ه ( 5 ) و عالمه در قواعد ( 4 )شهید اول



اند: نگاه اول ب55ه ص55ورت و دس55تهای زن ن55امحرم ج55ایز اس55ت،ولی نگاه دوم در صورت عدم ضرورت جایز نمی باشد.

133ص:

، ب138، ص 14 . محمد بن حسن حرعاملی، وسائل، ج 1- 1.25396، ح 104

.25101، ح36، ب 59 . همان، ص 2- 2.49 . کتاب النکاح، ص 3- 3.109 . اللمعه الدمشقیه، ص 4- 4.6، ص 3 . قواعد االحکام، ج5- 5

مقصود از نگاه اول، نگاه اتفاقی و غیر عمدی است که عق55اب و نکوهشی ب55ر آن نیس55ت. محق55ق حلی می گوی55د: »نگ55اه اول

که شاید مراد، فعل اختیاری باشد. ( 1 )جایز، اما مکروه است« روایات بسیاری رسیده که از تکرار نگاه منع ک55رده ان55د. مانن55د روایت ابی عم55یر از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم ک55ه فرمودن55د: »نگاه پی در پی، در قلب شهوت می کارد و برای دچار ک55ردن

. ( 2 )صاحبش به آشوب و فتنه کافی است« اما این روایت بر حرمت نگاههای بعدی داللت ندارد ؛ چ55ون در

صدد بیان آثار وضعی نگاه می باشد.ظ55ره روایت دیگر از امام صادق نقل شده اس55ت ک55ه: »اول الن

55ه فیه55ا الهالک؛ نگ55اه اول ب55ه ( 3 )لک والثانیه علیک اللک و الثالث نفع توست)یا بر تو بخشیده شد(، نگاه دوم علیه توست و نگاه

سوم موجب هالکت است. این روایت هم از نظ55ر داللت ب55ا روایت قب55ل ف55رقی ن55دارد. مقصود از نگاه دوم، نگاهی است که سبب ایج55اد ل55ذت و ریب55ه

در فرد شود. نگاه طوالنی هم مصداق تکرار نگاه را دارد. با توجه به روایات و ادله این گروه می توان دریافت که این روایات در صدد بیان



این نکته هستند ک55ه نگ55اه غ55یر عم55دی و اتف55اقی اول هیچ حکم شرعی بر آن بار نشده. ام55ا چ55ه بس55ا همین نگ55اه اول از روی عمد بوده و یا حسرت و اندوه ب55ه دنب55ال داش55ته باش55د ک55ه این نوع نگاه عمدی به چهره نامحرم حرام خواهد بود و فرقی بین

نگاه اول و دیگر نگاهها نیست. صاحب جواهر می فرماید: »ادعای اینک55ه ص55ورت و دس55تها در نگاه عمدی اول عورت نیس55تند و در نگاهه55ای بع55د ع55ورت می

( 4 )باشند قولی ضعیف است«.نگاه به مو و محاسن زن نامحرم

زن نامحرم ( 5 )نگاه به مو و محاسن مشهور فقها اجماع دارند که نگاه کردن به زن نامحرم ب55ه ه55ر

صورت حرام است، 134ص:

.495 . شرایع االسالم، ص 1- 1 ، ص14 . محمدبن حسن حر عاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-2 2

.25400، ح 139.25402، ح 193، ص 14 . همان. ج 3- 3.387، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 4- 4 . محاسن یعنی، جاهایی از بدن زن ک55ه وس55ایل زینت در55-5 5

آن ه55ا ق55رار می گ55یرد مانن55د گ55ردن و ب55ازو. حس55ین م55روجی،.469اصطالحات فقهی، ص

چه با لذت و چه بدون لذت و چه احتمال وقوع در گناه باشد وچه نباشد.

آیت الل55ه س55ید علی سیس55تانی می گوی55د: »نگ55اه ب55ه ماع55دای صورت و دس55تهای زن ن55امحرم، از ب55دن زن و موه55ای او ج55ایز

. ( 1 )نیست ، چه با لذت و ریبه باشد و چه بدون ل55ذت و ریب55ه« کل بدن زن ع55ورت اس55ت مگ55ر ب55رای همس55ر و مح55ارمش ب55ه



طریق و روش متشرعان در ستر و پوشش و با توجه به داللتآیه کریمه.

نامحرم نباید به بدن و محاسن زن نامحرم نگاه کن55د ، مگ55ر درصورت ضرورت.

روایت صحیح اب55وحمزه ثم55الی از ام55ام ب55اقر علی5ه الس5الم ک5ه گفت: »س55ؤال ک55ردم، درب55اره زن مس55لمانی ک55ه ج55راحت و زخمی در بدنش ایجاد شده، و یا جایی از ب55دن او شکس55ته ک55ه بر مرد نامحرم جایز نیست آن عضو را نگاه کن55د. آی55ا م55رد می تواند برای معالجه به بدن زن نگ55اه کن55د؟ ام55ام فرمودن55د: اگ55ر)مضطر به معالجه شود در حال ضرورت می تواند نگ55اه کن55د«

2 ) . این روایت داللت دارد بر اینکه مرد نامحرم نمی تواند ب55ه ب55دن زن نگاه کند. و با استدالل به آی55ه ش55ریفه: »و ق55ل للموءمن55ات55دین زینتهن اال یغضضن من أبص55ارهن و یحفظن ف55روجهن والیب ما ظهر منها و لیضربن بخمرهن علی جیوبهن «. مواض55عی ک55ه معموال ازبدن ظاهرو آشکار اس55ت اس55تثناء ش55ده، وداللت دارد براینکه ظاهرو آش55کار ک55ردن مواض55ع زینت زن ب55رای ن55امحرم جایزنیست، و ستر اعضایی ک55ه مح55ل بس55تن زینته55ای ظ55اهری

واجب می باشد.ریبه

ریبه اس5م مص5در از ب55اب راب، ریب55ا ب5ه معن55ای ش55ک، تهمت و. ( 3 )اضطراب نفس آمده است

منظور از ریبه ممکن است یکی از سه چیز باشد. در مستمسک العروه آمده: فقها ریب55ه را ب55ه چن55د معن55ا تفس55یر

کرده اند.( خوف وقوع در حرام.1



( میل پیدا کردن به عمل حرام که در هنگ55ام نگ55اه ک55ردن ب55ه2. ( 4 )ذهن خطور کند مثل میل به بوسیدن طرف مقابل

135ص:

، ص3 . سیدعلی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 5-1 112. ، ص14 . محمد بن حسن حرعاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-2 2

.130، باب 25512، ح 172.385، ص 5 . ابن منظور، لسان العرب، ج3- 3 ،14 . سیدمحسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج 5-4 4

.29ص به هر حال منظور از ریبه ممکن است یکی از سه چیز باشد:

الف( نگاه با ریبه، نگاهی است که مقدم55ه عم55ل ح55رام باش55د.)خوف وقوع در حرام(.

ب( نگاه با ریبه نگاهی است که موجب خطور افکاری در ذهنباشد.

ج( نگاه با ریبه، نگاهی اس55ت ک55ه م55وجب اض55طراب و الته55ابنفس شود.

می توان با بررسی متوجه شد که اکثر فقها مرادشان از ریب55ه همان معنای خوف وقوع در حرام باشد. اگ55ر ب55ه معن55ای دوم و

سوم باشد، دلیل بر حرمت آن نداریم. اکثر فقها در شرط حلیت نگاه به »عدم التلذذ والریب55ه« اکتف55ا

. ( 1 )کرده اند و دیگر خوف وقوع در فتنه را اضافه نکرده اند در کشف اللثام آمده: »ریبه، حالتی است که از نگاه به ذهن و دل انسان خطور می کند و به معنای لذت بردن با آن، یا خوف در فتنه افتادن نیست... و بین فتنه و ریبه فرق است... ممکن

. ( 2 )است فتنه را به ریبه تعمیم دهند«



»ش55هید ث55انی« در ش55رح لمع55ه و بس55یاری از فقه55ا گفت55ه ان55د:)»مقصود از ریبه، ترس از گرفتار شدن به گناه و فتنه است«

3 ) . »ص55احب ع55روه« می فرماین55د: »م55ع ع55دم التل55ذذ والریب55ه أی

، ک55ه ریب55ه راب55ه معن55ای ت55رس از ( 4 )خوف الوقوع فی الحرام«وقوع در حرام تفسیر می کند.

باید توجه داشت که لفظ »ریبه« تا آنج55ا ک55ه نگارن55ده بررس55ی کرده، در روایات نیامده و در روایات ه55ر ج55ا ک55ه از نگ55اه بحث

شده نگاه بدون قصد لذت و فتنه مدنظر می باشد.ادله حرمت ریبه

فقها بر حرمت نگاه ب55ا ریب55ه اجم55اع دارن55د و هم55ه فقه55ا ح55رامبودن آن را بدیهی و

136ص:

. روح الل55ه حس55ینیان، ح55ریم عف55اف، س55ازمان تبلیغ55ات55-1 1.137، ص 73اسالمی، دوم، زمستان

. بهاء الدین محمدبن حس55ن اص55فهانی )فاض55ل الهن55دی(55-2 2 ، موسسه النشراالسالمی،7کشف اللثام عن قواعداالحکام، ج

.23، ص 1420اول، شعبان ؛ محم55د حس55ن نجفی،292، ص 2 . الروض55ه البهی55ه، ج 55-3 3

؛ س55ید روح الل55ه خمین55یی ام55ام،380، ص 10جواهر الکالم، ج ،109، ش55هید اول، اللمع55ه، ص 232، ص 2تحریرالوس55یله، ج

، ص3، عالمه، قواعد االحک55ام، ج 495محقق حلی، شرایع ص ؛31؛ سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، وسیله النج55ات، ص 6

.55مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص .625 . سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص4- 4

مسلم دانسته اند. مالک نگاه ح55رام را ریب55ه می دانن55د، نگ55اهی ک5ه ص5احب خ5ود را ب5ه آش5وب و فتن5ه می ان5دازد. در روای5ات

آمده: »واحذرو الفتنه؛ فتنه و آشوب بپرهیزید.«



روایت شده که شخصی به نام خثعمی55ه در حج55ه ال55وداع ب55رای استفتای مسایل حج نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد . در حالی که فض55ل بن عب55اس کن55ار رس55ول خ55دا ایس55تاده ب55ود، فضل شروع به نگاه کردن زنی کرد او هم به فضل نگ55اه ک55رد. پیامبر صلی الله علیه و آله صورت فضل را برگرداند و فرمود: مرد جوان است و زن هم جوان. ترس55یدم ک55ه ش55یطان بین آن

. ( 1 )دو آید در این روایت رس55ول الل55ه ص55لی الل5ه علی55ه و آل55ه ب55ه احتم55ال ترس در فتنه ، فضل را از نگاه کردن منع نموده ان55د، و خ55وف دخول ش55یطان را ک55ه ناش55ی از الت55ذاذ حاص55ل از نگ55اه بین زن جوان و ناظر که مرد جوانی بود که قهرا منجر به فتنه و فساد

می شود ، علت نهی از نگاه دانسته اند. در کتاب مسأله حجاب، هم ضمن حرام دانس55تن نگ55اه ب55ا ریب55ه بیان شده که: »ریبه، یعنی نظر به خاطر تلذذ و چش55م چ55رانی نیست، ولی خصوص55یت ن5اظر و منظ5ور الی55ه مجموع55ا ط55وری است که خطرناک است و خوف هست ک55ه لغزش55ی ب55ه دنب55ال

. ( 2 )نگاه کردن، به وجود آید« شیخ انصاری دلیل حرمت ریبه را واضح می داند، زیرا ارتک55اب کاری که انسان را به حرام اندازد، یا ت55رس وق55وع در ح55رام را در پی داش55ته باش55د، ح55رام اس55ت و هنگ55امی ک55ه نگ55اه ب55ه زن ن55امحرم در نفس انس55ان، خ55وف وق55وع در ح55رام پدی55د آورد،

. ( 3 )حرمت موءکد داردلذت

: یکی ل55ذاتی ک55ه لذی55ذ ب55ودن و زیب55ایی آن ( 4 )لذایذ چند قسمند طبیعی شی ء لذیذ است. مانند لذت نکاح که مستند ب55ه خلقت و منسوب به خداوند است. دوم: لذای55ذ فک55ری ک55ه هم زن55دگی دنی55وی انس55ان را اص55الح می کن55د و هم نس55بت ب55ه آخ55رت او ضرری ندارد. قسم سوم: لذات فکری موافق ب55ا ه55وی و مای55ه

بدبختی در دنیا و آخرت،



137ص:

.160، ص 4 . شیخ طوسی، المبسوط، ج 1- 1.165 . مرتضی مطهری، مسأله حجاب، ص 2- 2.55 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 3- 3 . میرزا ابوالحسن شعرانی طاب نژاه. خالصه ای از ن55ثر55-4 4

طوبی یا دائره المعارف لغات قرآن مجید، اسالمیه، تهران، ص360359.

عبادات را تباه و زندگی طیب را فاسد می سازد، لذاتی اس55تکه فطرت ساده و سالم مخالف آن است.

در هر حال یکی از امیال عالی فطرت انسان می55ل ب55ه زیب55ایی است. با دیدن هر چیز زیبا ب5ه انس5ان احس5اس ل5ذت و ش5عف دست خواهد داد. روانشناسان این میل را از اصیل ترین امیال انس5انی می دانن5د. انس5ان موج5ودی ل5ذت جوس5ت . ب5ا دی5دن صورتی زیبا احساس لذت کرده چه صاحب آن چهره پیر باش55د

چه جوان. منظور از ل55ذت ح55رام در این بحث، ل55ذتی ش55هوانی اس55ت ک55ه انسان با نگاه کردن به نامحرم احساس لذت شهوی کن55د. ول55و که انسان به هم جنس خود نگاه کند. حتی از نگاه به صورت و

دستهای او لذت ببرد، این نگاه او حرام بوده و نباید نگاه کند. ص55احب »مستمس55ک الع55روه« می فرمای55د: »نگ55اه ک55ردن ب55ه صورتهای زیبا از مرد یا زن همیش55ه هم55راه ل55ذت اس55ت، زی55را مقتضای فطرت و ط55بیعت انس55ان ب55ر زیب55ایی دوس55تی اس55ت. ل55ذت م55ورد بحث م55ا، ل55ذت جنس55ی اس55ت، ام55ا آن چ55یزی ک55ه مقتضای فط55رت انس55ان می باش55د، ل55ذت غ55یر جنس55ی اس55ت، همانگونه که انسان از دیدن مناظر زیب55ا و س55اختمانهای مجل55ل

. ( 1 )و... لذت می برد« ص55احب ج55واهر در رد این مطلب می فرمای55د: ت55وجیهی ک55ه بعضی از مردم در مورد لذت بردن از صورتهای زیب55ا می کنن55د



این اس55ت ک55ه می گوین55د این ل55ذت هم مانن55د ل55ذت ب55ردن از س5اختمانهای زیب5ا و مث5ل آن اس5ت ، ام5ا این توجی5ه از مک55ر و

. ( 2 )فریبهای شیطان است از علی بن سوید روایت ش55ده ک55ه از ام55ام رض55ا علی55ه الس55الم سوءال کردم: »من با زنان زیب55اروی زی55ادی س55روکار دارم ک55ه وقتی به آنها نگاه می کنم، از زیبایی آنها لذت می برم.« ام55ام علیه السالم فرمودند: »اگر خداوند صدق و درستی نیت ت55و را ببیند، نگاه تو مانعی ندارد. از زنا بپرهیز که زنا ب55رکت و ایم55ان

. ( 3 )را نابود می کند« امام در اینجا نگاه را منوط به نیت )با قص55د ل55ذت ش55هوانی ی55ا بدون قصد لذت( کرده اند. یعنی خود قصد ل55ذت مالک ح55رمت

است. کالم اکثر فقها اشعار داردب55ه اینک55ه، نفس قص55د ل55ذت داش55تن حرام است، زیرا که فرموده اند: »الیجوز النظر لتل55ذذ« ک55ه از »الم«، »لتلذذ«استفاده می شودکه اگر بیننده قصد لذت کن55د،

نگاه او حرام است.138ص:

. س55ید محس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه55-1 1.30، ص 14الوثقی، ج

.381، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 2- 2 ، ص14 . محمدبن حسن حر عاملی، وسایل الش55یعه، ج 55-3 3

.3، ح 231نگاه به پای نامحرم

( 1 )نگاه به پای نامحرم محل بحث فقها نگ55اه ب55ه پ55ای زن ن55امحرم ب55دون ل55ذت و ریب55ه است. برخی فقها هم قائل به جواز نگاه به پاها شده اند. حتی پوشاندن پاها را در نماز واجب نمی دانن55د. ک55ه ب55ه مالزم55ه می



توان از عدم وجوب پوشیدن پاها در نماز به ج55واز نگ55اه ک55ردنمرد به آن پی برد.

در روایت مرسل مروک بن عبید آمده که: از امام صادق علیه السالم پرسیدم: »چه عضوی از زنان برای مردان دی55دنش ج55ایز اس55ت؟« حض55رت فرمودن55د: »چه55ره، دو

( 2 )دست، دو پا از مچ.« آی55ات ش55ریفه ای ک55ه در این زمین55ه ن55ازل ش55ده، همگی ب55ه قسمتهای دیگر اندام انصراف دارند؛ چنانکه گویی پاها به طور کلی از حیطه توجه خارج شده و مورد غفلت قرار گرفته اند و به جهت همین غفلت است که نمی توان در مورد حرمت نگ55اه به پاها ادعای اجماع کرد و حداقل این است ک55ه تحق55ق اجم55اع

در این مورد مشکوک است. پس نه روایات، متعرض حکم پاها شده اند، نه آیات به آن نظر دارند و نه اجماعی در این مورد محقق شده و ادله ای هم ک55ه از نگاه کردن به نامحرم نهی کرده اند، چنان اطالقی ندارد که

شامل پاها هم شوند. محقق قمی، قائل به حرمت نگاه به زن می باشد و می گوید: »امر درصورت و دست وپا آس55ان ت55ر اس55ت، چ55ون در مس55أله

. این سخن ایشان بیانگر این امر است ( 3 )خالف عظیم است«که نگاه به دست و پا و صورت را جایز می دانند.

امام و آیات عظام اراکی و گلپایگانی نگاه کردن ب55ه ک55ف پ55ا و روی پا و پاشنه پا را جایز نمی دانند ونگاه مرد به غ55یر از وج55ه

. ( 4 )و کفین به جایی از بدن زن نامحرم را جایز ندانسته اند به هر حال در حرمت نگاه مرد بیگانه به پشت و ک55ف پ55ای زن

و انگشتان پای او 139ص:



. پا، ) قدمین در عربی(، مع55ادل فارس55ی این لغت، واژه55-1 1 ای یافت نمی شود، ق55دم، قس55متی از پ55ا ک5ه در کفش ج55ا می

گیرد و از قوزک پا به پایین را گویند..25426، ح 146، ص 14 . وسائل الشیعه، ج 2- 2.485 ص 4 . میرزا ابوالقاسم قمی، جامع الشتات، ج 3- 3 . س55ید مس55عود معص55ومی، احک55ام عالق55ات الم55راه م55ع55-4 4

الرجل، دفتر تبلیغات اس55المی ح55وزه علمی55ه قم، اول زمس55تان.32، ص 1415

شکی نیست، به دلیل عموم اولیه وج55وب فروبس55تن چش55م از زن بیگان55ه و مطل55ق ب55ودن ح55رمت نمای55ان ک55ردن ب55دن زن. ازحرمت نگاه بیگانه به تمام مواضع ب55دن زن ظ55اهر اس55ت ک5ه وجه و کفین استثناء شده و سایر مواضع ب55دن زن تحت عم55وم حرمت نمای55ان ک55ردن و وج55وب فروبس55تن چش55م )غض بص55ر(

. ( 1 )قرار داردوصل مو

یکی از مسائلی که از گذشته م55ورد بحث فقه55ا ب55وده و ام55روز بیشتر در جامعه به چشم می خورد وصل کردن مو به سر می باشد . استفاده از کاله گیس یکی از مص55ادیق اتص55ال م55و می باش55د ک55ه ام55روز اهمیت بس55یار داش55ته و در بحث ب55ازیگری و

سینما مطرح می شود. در فقه، اتصال مو زن به زن و اتصال موی حیوان به م55وی زن

بحث شده است. نظری5ات علم55ا در حکم اتص5ال م5و ب5ه س5ه دس5ته تقس5یم می

شود: دسته اول: روایاتی که اتصال مورامنع کرده ان55د. ابن عم55یر از امام صادق علیه السالم روایت ک55رده اس55ت ک55ه فرم55ود: »زن آرایشگری نزد حضرت رسول آم55د. حض55رت فرمودن55د: »هن55وز آرایشگری می کنی یا آن را ترک کرده ای؟« عرض ک55رد: »ی55ا رسول الل55ه، من آن رات55رک نمی کنم. مگ55ر آنک55ه ش55ما نهی ام



کنی تا دست بردارم.« فرمودند: »الزم نیست دس55ت ب55رداری، اما وقتی کسی را آرایش می ک55نی، ص55ورتش را ب55ا پارچ55ه جال نده . این کار، طراوت و نشاط صورت را می برد. م55و ب55ه م55و

. ( 2 )وصل نکن« این روایت به طور مطلق وص55ل م55و را نهی ک55رده ک55ه ش55امل

موی انسان و غیر انسان هر دو می شود. روایت دیگری از عبدالل55ه بن حس55ن آم55ده اس55ت ک55ه : درب55اره قرام55ل س55وال ک55ردم. فرمودن55د: »قرام55ل چیس55ت؟« گفتم: »پشمی است ک55ه زن55ان روی سرش55ان می گذارن55د.« فرم55ود: »اگر پشم باشد، اشکالی ندارد، ولی اگر مو باشد، نه برای آن که وصل می کند، خیری دارد، نه برای آنکه ب55رایش وص55ل می

. ( 3 )کنند« این روایت فقط وصل کردن موی انس55ان را نهی ک55رده ؛ زی55را

وصل پشم و موی حیوان را اجازه داده است. شاید علت نهی از وصل کردن م55و، ت55دلیس باش55د؛ زی55را م55و و

پشم حیوان به 140ص:

. علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-1 1214.

.22172، ح 94، ص 12 . وسایل الشیعه، ج 2- 2.22175، ح 94، ص 14 . همان، ج 3- 3

سهولت قابل تشخیص است و ناظر را به اش55تباه نمی ان55دازد. بنابراین نمی ت55وان ب55ا این روایت، ح55رمت وص55ل م55و ب55ه ط55ور

مطلق را حتی اگر برای تدلیس نباشد اثبات کرد. این روایات را ض55عیف ( 1 )امام در کتاب »دلیل تحریرالوسیله«

دانسته است و بیان کرده که هیچ دلیلی برای منع اتصال م55وی ی55ک زن ب55ه زن دیگ55ر نمی باش55د ، مگ55ر اینک55ه از جهت وج55وب



پوش55ش آن و ح55رمت نگ55اه ب55ه م55وی زنی ک5ه م55وی دیگ55ری راوصل کرده باشد.

دسته دوم: روایاتی که بر کراهت داللت دارد. ث55ابت بن س55عید روایت ک55رد ک55ه کس55ی ب55ه ام55ام ص55ادق علی55ه السالم گفت: »زنان، قرامل روی سر خود می گذارند. فرمود: اگر پشم باشد یا از موی خود زن س55اخته ش55ود، خ55وب اس55ت، ولی اگر از موی دیگری باشد، مکروه است . اگر موی خودش

. ( 2 )یا پشم را به مویش وصل کند، برای او ضرری ندارد«دسته سوم: روایاتی که بر جواز وصل داللت دارند.

سعد اسکاف از امام ص55ادق علی55ه الس55الم درب55اره قرام55ل ک55ه زنان روی سر می گذارند و به موی سر خ55ود وص55ل می کنن55د، سؤال می کند و ام55ام می فرماین55د: »ه55ر ک55اری ک55ه زن ب55رای زینت خود برای شوهرش انجام دهد اشکال ندارد.« می گوید: »عرض کردم که ما شنیده ایم رسول خ55دا ص55لی الل55ه علی55ه و آله وص55ل کنن55ده ووص55ل ش55ونده )واص55له و موص55وله( را لعنت کرده است.« فرمود: »منظورش این نبوده. منظور حضرت از وصل کننده و وصل شونده، زنی اس55ت ک55ه در ج55وانی زن55ا می دهد و چون پیر می ش55ود، زن55ان را ب55رای م55ردان می ب55رد، این

. ( 3 )است واصله و موصوله« عمار ساباطی نقل ک55رد ب55ه ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم ع55رض ک55ردم: »از پی55امبر روایت می ش55ود ک55ه آن حض55رت، واص55له و موص55وله را لعنت ک55رده اس55ت«. فرم55ود: »آری، این چ55نین اس55ت«. گفتم: »یع55نی زنی ک55ه آرایش55گری می کن55د و قرام55ل درست می کند؟« فرمود: این کار اشکالی ندارد« گفتم: »پس منظ55ور از واص55له و موص55وله چیس55ت؟« فرم55ود: »زناک55ار و

. ( 4 )قواد«141ص:



. علی اکبر، سیفی مازندرانی، دلیل تحریرالوسیله احکام5-1 1 الس5تر والنظ5ر، موسس5ه تنظیم و نش5ر آث5ار االم5ام الخمی5نی،

.191، ص 1417اول، ، ص14 . محمدبن حسن حرعاملی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-2 2

.25386، ح 135.25387، ح 135، ص 14 . همان، ج 3- 3.25389، ح 136 . همان، ص 4- 4

در نتیجه این روایات بر عدم جواز وصل موی دیگری ب55ه م55وی زن داللت ندارن55د. ابوبص55یر روایت ک55رد: درب55اره موه55ای جل55و پیشانی از او پرسیدم که زن به قصد زینت برای شوهر درست می کند و درباره کندن موه55ای ص55ورت و قرام55ل و پش55م روی

سر و امثال آن سوال کردم.. ( 1 )فرمود: »هیچ یک از اینها اشکال ندارد«

می توان گفت که اگ55ر وص55ل م55و ب55ه منظ55ور فریبک55اری باش55د حرام اس55ت، وگرن55ه ج55ایز اس55ت. واص55ل هم ب55ر اباح55ه وج55واز

داللت دارد. بنابراین وصل مو جایز است. برخی فقهاهم وصل کردن م55وی دیگ55ری ب55ه م55وی زن را ج55ایز

دانسته اند. آیت الله خویی هم بر این عقیده است و می فرماید »به دلی55ل

. ( 2 )اصل، وصل مو جایز و مباح است«حکم نگاه به موهای متصل شده

علمایی که قائل به جواز وصل موی دیگری به م55وی زن ش55دهاند. نگاه به آن مو را برای شوهر زن جایز دانسته اند.

: شوهر می تواند ب55ه آن م55و نگ55اه ( 3 )صاحب عروه گفته استکند. اگر چه مکروه است ، اما احتیاط در ترک نگاه است.

آیت الله خویی و صاحب مستمسک فرموده ان55د: »نگ55اه ب55رای. ( 4 )شوهر جایز است: زیرا دلیلی بر حرمت نگاه نداریم«



ب55رخی علم55ا ب55ر استص55حاب ح55رمت نگ55اه ب55ه موه55ای متص55ل استدالل کرده اند. همانطور که نگاه ب55ه م55وی ن55امحرم قب55ل از

اتصال موی او حرام بود بعد از اتصال هم حرام می باشد. اما در جاری کردن اصل استصحاب اشکال پیش می آید، زی55را در استصحاب وحدت موضوع شرط اس55ت، ام55ا در مح55ل بحث ما موضوع تغییر کرده، موی متصل شده به بدن همچون عضو

جدا شده از بدن زن می باشد. چون عرف آن را جدا از 142ص:

.2539، ح. 136، ص 14 . وسائل، ج 1- 1.627، ص 32 . مبانی العروه الوثقی، ج2- 2 . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-3 3

627. ، ص32 . سید ابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 4- 4

،14؛ سید محسن طباطبایی حکیم، مستمس55ک الع55روه، ج 91.54ص

موی اصلی می داند. »اگر استصحاب را بپذیریم نتیجه این می شود که نگاه کردن به موی وصل شده، بر محارم زن ص55احب مو جایز باشد و بر محارم زنی که فعال از مو استفاده می کند، نگاه حرام باشد و باید بپذیریم که در زمانی که مو از ص5احبش جدا شده ولی به سر دیگری وصل نش55ده، پوش55یدنش واجب و نگ55اه ک55ردنش ح55رام اس55ت. عالوه ب55ر آن بای55د بین م55وی زن و موی مرد فرق قای55ل ش55ویم. چ55ون احک55ام آن قب55ل از انفص55ال متف55اوت اس55ت، این احک55امی اس55ت ک55ه ب55ر ف55رض قب55ول استصحاب باید به آن ملتزم شویم. در حالی که هیچ فقیهی ب55ه

. اما نگاه شوهر به آن مو جایز است ( 1 )آنها ملتزم نمی شود« . حتی اگر مو متصل شده را جزء زینت به شمار آوریم باز هم

شوهر می تواند به زینت همسر خود نگاه کند.نگاه نامحرم



صاحب عروه معتقدند که ستر موهای متص55ل ب55ه م55وی اص55لی واجب است چه از موی مرد باشد یا موی زن باشد و نگ55اه ب55ه

آنها حرام می باشد. همچنین »قرامل از غیر موی پشم و م55وی ب55ز زینت محس55وب شده و ستر آنها هم واجب است ومرد نامحرم هم حرام است

. ( 2 )به آنها نگاه کند« پس بر زن واجب است هر ن55وع م55وی متص55ل را همانن55د م55وی

طبیعی خود در برابر نامحرم بپوشاند. در کتاب »دلیل تحریرالوسیله« به نقل از کاش55ف الغط55ا آم55ده که ایشان، ستر زینتهای متعل55ق ب55ه ب55دن را مث55ل حن55ا، س55رمه، النگو و مویی که موی زن وصل شده، چه از موی مردان باشد و یا از جنس پشم باشد و س55تر و پوش55ش آن از ن55اظر درح55ال

. ( 3 )غیر نماز بنابر اقوی واجب می داند در آیه کریمه »والیبدین زینتهن اال ما ظهر منها« مراد از زینت، اعم از زینت ذاتی و عرضی و مواضع زینت و خود زینتهاس55ت. وبه زینت پنهان هم ب55ا توج55ه ب55ه ادل55ه معت55بر اطالق می ش55ود. واضح است که مو هم از جمله زینتها به شمار می آید . اگرچه موی دیگری )متصل به موی اص55لی( باش55د و ف55رقی بین م55وی

اصلی و موی متصل از جهت 143ص:

. محمدرضا جباران، سینما در آینه فقه، گفتاردرس خارج5-1 1 فقه آبت الله مروجی، سازمان تبلیغات اس55المی، ته55ران، اول،

.93 94، ص 1378.627 . محمدکاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 2- 2 . علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-3 3

188.



اینکه عرفا از زینتهای باطنی به شمار می آین55د نیس55ت. نه55ایت آنچه که با این آی55ه ث55ابت می ش55ود ح55رمت کش55ف و نمایان55دن موی متصل مقابل مردان نامحرم است و حرمت نگ5اه م5ردان

( 1 )به موی متصل زنان می باشد.نگاه محارم به موی زن

آیه شریفه »اال لبعولتهن« ب55ر ج55واز کش55ف و نمایان55دن م55و ب55ه عنوان آشکار کردن زینت باطنی برای همسر و همچ55نین نگ55اه شوهر به مو فهمیده می شود، اما حرمت نگ55اه ش55وهر ب55ه زن ثابت نمی شود مگ55ر آن ک55ه ادل55ه ای مب55نی ب55ر ح55رمت کش55ف موی زن نامحرم که متصل به موی زن شده وارد شود ک55ه ب55ر شوهر نگاه به آنها حرام باشد. اما ادله ای که بر نهی از وص55ل موی زن آم55ده، برح55رمت نمای55ان ک55ردن م55و در براب55ر م55ردان بیگانه داللت دارد، که به عنوان آشکار کردن زینت باطنی، ه55ر چند که از زن مومن بعید است که سر خ55ود را مقاب55ل م55ردان

بیگانه برهنه کند. طبق نظر ص5احب مستمس5ک الع5روه، مهم5ترین اص55ل بع55د از قصور ادله بر حرمت نگاه به موی متص55ل زن، اباح55ه نگ55اه ب55ه موی زن می باشد. مجالی برای جریان اصل استصحاب ب55رای تبدیل موضوع نمی باشد. اما نگاه به م55وی متص55ل زن از ب55اب نگاه به بقیه اعضای بدن )و اینکه ک55ل ب55دن زن ع55ورت اس55ت( حرام می باشد، نه اینکه اباحه یا حرمت نگاه ب55ه م55وی متص55ل

. ( 2 )را جدا از بدن و مستقال استدالل کنیمنگاه به زنان محجبه

زنان نامحرم ، یا مسلمان هستند یا غیر مس55لمان. در ص55ورتی که مسلمان باشند یا کامال حجاب خ55ود را رع55ایت می کنن55د ی55ا

رعایت نمی کنند. زن مسلمانی که کامال حجاب خ55ود را رع55ایت ک55رده، نگ55اه ب55ه وجه و کفین او برای مرد جایز اس55ت، ب55ه ش55رط آنک55ه، وج55ه و

کفین او زینت نشده باشد و به قصد لذت و ریبه نگاه نکند.



محمد بن سنان روایت کرد که امام رضا علیه الس5الم درپاس5خ یکی از س55والهایش ب55ه وی نوش55تند: »نگ55اه ب55ه م55وی زن55ان ب55ا

حجاب، آنان که خود را به خاطر شوهرانشان 144ص:

.189 . همان، ص 1- 1 . س55ید محس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه55-2 2

.54، ص 14الوثقی، ج پوشانده اند و زنان دیگ55ر ب55ه این علت ح55رام ش55ده ک55ه ب55اعث تحریک مردان شده و این تحری55ک ب55ه فس55اد و ارتک55اب اعم55ال

( 1 )حرام می انجامد«.نگاه مرد به مرد

برای مرد نگاه ب55ه تم55ام ب55دن م55رد دیگ55ر غ55یر از ع55ورت ج55ایز است. فرقی بین اینکه پیر و جوان یا زیباروی و زشت رو باشد نمی کند ، مشروط به آنکه نگاه به منظور ل55ذت و ریب55ه نب55وده

. ( 2 )یعنی خوف وقوع در حرام در بین نباشد ع55ورت در م55رد ، قب55ل و دب55ر و دو بیض55ه اوس55ت . در نتیج55ه ماهیچه ه55ای عض55النی پش55ت )باس55ن(، ع55ورت محس55وب نمی شوند و نگاه کردن به آن اشکال ندارد، امااحتیاط ترک نگاه به آنها می باشد. سیره و عمل مسلمانان در طی زمانها و مکانها بر این امر استمرار داش55ته ک55ه نگ55اه ب55ه تم55ام ب55دن م55رد مگ55ر

. ( 3 )عورت را جایز دانسته اند این جواز نگاه تا زمانی است که قصد لذتی در بین نباشد که با بودن احساس لذت ح55تی نگ55اه ک55ردن ب55ه ص55ورت و دو دس55ت

مرد، حرام خواهد بود. روایات بسیاری رسیده که بیان می کند در حمام بر مرد ح55رام

است به عورت هم جنس خود نگاه کند.



روایت حریز از امام صادق علیه السالم که فرمودند: »الینظ55ر مرد به عورت برادر خود نگ55اه نمی ( 4 )الرجل الی عوره أخیه؛

کند.« و روایت مرسل محمد بن جعف5ر » پ55در نبای55د ب55ه ع55ورت پس5ر

. ( 5 )خود نگاه کند و پسر هم نباید به عورت پدر خود نگاه کند« اگر مرد بترسد از اینکه چنانچه به بدن مرد دیگر نگ55اه کن55د ب55ه

گناه آلوده می شود، بهتر است به بدن او نگاه نکند.145ص:

، ح34، ص 104 . محمد ب55اقر مجلس55ی، بح55اراالنوار، ج 55-1 112. ؛ محقق6564، ص 16 . احمد نراقی، مستند الشیعه، ج 5-2 2

؛ س55ید محم55د ک5اظم طباطب55ایی495حلی، شرایع االسالم، ص ؛ س555ید روح الل555ه خمی555نی625ی555زدی، الع555روه ال555وثقی، ص

؛ س55ید علی حس55ینی سیس55تانی،242، ص 2تحریرالوس55یله، ج ، عالمه حلی، قواعد االحک55ام، ج11؛ ص 3منهاج الصالحین، ج

.33، ص 12؛ محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 6، ص 3 ؛380، ص 10 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-3 3

، ص14سید محس5ن طباطب55ایی حکیم، مستمس5ک الع5روه، ج 22. ، ص1 . محمد بن حسن حر عاملی، وس55ایل الش55یعه، ج 55-4 4

.1395، ح 3، ب 363.30، ص 16 . محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 5- 5

نگاه مرد به سینه مرد دیگر جایز است . همچنین می تواند ب55ه آنچه باالی ناف مرد دیگر و پایین ت55ر از زان55وی م55رد می باش55د نگاه کند ، مگر آنکه نگاه او همراه شهوت باشد. نگاه هر ف55رد به بدن شخص دیگر با شهوت حرام است ، مگ55ر زن و ش55وهر باش55د. اگ55ر کس55ی ک55ه م55رد ب55ه آن نگ55اه می کن55د، ج55وان زیب55ا صورتی باشد، نگ55اه ب55ه او و ب55ه ص55ورت م55رد و س55ایر اعض55ای بدنش چه با شهوت و چه بدون شهوت حرام است، مگر اینکه



به سبب ضرورت مثل خری55د و ف55روش و معالج55ه و آم55وختن و. ( 1 )مانند آن باشد

نگاه به پشت زنان بیگانه از روی لباس

با توجه به آنچه در روایات معتبر آمده می توان مذمت نگاه به پشت زنان نامحرم از روی لب55اس را دری55افت واض55ح و روش55ن است که شیطان به این طریق ناظر را وسوس55ه ک55رده و او را

به خواری و فتنه می اندازد. باتوجه به تفاسیر وارده شده درآیه کریمه »یا أبت استأجره ان

. ( 2 )خیر من استأجرت القوی األمین« ای پدر ، خوب است او را اج55یر ک55نی ک55ه به55ترین اج55یر کس55ی

است که نیرومند و امین باشد. از اینک55ه دخ55تر ش55عیب، موس55ی علی55ه الس55الم را ق55وی وامین مع55رفی ک55رد، فهمی55ده می ش55ود ک55ه آن دخ55تر از نح55وه عم55ل موسی علیه الس5الم درآب دادن گوس5فندان دی55د ک5ه او م55ردی نیرومند است. همچنین از عف55تی ک55ه موس55ی علی55ه الس55الم در گفتگو با آن دختر از خ55ود نش55ان داد، و اینک55ه غ55یرتش تحری55ک ش55ده و گوس55فندان آن55ان را آب داده و طری55ق راه رفتن او ت55ا خانه پ55درش ش55عیب ک55ه موس55ی علی55ه الس55الم ب55ه آنه55ا گفت : »شما پشت سرم راه بیائید ، زیرا من از خاندانی هستم که به پشت زنان نگاه نمی کنم.« دری55افت ک55ه او شخص55ی عفی55ف و

امانتدار است. عم55ادبن عثم55ان از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم روایت ک55رد ک55هس555اء ان ذین ینظ555رون فی أدب555ار الن فرمودن555د: »م555ا ی555أمن ال

کسانی که به پشت زن55ان ن55امحرم ( 3 )ینظربذلک فی نسائهم« نگاه می کنند، از نگاه دیگران که به زنان آنها نگاه می کنند در

امان نیستند.146ص:



.87 . علی بن عطیه هیتی حموی، احکام النظر، ص 1- 1.26 . قرآن کریم، سوره مبارکه قصص / 2- 2.108، ب 25421، ح 145، ص 14 . وسائل ج 3- 3

صفوان از امام کاظم علی55ه الس55الم روایت ک5رد ک55ه فرمودن55د:تأجرت الق55وی تأجره ان خ55یر من اس55 درب55اره آی55ه »ی55ا أبت اس55 األمین«،ای پدراو رااجیر کن؛ زیرا بهترین اجیر کسی است ک55ه

نیرومندوامین باشد. شعیب به دخترش فرمود: دخترم نیرومند بودن او را از برداشتن تخته سنگ فهمیدی، ام55ا از کجا دانستی که امین است؟ دختر ش55عیب گفت: پ55در ج55ان، من پیشاپیش او راه می رفتم، اما او گفت: دنبال من بی55او ه55ر جا که راه را اش55تباه رفتم م55را راهنم55ایی کن، زی55را م55ا ق55ومی

. ( 1 )هستیم که به پشت سر زنان نگاه نمی کنیم« در روایت دیگر ابو بصیر ازامام صادق علیه السالم پرسید: آی55ا مرد می توان55د وق55تی زنی راه می رود ب55ه پش55ت س55ر او نگ55اه کند؟ امام فرمودن55د: آی55ا ش55ما خوش55حال می ش55وید کس55ی ب55ه همسر، خواهر، مادر و... شما اینگونه نگاه کند، وبعد فرمودن55د هرچه را برای خ55ود دوس5ت ن55داری ب5رای دیگ55ران ن5یز دوس5ت

. ( 2 )مدار«نگاه به حجم بدن زن و مرد نامحرم

نگاه به حجم اعضای بدن زن از روی لباس چسب و نازک و ی55ا چادر نازک که حجم اعضای بدن را نشان می دهد حرام اس55ت در حرمت نگاه با قصد شهوت و همچنین هنگام ترس از وق55وع

درگناه با نگاه پر هوس هیچ شکی نیست. بنابر قول قوی نگاه بدون لذت هم حرام است به س55بب داللت آیه غض بصر و به دلیل اطالق آیه بر بیان حرمت نگ55اه ب55ه ه55ر عضوی از محاسن و زینتهای بدن زن و آنچه ک55ه م55وجب ته55ییج برای ناظرشده و اثرات شهوت انگیز برای فرد ایج55اد می کن55د بخصوص زینت دادن حجم اعضای ب55دن زن ب55ا لباس5های زیب55ا و

. ( 3 )رنگارنگ حرام است



نگاه زن به حجم بدن مرد نامحرم به جز عورت او بن5ابر اق5وی جایز است ؛ چرا که سیره قطعی55ه ای ک55ه از س55وی متش55رعان

رسیده این نگاه را نهی نمی کند. نگاه کردن به بدن ن55امحرم ح55تی ب55ه وج55ه و کفین او ب55ه قص55د لذت و ریبه و با خوف به مفسده افتادن حرام است. گرچه ب55ر م55ردان پوش55اندن ب55دن واجب نیس55ت، ام55ا ب55ر زن55ان هم واجب

است از نگاه کردن خودداری کنند.147ص:

.108، ب 25422 . وسایل، ح 1- 1.108، ب 25423 . همان، ح 2- 2 . علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-3 3

213.نگاه زن به مرد

همانطور که بر مردان نگاه کردن به زن ن55امحرم ح55رام اس55ت بر زن نیز نگاه کردن بر مرد حرام اس55ت. عالوه ب55ر آن ب55ر زن واجب اس55ت ک55ه خ55ود را از ن55امحرم بپوش55اند، و ب55ر م55ردان پوشانیدن خود واجب نیست، به جز عورت و اگر مرد بداند ک55ه زنان عمدا به او نگاه می کنند، از باب حرمت و افتادن در گناه

باید خود را بپوشاند. نگاه زن به بدن مرد بیگانه با لذت و شهوت حرام است، بلک55ه احتیاط این است که به غیر آنچه ک55ه معم55وال و در ع55رف نگ55اه صورت می گیرد، نگاه نکند. اگر به مواضعی از بدن مرد بدون لذت و ریبه نگاه کند ظاهرا نگاه او جایز است ، اما بهتر است

که نگاه نکند. اگر مردی به قصد به گناه انداختن زنها بدون لباس بیرون آید ، قصد معاونت در گناه را دارد؛ زیرا قصد به حرام انداختن زنان را نموده و اگر این قصد را ندارد و فقط احتمال بدهد از ع55دم

پوشش او عده ای به گناه بیفتد باید خود را بپوشاند.



صاحب وسیله می گوید: »بر زن ح55رام اس55ت ب55ه م55رد بیگان55ه نگاه کند، در صورتی ک55ه م55رد بدان55د زن عم55دا ب55ه او نگ55اه می کند، براو واجب می شوداز باب ح55رمت و مع55اونت و همک55اری

. ( 1 )به گناه خود را بپوشاند« صاحب شرایع جواز نگاه به مرد را مشروط به مقام ض55رورت دانسته اند مثل شهادت بر مرد، البته به حدی باید نگاه کند ک55ه

. ( 2 )نسبت به مرد اطالع و آگاهی پیدا کند بعضی از علما گفته اند : زن می تواند به تمام بدن مرد به جز بین زانو و ناف را نگاه کند و حکم نگاه کردن زن به مرد مث55ل حکم نگاه کردن مرد به زن نیست، زیرا تمام ب55دن زن در حکم عورت است . به همین دلیل پوشاندن آنها در نماز واجب است و اگر زن و مرد در نگاه به یکدیگر مساوی بودن55د، م55ردان ن55یز

علم55ا در این ( 3 )مانند زنان به پوشش ب55دن م55أمور می ش55دند،مسأله چهار قول دارند:

( نگاه ک55ردن زن ب55ه م55رد ح55رام اس55ت ، مگ55ر ب55ه ص55ورت و1. ( 4 )دستهای وی

148ص:

. سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، وسیله النج55ات، ص55-1 1)جز دوم(.223

.496 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 2- 2 ، چ55اپ س55نگی، ب55دون2 . عالمه حلی، ت55ذکره الفقه55ا، ج 55-3 3

صفحه شمار. ؛ عالم55ه حلی،455 . محق55ق حلی، ش55رایع االس55الم ص 55-4 4

، س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحری55ر6، ص 3قواع55د االحک55ام، ج .232، ص 2الوسیله، ج

( نگاه کردن زن به مرد مطلقا حرام اس55ت ، ول55و م55رد نابین55ا2. ( 1 )باشد



( نگاه به صورت و دستها و سر و گردن و ق55دمین م55رد ج55ایز3است.

رسول اکرم زنان را از نگاه به مردان نهی کردند. آیت الل55ه خ55ویی می فرمای55د: »نگ55اه ک55ردن زن ب55ه م55رد بن55ابر احتیاط واجب حرام است، مگ55ر ب55ه ص55ورت و دس55تها و س55ر و گردن و ق55دمها ک5ه نگ55اه زن ب55ه این مواض55ع ازب55دن مرده55ا ب55ه شرطی که به قصد لذت و خوف فتنه نباش55د ج55ایز اس55ت. ه55ر

. ( 2 )چند ترک آن بهتر است«)( نگاه زن به مردبیگانه جایز اس55ت، ب55ه ج55ز بین ن55اف و زانو43 ) .

قائالن به حرمت نگاه زن به مرد به چند دلیل ب5رای ق5ول خ55وداستناد کرده اند.

صاحب ریاض ادعای اجماع کرده بر یکی بودن حکم زن با مرد و بیان داشته اند که »هر جا نگاه مرد به زن حرام است، نگ55اه

. ( 4 )زن به مرد هم حرام می باشد« اما این استدالل درست نیست. به علت عدم وجوب ستر ب55دن مردان که موجب حرمت نگاه زن به مرد نمی شود و ب55ا توج55ه؛ به داللت آیه کریمه: »و قل للموءمنات یغضضن من أبصارهن

به زنان با ایمان بگو چشمهای خویش را فرو بندند.« در این آیه وجه و کفین استثناء شده مبتنی بر مالزمه بین عدم وجوب ستر وجه و کفین برای مرد اس55ت . ج55واز نگ55اه زن ب55ه آنها و آیه داللتی بر حرمت نگاه زن به مرد ندارد؛ زیرا این آی55ه به طور مطلق بیان کرده چش55مان را ف55رو ببندی55د، و در ادام55ه

( 5 )آیه بیان شده که به عورتهای یکدیگر نگاه نکنید. از کلمات علما تساوی زن و مرد در استثنائات نگاه ظ55اهر می شود. حکم در استثنای اعضا برای نگاه به م55رد را اس55تناد داده ان55د ب55ه آی55ه کریم55ه »اال م55ا ظه55ر منه55ا« ک55ه نامناس55ب ت55رین



استدالل، استثنای کردن وجه و کفین م55ردان ب55ه دلی55ل اس55تثناء. ( 6 )آنها در زنان است«

149ص:

؛ محق55ق ث55انی،109 . شهید اول، اللمعه الدمش55قیه، ص 55-1 1 ؛ مرتضی انصاری، کت55اب النک55اح،42 ص 12جامع المقاصد، ج

.61ص .267 268 . سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص 2- 2 چ55اپ س55نگی، ب55دون2 . عالم55ه حلی، ت55ذکره الفقه55ا. ج55-3 3

صفحه شماره..370، ص 6 . سیدعلی طباطبایی، ریاض المسائل، ج 4- 4 . سید محس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه، ج55-5 5

.26، ص 14 . علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-6 6

، سید محسن حکیم طباطبایی، مستمس55ک الع55روه، ج71 72.25 26، ص 14

س55یره و روش متش55رعان اختص55اص ب55ه نگ55اه زن55ان م55ومن ب55ه صورت و سر و دستهای مردان حتی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله داده بدون آنکه دلیلی ب55ر رد آن وارد ش55ود، ک55ه این اس55تمرار رس55یده در ط55ول زمانه55ا م55انع از انعق55اد اطالق آی55ه

خواهد بود. از جمله ادله دیگ55ر ب55ر ح55رمت نگ55اه زن ب55ه م55رد، روای55ات می

باشد. احم55د ابن ابی عبدالل55ه روایت ک55رده اس55ت ک55ه ابن مکت55وم از حض55رت رس55ول ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه اذن دخ55ول خواس55ت. عایشه و حفصه نزد حضرت نشسته بودند. حضرت ب55ه ایش55ان فرم55ود: »ب55ر خیزی55د و داخ55ل ات55اق ش55وید«. آن دو گفتن55د: »ی55ا

رسول الله، او کور است«.



حضرت فرمودند: هر چند او شما را نمی بیند، ولی شما ک55ه او. ( 1 )را می بینید«

ام سلمه هم نقل می کند ک55ه من و میمون55ه در آن زم55انی ک55ه حجاب واجب شده بود نزد پیامبر صلی الله علی55ه و آل55ه ب55ودیم که ام مکتوم وارد شد. حض55رت فرمودن55د: پش55ت پ55رده بروی55د )خ55ود را بپوش55انید(. گفتم: »ی55ا رس55ول الل55ه ، آی55ا او نابین55ا نیس55ت؟« فرمودن55د: »آی55ا ش55ما هم نابین55ا هس55تید و او را نمی

( 2 )بینید؟« در روایتی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: »خداون55د نسبت به زن شوهرداری که چشمش را از مرد نامحرم پر می کند، به ش55دت غض55ب خواه55د ک5رد. اگ55ر زنی چ55نین نگ55اه کن55د،

. ( 3 )خداوند همه اعمال او را باطل خواهد کرد...« از حضرت فاطمه علیهاالسالم روایت شد که فرمودند: »ب55رای)زنان بهتر است که مردان را نبینند و مردان ایشان را نبینن55د«

4 ) . احتمال دارد این روایات در اجرای دستور حجاب باشد نه نگاه. در هیچ ک55دام از این روای55ات از نگ55اه نهی نک55رده ان55د. در دو روایت اول اگر پیامبر به دلیل حرمت نگاه زن به مرد به زن55ان خ55ود متع55رض می ش55دند، می بایس55ت می فرمودن55د: »نگ55اه نکنید.« نه اینکه پشت پ5رده بروی5د. ثانی5ا، این دو روایت اطالق دارند، و اگر داللت بر حرمت نگاه زن ب55ه م55رد داش55ته باش55ند، هیچ اس55تثنایی مث55ل وج55ه و کفین ندارن55د، و ظ55اهر این اطالق داللت بر حرمت نگاه به همه اعض55ای م55رد دارد. در ح55الی ک55ه این فت55وا خالف س55نت پی55امبر و س55یره ائم55ه علیهم الس55الم و

. ( 5 )سیره متشرعه مسلمین می باشد«150ص:

.109، ب 25508، ح 171، ص 14 . وسایل ج 1- 1.25511، ح 172، ص 14 . وسائل الشیعه، ج 2- 2



.25509، ح 172 . همان، ص 3- 3.25510، ح 172 . همان ص 4- 4.167 . روح الله حسینیان، حریم عفاف، ص 5- 5

از طرفی نگاه به مواضعی که در عرف اسالمی، پوشیدن آنه55ا رسم است، مثل ران، سینه و شکم. در مورد این مواض55ع ن55یز دلیلی بر حرمت نداریم، ولی چون حکم به حرمت کرده اند که نشان می دهد این حکم نزد همگان مسلم است، خ55ودداری از نگاه را احتیاط واجب می دانیم. و نگاه به اعضا و مواضعی که پوشیدن آنها رسم نیست مثل س55ر و گ55ردن، دس55ت و پ55ا ج55ایز

است. س55یره دین55داران و متش55رعان، ع55دم اجتن55اب از آن اس55ت. از طرفی اسالم به مرد دستور حجاب ن55داده و نگ55اه زن ب55ه م55رد موجب بی حرمتی به او نمی شود. از سوی دیگ55ر ش55اید دلی55ل اینکه، پیامبر همسرانش را منع کرد، استفاده ایشان از عطر و بوی خوش بوده که پیامبر به ایشان دستور داده اند، که داخ55ل

اتاق شوند که بوی عطر به مشام مرد بیگانه نرسد.ستر و پوشش مرد

مردان باید باالتر از مچ ، سینه ، پاها و مواضعی را ک55ه معم55وال مردان می پوشانند، از نامحرم که ناظر ب55ر آنهاس55ت بپوش55اند. پوشاندن مواضع دیگر مثل سر، ص55ورت و دس55ت الزم نیس55ت. نپوشاندن هر جای بدن به قصد به حرام انداختن نامحرم حرام است. لذا اگر مردی بازو و سینه و یا بدن خود را به قصد آنکه نامحرمی به او نگاه بکند، باز بگذارد و یا پیراهن نازک بدن نم55ا بپوشد به قصد آنکه نامحرم به او نگاه کند، حرام اس55ت و بای55د

از آن اجتناب نماید. لذا اگر لباس آستین کوتاه بپوشد ن55ه ب55ه قص55د ح55رام ان55داختن دیگری اگرچه علم داشته باشد دیگری به حرام می افت55د بن55ابر

احتیاط مستحب، نباید چنین لباسی بپوشد.



بنابر احتیاط مس55تحب، م55ردان بای55د مواض55عی را ک55ه ب55ه ط55ور معمول می پوشانند، از نامحرم بپوشانند ؛ خصوصا اگ55ر بدانن55د نامحرمی به قصد لذت و ریبه به آنها نگاه می کند که پوشاندن

. ( 1 )آنها واجب می باشدنگاه زن به زن

نگاه زن به هم جنس خود جایز است ، مگر نگاه به ع55ورت او،چه پیر باشد یا

151ص:

. نرجس السادات نعمتی، حجاب از دیدگاه فقهای متاخر5-1 1WWW.balagh.net.

جوان، نیکوروی یا زشت رو، تا زمانی که نگاه به قص55د ل55ذت و. ( 1 )ریبه نباشد. این قول مشهور فقهای شیعه است

»هیچ تردیدی در این امر نمی باشد ، بلک55ه ش55اید نگ55اه ب55ه هم جنس از ض55روریات ش55ناخته ش55ده در دین باش55د ک55ه ب55ه عم55ل

. ب55ا توج55ه ( 2 )مسلمانان در تمام زمانها و مکانها استمرار یافته به آیه کریمه »قل للموءمنات یغضضن من أبصارهن و یحفظنربن بخم55رهن فروجهن والیبدین زینتهن اال ما ظهر منه55ا و لیض55»... ائهن )علی جیوبهن و الیبدین زینتهن اال لبع55ولتهن او ... نس55

3 ) . روایاتی هم بر منع نمایان کردن زینت و محاسن زنان در برابر

هم جنس خود داللت دارد. حفص بن بختری از امام ص55ادق علی55ه الس55الم روایت ک55رد ک55ه حضرت فرمود: »الینبغی للمرأه ان تنکشف بین ی55دی الیهودی55ه

سزاوار نیست که ( 4 )و النصرانیه فانهن یصفن ذلک الزواجهن؛ زن )مسلمان( در حضور زن یهودی و زن مسیحی حجاب خ55ود را بردارد؛ زیرا آنان اندام زن مسلمان را برای همس55ران خ55ود

توصیف می کنند.«



چنانکه بیان کردیم مفسران مراد از»نسائهن« را چن55د احتم55الداده اند:

اول: مطلق زنان باشد که همه زنان باهم محرم هستند.( زنان همنشین با زنان مومن است. دوم: منظور از )نسائهن

( کنیزکان و خدمتکاران باشد. سوم: مراد از )نسائهن( زن55ان ارح55ام مانن55د عم55ه و خال55ه و چهارم: مقصود )ازنسائهن

خواهر باشد.پنجم: زنان هم کیش و مسلمان می باشد.

( 5 )صاحب جواهر می گوید: »زنان ذمی جزء آن زنان نیستند«یعنی زن مسلمان نباید با زن ذمی داخل حمام شود.

در مسالک آمده که »مراد از نسائهن زن55انی ان55د ک55ه خ55دمتکار آنه55ا هس55تند از آزاد و کن55یز و ش55امل زن ک55افر هم می ش55ود و

فرقی بین کسانی که در خدمت زنان مسلمان 152ص:

، ش55هید ث55انی،495 . محق55ق حلی، ش55رایع االس55الم، ص 55-1 1 ؛ س55یدمحمد ک55اظم طباطب55ایی292، ص 2الروض55ه البهی55ه، ج

؛ س55ید علی سیس55تانی، منه55اج625یزدی، العروه ال55وثقی، ص .11، ص 2الصالحین، ج

؛380، ص 10 . محمدحس555ن نجفی، ج555واهر الکالم، ج 555-2 2 ، ص14سیدمحس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه، ج

22..32 . قرآن کریم سوره مبارکه نور / آیه 3- 3.25379، ح 98، ب 133، ص 14 . وسائل، ج 4- 4.381، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم ج 5- 5

. ( 1 )هستند از زن مسلمان و غیر مسلمان نمی کند«



آیت الله خویی می گوید: »مراد از زنان، زنان مسلمان است، و کلمه »الینبغی« در روایت)حفص از امام(، علتی است که بر حرام بودن داللت ندارد وحمل ب5ر ک5راهت می ش5ود، زی5را زن کافر اگر از احوال زن مسلمان آگاه ش55ود قطع55ا ام55ر ح55رامی نیست، بلکه حمل بر ارش55اد ب55ه ام55ر اخالق می ش55ود... ممکن است مراد زنان خویشاوند باشد؛ زیرا قبل از آن ج55واز آش55کار بودن زینت را ب55رای ش55وهر و ب55رادر و س55ایر خویش55اوندان زن)ذکر کرده و احتماال مراد از نسائهن، عمه و خال55ه می باش55د«

2 ) . اه55ل س55نت هم معتق55د ب55ه ج55واز نگ55اه دو زن ب55ه یک55دیگر می باشند ، اما به شرط اشتراک آن دو در دین و عفت. اما حنبلی ها مخالف این عقیده اند. آنها می گویند: »فرقی بین مسلمان و زن مسلمان و اهل ذمه نمی باشد، چنانک55ه ف55رقی بین نگ55اه

. ( 3 )دو مرد مسلمان و نگاه یک مسلمان و ذمی نمی باشد« ب55ه عالوه اص55ل ب55رائت هم ب55ه ع55دم حج55اب در براب55ر زن غ55یر

مسلمان خواهد بود. به هر حال نگاه زن به زن دیگر حتی به وجه و کفین او با لذت جایز نیست. در حمامها و اس55تخرها، س55النهای ورزش55ی و ب55دن سازی و... اگر زنان با نگاه کردن به دیگری خوف ب55ه مفس55ده افتادن دارند، نباید نگاه کنند . چه بینن55ده آن زن را بشناس55د ی55ا

نشناسد. ( 4 )مالزمه نگاه و پوشش

بین وجوب پوشش و نگ55اه، چه55ار ص55ورت مالزم55ه متص55ور می باشد که بین دو مورد، مالزم55ه از نظ55ر عق55ل و ش55رع و ع55رف

ثابت است و بین دو مورد، مالزمه ای نیست. ( وجوب س55تر و مالزم55ه آن ب55ا ح55رمت نگ55اه. در ه55ر م55ورد و1

موضعی که امر به پوشش شده باشد نگاه کردن ب55ه آن ح55رام می باشد. مثال زن باید بدن خود را در براب5ر ن5امحرم بپوش5اند.



وجوب پوشش، برای حفظ از نگاه است و معلوم می شود کهوجوب پوشش، حرمت نگاه را به دنبال دارد.

153ص:

.436، ص 1 . شهید ثانی، مسالک االفهام، ج 1- 1 ، ص32 . سید ابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 2- 2

30..83 . علی بن عطیه هیتی حموی، احکام النظر، ص 3- 3 . س55ید احم55د فقیهی، تلخیص مقال55ه- حج55اب درق55رآن،55-4 4

WWW.hawzah.net. ( بین عدم وجوب پوشش و ج55واز نگ55اه، مالزم55ه ای نیس55ت؛2

زیرا ممکن است برای رفع ح5رج ی5ا م55وارد دیگ55ر، ب5ه ع55ده ای اج55ازه داده ش55ود ک55ه مواض55عی از ب55دن را نپوش55انند ، ولی ب55ه دیگران نیز اجازه نگاه داده نشده است. مثل مق55داری از ب55دن مرد که وجوب پوش55ش ن55دارد ، ولی نگ55اه ک55ردن زن هم ج55ایز

نیست. ( بین جواز نگاه و عدم وجوب پوشش، مالزم55ه هس55ت؛ زی55را3

نگاه کردن جایز است، پس پوش55ش واجب نیس55ت، مثال زن در برابر شوهر خود را نمی پوش5اند و نگ55اه م55رد ب5ه زن هم ج55ایز

است. ( بین عدم ج5واز نگ5اه و وج55وب پوش55ش مالزم55ه ای نیس5ت،4

برای زن، نگاه ب55ه ب55دن م55رد ج55ایز نیس55ت ولی ب55رای م55رد همپوشاندن واجب نیست.

نگاه کردن به میت

حکم نگاه کردن به میت همان حکم انسان زنده است. گاهی برای پزشک پیش می آید که به بدن میت نگاه کن55د و ی55ا بدن او را لمس نماید، و ی55ا در تش55ریح ب55دن بیم55ار دانش55جویان پزشکی ناچارند ب55ه ب55دن میت ک55ه ممکن اس55ت جنس مخ55الف



آنها باشد نگاه کنند و یا لمس نماین55د . ی55ا گ55اهی ب55ه عض55وی از بدن میت که جدا شده آنها ب55ه آن دس55ت می زنن55د. این م55وارد که برای آم55وزش دانش55جویان ب55وده و ی55ا ح55تی ب55رای تش55خیص علت مرگ بیمار می باشد نگاه ج55ایز اس5ت، ام55ا نگ55اه و لمس عورت میت به طور کلی حرام است ، ح55تی توس55ط هم جنس میت. این تجویز نگاه و لمس فقط ب55رای این اس55ت ک55ه ک55ار و ام55ور مس55لمانان دچ55ار اختالل نش55ود و ب55ه بن بس55ت کش55یده

نشود.استثنائات حرمت نگاه

اشاره

شکی در حرمت نگاه زن و مرد نامحرم به یکدیگر نمی باش55د. با توجه به ادله آنها باید از نگاه مداوم و خیره به یکدیگر پرهیز کرد. اما در فق55ه، ب55رخی م55وارد اج55ازه داده ش55ده ک55ه آنه55ا ب55ه یک55دیگر نگ55اه کنن55د در ام55وری ض55روری و الزم ک55ه ب55دون نگ55اه کردن انجام این امور غیر ممکن است. این موارد را استثنائات

نگاه می دانند. _ نگاه خواستگار1

برای کسی که می خواهد با زنی ازدواج کند، جایز است ب55ه اونگاه کند. صاحب

154ص: در جواز این نگ55اه ادع55ای اجم55اع نم55وده ان55د و ادع55ا ( 1 )جواهر

کرده اند اختالفی بین مسلمانان نیس55ت. ادل55ه و روای55ات گ55واهاین مطلبند.

روایت صحیح محمد بن مسلم ک55ه گفت: »از ام55ام ب55اقر علی55ه السالم سوءال کردم درباره مردی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا زنی را دارد آیا جایز است به او نگاه کند؟ فرمودند: بله، چرا ک55ه م55رد

. ( 2 )خواهانی است که زن را با بهای گران خریداری می کند«



»نگاه مرد به زن در خواس55تگاری، ج55ایز اس55ت . ب55رای زن هم جایز است به مرد نگاه کند، زیرا هر دو ی55ک ه55دف مش55ترک از

ازدواج دارند«. شرط جواز نگاه، در صورتی است که منظورش لذت بردن از نگاه نباش55د و نگ55اه ب55رای کس55ب اطالع بیش55تر از وض55عیت زن باش55د. در روایت مرس55لی از ابن فض55ل از ام55ام ص55ادق علی55ه السالم آمده که سوءال کردم: »آیا مرد می توان55د ب55ه زنی ک55ه می خواهد ازدواج کن55د نگ55اه کن55د و ب55ه موه55ا و محاس55ن او هم بنگ55رد؟« فرمودن55د: »اش55کال ن55دارد اگ55ر قص55د ل55ذت نداش55ته

. ( 3 )باشد« اگر می داند که قهرا با نگاه به زن احساس لذت ب55ه او دس55ت خواهد داد، احتیاط آن است به کمترین حد نگاه اکتفا کند و ب55ه این شرط نگاه کردن جایز می ش55ود ک55ه احتم55ال این را بده55د

اگر او را ببیند، بصیرتش نسبت به او بیشتر می شود. نصوص و روایات اختصاص به ج55واز نگ55اه ک55ردن ب55رای کس55ب اطالع دارند . پس با احتمال ب55ه اینک55ه نگ55اه ب55ر بص55یرتش نمی افزای55د، م55وردی ب5رای کس5ب اطالع نیس5ت و مش5مول عم5وم حرمت نگاه به نامحرم قرار خواهد گرفت، می تواند نگاه م55رد

به زن از روی لباس نازک زن باشد. شرط سوم: در حال حاض55ر ازدواج ب5ا او ج5ایز و ممکن باش5د. پس نگاه کردن به زن ش55وهردار ب55ه قص55د ازدواج ب55ا او بع55د از طالق شوهرش وقبل از انقضای ع55ده اش ج55ایز نیس55ت، نص، ظهور در این معنا دارد؛ چرا که در صورت علم به ممتنع ب55ودن این امر، و اینکه عمال در خارج قصد و اراده او تحقق پی55دا نمی

. ( 4 )کند، جوازی برای نگاه باقی نمی ماند شرط چهارم: احتمال بدهد که زن ب5ا درخواس5ت وی م55وافقت

می کند. اگر با زنی 155ص:



.376، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1 ، ص14 . محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5-2 2

.25100، ح 59.435، ص 1 . شهید ثانی، مسالک االفهام، ج 3- 3.89 . احمد مطهری، مستند تحریر الوسیله، ص 4- 4

که دوست دارد ازدواج کن55د، ولی می دان55د ک55ه او هرگ55ز قب55ول نمی کند نمی تواند نگ55اه کن55د. احتی55اط آن اس55ت ک55ه ب55ه دی55دن صورت و کفین است و موی سر او و س55ایر زیبائیه55ایش اکتف55ا کن55د. این م55ورد ش55امل ادل55ه خ55اص نگ55اه نخواه55د ش55د و تحت

عمومات حرمت نگاه داخل خواهد ماند. در صورت فراهم شدن شروط ازدواج نگ55اه را ( 1 )محقق ثانی

جایز دانسته اند، ن5ه اینک5ه هنگ5ام اذن در عق5د ازدواج و زم5ان حرام بودن ازدواج با یکدیگر باشد. بهتر است که نگ55اه قب55ل از ازدواج باشد. اگر بعد از ازدواج باشد ، م55وجب اختالف و تنف55ر

زوجین نسبت به هم می شود. یونس بن یعقوب می گوید: به امام صادق علیه السالم ع55رض کردم: »آیا مردی که می خواهد با زنی ازدواج کند می تواند به او نگاه کند.« حضرت فرمودن55د: »بل55ه، ح55تی آن زن می توان55د برای او لباس نازک و ب55دن نم55ا بپوش55د ت55ا او، زن را ب55ه خ55وبی

. ( 2 )نگاه کند؛ زیرا مرد خواهان او به گران ترین قیمت است« روایت داللت بر جواز نگاه مرد ب55ه ب55دن و محاس55ن زن از روی لباس نازک دارد. ظاهرا اختص55اص من55ع نگ55اه ب55ه ب55دن زن اگ55ر عریان ب55وده دارد و ج55ایز اس55ت ک55ه نگ55اه از روی لب55اس ن55ازک

باشد. البته این جواز در صورت داشتن قصد ازدواج است . در قول امام علیه السالم که فرمودند: »و ترقق له الثیاب« در روایت ی55ونس بن یعق55وب، ب55ه مع55نی ن55ازکی و ترقی55ق لب55اس احتماال منظور پوشیدن لباس کم می باشد که تعب55یر ب55ه ص55یغه جمع شده )ترقق(. اما احتیاط اقتضا می کن55د ک5ه لب55اس ن55ازک نباشد ؛ به گونه ای که همه ان5دام زن از پش5ت آن قاب5ل رویت



باشد. چون که دلیلی بر جواز کشف و نمایاندن بدن زن مقابل مرد بیگانه ای که قص55د ازدواج دارد ن55داریم. و اقتض55ای عم55وم ادله منع و برخی نصوص در این مقام حرمت بر ج55واز نگ55اه را بیان می دارند، و تقلیل لباس به معنای آشکار ک55ردن و نمای55ان نمودن بدن نیس55ت، بلک55ه مناس55ب ب55رای ج55واز نگ55اه ب55ه م55و و صورت و محاسن است تا فرد ضرر نکن55د. این)نمایان55دن ب55دن( به خالف پوشیدن لب55اس ن55ازکی ک55ه ب55اعث آش55کار ش55دن بقی55ه

. ( 3 )مواضع بدن شود می باشد«156ص:

.27، ص 12 . جامع المقاصد، ج 1- 1 . یونس بن یعقوب قال: قلت البی عبدالله علیه السالم :5-2 2

الرجل یریدان یتزوج المرأه یجوز له أن ینظر الیه55ا؟ ق55ال: نعم و ترقق له الثیاب النه یرید ان یشتریها بأغلی الثمن. وسائل، ج

.36، ب 2511، ح 61، ص 14 . علی اکبر سیفی مازندرانی، دلیل تحریرالوسیله، احکام5-3 3

.96الستر و النظر، ص حنبلی ها هم قب55ل از عق55د ازدواج نگ55اه ب55ه چه55ره زن را ب55رای مردان جایز دانسته اند مشروط به آن که ازدواج صورت گیرد. اما اگر مردی بداند که تقاض55ایش نس55بت ب55ه زن م55ورد ازدواج قبول نمی شود به هیچ وجه نگاه ک55ردن او ج55ایز نیس55ت. نگ55اه کردن به چهره و اندام زن مورد خواستگاری هنگامی که رغبت و میل زناشویی از ط55رفین محق55ق باش55د، اگ55ر مقص55ود چش55م

. ( 1 )چرانی و شهوت رانی باشد نگاه حرام است مالکیه گفته اند: یکی از مستحبات نگاه، نگاه کردن به ص55ورت و دست زنی است که از او خواس55تگاری ک55رده ت55ا اینک55ه ببین55د زیبایی او مطابق میلش هست یا نه. این استحباب نگاه ک55ردن

شرطهایی دارد:



اول ، قصد لذت نباشد. دوم ، زن اگر بالغ اس55ت ب55ه رض55ای او نگاه کند و در صورتی که ب55الغ نباش55د ب55ه رض55ای ولی او انج55ام

. ( 2 )گیرد. در غیر این صورت نگاه کردن به زن حرام است حنبلی ها گفته اند: نگاه ب55ه ص55ورت و گ55ردن و دس55ت زنی ک55ه مورد خواستگاری است مباح است. به شرط آن که خواستگار یقین داشته باشد که تقاض5ایش م5ورد قب55ول واق5ع می ش5ود و خواستگار را رد نخواهد کرد. نگاه در خلوت نباشد. از زن و ی55ا ولی اش برای نگاه اجازه بخواهد، می توان55د در ح55الی ک55ه زن

غافل است به او نگاه کند، و نگاه را تکرار کند. شافعیه گفتند: مستحب است برای کس55ی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا زنی را داردبه ص55ورت و دس55تهای او نگ55اه کن55د و غ55یر آن نگ55اه جایز نیست. نگاه او از روی شهوت جایز است که باعث رغبت

. ( 3 )به ازدواج خواهد شد ابن رشد می گوید: »از میان فقهای اه55ل تس55نن فق55ط مال55ک، نگاه به صورت و دستها را هنگام ازدواج جایز دانسته و غ55یر از او همه قائل ب55ه ج55واز نگ55اه ب55ه تم55ام ب55دن زن ب55ه ج55ز ع55ورت هستند. گروهی هم مطلق55ا نگ55اه را من55ع ک55رده ان55د. ابوحنیف55ه، نگاه ب55ه پ55ا و ص55ورت و دس55ت را ج55ایز دانس55ته اس55ت . منش55أ اختالف این آرای فقها، اختالف در روایات است که بعضی نگاه را مطلقا جایز دانسته اند و ب55رخی مطلق55ا نگ55اه را من55ع ک55رده اند، و دسته ای جواز نگاه را مقید به صورت و دو دست ک55رده...« را ب55ه اند، چنانکه گروهی از علما استثناء، »الیب55دین زینتهن

صورت و دو دست تفسیر کرده اند 157ص:

،4 . عبدالرحمن جزیری، الفقه علی المذاهب االربعه، ج 5-1 1.8ص

.9، ص 4 . همان، ج2- 2 ، ص4 . عبدالرحمن جزیری، الفقه الم55ذاهب االربع55ه، ج 55-3 3

10.



و آشکار کردن صورت و دست را به جواز نمایان بودن چهره و دو دست در حج تشبیه کرده اند . کسانی که نگاه را منع کرده اند، به اصل حرمت نگاه به زنان که خود دلیلی جداگان55ه اس55ت

. ( 1 )متمسک شده اند« بی گمان نگاه قبل از ازدواج فلسفه ای دارد، زیرا ش55ناخت در تمام مراحل زندگی الزم و ضروری می باشد. چگ55ونگی قیاف55ه ظاهر زن اهمیت دارد و هرگز نمی ت55وان از این مرحل55ه غفلت کرد که نباید زیب55ایی ظ55اهر بقی55ه مس55ائل را تحت ش55عاع ق55رار ده55د، اهمیت این مس55أله ب55ه ح55دی اس55ت ک55ه اس55الم ب55رای جلوگیری از اختالف و بهانه جویی نگریستن طرفین را قب55ل از زندگی مشترک توص55یه ک55رده اس55ت. ح55تی پی55امبر اک55رم آن را

برای دوام و ثبات زندگی الزم و ضروری دانسته اند. دانستیم، مردی که قصد ازدواج با زنی را دارد می تواند ب55رای کسب اطالع از وضعیت ظاهری زن با درنظر داشتن شرایطی به او نگاه کند، اما اینکه مرد می تواند فقط به وجه وکفین زن بنگرد و یا حق نگاه ک55ردن ب55ه محاس55ن و اعض55ای دیگ55ر زن را دارد ی55ا خ55یر؟ احتی55اج ب55ه بحث جداگان55ه ای دارد ت55ا ح55دود و مواضعی که مرد مجاز به دیدن آن اعضای می باشد را از نظر

فقها بررسی کنیم.الف _ نگاه به وجه و کفین زن

بی شک م55ردی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا زنی را دارد می توان55د ب55هصورت و دستهای او نگاه کند.

ب55رای ج55واز نگ55اه م55رد ب55ه وج55ه و کفین زن ( 2 )صاحب ج5واهر ادعای اجماع کرده، زیرا روایات مستفیض و مت55واتر بس55یار ب55ر جواز نگاه داللت دارد. روایتی مرسل از سید رضی نق55ل ش55ده که: رسول الله صلی الله علیه و آله به مغیره که قص55د ازدواج با زنی را داشت فرمود: برو ببین که برای دوام و ثبات زن55دگی

آیت الله سیس55تانی قائ55ل ب55ه ج55واز ( 3 )شما سزاوارتر است.« نگاه به صورت و دست و محاسن زنی که مرد قصد ازدواج ب55ا



او را دارد شده اند و اذن زن را برای نگ55اه ک55ردن ش55رط نمی. ( 4 )دانند

روایت ص55حیح حم55اد از ام55ام ص55ادق ک55ه فرمودن55د: »نگ55اه ب55ه صورت و دستبند و النگوی زن برای مردی ک55ه اراده ازدواج ب55ا

، داللت بر جواز ( 5 )او را دارد اشکال ندارد«158ص:

.3 . ابن رشد، بدایه المجتهد، جزء دوم، ص 1- 1.376، ص 1 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم، ج 2- 2.25112، ح 61، ص 14 . وسایل الشیعه، ج 3- 3 ، ص2 . سید علی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 4- 4

.161، ص 4؛ شیخ طوسی، المبسوط، ج 15 . سید ابوالقاسم خویی، مبانی شرح الع55روه ال55وثقی، ج55-5 5

.12، ص 32 نگاه به صورت زن و ب55ه مالزم5ه آن نگ5اه ب5ه دس5تهای او دارد. واضح است که نگاه به النگو و دستبند عمدتا مستلزم نگ55اه ب55ه

دستها خواهد شد. در روایتی دیگر، امام صادق علیه السالم به مردی از اصحابش ک55ه قص55د ازدواج ب55ا زنی را داش55ت فرمودن55د: »ب55ه ص55ورت و دستهای زن نگاه کن، چرا ک55ه آن نگ55اه م55وجب م55ودت و الفت

. زی55را اگ55ر م55رد می خواه55د ب55ا زنی ( 1 )بین ش55ما می ش55ود« ازدواج کند و او را ندیده باشد، و بعد از عقد ازدواج او را ببین55د ممکن است اظهار کند که فریب خورده و یا زن تدلیس ک55رده

و سبب اختالف بین آنها گردد. در روایتی دیگ55ر از حض55رت رس55ول آم55ده ک55ه »ه55ر کس اراده ازدواج ب55ا زنی را داش55ت ب55ه آن زن نگ55اه کن55د و ببین55د ک55ه

. ( 2 )درخواست ازدواج با چه کسی را دارد«



باید توجه داشت که نگاه به صورت و دستهای زن با قصد لذت جایز نمی باشد. حکم جواز نگاه، مش55روط ب55ه قص55د ازدواج ب55ا زن می باشد، و هدف از نگاه به زن ازدواج با اوست ن55ه قص55د

. ( 3 )لذت بردن از نگاه به زن شکی نیست، روایات ذکر شده دربیان جواز نگاه ب55رای کس55ب اطالع خواستگار از وضعیت زن می باشد، که اگ55ر نگ55اه ب55رای هدفی غیر از کسب اطالع باشد، به عموم من55ع از نگ55اه ب55رمی

. ( 4 )گرددب _ نگاه به مو و محاسن زن

همچنین ب55رای م55ردی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا زنی را دارد ، منعیندارد به صورت و محاسن و بدن زن از روی لباس نگاه کند.

روایت متواتر بسیاری آن را تأیید کرده. مشهور فقها این نگ55اهرا جایز و حتی مستحب دانسته اند.

قائل ب55ه ج55واز نگ55اه کس55ی ک55ه اراده ازدواج ب55ا ( 5 )برخی فقهازنی را دارد شده اند.

159ص:

. ق55ال لرج55ل من اص55حابه و ق55دخطب ام55راه انظ55ر الی55-1 1 وجهه55ا و کفیه55ا، فان55ه ام55ری ان ی55ودم بینکم55ا الم55وده واأللف55ه،

،4میرزا حسین نوری طبرس55ی، المس55تدرک الوس55ایل، ص، ح .30باب

.376، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 2- 2.247، ص 4 . شیخ طوسی، الخالف، ج 3- 3 . س55ید محس55ن طباطب55ایی حکیم، مستمس55ک الع55روه55-4 4

.16، ص 14الوثقی، ج .625 . سد محمد کاظم طباطبایی، العروه ال55وثقی، ص 55-5 5

.6، ص 3قواعد االحکام، ج



صاحب عروه اضافه کرده است که بر او جایز است به صورت و دستها و مو و محاسن آن زن نگاه کند و حتی ج55واز نگ55اه ب55ه بدن زن به جز عورت را امری بعید ندانسته اند، اما نگاه نبای55د به قصد لذت باشد و برای کسی که می دان5د ب5ا نگ5اه ب55رای او لذت ایجاد می شود، تکرار نگاه را برای اطالع از وض55عیت زن

مجاز شمرده شده. یونس روایت کرده که به امام صادق علیه السالم عرض کردم : »مردی می خواهد ازدواج کند آیا می تواند به او نگاه کن55د؟« فرمودند: »بله، البته از روی لباس ن5ازک، زی5را ک5ه او خواه5ان

.« ( 1 )زن به قیمت گرانی است این روایت داللت ندارد بر ام55ر ب55ه وج55وب نگ55اه از روی لب55اس نازک، زیرا امر ب55ه ن55ازکی لب55اس متوج55ه زنی اس55ت ک55ه قص55د

ازدواج با او را دارد. نگاه به قصد لذت ب55ه محاس55ن زن را ج55ایز نمی ( 2 )شهید ثانی

دانند و می گویند منظ55ور از محاس55ن، مواض55ع زینت اس55ت ن55هخود زینت.

قائ55ل ب55ه ج55واز نگ55اه ب55ه محاس55ن زن از روی ( 3 )محق55ق ث55انیلباس شده اند.

عبدالله بن فضل در روای55تی از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم می گوید: گفتم: »مردی که می خواهد ب55ا زنی ازدواج کن55د آی55ا می تواند به موها و محاسن زن نگ55اه کن55د؟« فرمودن55د: »اش55کالی

. ( 4 )ندارد، اگر به قصد لذت بردن نباشد« هم با توجه به اطالق ادله، حکم مش55روعیت ( 5 )صاحب جواهر

جواز نگاه با قصد لذت را منتفی دانسته اند. علمای اهل تسنن هم نگاه مرد به زنی که اراده ازدواج با او را دارد جایز دانسته اند، از جمله حنبلیها که گفته ان5د »نگ55اه م55رد به کسی که قصد ازدواج ب55ا او را دارد چ55ه ب55ا اذن و چ55ه ب55دون اذن او مباح است. خلوت کردن با زن جایز نمی باش55د، ب55ه زن



با شهوت و لذت نگاه نکند و اگر شک کند که با نگاه به زن ب55ه او حالت لذت و شهوت دست می دهد ، به محاسن او و دستها و صورت زن نگاه کند؛ چرا که محاسن ج55زء ع55ورت نیس55تند و

. ( 6 )نگاه به آنچه که معموال دیده نمی شود مباح نمی باشد160ص:

.25110، ح 61، ص 14 . وسائل، ج1- 1.292، ص2 . الروضه البهیه، ج 2- 2.28، ص 12 . محقق ثانی، جامع المقاصد ج 3- 3 ، ص32 . سیدابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 5-4 4

.37، ص 16؛ محمد مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 14.377، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهرالکالم، ج 5- 5.980، ص 2 . ابن قدامه، معجم الفقه الحنبلی، ج 6- 6

ج _ نگاه به زن در حال راه رفتن و ایستادن

مرد مانند مشتری است به ک55االیی ک55ه قص55د خری55د آن را دارد نگاه می کند و به تفحص در تمام مواضع ک55االی مطل55وب خ55ود برای خرید می پردازد. او می تواند به زنی که قص55د ازدواج ب55ا او را دارد در حالی که ایستاده و یا راه می رود نگاه کند. علما

. ( 1 )تکرار نگاه به زن در این احوال را جایز دانسته اند حسن بن سری می گوید: به امام ص5ادق علی55ه الس5الم ع55رض کردم: »مردی می خواهد ب5ا زنی ازدواج کن5د. می توان5د ب5ه او بنگرد و به پشت او و چهره اش نگاه کند؟« امام علیه الس55الم فرمودند: »بله، اشکالی ندارد . مرد به زنی که قصد ازدواج ب55ا)او را دارد نگاه کند و به پشت سر زن و به چهره اش بنگ55رد«

2 ) . این روایت از حیث داللت و اطالق شامل نگ55اه ب55ه جمی55ع ب55دن می ش55ود و داللت دارد ب55ر اینک55ه نگ55اه م55رد ب55ه زنی ک55ه قص55د ازدواج با او را ندارد جایز نمی باشد. و ظهور در جواز نگاه ب55ه



پشت زن در ح55ال عری55ان ب55ودن او ن55دارد، بلک55ه ظه55ور روایت ( 3 )برای شناخت حجم بدن زن از روی لباس می باشد.

نگ55اه ب55ه پش55ت )خلفه55ا( و ق55امت زن را ک55ه ( 4 )شیخ انص55اری هم ( 5 )لباس پوشیده از پشت سر زن جایز دانسته. شیخ مفید

نگاه به زن را برای مرد خواس55تگار از روی لب55اس در ح55ال راهرفتن برای او جایز دانسته اند.

. نگاه زن به مرد خواستگار2

آیا زن می تواند به م55ردی ک55ه قص55د ازدواج ب55ا او را دارد نگ55اه کن55د؟ ش55یخ انص55اری و ش55هید ث55انی نگ55اه زن ب55ه م55ردی ک55ه درخواست ازدواج با او را دارد جایز دانسته اند. ام55ا روای55ات و نصوص وارد شده در این مقام درصدد بیان ج55واز نگ55اه زن ب55ه

مرد هنگام 161ص:

؛ عالم55ه حلی،35 . ش55هید اول، اللمع55ه الدمش55قیه، ص 55-1 1 ؛192، ص 2؛ ش55هید ث55انی، الروض55ه البهی55ه، ج 174تبصره ص

؛355، ص 2ش55یخ طوس55ی، محق55ق حلی، النهای55ه و نکته55ا ج .495محقق حلی، شرایع االسالم، ص

.36، باب 25102، ح 59، ص 14 . وسایل الشیعه، ج 2- 2 ، ص32 . سیدابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 5-3 3

.31، ص 16؛ احمد نراقی، مستندالشیعه، ج 16.390 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح ص 4- 4.520 . المقنعه، ص 5- 5

ازدواج نیستند. مگر اینکه این ج55واز ب55ه فح55وی فهمی55ده ش55ود. علت دیگری که در این مساله وجود دارد این اس55ت ک55ه هم55ان گونه که بر مرد جایز است به زنی که می خواهد م55الش را در اختیار او قرار ده55د نگ55اه کن55د، پس ب55ر زن هم ک55ه می خواه55د بضع و آبروی خود را در اختیار مرد ق55رار ده55د ب55ه طری55ق اولی جایز است به مرد نگاه کند، به خص55وص اینک55ه ب55رای م55رد راه



فرار از زن اگر آن گون55ه ک55ه می خواه55د نباش55د ب55ا طالق دادن وجود دارد، اما برای زن چنین راهی نمی باش55د. از ط55رفی زن و مرد، هر دو یک ه55دف مش55ترک دارن55د ، آن هم ازدواج . پس

( 1 )بر هر دو نگاه به یکدیگر جایز می باشد. نگاه به صورت و دستهای مرد اگر به قصد ازدواج باش55د ج55ایز است. آیه »غض بصر« به طور اطالق بر حرمت نگ55اه ه55ر ی55ک از مرد و زن به دیگ55ری داللت دارد و س55یره قطعی5ه آن را اگ5ر

قصد ازدواج داشته باشد تخصیص خواهد داد. از اخباری که داللت دارد بر اینک55ه مردخواه55ان وط55الب زن ب55ه قیمت گران است، می توان جواز نگاه مرد به زن را اس55تفاده کرد. زیرا او قص55د خری55د بض55ع و آب55رو و نفس زن را ب55ه قیمت گران دارد . از طرفی حکم پوشش مرد و ع55دم نگ55اه ب55ه م55رد آسان تر از حکم پوشش زن است. پس اشکال بر ثبوت ج55واز نگاه زن به مردی ک55ه درخواس55ت ازدواج او را دارد ب55ه فح55وی

. ( 2 )فهمیده می شود . نگاه برای شهادت دادن3

الف _ شهادت علیه زن

اقتضای نصوص و ادله این امر است که روایت ص55حیح ص55فار، داللت ب55ر وج55وب پوش55ش زن ب55رای حض55ور در محض55ر ش55هود دارد. صفار در نام55ه ای ب55ه ام55ام موس55ی ک55اظم علی55ه الس55الم نوش55ت: »م55ردی قص55د ش55هادت ب55ر زنی را دارد ک55ه ب55ا آن زن محرم نیست . آیا می تواند علیه زن از پشت پوشش ش55هادت دهد و صدای او را بشنود، و اگر دو مرد عادل شهادت دهند که آن زن دختر فالنی است و این صدای اوست؟ و ی55ا ب55رای م55رد

شهادت بر زن که او را به عینه ببیند جایز نیست؟ حض55رت در توقی55ع خ55ود نوش55تند: زن خ55ود را بپوش55اند و ب55رای

ام55ا روایت ص55حیح ابن یقطین داللت ( 3 )شهادت حاضر ش55ود«بر جواز نگاه به صورت زن در مقام

162ص:



؛ ش55هید ث55انی،42 . ش55یخ انص55اری، کت55اب النک55اح، ص 55-1 1.435، ص 1مسالک االفهام، ج

. علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-2 2 ؛ ش55هید ث55انی،42 43؛ مرتضی انص55اری کت55اب النک55اح ص 94

.2مسالک االفهام، ج .7، ح 255، ص 6 . شیخ طوسی، تهذیب االحکام، ج 3- 3

شهادت به طور مطلق دارد. از ابی الحس55ن الک55اظم روایت ش55ده فرمودن55د: »ش55هادت ب55ه اقرار زنی که صورتش پوشیده نیس55ت اگ55ر ب55ه عین55ه آن زن را بشناس5د ی5ا کس5ی را حاض5ر کن55د ک5ه زن را بشناس5د اش5کالی ندارد. پس اگر زن را نمی شناسد و حاضر نمی کن55د کس55ی را که او را بشناسد ش55هادت علی55ه زن و ش55هادت براق55رار زن در حالی که زن نقاب از چهره برداشته و صورت را نمایان کرده،

. ( 1 )و مرد چهره زن را می بیند جایز می باشد« می توان از روایت داللت بر اعتبار کشف و نمایاندن ص55ورت و

نگاه شاهد در شهادت بر زن و بر اقرار زن را استنباط کرد. در جواز نگاه مرد به زن برای اینکه مرد علیه زن شهادت دهد، ظاهرا فرقی در تحمل شهادت و ادای شهادت نیست؛ زیرا که این ج55واز نگ55اه م55رد ب55ه زن در مق55ام ض55رورت و ح55اجت می

. ( 2 )باشد مشهور فقها، نگاه به زن را برای ش55هادت دادن علی55ه زن و ی55ا

. ( 3 )بر اقرار زن را جایز دانسته اند برای اینکه او را بشناسند روایات قبل هم داللت بر جواز نگاه به زن هنگام ادای شهادت دارد، و به اطالق داللت ب5ر نگ55اه ب55ه تم5ام ص5ورت دارد . مگ55ر اطالق را مقید کنیم به آنچه که ظاهر می شود بعد از پوشیدن

. ( 4 )نقاب، به دلیل آنچه در نامه صفار وارد شده



در صورت ضرورت هنگام تحمل شهادت ب55رای ( 5 )محقق ثانی شناخت زن نگاه ک55ردن ب55ه او را ج55ایز دانس55ته و در غ55یر ح55ال

ضرورت نگاه را جایز نمی داند. جمهور اهل سنت بر این عقیده اند که مرد برای شهادت دادن

علیه زن می تواند به صورت او نگاه کند. اما حنفیه بین حال ادای شهادت و تحمل شهادت فرق گذاشته است، گفته اند: نگاه مرد با ترس از احس55اس ش55هوت و ل55ذت در حال ادای شهادت جایز است، به خالف نگاه در حال تحم55ل

شهادت، که نگاه در صورت در امان بودن از شهوت جایز 163ص:

. همان.1- 1 ؛391، ص 10 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهرالکالم، ج 55-2 2

؛626س55ید محم55د ک55اظم طباطب55ایی، الع55روه ال55وثقی، ص .57مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص

؛ محق55ق حلی،161، ص 4 . شیخ طوسی، المبسوط، ج 55-3 3.495شرایع، ص

، ص32 . سید ابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 4- 464..35، ص 12 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 5- 5

می باشد ؛ چرا که نگاه در تحمل شهادت ضروری نیست .. ( 1 )به خالف نگاه در حال ادای شهادت«

عالمه بر این عقیده است که مرد علیه زن ش5هادت نمی ده55د، مگرهنگامی که صدای زن را به طور قطع و یقین بشناس55د، ی55ا زن حج55اب از ص55ورتش ب55ردارد، نگ55اه ب55ه زن را هنگ55ام تحم55ل

. ( 2 )شهادت جایز می داندب _ شهادت به زنا



از جمله موارد استثناء شده نگاه به زن و مرد زناکار است ک55هبه دلیل ادای شهادت نگاه به آنها و تحمل شهادت مباح است.

علما متفق القولند که نگاه به ع55ورت م55رد و زن زناک55ار ب55رای. ( 3 )تحمل شهادت جایز است

شهید ثانی در مسالک، علت جواز نگاه را بی55ان داش55ته و گفت55ه است: »جواز نگاه، وسیله اقامه حدود الهی است، ک55ه من55ع از نگاه سبب عمومیت و فراگ5یری فس55اد و ب55رانگیختن م55ردم ب55ر انجام این عمل حرام و انسداد باب رکنی از ارک55ان مهم ش55رع خواهد شد. ش5هادت ب5ه زن5ا متوق5ف ب5ر تحم5ل ش5هادت عم5ل حرام و تداوم نگاه به حیثی ک55ه آن را همچ55ون می55ل در س55رمه

. ( 4 )دان مشاهده کرده باشد است... برخی از علما نگاه به عورت در زنا را منع کرده اند، من جمله صاحب جواهر که ایشان نگاه ب55ه ف55رج دیگ55ری را در ه55ر ح55ال حرام می دانند و نگاه به فرج دیگری ب55رای ش55هادت ب55ه زن55ا را بهانه و عذری بر جواز نگاه دانس55ته، در عین ح55ال ش55هادت ب55ر زنا چه با دیدن و رویت اتف55اقی باش55د و چ55ه ب55دون قص55د ی55ا ب55ا قصد نگاه کردن باشد، باید توب55ه کن55د ؛ چ55ون نگ55اه او از جمل55ه

. ( 5 )گناهان کبیره است شیخ انصاری هم جواز نگاه به عورت دیگری را ب55رای ش55هادت خالی از اشکال نمی دانند، زی55را وج55وب ش55هادت مش55روط ب55ه

مشاهده است و ما دلیلی بر جواز 164ص:

.87 . علی بن عطیه هیتی حموی، احکام النظر، ص 1- 1.501، ص 3 . عالمه حلی، قواعد االحکام، ج 2- 2 . سید محس55ن حکیم طباطب55ایی، مستمس55ک الع55روه، ج55-3 3

؛ محم55د6، ص 3؛ عالم55ه حلی، قواع55د احک55ام، ج 35، ص 14 ؛ محم55د ک55اظم391، ص 10حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج

.622طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص



. علی اکبر سیفی مازندرانی، دلیل تحریر الوسیله احکام5-4 4 ؛ محمد حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج85الستر و النظر، ص

.392، ص 10.392، ص 10 . جواهر الکالم، ج 5- 5

مش55اهده در ص55ورت اختی55ار ن55داریم. اگ55ر از روی اض55طرار،. ( 1 )مشاهده حاصل شود شهادت واجب است

پس نگاه برای شهادت دادن، اگر ضرورت باشد جایز اس55ت، و اقوی عدم جواز نگاه ب55ه زناک55اران می باش55د، مگ55ر آنک55ه نگ55اه نکردن فسادی را انتشار ده55د، و ح55دود خداون55د را ب55ه تعطیلی

کشاند.ج _ شهادت به تولد بچه

در اینکه آیا برای شهادت دادن به تولد بچه نگاه به عورت جایزاست یا نه ، دو وجه است:

. منع از نگاه: نگاه به عورت زن حرام است، چ55ون ش55هادت1به تولد، بهانه و جواز برای نگاه کردن به عورت نمی باشد.

. ج55واز نگ55اه: ک55ه ض55رورت دلی55ل ب55ر نگ55اه می باش55د ک55ه از2. ( 2 )مهمات دین، و مورد نیاز و ضروری است

علما نگاه به عورت را برای شهادت بر تولد بچه ج55ایز دانس55ته. ( 3 )اند

»ش55یخ انص55اری در» کت55اب النک55اح«، نگ55اه م55ردان در ح55ال. ( 4 )ضرورت برای شهادت به تولد بچه را جایز دانسته است

د _ شهادت به رضاع

رضاع و شیر دادن بچ55ه، ب55ا ش55هادت زن55ان ث55ابت می ش55ود. در صورت عدم امکان ثب55وت رض55اع ب55ه ش55هادت زن55ان، رض55اع در

. ( 5 )حال ضرورت با شهادت مردان اثبات می شود



شهادت به رضاع در صورتی مقبول است که ب55ه تفص55یل بی55ان شود. شاهد بداند زن در حال ش55یر دادن اس55ت و ک55افی اس55ت

که کودک را ببیند که پستان زن را در دهان 165ص:

.57 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 1- 1 ؛ س55ید35، ص 12 . محق55ق ث55انی، ج55امع المقاص55د، ج 55-2 2

.36، ص 14محسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه، ج ؛391، ص 1 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-3 3

؛ محم555د ک555اظم6، ص 3عالم555ه حلی، قواع555د االحک555ام، ج .626طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص

.57 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 4- 4 ؛626 . سید محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 5-5 5

، ص14سید محس5ن طباطب55ایی حکیم، مستمس5ک الع5روه، ج 36.

فرو برده و مشاهده کند ک5ه ک5ودک ب5ه ط55ور ع55ادت آن را می مکد و لبانش را حرکت می ده55د و جرع55ه جرع55ه می نوش55د و گلویش حرکت می کند ، به گونه ای که یقین ب55ه مکی55دن ش55یر

( 1 )برای او حاصل شود. اهل تسنن هم نگاه به پستان زن برای شهادت به شیر دادن را مباح دانسته اند و در ص55ورتی ش55اهد ب55ه ص55ورت و پس55تان زن

. ( 2 )نگاه خواهد کرد که ترس از فتنه و گناه نداشته باشد . نگاه برای آموختن و تعلیم دادن4

در آموختن و تعلیم دادن به زن، نگاه به صورت او مباح اس5ت، به شرط اینکه در فتنه و گن55اه نیفت55د، و آم55وختن آن علم ب55رای زن واجب باشد ، مانن55د آم55وزش س55وره حم55د و تش55هد ونم55از، آموزش شروط نماز، احکام وضو و غسل و یا آموزش ص55نعتی

. ( 3 )که احتیاج به نگاه کردن دارد . نگاه هنگام معامله5



نگاه به زن بیگانه برای شناختن او به هنگام معامل55ه و خری55د و. ( 4 )فروش جایز است

شیخ می گوی55د: اگ55ر بین م55رد و زن معامل55ه و مبایع55ه ص55ورت گیرد، برای شناختن چهره زن و اینکه بدان55د چ55ه کس55ی ثمن را به او می دهد در ص55ورتی ک55ه زن خریدارباش55د، و ام55ا اگ55ر زن فروشنده است ، برای دانستن این امر که چه کسی کاال را ب55ه

. ( 5 )او می دهد می تواند به صورت او نگاه کند . مقام ضرورت6

هنگام تزاحم بین دو امر مهم که مکلف قادر ب55ه انج55ام ه55ر دو نیست و ناچار باید یکی را انجام ده55د. در این ح55ال ب55ر مکل55ف

واجب است تمام قدرتش را به انجام امر 166ص:

؛ ش55هید ث55انی، الروض55ه513 . محق55ق حلی، ش55رایع، ص 55-1 1، ص3؛ عالم55ه حلی، قواع5د ا الحک5ام، ج 318، ص 2البهیه، ج

28..91 . علی بن عطیه بن هیتی حموی، احکام النظر، ص 2- 2.87-86 . همان، ص 3- 3 ؛ شهید اول،34، ص 12 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 5-4 4

.109اللمعه الدمشقیه، ص .161، ص 4 . شیخ طوسی، المبسوط، ج 5- 5

مهم تر صرف کند. اما برای انجام امر مهم تر لمس و نگاه به نامحرم صورت می گیرد؛ به گونه ای که ترک آن عدم رض55ایت شارع را در بر دارد. از طرفی امثال آن عمل به قیمت ارتکاب نگاه و لمس به زن بیگان55ه تم55ام می ش55ود، مانن55د نج55ات نفس انس55ان مح55ترمی از غ55رق ش55دن و م55وارد دیگ55ری چ55ون آن در مقام تزاحم دو حکم مهم، ح55رمت نگ55اه ب55ه زن بیگان55ه و لمس آن ساقط می شود؛ چرا که نج55ات زن ن55امحرم در ح55ال غ55رق

. ( 1 )شدن و سوختن بدون لمس و نگاه کردن امکان ندارد



بر طبق روایت امام علیه السالم : »خداوند هر چیزی را ب55رای . ( 2 )کسی که مضطر و ناچار ب55ه انج55ام آن ش55ده حالل ک55رده«

که نهایت داللت آن ثبوت جواز و حلیت انجام آن برای ش55خص مضطر است که حرمت نگاه ش55امل کس55ی ک55ه او را م55داوا ی55ا

معالجه می کند و نجات از مرگ می دهد نمی شود. آیت الله سیستانی هم معتقدن55د ک55ه از ح55رمت نگ55اه و لمس و وجوب پوشش مواردی استثناء وجود دارد. چنانک55ه اگ55ر نج55ات زن بیگانه از غرق شدن و سوختن و... احتیاج به لمس و نگ55اه به نامحرم دارد، لمس و نگاه جایز است، هرگاه مورد اضطرار و اقتضای نگاه بدون لمس را داشته باشد و ی55ا ب55ر عکس به55تر

. ( 3 )است به همان اندک اکتفا شود نه به مقدار بیش از آن زیرا ضرورت به اندازه ضرورت اندازه گیری می شود، در غیر م55وارد اض55طرار و ی55ا در زائ55د از مق55دار اض55طرار ب55ه اقتض55ا و

. ( 4 )اطالق کالم نگاه و لمس حرام است . نگاه برای معالجه7

امروزه بسیار اتفاق می افتد که یک بیمار زن به دست پزش55ک مرد معالجه شود و یا بر عکس یک بیمار مرد به دست پزش55ک زن معالجه شود . گ55اه پزش55ک ناچ55ار اس55ت ب55رای معالج55ه ب55ه عورت بیمار نگاه کند و یا بر آن دست بگذارد . این مش55کل در عملهای جراحی شدیدتر پیش می آید که عالوه بر پزشک م55رد جراح، چندین مرد دیگ55ر هم در ات55اق عم55ل حض55ور دارن55د و ب55ه

بدن زن بیمار نگاه می کنند و یا وقتی بیمار 167ص:

؛626 . محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 1- 1.232، ص 2سید ابوالحسن موسوی، وسیله النجات، جز

.7122. ح 1. ب 69، ص. 4 . وسایل الشیعه، ج2- 2 ، ص3 . سید علی حسنیی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 3- 3

13.



.77 . احمد مطهری، مستند تحریر الوسیله، ص 4- 4 مرد باشد و پزش55ک ج55راح، زن اس55ت و احتم55اال پرس55تاران زن دیگ55ری هم ش55اهد عم55ل هس55تند، و پزش55کان مجبورن55د ب55رای معالجه بر بدن بیمار دست بگذارن55د و ب55دن او را نگ55اه کنن55د، و

چاره ای هم جز آن نمی باشد. عالوه ب55ر اینه55ا گ55اهی دانش55جویان پزش55کی و پرس55تاری ب55رای آموزش در اتاق عمل حضور دارند و شاهد عمل بر ب55دن بیم55ار بوده و یا ناچارند در تشریح، به ب55دن زن و ی55ا م55رد م55رده نگ55اه

کنند و یا دست بگذارند. با در نظر گرفتن این نکته که پزشکان زن و مرد م55ا مس55لمان هستند و مقید به احکام فقهی و دینی و چنانکه بیان شد، نگ55اه مرد و زن به بدن جنس مخالف حرام است و به تبع آن حرمت لمس بدن شدیدتر خواهد بود. و با توج5ه ب5ه آی5ه کریم5ه »غض بصر« و ادله دیگری که علما و فقها بیان داش55ته ان55د، نگ55اه ب55ه بدن زن و مرد نامحرم جایز نیست . مگر در م55وارد ض55روری . در احادیث مختلف این امر آمده و به پزشکان م55رد اج55ازه می

دهد، بیماران زن را معاینه ، معالجه و حتی جراحی کنند. از ام5ام محم55د ب5اقر علی5ه الس5الم س5وال ش5د: »در ب5دن زنی بیماری به وجود آمده . آیا مرد می توان55د او را معالج55ه کن55د؟« فرمودن55د: »اگ55ر ب55دین ام55ر مض55طر باش55د ، ج55ایز اس55ت او را

. ( 1 )معالجه کند« ح55رمت نگ55اه و لمس ک55ردن ب55دن زن بیگان55ه ب55رای م55رد و بالعکس، در مورد معالجه استثناء شده . البت55ه در ص55ورتی ک55ه معالجه از سوی پزشک هم جنس ممکن نباش55د، می ت55وان مثال نبض مریض نامحرم را بگیرد. البته به ش55رطی ک55ه ب55ا اب55زار از قبیل حرارت س55نج ممکن نباش55دونیز می ت55وان حج55امت و رگ

زدن و شکسته بندی انجام دهد. دکتر محرم نیست، لذا در غ55یر ح55الت اض55طرار نمی توان55د ب55ه ب5دن ن5امحرم نگ55اه کن5د.ب5ه همین س5بب ص5احب ش5رایع گفت5ه



است: »طبیب هرگاه الزم شود می تواند برای معالجه به ف55رد نامحرم نگاه کند در صورت ضرورت نگاه ب55ه ع55ورت هم ج55ایز

. ( 2 )است« هم بر این عقیده است. ( 3 )عالمه

پزشک درهنگام معالج5ه به5تر اس5ت ب5ه هم5ان موض5ع معالج5هبنگرد. بیشتر از آن

168ص:

، ص1 . میرزا حسین نوری فاضل، مستدرک الوسایل، ج 1- 1.100، ب 558

؛ ش55یخ طوس55ی495 . محقق حلی، شرایع االس55الم، ص 55-2 2 ،12؛ محقق ثانی، جامع المقاص55د، ج 160، ص 4المبسوط، ج

.32ص .6، ص 3 . عالمه حلی، قواعد االحکام، ج 3- 3

عضو بیمار را نمی تواند ببیند. محقق ثانی، در ج55واز نگ55اه، ت55رس از بین رفتن عض55و وش55دت بیماری را شرط نمی دانن55د، بلک55ه در مش55قت افت55ادن ب55ا ت55رک معالجه را برای جواز نگاه کافی دانسته و اضافه کرده اند بهتر

. در صورت امکان اکتف55ا ( 1 )است معالجه نامحرم ممنوع باشد به یکی از دو مورد، لمس یا نگاه، همان یکی کافی خواهد بود،

. ( 2 )فعل دیگر جایز نیست ابی حمزه ثمالی می گوید : از امام ب55اقر علی55ه الس55الم س55وال کردم: »برای زن مس55لمانی عارض55ه ای مانن55د شکس55تگی و ی55ا زخم در جایی از بدنش ایجاد می شود ک55ه م55رد ن55امحرم نبای55د نگاه کند. اگر پزشک مرد ص5الحیت بیش5تری ب5رای معالج5ه زن داشته باشد آیا مرد می تواند زن را معالج55ه کن55د؟« فرمودن55د:)»در وقت اضطرار اگر زن بخواه55د ، می توان55د معالج5ه کن55د«

3 ) .



ح55دیث ام55ام علی55ه الس55الم ک55ه فرمودن55د: »أرف55ق بعالج55ه منساء« یع55نی اعتم55اد و اطمین55ان بیش55تری در طب55ابت م55ردان الن برای معالجه زنان اس55ت. چنانک55ه در »المص55باح« گفت55ه ش55ده: »رفقت العمل« یع55نی حکیم ت55ر و دان55اتر، ی55ا ب55ه معن55ای اینک55ه معالجه از سوی مرد آسان تر و سهل ت55ر از معالج55ه زن55ان می باشد به لحاظ سختی فراهم شدن مقدمات رج55وع ب55ه پزش55ک زن . مقصود از اضطرار در ح55دیث ام55ام ب55اقر علی55ه الس55الم :ت الیه« یعنی اضطرار ع55رفی، ک5ه در قاب55ل تحم5ل »اذا اضطر نبوده به دلیل رنج و س55ختی ک55ه ب55ه دنب55ال دارد و مقی55د ک55ردن حدیث به »إن شاءت« یعنی برای زن ج55ایز اس55ت ک55ه اگ55ر ب55ه راحتی امکان رجوع به پزشک زن فراهم نباشد ب55ه دلی55ل رنج و سختی درد و تحمل مشقت می تواند برای معالج55ه ب55ه پزش55ک مرد رجوع کند و اگرمی تواند مشقت و درد را تحمل کن55د بای55د

. ( 4 )زن او را معالجه کند« شکی نیست این روایت بر جواز نگاه پزشک ب55رای معالج55ه ب55ه

بدن زن داللت دارد.169ص:

.34، ص 12 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 1- 1 ، ص3 . سید علی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 2- 2

13. . ابی حم55زه ثم55الی عن ابی جعف55ر علی55ه الس55الم ق55ال:55-3 3

دها، ام55ا لمه یص55یبها البالء فی جس55 »س55ألته عن اإلم55رأه المس55ج55ل 55ون الر 55ه یک ظ55ر الی لح الن کسر و اما ح55رج فی مک55ان الیص55ظ55ر الیه55ا؟ ق55ال: اذا 55ه الن لح ل س55اء أیص55 أرف55ق بعالج55ه من الن

، ص14اضطرت إلیه فلیعالجها ان شاءت«. وسایل الشیعه، ج .25511، ح 13، ب 172

. علی اکبر سیفی مازندرانی، دلیل تحری55ر الوس55یله، ص55-4 478.



یکی دیگر از مشکالت جراحی، مسأله زایمان زنان می باشد . ک55ه مس55تلزم نگ55اه و لمس ب55دن زن اس55ت . در ص55ورت نب55ود پزشک متخصص زن، پزشک مرد جایز است این عمل را انجام دهد. امام ص55ادق علی55ه الس55الم از حض55رت علی علی55ه الس55الم روایت کرد: »هرگاه زنی فوت کرد و در شکمش بچ55ه ای ب55ود می توان شکم او را شکافت و بچه را خارج کرد. ام55ام ص55ادق علیه السالم در روایتی دیگر: درباره زنی ک55ه بچ55ه در ش55کمش می م55یرد و نس55بت ب55ه ح55ال زن ت55رس و نگ55رانی وج55ود دارد، فرمودند: »بر مرد اشکال ندارد که دستش را داخل برد و بچه

. ( 1 )را تکه تکه کرده و از بدن زن خارج کند« شیخ انصاری هم قائل به جواز نگاه طبیب به عورت زن بیگانه و سایر اعضای بدن او برای معالجه شده اند، زیرا عموم ادل55ه ب55ر اباح55ه و ع55دم من55ع نگ55اه داللت دارن55د و ب55ه دلی55ل ض55رورت معالجه و تمسک به قاع55ده نفی ض5رر و ح55رج و اض55طرار و ب55اطرار 55د االض55 ه عن توجه به روایت »ما ح55رم الل55ه ش55یئا اال و احل

. ( 2 )الیه« برخی علمای اهل سنت می گویند: نگاه مرد برای معالج55ه ب55ه زن جایز است مانند گرفتن نبض، یا حجامت یا چش55م پزش55کی و بستن و ترمیم استخوان شکسته، به ش55رط آنک55ه ب55ه مق55دار ضرورت نگاه کند. مثال پارچه ای را به روی صورتش گذاشته و روی چشم را باز گذارد، برای م55داوای چش55م، پوش55اندن تم55ام صورت الزم نیست، اما پزشک بای55د ع55ادل باش55د. معالج55ه ن55زد پزش55ک فاس55ق و ک55افر و یه55ودی و نص55رانی ب55ا وج55ود پزش55ک

. ( 3 )مسلمان برای معالجه زن جایز نمی باشد نتیج55ه این ک55ه در اح55ادیث و فق55ه اس55المی، نگ55اه و لمس ب55دن نامحرم در مواقع ضرورت از جمله معالجه تجویز شده با ذک55ر شرایطی من جمله: عدم دسترس55ی ب55ه پزش55ک هم جنس و ی55ا کافی نبودن سطح علمی و تخصص او، اما بهتر اس55ت معالج55ه از روی لباس انجام گیرد. اکتفا به نگ55اه و ی55ا لمس ب55ه تنه55ا در صورت امکان. اگر بدون نگاه و لمس معالج55ه امک55ان نداش55ت

به حداقل اکتفاکند.



( قواعد من النساء8

از جمله زنانی که از حرمت نگاه به زن نامحرم اس55تثناء ش55دهاند، نگاه به »قواعد

170ص:

.46، ب 3، ح 673، ص 12 . الوسایل، ج 1- 1 ؛ احمد مطهری،56 . مرتضی انصاری؛ کتاب النکاح، ص 5-2 2

.76مستند تحریر الوسیله، ص .89 . علی بن عطیه بن هیتی حموی، احکام النظر، ص 3- 3

النساء« زنانی که امید به ازدواج ندارند می باشد. به دلیل آی55هکریمه:

اء الالتی الیرج55ون نکاح55ا فلیس علیهن س55 »و القواع55د من الن55ه؛ ج55ات بزین وب55ر زن55ان از ( 1 )جناح أن یض55عن ثی55ابهن غ55یر متبر

کارافتاده ای که دیگر امید زناشویی ندارن55د گن55اهی نیس55ت ک55ه پوش5ش خ55ود را کن5ار نهن55د ، ب5ه ش5رطی ک5ه زین5تی را آش5کار

نکنند.« کلمه »قواعد« جمع قاعده است . به معنای زنی اس55ت ک55ه از نکاح بازنشسته شده، یعنی دیگر کسی به سبب پ55یری اش ب55ه

. ( 2 )او تمایلی ندارد مرحوم طباطبایی یزدی هم نگاه ب55ه زن55انی را ک55ه از پ55یری ب55ه حدی رسیده اند که مأیوس از شوهر کردن باشند و مقداری از

. ( 3 )ساق دست و موی آنها نمایان است جایز می دانند اما صاحب جواهر، حتی نس55بت ب55ه »قواع55د النس55اء« هم حکم عورت را »المراه عوره« باقی می داند، مخصوصا آن قسمتی از بدن زنان که معموال پوشیده است مثل شکم و... اما آشکار کردن صورت و بخشی از موها و قسمتی از ساق دست زن55ان مس55ن ک55ه معم55وال نمی پوش55انند، اش55کال نمی دانن55د. ایش55ان مقصود آیه از »قواعد النساء« را درآیه کریمه زنانی می دانن55د



که امید به ازدواج ندارند، یعنی از حیض و بچه دار شدن ناامید شده اند، به خاطر باال بودن سنشان . اگر از خانه خارج ش55وند و با لباسی خود را بپوشانند، چ55ه لب55اس زین55تی و غ55یر آن مث55ل ملحفه و مقنعه و روسری و...، گناهی برآنان نیست ؛ به شرط آنکه خروج آنها برای خودنمایی به زینت نباشد، بلکه خروج آنها برای رفع حوایج و نیازمندیهای خود باشد، بهتر است ک55ه عفت

. ( 4 )داشته و خود را بپوشانند محم55د بن مس55لم از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم روایت ک55رد:اء« زن55انی ک55ه امی55د ب55ه س55 درباره آی55ه کریم55ه »القواع55د من الن ازدواج ندارند، بهتر است چه لباس و پوششی را ب55ر س55ر خ55ود

. ( 5 )قرار دهند؟ فرمودند: »جلباب )مقنعه(« ابی صباح گفت: از امام صادق علیه السالم سوال ک55ردم : »ازاء« به55تر اس55ت ک55ه آنه55ا چ55ه لباس55ی را س55 »القواع55د من الن بپوشند؟«. فرمودند: »مقنعه )مگر آنکه کن55یز باش55ند(، ب55ر آنه55ا

. ( 6 )گناهی نیست اگر روسری بر سر گذارند«171ص:

.60 . قرآن کریم سوره مبارکه نور/1- 1 ،15 . عالمه محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 5-2 2

.177ص.626 . محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 3- 3.389، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 4- 4.25430، ح 147، ص 14 . وسائل، ج5- 5.25435، ح 147، ص 14 . وسائل الشیعه، ج6- 6

صاحب مستمسک العروه معتق55د اس55ت ک55ه حج55اب و پوش55ش برای قواعد النس55اء واجب اس55ت. و اگ55ر مق55دار کمی از م55و و

. ( 1 )ساق آنها نمایان باشد ، اشکال ندارد با توجه به روایات می توان گفت که زنان سالمند نباید به تبرج و خودنمایی پرداخته و زینت و زیور خود را در معرض دید قرار



دهند. بر آنها جایز است حجاب و پوشش کام55ل مانن55د جوان55ان نداش555ته باش555ند، ام555ا زینته555ای )زیبائیه555ای ط555بیعی ب555دن و زیورآالت( . خود را به نمایش نگذارند و آن مق55دار از ب55دن ک55ه از مقنعه بیرون است مثل ساق دست و موه55ا ب55ر آنه55ا م55انعی

ندارد. روایات هم همین محدوده را جایز دانسته چنانکه: حلبی از امام صادق علیه السالم نقل می کند که: امام این آیه؛ زن55ان س55الخورده عن ثی55ابهن از قرآن را که می گوی55د »أن یض55 جامه های خود را برگیرند« قرائت کردند و فرمودند: »منظ55ور ب55یرون آوردن روس55ری و مقنع55ه می باش55د.« س55وال ک55ردم )قواعدالنساء( زنان مسن ن55زد چ55ه کس55ی ح55ق کش55ف حج55اب دارند؟ فرمود : »هرکس باشد ، اما خودنمایی به زینت نکنن55د .

. ( 2 )گرچه بهتر است حتی پیرزنان نیز حجاب را مراعات کنند« بهتر است ک5ه »قواع55د النس5اء« روس55ری و مقنع55ه خ55ود را در نیاورده و مو و ساق خود را بپوشانند. اگر نپوش55انند ، نگ55اه ب55ه مو و ساق دست آنها مانعی ندارد. اما با ترس از وق55وع ح55رام بر آنها جایز نیست. زیرا زن به هر س55نی ک55ه برس55د ب55از آم55اده ب55رای عم55ل جنس55ی اس55ت، و تس55امح در م55ورد زن55ان س55المند علتش این است که مانند زنان جوان در معرض شهوت و لذت

نیستند. . نگاه به زنان اهل ذمه9

( 3 ) . نگاه به زنان اهل ذمه9 مقتضای قاعده، عدم جواز نگ55اه ب55ه زن55ان اه55ل ذم55ه اس55ت، و وجوب فروخواباندن چشم می باشد، مگر آن که با دلیل، جواز نگاه به زنان اهل ذم55ه ث55ابت ش55ود، و اگ55ر از ادل55ه ج55واز نگ55اه استفاده نکنیم، ناچار باید ب55ه عم55وم آی55ه رج55وع ک55رده حکم ب55ه

وجوب 172ص:



. سید محسن طباطبایی، مستمسک الع55روه ال55وثقی، ج55-1 1.38، ص 14.25431، ح 147، ص 14 . وسایل الشیعه، ج 2- 2 . منظور از اهل ذمه، اقلیتهای مذهبی مثل مس5یحی ه55ا،55-3 3

یهودی ها و زرتشتی هاست، اقلیته55ای م55ذهبی، پوش55ش را ب55ر زن واجب نمی دانند و زنان ایشان مانند زن55ان مس55لمان دارای ح55رمت و اح55ترام نیس55تند، حکم نگ55اه ب55ه زن55ان م55ورد اختالف

است. »غض بصر« و فروبستن چشم دهیم و نوبت به اج55رای اص55لی

. ( 1 )عملی که مقتضای آن برائت است نخواهد رسید فقها نگاه با قصد لذت و ریبه به زن55ان اه55ل ذم55ه را ج55ایز نمی دانند. محل بحث ما نگاه به غیر دس55ت و ص5ورت اس5ت ؛ چ5را ک55ه ج55واز نگ55اه ب55ه دس55ت و ص55ورت مس55لمانان را دری55افتیم. مشهور فقها نگاه به زنان اهل ذمه و حتی به موی آنها را جایز

دانسته اند. اما برخی فقها قائل به حرمت نگاه به زنان اهل ذمه و موهای

( 3 ) ، عالمه ( 2 )آنان شده اند . از جمله فاضل در کش5ف اللث5ام که آن را تحریم ک55رده ان55د. ابن ادریس گفت55ه ( 4 )و ابن ادریس

است: عموم آیه »غض بصر« به طور مطل55ق زن55ان را از نگ55اه کردن منع کرده. این اطالق شامل زنان غ55یر مس55لمان هم می شود. که نگ5اه ب5ه آنه5ا ج5ایز نیس5ت و ب5ا خ5بر واح5د هم مقی55د

نشده«. فقهایی که قائل به جواز نگاه به اهل ذمه هستند به چن55د دلی55ل

استدالل کرده اند: . زنان اهل ذمه به منزله کنیز هستند. ب55رخی فقه55ا از جمل55ه1

شیخ، نگاه به زنان اهل کتاب و موهای آنان را ج55ایز می دانن55د. ( 5 )زیرا آنها به منزله کنیز هستند

اء اه55ل ظ55ر الی نس55 محق55ق در ش55رایع می گوی55د: »و یج55وز الن55ه االم55اء« عورهن النهن بمنزل . یکی از احک55ام ( 6 )الذم55ه وش55



نسبت به کنیز این است که نگاه به آنها ج55ایز می باش55د، زن55ان اهل ذمه به منزله کنیز هستند، و نگاه به کنیزان ج55ایز اس55ت . گفته شده اهل کتاب ممالی55ک ام55ام هس55تند. ش55هید درمس55الک

. ( 7 )آورده که اهل ذمه در اصل فی ء مسلمانان هستند زراره می گوید: »اهل کتاب ممالی55ک ام55ام هس55تند. مگ55ر نمی بینید که آنها جزیه می پردازند، چنان که بندگان به م55والی خ55ود

. ( 8 )جزیه می پردازند« ابو بصیر از امام ب5اقر روایت ک5رده ک5ه: »اه5ل کت5اب ممالی5ک

. ( 9 )امام هستند« این روایات داللت دارد بر اینکه، اهل ذمه چون مانن55د کنیزک55ان

می باشند، نگاه به آنها حرام نیست.173ص:

. علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-1 198..23، ص 7 . کشف اللثام، ج 2- 2.111، ص 7 . مختلف، ج 3- 3 . علی اصغر مروارید، سلسله الینابیع الفقهیه)السرائر (،5-4 4.426، ص 19ج ، ص2 . شیخ طوس5ی و محق5ق حلی، النهای5ه و نکته5ا ج 5-5 5

، ص14؛ سید محسن حکیم، مستمسک الع55روه ج 55،355 35618. . نگاه به زنان اهل ذمه و موهایش55ان ج55ایز اس55ت. زی55را55-6 6

.495آنها چون کنیز هستند. شرایع اسالم، ص .436، ص 1 . شهید ثانی، مسالک االفهام، ج 7- 7.1، ح45، ب 477، ص 15 . وسائل، ج8- 8.8، ب 1، ج 420، ص 14 . همان، ج 9- 9

اما مقتضای تحقیق، اراده دو معنا ازیک شی ءصحیح نیست. یا زنان اهل کتاب به منزله کنیز مس55لمانان هس55تند. ب55ه این معن55ا



که نگاه به آنها درحکم نگاه ب55ه کن55یزمی باش55د قطع55ا این معن55ا مقصود نمی باشد . به این دلیل ملک مشترک هم55ه مس5لمانان55ق هستند و معلوم نیست نگ55اه ک55ردن ب55ه کن55یزی ک55ه مل55ک طل انسان نیست، جایز باشدو ی55ا ص55دق عن55وان فی ء ب55ه آنه55ا هیچ کاری در این عنوان نمی باش55د ب55دلیل آی55ه کریم55ه »وم55ا ملکت

. ( 1 )یمینک مما افاء الله« چنانک55ه ممکن نمی باش55د ک55ه مقص55ود از زن55ان اه55ل کت55اب ب55ه منزله کنیز غیر باشد ب55ه اعتب55ار اینک55ه کن55یز حقیقی مس55لمانان هستند . بر فرض این گونه باشد، نگاه کردن به کنیزی که ملک مشترک مسلمانان است ج55ایز نیس55ت. حکم ج55واز نگ55اه ب55رای کنیز در صورتی ثابت اس55ت ک55ه کن55یز مل55ک شخص55ی مس55لمان باشد، نه مشترک هم55ه مس55لمانان باش55د. ب55ر ف55رض اینک55ه زن اهل کتاب مانند کنیز باشد مطلوب م55ا ث55ابت نمی ش55ود ، مگ55ر

. ( 2 )بنابر جواز نگاه به کنیز دیگری که در آن اختالف است . اخبار و روایاتی که فقها جواز نگاه ب55ه زن55ان اه55ل کت55اب را2

بدان مستند کرده اند. سکونی عن ابی عبدالله علی5ه الس5الم ق5ال: ق5ال رس5ول الل5ه صلی الله علیه و آله : ال حرمه لنساء اهل الذمه ان ینظ55ر الی

. ( 3 )شعورهن و ایدیهن« امام ص55ادق می فرمای55د: پی55امبر اک55رم ص5لی الل55ه علی55ه و آل5ه)فرمودند: نگاه کردن به سر و دستهای اهل ذمه حرام نیست.

4 ) این روایت در جواز نگاه به دست و م55وی زن55ان ذمی ص55راحت

دارد، و دلیل جواز یعنی نفی حرمت نگاه. ابوالبخ555تری از حض555رت علی علی555ه الس555الم روایت کردک555ه

. ( 5 )فرمودند: نگاه کردن به سر زنان اهل ذمه مانعی ندارد مشهور فقها ب55ه این روای55ات عم55ل ک55رده ان55د ک55ه این ش55هرت

جبران ضعف احتمالی روایات را می کند.



. دلیل دیگر جواز نگاه سیره مسلمانان است.3 در صدر اسالم اه55ل کت55اب ب55ا مس55لمانان زن55دگی می کردن55د و

مطابق احکام و سنن و 174ص:


.101 . همان، ص 2- 2.112، ب 1، ح 149، ص 14 . وسائل، ج 3- 3.149، ص14 . وسائل الشیعه، ج 4- 4.2، ح 149 . همان، ص 5- 5

آداب و فرهن55گ خودش55ان رفت55ار می کردن55د، ک55ه من جمل55ه آن عدم رعایت حجاب بود که مراعات آن را در شرایط ذم55ه الزم نکرده اند. همین عدم منع، داللت بر عدم حرمت دارد، زیرا در صورت حرام بودن نگ55اه ب55ه آن55ان ب55رای مس55لمین،... مراع55ات حجاب را برای آنها نیز الزم می کردند و جز شرایط ذمه ق55رار می دادند... و عدم شرط در صدر اسالم نشانه اباحه نگ55اه ب55ه

. ( 1 )آنان می باشد محدوده نگاه به زنان اهل کتاب را می توان ب55ا توج55ه ب55ه ادل55ه بیان کرد که: اهل کت55اب از جهت نگ55اه ک55ردن حرم55تی ندارن55د. نگاه به دست و صورت و موی سر ب55ا توج55ه ب55ه روای55ات ج55ایز است. نگاه به سایر اعضای بدن اگ55ر آنه55ا ع55ادت ب55ه پوش5اندن نداشته باشند ، مانعی ندارد. اما بهتر است نگ55اه نکنن55د . نگ55اه به عورت آنان بنابر ادله و روایاتی که از کشف عورت نگاه ب55ه عورت را حرام دانسته ان55د ج55ایز نیس55ت، ام55ا روای55اتی دال ب55ر

جواز نگاه به عورت کسانی که مسلمان نیستند وارد شده.ظ5ر الی ع55وره م55ا اک5ره الن امام صادق در روایتی فرمودند: »انظ55ر المسلم فا ما النظ55ر الی ع55وره من لیس بمس55لم مث55ل الن

؛ من خ55وش ن55دارم ب55ه ع55ورت مس5لمان ( 2 )الی عوره الحم55ار



نگاه کنم، اما نگاه به عورت کس55ی ک55ه مس55لمان نیس55ت مث55لنگاه به عورت حمار است.«

صاحب عروه معتقدند ک55ه ف55رقی بین ع55ورت مس55لمان و غ55یر. ( 3 )مسلمان نیست و نگاه به هر دو را حرام دانسته اند

. زنان کافر10

وجه عمده داللت نصوص و کالم فقها ب55ر ج55واز نگ55اه ب55ه زن55ان اهل ذمه می باشد، زیرا اهل کتاب بع55د از قب55ول ش55رایط ذم55ه مورد حمایت حکومت اسالم و احترام مسلمانان ق55رار خواهن55د گرفت، و جان و مالشان در نزد مس55لمانان مح55ترم می باش55د. پس نصوص به جواز نگاه به زنان اهل ذمه که آبرو و جان آنه55ا مورد اح55ترام ماس55ت داللت دارد و ب55ه فح55وی داللت ب55ر ج55واز

. ( 4 )نگاه به زنان کافر خواهد داشت صاحب عروه و امام خمینی نگاه به مطلق کفار، با عدم قص55د

لذت و ریبه را جایز 175ص:

.150 . روح الله حسنیان، حریم عفاف، ص 1- 1.6، ب 2، ح 366، ص 1 . وسائل، ج 2- 2.55 . محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 3- 3 . علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-4 4

،2، ؛ سید علی حس55ینی سیس55تانی، منه55اج الص55الحین، ج 106.14ص

. ص55احب ( 1 )دانسته اند. یعنی ترس از افتادن در گن55اه و ح55رام . یع55نی اگ55ر ( 2 )جواهر بر رعایت این شرط ادعای اجماع ک55رده

می داند با نگاه به حرام گرفتار می شود، نگاه حرام می باشد . مرحوم طباطبایی حکیم فرموده اند : »فقها بر جواز نگاه ب55ه زنان کافر ادعای اجم55اع دارن55د.« ایش55ان معتقدن55د ک55ه روای55ات وارد ش55ده مطل55ق اس55ت و تقیی55د ب55ر ج55واز نگ55اه ب55ه زن ک55افر

. ( 3 )نخورده



پس خودداری از نگاه با لذت بنا به احتیاط واجب است. با توجه به روایت عبادبن صهیب از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم فرمودند: »نگاه به سر زنان اه55ل تهام55ه و اع55راب و دهاتیه55ا و

. ( 4 )علوج مانعی ندارد، زیرا هرگاه نهی شوند اعتنا نمی کنند« این روایت عام بوده و سایر زنان کافر غیر از زن55ان اه55ل ذم55ه

. ( 5 )را هم در بر می گیرد . زنان روستایی و صحرا نشین و زنان بی قید11

حفظ حجاب و پوشش بر زنان مسلمان واجب و بر مردان هم حرام است . اگر احیانا مو و اعضای دیگر زنان نمایان است به آن نگاه کنند. حکم وجوب حجاب و حرمت نگاه بین تمام زن55ان مشترک است. زنانی که بدحجاب هستند و زنان صحرانشین و روستایی که از روی بی اطالعی پوشش خود را کام55ل رع55ایت

نمی کنند همه یک حکم دارند. »صاحب عروه« جواز نگاه به زنان صحرانش55ین و اع55راب و... که پوشش خود را رعایت نمی کنن55د مش55کل می دانن55د و به55تر دانسته اند با علم به افتادن نگ55اه ب55ه آنه55ا ، در خیاب55ان و ب55ازار رفت و آم55د نکنن55د . اگ5ر ت55رس از فتن55ه و گن55اه نداش55ته باش55د،

. ( 6 )فروبستن چشم بر آنها واجب نیستظر الی 55الن عبادبن صهیب عن الصادق علیه السالم : »الب55اس بهم 55وج، ألن واد و العل روءوس اهل تهامه و االع55راب و اه55ل الس55

. ( 7 )اذانهوا الینتهون«176ص:

؛625 . محمدکاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص 5-1 1.233، ص 2سیدروح الله الخمینی، تحریر الوسیله، ج

.380، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 2- 2 ،14 . سیدمحسن حکیم طباطبایی، مستمسک العروه، ج 5-3 3

.20ص .113، ب 1، ح 149 150، ص 14 . وسائل، ج 4- 4




.625 . سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، 6- 6.113، ب 1، ح 149 150، ص 14 . الوسایل، ج 7- 7

امام صادق علیه السالم فرمودند: نگاه کردن به سر زنان اهل تهام55ه و اع55راب و صحرانش55ین و عل55وج م55انعی ن55دارد ؛ زی55را

هرگاه نهی شوند، اعتنا نمی کنند. این جمله »ألنهم اذانهوا الینتهون« را می توان یک قاع55ده کلی بی55ان ک55رد، ک55ه هرگ55اه زنی پوش55ش کام55ل ن55دارد و از عن55اد وسرپیچی از حجاب دست برندارد نگاه به او بی اشکال است.

صاحب جواهر هم، علت جواز نگاه به آنها را عدم توجه آنها ب55ه نهی از بد حجابی دانسته و می گویند: شاید م55راد از این ج55واز عدم، وجوب فروبستن چشم باشد. بدین علت تردد در ب55ازار و خیابان حرام نیست، چرا که حرام بودن سبب عسر و حرج ب55ر)مردان بر فرض عدم توجه زنان به نهی از بدحجابی می شود

1 ) . هم نگاه ب55ه این زنه55ا را ک55ه وق55تی نهی می ( 2 )آیت الله خویی

شوند اعتنا نمی کنند را جایز دانسته اند. امام می فرمایند: »نگاه کردن به این زن55ان م55انعی ن55دارد، ام55ا مشکل است چنین فتوایی داد، و ت55ردد در روس55تا و بازاره55ایی ک55ه مح55ل رفت و آم55د چ55نین زن55انی می باش55د، ه55ر چن55د قط55ع

. ( 3 )داشته باشیم که نگاهمان به آنان می افتد، جایز است« صاحب مستمسک العروه درباره روایت عبادبن صهیب فرموده اند که خبر عباد ض55عیف اس55ت. ام55ا در ک55افی هم روایت ش55ده »عن عده من اصحابنا عن احمد بن محم55دبن عیس55ی، عن ابن محبوب، عن عبادبن صهیب«. احمد بن محمد بن عیسی از قم ولی از راویان ضعیف می باش55د. ابن محب55وب یع55نی حس5ن بن محبوب از اصحاب اجماع بوده و کس55ی اس55ت ک55ه روایت نمی



کند از کسی مگر آنکه ثقه باشد. که برای ج55بران ض55عف س55ند. ( 4 )روایت کافی خواهد بود«

بدیهی است که این روایت نمی تواند علت ج55واز نگ55اه ب55ه این زنان باشد، زیرا عدم جواز نگاه به سبب ع55دم توج55ه این زن55ان ب55ه نهی از ب55د حج55ابی منتفی می ش55ود. علی رقم رش55د عق55ل عموم م55ردم و تع55الی فهم و ش55ناخت مس55ائل دی55نی، لکن این مسائل از سوی آنه55ا نادی55ده گرفت55ه می ش55ود . همچ55نین علت

جواز نگاه، به بعضی زنان که از فرهنگ 177ص:

.379، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 1- 1.267 . سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص 2- 2.233، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج 3- 3 ،14 . سیدمحسن طباطبایی حکیم، مستمسک العروه ج 5-4 4

.21ص فاسد غرب و شرق متأثر شده اند، این اس55ت ک55ه نهی ناهی55ان از منکر در آنان تأثیری نداش55ته وح55تی ناهی55ان از منک55ر، م55ورد

. ( 1 )تمسخر این زنان قرار می گیرند دلیل ج55واز نگ55اه ب55ه س55ر زن55ان صحرانش55ین و روس55تایی ع55دم حرمت آن زنان نمی باشد ؛ چ55را ک55ه آنه55ا از زن55ان مس55لمان و عفیف هستند . دلیل عدم حجاب و ستر کامل س55ر و م55وی این زنان این است که آنها به طور عادت و عرف سر خ55ود را نمی

پوشانند. با این همه اصل نگاه کردن به زنان مسلمان حرام است، و در نگاه بای55د ب55ه م55ورد اس55تثناء اکتف55ا ش55ود و آن تنه55ا م55وی زن55ان

تاجایی است که عادتا نمی پوشانند و زائد بر آن حرام است. . نگاه به زنان بدحجاب و خودنما12



شکی نیست زنان وظیفه دارند تمامی اعض55ای بدنش55ان ، بج55ز وجه و کفین را بپوشانند و بر م55ردان ح55رام اس55ت ک55ه ب55ه آنه55ا نگاه کنند. ام55ا اگ55ر زن مس55لمان از روی بی بن55د و ب55اری و بی مباالتی بدحجاب بوده و پوشش خود را رع55ایت نکن55د و ب55دن و موی خود را در معرض دید ن55امحرم ق55رار ده55د و اگ55ر هم نهی شوند، بی اعتنایی نمایند. آی55ا بی اعتن55ایی آنه55ا ب55ه نهی و ع55دم توجه به نهی، می تواند علت تامه برای جواز نگاه باش55د و می توان حکم به جواز نگاه به زنان بدحجاب نمود؟ آیت الله خویی نگاه کردن به زنان بی حجابی ک55ه ب55ه نهی بی اعتن55ا را هس55تند

. ( 2 )جایز می دانند آنچه در بیان جواز نگاه به زنان اهل ذم55ه ب55ا توج55ه ب55ه روای55ات گفته شد می توان فهمید که نگ55اه ب55ه آن زن55ان ح55رام نیس55ت، زیرا آنها ایمان ندارند. ایمان موجب اح55ترام ب55ه زن55ان م55ومن و حفظ و صیانت آنان از تعرض نگاه نامحرم به مواضع ب55دن زن و به زیباییها و زینت او می باشد. با بی اعتنایی آنان ب55ه نهی از بی حجابی و عدم توجه به احکام شرع و حجاب ، حرمت نگ55اه

. ( 3 )به آنها را از بین نخواهد رفت با توجه به فتوای آیت الله خویی بای55د گفت ج55واز نگ55اه ب55ه این زنان تا زمانی است که نگاه به قصد لذت و ریبه نباشد . اگر با

لذت و ریبه و یا خوف افتادن در گناه باشد، 178ص:


. سیدابوالقاسم خویی، منهاج الص55الحین، ج55زء دوم، ص55-2 2267.

. علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-3 3215 214.

نگاه جایز نیست و نگ55اه ب55ه زینت آالت زنه55ا مث55ل انگش55تری والنگو و یا ناخن های بلند زن نامحرم حرام است.



. نمایان کردن محاسن وبدن زن دربرابرپیرمرد سالخورده13

احتمال جواز نمایان کردن بدن و محاسن زن در براب55ر پ55یرمرد سالخورده و فرتوت وجود دارد. با توجه به دلی55ل قی55اس داللت کتاب و سنت بر جواز نمایان ک55ردن س55ر و م55وی قواعدالنس55اء

( 1 ))زنان سالخورده( در برابر نامحرم«. اما در نظر ما قیاس در غیر محلش و استنباط احک55ام ش55رعی با قیاس صحیح نیست . چنانکه در روایات رس55یده از اه55ل بیت ش5دیدا از قی55اس ک5ردن من55ع ک5رده ان5د. همان55ا آی5ه کریم5ه ک5ه رخصت و جواز به زنان سالخورده داده عم55وم ح55رمت نمای55ان ک55ردن زینت ب55رای زن55ان م55ومن را تخص55یص زده، و اقتض55ای قاعده اکتفا به موضع نص که آیه رخصت بر آن داللت دارد ک55ه همان جواز نمایان ک5ردن ب5رای زن5ان پ5یر می باش5د ام55ا ب5رای پ55یرمرد س55الخورده و فرت55وت دلیلی ب55ر ج55واز نمای55ان ک55ردن

محاسن زن در برابر او نداریم.نگاه کردن و لمس کردن

همه مذاهب پنج گانه اتفاق دارند که: »ه55ر عض55وی ک55ه دس55ت کش55یدن و لمس آن ج55ایز باش55د نگ55اه ک55ردن ب55ه آن هم ج55ایز است. و هر عضوی که نگ55اه ب55ه آن ح55رام اس5ت، لمس آن هم حرام می باشد، زیرا که دست کشیدن در ل55ذت و به55ره ب55ردن

. ( 2 )قوی تر از نگاه کردن است«ه و بر طبق قاع55ده »ک55ل عض55و یح55رم النظ55ر الی55ه یح55رم مس55

. ( 3 )العکس« هر عضوی که نگاه ک5ردن ب55ه آن ح55رام اس5ت، لمس آن )ن5یز( حرام می باشد و عکس آن صحیح نیست، یع55نی چ55نین نیس55ت که هرگاه نگ55اه ک55ردن ب55ه آن ج55ایز باش55د، لمس ک55ردن آن هم جایز باشد. زیرا یک بار نگاه کردن به صورت زن نامحرم ج55ایز

است . اما دست زدن به آن حرام می باشد. شیخ انصاری می گوی55د: »هرگ55اه نگ55اه ح55رام باش55د، لمس هم

قطعا حرام است. در



179ص:

؛ محقق الثانی، جامع المقاصد، ج213-212 . همان، ص 5-1 1.36، ص 12 . محمد ج55واد مغنی55ه، فق55ه علی الم55ذاهب الخمس55ه، ص55-2 2

89. . بدون127 . شهید اول، القواعد والفرائد، چاپ سنگی، 5-3 3

صفحه شمار حرمت لمس، جایی که نگاه جایز است شکی نیست، به دلی55ل

. ( 1 )اخبار زیادی که بر این امر داللت دارد« با توجه به س55خن ش55یخ انص55اری می ت55وان گفت: مثال نگ55اه ب55ه دست و صورت زن ب55رای ن55امحرم ج55ایز اس55ت، ام55ا لمس این اعضا بر او جایز نیست. هیچ یک از فقها ادعا مالزمه بین ج55واز

نگاه و لمس نامحرم را نکرده اند. لمس بدن نامحرم در هیچ صورت بر م55رد ج55ایز نیس55ت ، مگ55ر در مق55ام ض55رورت و اض55طرار ب55رای نج55ات ج55ان غری55ق و ی55ا مداوای بیمار فرد مجبور شود و چاره ای جز لمس بدن نباش55د می تواند بدن را لمس کند. همچنین لمس هر موضعی از ب55دن

محارم که نگاه به آن بر مرد اشکال ندارد جایز است. آقای سیستانی گفته است: لمس مو و بدن محرم و هم جنس

بدون شهوت و ریبه جایز می داند. اما لمس مو و بدن مرد و زن ن55امحرم ح55تی ب55ه مواض55عی ک55ه

. ( 2 )نگاه به آن جایز است مطلقا جایز نمی باشد عالمه ، ادعای اجماع بر ک55راهت نگ55اه ک55ردن وج55واز لمس ب55ر عورت همسر را نموده اس55ت . همچ55نین ادع55ا دارن55د ک55ه اه55ل سنت لمس بدن محارم را حرام می داند، مگر لمس س55ر و... که عورت به حساب نمی آید. پس بنابر نظر آنه55ا لمس ک55ردن

( 3 )شکم و پا و بوسیدن مادر حرام است.



ب5ه ه55ر ح55ال هیچ ام55ری مج55وز ب55رای لمس ب5دن ن55امحرم نمی باش55د. ب55ا توج55ه ب55ه روای55ات، لمس ن55امحرم از گناه55ان کب55یره اس55ت . مثال پی55امبر اک55رم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه در ح55دیثی

فرمودند:و خط من الل55ه ع55ز »و من صافح امراه تحرم علی55ه فق55د باءبس55 ج55ل و من ال55تزم ام55راه حرام55ا ق55رن فی سلس55له من ن55ار م55ع

5ار؛ کس5ی ک5ه ب5ا ن5امحرمی دس5ت ( 4 )شیطان فیقذفان فی الن بدهد غضب الهی را برانگیخته است و کس55ی ک55ه ب55ا ن55امحرمی معانقه کند و وی را به سینه بچسباند با شیطان در زنج55یری از

آتش بسته شده و در آتش جهنم پرت خواهد شد.«180ص:

.68 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 1- 1.12 . سیدعلی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ص 2- 2 . ش55هید اول، القواع55د و الفوائ55د، چ55اپ س55نگی، ب55دون55-3 3

صفحه شمار..105، ب 25412، ح 142، ص 14 . وسایل الشیعه، ج 4- 4

با توجه به روایت می توان دریافت که دست دادن ب55ه ن55امحرمهم جایز نمی باشد.

صاحب جواهر مصافحه و دست دادن زن نامحرم با مرد و مرد. ( 1 )نامحرم با زن را از روی لباس را بی اشکال می دانند

. البت55ه احتی55اط این اس55ت ک55ه ( 2 )این نظر بسیاری از فقهاستدست زن را فشار ندهند.

آیت الله خ5ویی، نگ5اه و لمس ک5ردن ب5دن پس5ر بچ55ه ناب5الغ را برای زن و همچنین برای مرد نگاه و لمس دخ55تر بچ55ه را ج55ایز دانسته اند . البته بدون قصد لذت و شهوت، و با قص55د ل55ذت و

. ( 3 )شهوت حرام خواهد بود . نگاه به محارم14



اشاره

ذی خلق من الماء بشرا فجعله نسبا و صهرا« . ( 4 )»و هو ال و او کسی است که از آب، انس55ان آفری55د، و او را دارای پیون55د

نسبی و سببی گردانید. نسب جمع آن انساب است به معنای قرابت و خویش55اوندی از

ناحیه پدر است. : »صهر« به طوری که از خلیل ( 5 )راغب در مفردات می گوید

نقل شده به معنای دام55اد و خویش55اوندان از ناحی55ه زن ک55ه ب55هسبب ازدواج به وجود می آید.

خداوند بر نهی از آشکار کردن زینت زنان تاکید دارد و کس55انی را که واجب نیس55ت زینت پنه55ان خ55ود را از دی55د آنه55ا بپوش55انند

معرفی می کند. روا بودن نگریستن به زنان محرم، به دلیل سیره قطعی که از زمان رسول اکرم صلی الله علی55ه و آل55ه ، ت55ا زم55ان م55ا وج55ود دارد، به گونه ای که هیچ رسم نبوده زنان از فرزندان، پدران و دیگر محرمان خود، روبگیرند. همچنین ادل55ه دیگ55ر بس55یاری ب55ر

31جواز نگاه محارم ب55ه زن وارد ش55ده، از جمل55ه آی55ه ش55ریفه سوره نور که در آینده بحث می کنیم.

هر، مراد از نسب، محرمیت از ناحیه م55رد اس55ت و م55راد از ص55 محرمیت از ناحیه زن است، موید این معن55ا، مقابل55ه ای اس55ت

. ( 6 )که میان نسب و سبب برقرار شده است اما محارم، خویشان زن به نسب یا رضاع یا مصاهره و یا عق55د

می باشد.181ص:

.398، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهر الکالم، ج 1- 1.232، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریرالوسیله، ج 2- 2



.268 . سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص 3- 3.54 . قرآن کریم، سوره مبارکه فرقان / 4- 4.494 . راغب، مفردات، ص 5- 5.249، ص 15 . سیدمحمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 6- 6

الف: نگاه به محارم نسبی

آیه کریمه ذیل درصدد بیان محارم مرد است:

مت علیکم امه555اتکم و بن555اتکم و اخ555واتکم و عماتکم و »ح555رعنکم و ی أرض55 خاالتکم و بنات االخ وبن55ات االخت و امه55اتکم الت55ائبکم التی فی آئکم ورب ض55اعه و امه55ات نس55 اخ55واتکم من الر55وا دخلتم م تکون حج55ورکم من نس55ائکم التی دخلتم بهن ف55إن لالبکم و أن ذین من اص55 بهن فال جن55اح علیکم و حآلئل ابن55ائکم الحیم55ا« )تجمعوا بین االختین اال ماقدسلف ان الله کان غف55ورا ر

1 ) . نکاح ایشان بر شما حرام شده است، مادرانتان و دخترانتان و خواهرانت55ان و عم55ه هایت55ان و خال55ه هایت55ان و دخ55تران ب55رادر و دخ55تران خ55واهر، و مادرهایت55ان ک55ه ب55ه ش55ما ش55یر داده ان55د، و خواهر رضاعی شما و مادران زنانتان و دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته اند و با آن همسر، همبس55تر ش55ده اید، پس اگر با آنها همبستر نشده اید بر شما گناهی نیست که ب55ا دخترانش55ان ازدواج کنی55د، و زن55ان پس55رانتان ک55ه از پش55ت خودتان هستند، و جمع دو خواهر با هم55دیگر مگ55ر آنچ55ه ک55ه در

گذشته رخ داده که خداوند آمرزنده و مهربان است. محارم مرد کسانی هستند که ازدواج مرد با آنها ب55رای همیش55ه حرام است. محرم شدن مردان به زنان به چهار طریق امکان پذیر است: اول: نسب دوم: رض55اع )ش55یرخوارگی(، س55وم: ب55ه

سبب ازدواج، چهارم: جمع میان دو خواهر.. محرمات نسبی1

( 2 )هفت گروه به نکاح حرام می شوند



- م55ادران: م5ادر اص5طالحا ه5ر زنی ک5ه انس5ان را زایی5ده ی5ا1 نس55ب وی ب55ه او منتهی می ش55ود از ج55انب ص55عودی و والدت،

خواه ابی باشد خواه امی. - دختران )بنات(: دخ55تر ه55ر زنی ک55ه نس55ب او ب55ه ت55و منتهی2

گردد. از راه والدت ولو به واسطه، پس شامل دختر دخ55تر هممی شود.

- خواهران )اخوات( ؛ یعنی هر زنی که ابوین ی55ا پ55در و م55ادر3تو موجب والدت

182ص:

.23 . قرآن کریم سوره مبارکه نساء / 1- 1 . محمدجعفرجعفری لنگرودی، مبس55وط در ترمینول55وژی55-2 2

.3257، ص 13 78، گنج دانش، اول، 4حقوق ج او شده باشد، بی واسطه.

- دختران خواهر )بنات اخت( : یعنی هر زنی که ابوین یا پدر4و مادر تو موجب والدت او شده باشد، با واسطه.

- دختران برادر )بنات اخ( : یعنی هر زنی که ابوین ی55ا پ55در و5مادر یا مادر تو موجب والدت او شده باشند با واسطه.

- عمه ها: عمه زنی که خواهر مردی است که به واسطه ی55ا6 بی واسطه موجب والدت تو شده باشد، از سوی ابوین ی55ا پ55در

و مادر عمه عمه، خارج است. - خاله ها: خاله زنی که خواهر زنی است که ب55ه واس55طه ی55ا7

بی واسطه موجب والدت تو باشد، خاله خاله، خارج است. . محرمات رضاع2

هر چه به نسب حرام باشد به رضاع هم حرام می شود.



. محرمات مصاهره3 ( 1 )اقارب زوجین در چهار مورد ذیل حرام اند:

- حالئل آباء )زن پدر( با رعایت درجات صعودی.1- حالئل ابناء )زن پسر( با رعایت درجات نزولی.2 - دختر زنی که مدخوله شود )ربیبه( با رعایت درجات ن55زولی3

مانند دختر دخترزن.- مادر زن، با رعایت درجات صعودی مانند مادر مادرزن.4 . محرمات جمع4

مانند جمع بین دو خواهر. مشهور فقها معتقدند ک55ه م55رد می توان55د ب55ه ب55دن زنه55ایی ک55ه محرم او هستند بجز عورتهای آنان نگاه کن55د ، ب55ه ش55رط آنک55ه

. ( 2 )این نگاه همراه با لذت و شهوت نباشد بنابراین بر مردان جایز نمی باشد که ع55ورتین خ55واهر ، م55ادر ، دختر و یا دیگر محارم خود را ببیند؛ حتی اگ55ر چ55ه ب55دون قص55د لذت و ریبه هم باشد. از طرفی هم معمول و متداول است که

زن در برابر برادر و شوهر و برادر خود حجاب کامل 183ص:

. محمدجعفر جعفری لنگرودی، مبس55وط درترمینول55وژی55-1 1.3257، ص 4حقوق، ج

؛292، ص 2 . ش5555هید ث5555انی، الروض5555ه البهی5555ه، ج 5555-2 2 ؛ فاض55ل626س55یدمحمدکاظم طباطب55ایی، الع55روه ال55وثقی،

، س55ید روح الل55ه خمی55نی،25، ص 7هن55دی، کش55ف اللث55ام ج ؛ محق55ق حلی، ش55رایع االس55الم،232، ص 2تحریرالوس55یله ج

؛ سیدابوالقاس55م44؛ مرتضی انص55اری، کت55اب النک55اح ص 415.267خویی، منهاج الصالحین،



ندارد، و مردان هم در نگاه ب55ه آنه55ا ب55ر خ55ود مح55دودیتی ایج55ادنمی کنند.

ادله ای که قبال در بیان جواز غسل زن توس55ط مح55ارمش ذک55ر شد هم می تواند دلیل بر جواز نگاه مرد ب55ه زن55ان مح55رم خ55ود باش55د. س55یره قطعی بین متش55رعان هم ب55ر ع55دم حج55اب زن

مقابل محارمش داللت دارد. در قرآن کریم دو آیه کریمه داللت دارد ب55ر اینک55ه دربراب55ر چ55ه

کسانی بر زنان پوشش و حجاب الزم نمی باشد:، سوره مبارکه احزاب.55 - آیه 1

55اء 55ائهن و ال اخ55وانهن و ال ابن 55ائهن و ال ابن »الجناح علیهن فی آب»... بر زنان در مورد پدران و پسران و ( 1 )اخوانهن و النسائهن

ب555رادران و پس555ران ب555رادران و پس555ران خ555واهران و زن555انهمکیش... گناهی نیست که دیده شوند.

این آی55ه بع55د از آی55ه اول حج55اب ک55ه درم55ورد حج55اب زن55ان پیامبربود، نازل شده و به زنان اجازه داده شده که با پ55دران و پسران و... آزادانه صحبت کنن55د و حف55ظ حج55اب در براب55ر آنه55ا

برای زنان واجب نمی باشد. سوره نور.31 _ آیه کریمه 2

55آء بع55ولتهن او 55دین زینتهن اال لبع55ولتهن او اب55آئهن او إب »و الیب55نی ابن55آئهن او أبن55آء بع55ولتهن أو اخ55وانهن او بنی إخ55وانهن او ب

اخواتهن او نسآئهن او ماملکت ایمانهن...«. این آیه به داللت مطابقی داللت بر جواز آشکار ک55ردن مواض55ع زینت که ظاهر نیستند برای محارم دارد. ک55ه ب55ه داللت ال55تزام

. ( 2 )بر جواز نگاه مرد به آن زنان داللت دارد بخشی از آیه درباره پوشش بانوان در برابر محرمان است ک55ه خویشان از قاعده و حکم کلی ح55رمت نگ55اه ج55دا ش55ده ان55د، و



هرگونه نگاه لذت جویانه ای را برای همسران ج55ایز دانس55ته وبرخی از خویشان هم جایز است به بدن زن نگاه کنند.

برخی از فقها گفته اند: جواز نگاه در موارد یاد شده اختص55اص به محاسن و مواضع زینت دارد، به دلیل جمع بین آی55ه ش55ریفه:ارهم أو آی55ه مبارک55ه »ق55ل وا من ابص55 لموءم55نین یغض55 »ق55ل ل

.»... للموءمنات یغضضن من أبصارهنآیه نخست نگاه کردن مردان به زنان را منع و تحریم کرده.

184ص:

.55 . قرآن کریم سوره مبارکه احزاب / 1- 1 ، ص32 . سیدابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ج 5-2 2

.111؛ علی اکبر سیفی مازندرانی، دلیل تحریرالوسیله ص 51 آیه دوم به زنان اجازه می دهد که مواضع زینت و محاسن خود را به شوهران خود نشان بدهند. طبعا دیدن این قسمتها ب55دون اشکال خواهد بود. پس جمیع می5ان این دو آی5ه اقتض5ا دارد ک5ه

تنها نگاه کردن به محاسن زن برای مردان جایز باشد. اما اینکه زن چه مقدار از زینت و محاسن خود را در برابر این افراد آشکار کند و آنها تا چ55ه ح55د می توانن55د نگ55اه کنن55د، آی55ات

کریمه بر آن داللت ندارند. صاحب جواهر می گوید: از امام باقر روایت ش55د ک55ه پ55یرامون55دین زینتهن اال م55ا ظه55ر منه55ا«. فرمودن55د ک55ه: آیه کریم55ه »الیب »مقصود لباس و س55رمه و انگش55تر می باش55د، زینت س55ه ن55وع اس55ت: زینت ب55رای م55ردم، زینت ب55رای مح55رم، زینت ب55رای همسر. زینت برای م55ردم هم55ان اس55ت ک55ه بی55ان ک55ردیم ، ام55ا زینت برای محرم جای گردنبن55د و ه55ر چ55ه ب55االی آن اس55ت می باش55د، و دس55تبند و پ55ایین ت55ر از آن مچ دس55ت ت55ا انگش55تان و خلخال و هر چه پ55ائین آن اس55ت )ق55دم پ55ا( زینت ب55رای ش55وهر

. ( 1 )تمام بدن می باشد«



با توجه به آیه کریمه س55وره ن55ور می ت55وان گفت: ح55د پوش55ش زنان در برابر محارم، پوش5اندن تم5ام ب5دن از س5ینه و ش5کم و پاه55ا، و گ55ردن و م55وی س55ر می باش55د . از روای55ات می ت55وان دریافت که بر زنان جایز است که دستهای خود ت55ا آرنج را ن55زد

خویشاوندان خود نمایان کنند. صاحب مستمسک العروه و مرحوم نراقی بر جواز نگاه محارم)به تمام بدن زن به جز ع55ورت زن را ادع5ای اجم5اع ک5رده اند

2 ) . نتیجه این می شود که مح55رم و همس55ر در این حکم ک55ه تم55ام

بدن زن برای آنها عورت نیست مشترک هستند. سکونی از امام صادق علیه السالم روایت کرده که: »مرد می

. ( 3 )تواند به موی مادر و دختر و خواهر خود نگاه کند« این روایت فقط داللت بر خصوص ج55واز نگ55اه ب55ه م55و را بی55ان کرده ، اما سخنی بر عدم جواز نگاه به سایر اعض55ای ب55دن ب55ه میان نیاورده و از طرفی داللت بر عدم ل55زوم پوش55ش س55ر در برابر مرد مح55رم اس55ت هرج55ا نگ55اه م55رد ج55ایز باش55د پوش55ش

واجب نیست.185ص:

ج384، ص 10 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهرالکالم، ج 55-1 1.25، ص 7؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ج 383

،14 . سیدمحسن حکیم طباطبایی، مستمسک العروه، ج 5-2 2.45، ص 16؛ احمد نراقی، مستندالشیعه، ج 32ص

.25401. ح 104، ب 139، ص 14 . وسایل، ج 3- 3ب: نگاه به محارم رضاعی

رضاع مانند والدت سبب ایجاد نس55بتی بین دو ی55ا چن55د نف55ر می شود. اس5الم رابط5ه رض5اعی را مث55ل رابط5ه نس5بی می دان5د، »قرابت رضاعی در سنتهای قدیم عرب وجود داش55ته و اس55الم



نیز آن را به رسمیت شناخته است. در قرابت رض55اعی، طفلی ک55ه ش55یر دیگ55ری را خ55ورده، »مرتض55ع« و زن ش55یر دهن55ده »مرضعه« و شوهر نیز »فح55ل« و ی55ا »ص55احب اللبن« نامی55ده

. ( 1 )می شود« در کت55اب القواع55د آم55ده: »یح55رم من الرض55اع م55ایحرم من

. ( 2 )النسب«این یک قاعده کلی است که همیشه اجرا می شود.

می فرماید:23خداوند در سوره مبارکه نساء آیه ضاعه...« . ( 3 )»...أو امهاتکم اللتی ارضعنکم و اخواتکم من الر

این آیه بیانگر این است که مالک حرمت رضاع است ، نه اینکه فقط به سبب رضاع مادر و خ55واهر ک55ه در آی55ه ذک55ر ش55ده ان55د حرام می شود، بلکه بر طب55ق ح55دیث پی55امبر و قاع55ده »یح55رم من الرضاع ما یحرم من النسب« تم55ام کس55انی ک55ه از طری55ق

ارتباط نسبی حرامند از نظر رضاع هم حرام خواهند بود. صاحب جواهر نگاه مرد را به همه ج55ای ب55دن زن55ان مح55رمش، چه محرم نسبی و سببی و چه به رضاع و )شیرخوارگی( و چه از طریق مصاهره و چه آنه55ایی ک55ه از طری55ق م55الکیت ب55ا آنه55ا محرم شده است به جز عورت آنها را ج55ایز دانس55ته مش55روط

. ( 4 )به آنکه نگاهشان با لذت و ریبه نباشد آنچه در جواز و عدم جواز نگ55اه ب55ه مح55ارم نس55بی گفت55ه ش55ده فرقی بین کودک شیرخوار زن شیردهنده و مرد صاحب شیر و اصول و فروع آنها )از جهت پ55در و م55ادر و پس55ر و دخ55تر( نمی

باشد، و بلکه پدر کودک شیرخوار هم داخل آنها خواهد شد. مرحوم طباطب55ایی حکیم فرم55وده ان55د: »ب55ه دلی55ل آن ک55ه پ55در طفل شیرخوار و فرزندان صاحب شیر بر یکدیگر ح55رام ش55ده اند، نمی توانند با هم ازدواج کنند، این مقتضی خروج از عموم

. ( 5 )حرمت نگاه و عموم وجوب پوشش نمی باشد«



186ص:

. سیدمصطفی محقق داماد، قواعد فقهه، سمت، تهران،5-1 1.175، ص 1374بهار،

. س55ید محم55د ک55اظم مص55طفوی، القواع55د مائ55ه قاع55ده55-2 2.326، 1412فقهیه، اول، موسسه النشر االسالمی، دهم،

. نکاح ایشان بر شما حرام است مادرهایتان که به شما5-3 3شیر داده اند و خواهران رضاعی شما.

.381 382، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 4- 4 . سیدمحس555ن طباطب555ایی حکیم، مستمس555ک الع555روه555-5 5

.33، ص 14الوثقی، ج زن نیز می تواند به محارم )چه محارم نس55بی و چ55ه رض55اعی(

. ( 1 )به جز عورتشان بدون قصد لذت نگاه کندج: محارم سببی

مصاهره ماخوذ از »صهر« )به کسر صاد( و صهر به معنای قرابت و نیز

داماد یعنی شوهر دختر و شوهر خواهر است. مصاهره یا پیوند سببی، پیوندی است میان یکی از دو طرف با خویشاوندان دیگری که به واسطه ازدواج ی55ا مل55ک یمین خ55واه تملی55ک عین باش55د ی55ا تمل55ک منفعت همچ55ون تحلیلی ک55ه ب55ه واسطه وطی شبهه یا زنا یا نگاه کردن و لمس کردن پدید می

. ( 2 )آید و یا رابطه و عالقه ای اس55ت ک55ه ب55ه س55بب عق55د بین زوجین و

جمعی دیگر حادث گردیده و موجب حرمت می شود. در نگاه به زنان محرم و اندازه پوشش آنان در برابر محرمان، بین خویشاوندان نسبی و سببی ف55رق اس55ت: چراک55ه درع55رف معمول حجاب و پوشش مادر برابر فرزند خ55ود مانن55د پوش55ش او نزد داماد نمی باشد. این سخن که می گویند محرم55ان، چ55ه



سببی و چه نسبی می توانند به هم55ه ج55ای ب55دن یک55دیگر نگ55اه کنند به جز عورت، سختی بی دلیل است. زیرا ب55ر طب55ق آی55ات حجاب و آنچه که بیان کردیم، زن در برابر مح55ارم نس55بی خ55ود ب55دون حج55اب می توان55د ظ55اهر ش55ود. ام55ا ب55ا رع55ایت ح55دود و

موازین شرعی و طبق حجب و حیای زن. بر طبق آنچه که ذکر کردیم، فقط شوهرمی تواند ب55ه ظ55اهر و باطن بدن زن نگاه کند و زن دربرابر محارم دیگرش، چون پدر و برادر معموال مو و دستها و قدمهایش نمایان است. آیت الله مکارم شیرازی می فرماید: » م55رد و زنی ک55ه ب55ا هم محرمن55د )مانند خواهرو برادر ( می توانند به بدن یکدیگر آن مقداری که در میان محارم معمول اس55ت نگ55اه کن55د و غ55یر آن احتی55اط آن

( 3 )است که نگاه نکنند«.187ص:

.44 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 1- 1 . محسن جابری عربلو، فرهنگ اصطالحات فقه اسالمی،5-2 2

.160ص . ناص55ر مک55ارم ش55یرازی، رس55اله توض55یح المس55ائل،55-3 3

.408، ص 1375چهاردهم، نگاه به ربیبه ( 1 )نگاه به ربیبه

از جمله زنانی که در جواز و عدم ج55واز نگ55اه م55رد ب55ه او بحث می باشد، نگاه مرد به دختر همسرش قبل از دخول با مادرش

می باشد. . »مالک در ج55واز ( 2 )مشهور عدم جواز نگاه به ربیبه می باشد

نگاه به دختر اصل ازدواج با مادر او خواهد بود، اما بن55ابر ق55ول مشهور ازدواج دختر، با مردی که مادرش در عقد اس55ت ج55ایز نیست و برای مرد نگاه به ربیبه ت55ا زم55انی ک55ه اراده ازدواج ب55ا

. ( 3 )مادر دختر را دارد جایز نمی باشد«



التی فی حج55ورکم من 55ائبکم ال ب55ا توج55ه ب55ه آی55ه کریم55ه »و رب55وا دخلتم بهن فال جن55اح م تکون سائکم الل55تی دخلتم بهن ف55ان ل ن

. ( 4 )علیکم« و دختران همسرانتان که آن دخ55تران در دام55ان ش55ما پ55رورش یافته اند و با آن همسران همبس5ر ش5ده ای5د، پس اگ5ر ب5ا آنه5ا همبستر نشده ای5د ب5ر ش5ما گن5اهی نیس5ت ک5ه ب5ا دخترانش5ان

ازدواج کنید. عالوه بر این آیه کریمه ، روایاتی که ب55ر ج55واز ازدواج ب55ا دخ55تر همسر غیر مدخول55ه داللت دارد ک55ه مقتض55ای آن فس55خ ازدواج مادر به مجرد ازدواج دختربا مرد می باشد؛ زیرا در آن صورت

زن مادر همسرش می شود. روایت صحیح غیاث بن ابراهیم از جعفر از پدرش از امام علی علیه السالم ک55ه فرمودن55د: هرگ55اه م55ردی ب55ا زنی ازدواج ک55رد، دختر زن در صورت نزدیکی با مادرش ب55ر او ح55رام می ش55ود. اگر با مادر همبستر نشد ازدواج مرد با دخترش اشکالی ندارد، و اگر با دختر، پسر مرد ازدواج کرد و چه پس55ر ب55ا او همبس55تر

. ( 5 )شود و چه نشود مادر بر مرد حرام می شود« پس زن در برابر گروه های سه گانه سببی، نسبی، و رض55اعی الزم نیست سر و صورت خود را بپوشاند، ولی تنه55ا م55رد ح55ق

دارد به سر و صورت سه گروه، خواهر، 188ص:

. ربیب55ه: دخ55تران زن از ش55وهر س55ابق، جم55ع آن رب55ائب55-1 1است.

267 . س55ید ابوالقاس55م خ55ویی، منه55اج الص55الحین، ص 55-2 2) جزء دوم(.


.23 . قرآن کریم سوره مبارکه نساء / 4- 4



.26089، ح 325، ص 14 . وسایل، ج 5- 5مادر و دختر نگاه کند.

ولی درباره خویشاوندان سببی گرچ5ه پوش55یدن س5ر و ص5ورت برایشان واجب نیست، ولی دلیلی نداریم که بر مرد روا باش55د

به سر و صورت آنان نگاه کند.نگاه به صبی )پسربچه( وصبیه )دختربچه(

احکام نگاه و لمس )بدون ش55هوت(زن55ان و م55ردان ب55ه یک55دیگرشامل پسربچه و دختربچه نمی شود.

علما بر این اعتقادند که نگ55اه ب55ه پس55ر و دختربچ55ه غ55یر مم55یز جایز است، مادامی که بالغ نشده باش55ند و در ص55ورتی ک55ه ب55ه

. ( 1 )حدی نرسیده اند که نگاه به آنها موجب شهوت شود بر مرد لمس و نگاه به دختر نابالغ جایز است و بر زن نگاه ب55ه پسربچه با عدم قصد لذت جایز می باشد. اما اگ55ر قص55د ل55ذت

. ( 2 )داشته باشد ، نگاه مطلقا حرام خواهد بود احتیاط است که مرد تنها به مواضعی از ب55دن او نگ55اه کن55د ک55ه عادت به پوشاندن آن به صورت متعارف، نمی باشد مانند سر و صورت و دستها و ساعد و موی سر و ق55دمها، و به55تر اس55ت که او را وقتی به سن شش سالگی رسیده نبوس55د و ب55ر دامن

. ( 3 )ننشانده و در آغوش نگیرد صاحب جواهر می گوید: حتی اگر به سن پنج س55الگی رس55ید .

. ( 4 )بر دامن خود ننشانند و او را نبوسند شیخ انصاری حد این سن را برای دختر، شش سالگی دانس55ته)و معتقدند پسر اگر به سن هفت سالگی رس55ید او را نبوس55ند

5 ) . زیرا قدر متیقن برای عدم نگاه، غیر ممیز بودن است، با توجه به آنچه در اقتضای س55یره و روای55ات متفرق55ه وارد ش55ده، مث55ل



آنچ55ه در ج55واز غس55ل پس55ربچه توس55ط زن و غس55ل دختربچ55هتوسط مرد داللت دارد.

189ص:

. سیدمحمدکاظم طباطبایی ی55زدی، الع55روه ال55وثقی، ص55-1 1 ، ص32؛ سید ابوالقاسم خویی، مبانی العروه ال55وثقی، ج 622

.20، ص 7؛ فاضل هندی، کشف اللثام ج 69.268 . سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین ص 2- 2 ؛ احم55د233، ص 2 . س55ید روح الل55ه، تحریرالوس55یله، ج 55-3 3

.34، ص 16نراقی، مستند الشیعه، ج .388، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 4- 4.60 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 5- 5

مال احمد نراقی نگاه به دختربچه و پسربچه بجز عوراتش55ان را به دلیل اصل جایز می داند. حتی اگر ممیز باش55ند ی55ا نباش55ند و به سنی رسیده اند که قدرت تشخیص و تمیز پیدا می کنند، به دلیل روش و سیره معمول مردم در طول زمانها و مکانه55ا ک55ه)از کشف عورت و نگاه دیگران به عورت صبی منع نش55ده اند

1 ) . با توجه به آیه کریمه: »والیبدین زینتهن« ک55ه داللت ب55ر آش55کار نکردن زینت برای مردان ب55الغ دارد و تکلی55ف ش55امل غ55یر ب55الغ نمی شود، و داللت بر وجوب پوشش بر دختربچه ن55دارد، و ب55ر دختربچه پوشش واجب نیست وبه مالزمه آن در عرف نگاه به

دختربچه هم جایز است.ذین لم یظهروا علی همچنین از عموم آیه کریمه: »او الطفل السآء« کودک غیر ممیز در نهی از نمایان کردن زینت عورات الن در براب55ر آنه55ا در آی55ه داخ55ل نمی باش55د و این دلی55ل اق55وی می

باشد. حکم عورت در دختربچه محدود به س5ن بل5وغ اس5ت ک5ه ب5رای مرد و زن مومن تحقق می یابد و قبل از بلوغ برای همه زن55ان



و مردان مطلقا عورت به شمارنمی آیند، اما نگاه به دختربچ55هو پسر بچه با قصد لذت حرام است.

شکی در عدم جواز نگاه به عورت صبی و صبیه نمی باش55د، و حفظ و ستر ع55ورت از آنه55ا هم واجب اس55ت ب55ه دلی55ل مطل55ق بودن ادله منع که به »بالغ« تخصیص نخ55ورده ان55د، و مقتض55ای روای55ات از جمل55ه روایت ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم »ع55وره الموءمن علی الموءمن حرام« که به طور مطل55ق بی55ان ک55رده نگاه به عورت مومن حرام است بدون آنکه به ب5الغ اگ5ر مم55یز باشد و غیر بالغ اگ5ر ق5درت درک و تم55یز داش5ته باش5د ، مقی5د

کرده و شامل ادله منع خواهد شد. روایت صحیح عب55دالرحمن بن حج55اج ک55ه گفت: از اب55ا اب55راهیم علیه السالم سوال کردم درباره دختربچه ای که درک نمی کند که کی باید سرش را از کسانی که محرم او نیس55تند بپوش55اند؟ و کی ب55ر زن واجب اس55ت ک55ه س55رش را در نم55از بپوش55اند؟ فرمودند: می تواند سرش را نپوشاند تا اینکه نماز بر او ح55رام

. ( 2 )شود«یعنی زمانی که به سن حیض برسند.

از این روایت ظ55اهرا می ت55وان فهمی55د ک55ه برهن55ه ک55ردن س55ردختربچه نابالغ در مقابل مرد

190ص:

.34، ص 16 . احمد نراقی، مستندالشیعه، ج 1- 1.25496، ح 126، 169، ص 14 . وسایل، ج 2- 2

بالغ جایز است، اما به مالزمه عرفی هم داللت ب55ر ج55واز نگ55اهمرد به دختربچه دارد.

ارهم... یا به اطالق آیه کریمه: »قل للموءمنین یغضوا من ابص55...« بر عدم جواز نگ55اه و قل للموءمنات یغضضن من أبصارهن به صبی و صبیه استدالل می شود. زی55را متعل55ق خاص55ی ب55رای



آن ذکر نشده که اطالق آی55ه داللت ب55ر وج55وب »غض بص55ر« از همه مردان و زنان مومن چه بالغ باشند یانباش55د دارد. آنچ55ه از این آیه استفاده می ش55ود، وج55وب غض بص55ر از هم55ه مکلفین زن و مردبالغ مومن است، و بر وج55وب غض بص55ر اف55راد غ55یر

بالغ داللت ندارد، زیرا تکلیف، متوجه آنها نیست. . ( 1 )آیت الله خویی قائل به جواز نگاه ب55ه ص55بی و ص55بیه است

چرا که ادله منع، شامل عدم جواز نگاه به آنها نمی شود و آنها را در حکم حیوان )غ55یر مکل55ف( می دانن55د و معتق55د اس55ت ک55ه

سیره قطعیه داللت بر جواز نگاه دارد. اما بهتر است که بعد از سن تمییز به بدن ص55بی و ص55بیه نگ55اه نکنند، و با توجه به روای55ات، پ55درها بای55د م55راقب باش55ند ک55ه در حمام و جایی دیگر به ع55ورتین فرزن5د خ55ود نگ55اه نکنن5د. و اگ5ر دختربچه محرم باشد نگاه ب55ه ب55دن ب55ه ج55ز ع55ورتین او قب55ل از

( 2 )سن تمییز بی اشکال است. اگر دختر نامحرم است ، مرد می تواند به مواضعی ک55ه بط55ور عادت دخ55تران نمی پوش55انند نگ55اه کن55د مانن55د دس55ت، پ55ا، م55و،

گردن، صورت دختر نابالغ.پوشش و ستر زن از صبی

ستر و پوشش زن از ص55بی ک55ه ب55ه س55ن بل55وغ نرس55یده واجب نیست، و اگر به سن تمییز رسیده پوش55یدن ع55ورتین از او الزم

. ( 3 )استذین لم یظه55روا علی ع55ورات به دلیل آیه کریمه: »او الطفل السآء« که داللت بر عدم وج55وب پوش55ش زن در براب55ر ص55بی الن دارد. زیرا آنها به مانند سایر جانداران هستند، اگر کودک مم55یز باشدو در او هیجان و شهوت و می55ل ب55ه زن55ان باش55د، در نگ55اه، مانند مرد بالغ است، و ب55ر زن ن55امحرم، وج55وب س55تر و حف55ظ

. ( 4 )خود از نگاه کودک، واجب است



از امام رضا علیه السالم روایت شده که: »اگ55ر پس55ر ب55ه س55ننماز رسید که برای پسر هفت

191ص:

، ص32 . سیدابوالقاسم خویی، مبانی العروه الوثقی، ح 5-1 167..232، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج 2- 2.622 . سیدمحمد کاظم طباطبایی، العروه، ص 3- 3.387، ص 10 . محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج 4- 4

سالگی است زن موی، خ55ود رااز او نمی پوش55اند ت55ا اینک55ه ب55ه. ( 1 )سن احتالم برسد«

با این روایت، می توان عموم آیه شریفه را تخصیص زد، و می توان جواز کشف سر زن مقابل صبی را به دست آورد و اینکه

پوشش زن از مرد تا به سن احتالم برسد واجب نمی باشد.نگاه صبی و صبیه به دیگران

به دیگران ( 2 )نگاه صبی و صبیه نگاه صبی و صبیه به دیگران ح55تی ع55ورت آنه55ا ج55ایز اس55ت، و حفظ و پوشش عورت و بدن توسط دیگران در برابر آنه55ا اگ55ر ممیز نباشند واجب نیست، ب55ه دلی55ل اجم55اع و آی55ه کریم55ه: »اوآء«. ام55ا اجتن55اب س55 ذین لم یظه55روا علی ع55ورات الن الطف55ل ال

ازنگاه و سترپوشش عورت بهتراست همچنین آیه کریمه:ذین لم ذین ملکت أیمانکم و ال ذین آمنوا لیستاذنکم ال »یا ایها الاله الفج55ر و حین 55ل ص55 یبلغ55وا الحلم منکم ثالث م55رات من قباء. ثالث اله العش55 عون ثی55ابکم من الظه55یره و من بع55د ص55 تض5555اح بع55د هن طواف55ون کم لیس علیکم و ال علیهم جن ع55ورات ل

. ( 3 )علیکم بعضکم علی بعض«



ای کسانی که ایمان آورده اید، قطعا باید غالم و کنیزان شما و کسانی که از شما به سن بلوغ نرسیده اند س55ه ب55ار در ش55بانه روز از شما کسب اجازه کنند: پیش از نم55از بام55داد، و نیم55روز ک55ه جام555ه ه555ای خ555ود را ب555یرون می آوری555د، و پس از نم555از شامگاهان، این سه هنگام برهنگی شماست، نه ب55ر ش55ما و ن55ه بر آنان گناهی نیست ک55ه غ55یر از این س55ه هنگ55ام گ55رد یک55دیگر

بچرخید و با هم معاشرت نمایید.نگاه شوهر به همسرش

شوهر می تواند به بدن همسر خود چه ظاهر و چه باطن ب55دن او بنگرد. »به دلیل نص و فتوی هیچ شبهه ای در آن راه ن55دارد

. ( 4 )روایات دال بر جواز نگاه، بسیار و متواترند« اسحاق بن عمار در روایت موثق از امام ص55ادق علی55ه الس55الم

نقل کرد: » آیا مرد می تواند به 192ص:

.126، ب 25498، ح 169، ص 14 . وسایل، ج 1- 1.60 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 2- 2.58 . قرآن کریم، سوره مبارکه نور / 3- 3 . احم555د مطه555ری، مس555تند تحریرالوس555یله، موسس555ه555-4 4

.62 ه ش ص 1363 ه ق 1405النشراالسالمی، قم، ع55ورت همس55رش نگ55اه کن55د در ح55الی ک55ه همس55رش برهن55ه است؟« امام فرمودن55د: »اش55کالی ن55دارد و مگ55ر ل5ذت ج55ز آن

. ( 1 )است.« روایت دیگر از امام صادق علیه السالم :... برای م55رد اش55کال

. ( 2 )ندارد به همسرش وقتی که عریان است نگاه کند روایات دیگری از این قبیل ک5ه بس5یارند. پی5امبر اک5رم فرم55ود: »ب55رای م55رد هیچ فای55ده و س55ودی بع55د از نعمت اس55الم برت55ر

او ( 3 )نیست، مگر همسری مسلمان که هرگاه ب55ه او نگ55اه کند



را شاد نماید، و هر زمان امری کند اطاعت نماید، و وق55تی ک55ه. ( 4 )شوهرش غایب است از خود و مال او محافظت نماید«

، ج55واز نگ55اه م55رد و زن ب55ه ع55ورت یک55دیگر را ( 5 )فاضل هندی حمل بر کراهت ک55رده ب55ا توج55ه ب55ه آنچ55ه از آی55ات کریم55ه ذی55ل

دریافت می شود.55دی لهم55ا م55ا ووری یطان لیب وس لهم55ا الش55 آیه کریم55ه: »فوس55

. ( 6 )عنهما من سوءآتهما«جره بدت لهما سوآتهما« . ( 7 )و آیه شریفه: »فلما ذاقا الش

. ( 8 )وآیه شریفه دیگر: »ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوآتهما« آیت الل55ه سیس55تانی گفت55ه: »زن وش55وهر می توانن55د ب55ه ب55دن یکدیگر چه ظاهر و چه باطن نگ55اه کنن55د و هم چ55نین ه55ر ک55دام

. ( 9 )می توانند تمام بدن دیگری را لمس کنند« بعد از مرگ مرد، مانند نا محرم است »نگاه بدون ش55هوت ب55ه

. ( 10 )او جایز است«)زوجه می تواند به بدن همس55ر و ع55ورت او ب55ا ل55ذت نگ55اه کند

11 ) . بنابراین برای هریک اززوج وزوج55ه جایزاس55ت ب55ه ب55دن دیگ55ری

( 12 )حتی با لذت و یا بدون لذت نگاه کند.193ص:

؛ ش555یخ25191، ح 85، ص 14 . وس555ایل الش555یعه، ج 555-1 1 ؛ محم55د1651، ح 413، ص 7طوس55ی، ته55ذیب االحک55ام، ج .32، ص 16مهدی نراقی، مستندالشیعه، ج

؛ احم55د مطه55ری25194، ح 85، ص 14 . وس55ائل، ج 55-2 2.63مستند تحریرالوسیله، )کتاب نکاح( ص



. ظاهرا نگاه در این روایت نگاه جنسی نیست بلکه نگاه5-3 3عاطفی مورد نظر است.

.24979، ح 9، ب 23 . وسائل، ص 4- 4.24 . فاضل هندی، کشف اللثام، ص 5- 5.20 . قرآن کریم، سوره مبارکه اعراف/ 6- 6.121 . همان/ 7- 7.27 . همان / 8- 8.11، ص 2 . سیدعلی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 9- 9

. علی بن عطی55ه بن حس55ن هی55تی حم55وی ش55افعی،55-10 10.77 78احکام نظر، ص

.44 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 11- 11 . محمدکاظم طباطب55ایی ی55زدی، الع55روه ال55وثقی، ص55-12 12

؛ سید ابوالحس55ن موس55وی اص55فهانی، وس55یله النج55اه، ص625232.

نگاه پسر بالغ به زن بیگانه

به عقیده ب55رخی علم55ا پس55ر مم55یزی ک55ه دارای تهیج و ش55هوت است، در حکم فرد بالغ می باشد. بر ولی او واجب است او را

. ( 1 )از نگاه ک55ردن من55ع کن55د. و زن بای55د خ55ود را از او بپوش55اند اق55وال بس55یار ب55ر وج55وب س55تر و پوش55ش در براب55ر این گ55روه

. ( 2 )رسیده است اگر نگاه پسر، موجب فوران ش55هوت ش55ودبر زن واجب اس55ت خود را بپوشاند، و فقها بر عدم جواز نگاه پس55ری ک55ه ب55ه س55ن بلوغ رسیده ظن و گم5ان تحری55ک ش5هوت در او نس5بت ب55ه زن

. ( 3 )بیگانه می رود ادعای اجماع دارند روایت ک55اهلی از ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم ک55ه فرمودن55د:هوه و کفی به55ا 55زرع فی القلب الش55 ظ55ره ت »النظ55ره بع55د الن

. ( 4 )لصاحبها فتنه« عالوه بر ارتکاز دین بر حرمت نگاه پسر ب55الغ ب55ه زن ن55امحرم، نصوص و روایات دیگری از این قبیل هم داللت بر حرمت نگاه



بیان شده. همچنین بر زن جایز نمی باشد به پس55ری ک55ه دارایهیجان و شهوت است نگاه کند.

نگاه به پسر ممیز

اگر نگاه به پسر ممیز، سبب فوران و تحری55ک ش55هوت زن می ش5ود، ب5ر زن واجب اس5ت ک5ه ب5ه پس5ر نگ5اه نکن5د، ش5کی در

حرمت نگاه به پسر ممیز نمی باشد. و ب55رخی علم55ا، نگ55اه ب55ه ص55بی مم55یز را در ( 5 )ش55یخ انص55اری

صورت نداشتن قصد لذت و ریبه جایز دانسته اند. چنانکه سیره قطعی و مس55تمر بین م55ردم ب55ر اینگون55ه اس55ت و زنان خود را در مقابل ص55بی مم55یز نمی پوش5انند. ب55ا توج55ه ب55ه روایت صحیح که از امام رضا علیه السالم نقل شد ک55ه ایش55ان55غ الحلم؛ ها عن الغالم حتی یبل )فرمودند: »التغطی المرأه رأس55

زن سرش را در برابر ( 6194ص:

؛ مرتض55ی351، ص 2 . محقق ثانی، ج55امع المقاص55د، ج 55-1 1 ؛ احم555دمطهری، مس555تند60انص555اری، کت555اب النک555اح، ص

.80تحریرالوسیله، ص ؛80 . احم555د مطه555ری، مس555تند تحریرالوس555یله، ص 555-2 2

.626محمدکاظم طباطبایی یزدی، العروه الوثقی، ص ؛233، ص 2 . سید روح الل5ه خمی55نی، تحریرالوس5یله، ج 5-3 3

؛ سید حس55ین387، ص 10محمدحسن نجفی، جواهرالکالم، ج .233موسوی اصفهانی، وسیله النجات، ص

.104، ب 25400، ح 139، ص 14 . وسایل ج 4- 4.63 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 5- 5.25497، ح 169، ص 14 . وسائل، ج 6- 6

پسر بچه نمی پوشاند تا اینکه او به سن احتالم برسد.«



مال احمد نراقی نگاه به عورت پسر ممیز را گرچه بچ55ه باش55د،. ( 1 )جایز نمی داندنگاه در حال شک

گاهی اوقات انسان به آنچه که نگاه می کند شک می کن55د ک55ه انسان است یا حیوان یا گیاه و... و یا به علت فاصله زیاد قابل تشخیص نمی باشد، آیا برای از بین رفتن شک ج55ایز اس55ت ب55ه

، اجتن55اب نگ55اه ( 2 )دقت به آن شی نگاه کند؟ در عروه ال55وثقی به کسی که شک دارد که آیا او از کسانی می باشد که نگاه به او جایز است و یا از کسانی است که ج5ایز نیس5ت ب55ه او نگ55اه

کند، را واجب می داند. ص55احب مستمس55ک الع55روه، احتی55اط در نگ55اه را ب55ه دلی55ل علم

. ( 3 )اجمالی واجب می دانند همچنین واجب است در براب5ر او خ55ود را بپوش5اند و اگ5ر ش5ک کند که او هم جنس اوست ی55ا ن55ه؟ و ی55ا ش55ک کن55د در اینک55ه از محارم نسبی اوست یا نه؟ تا نگاه به او جایز باشد باید ظ55اهرا از نگاه کردن اجتن55اب کن55د. ب55ه دلی55ل ظ55اهر آی55ه ک55ه داللت ب55ر وج55وب غض بص55ر دارد همان55ا ج55واز نگ55اه، مش55روط ب55ه ام55ر

وجودی چون هم جنس بودن یا محرم بودن می باشد. پس در حال شک به مقتضای عموم آیه عم55ل می ش55ود، ن55ه از ب55اب تمس55ک ب55ه عم55وم در ش55بهه مص55داقیه، بلک55ه ب55ه س55بب استفاده شرط جواز نگاه به هم جنس یا محرم و... می باش55د. تخصیص در این مقام از قبیل تنوی55ع نیس55ت ت55ا از م55وارد اص55ل

. ( 4 )برائت باشد بلکه از باب مقتضی و مانع است تخصیص یک بار از قبیل تنویع است . به این معنی که با کشف تخصیص از مدلول، عام بر دو نوع می شود، و یک نوع از تحت عام خارج شده و محکوم به حکم خاص می گردد و ن55وع دیگ55ر تحت عام محکوم به حکم عام باقی می ماند. در این هنگام ب55ا شک در تحقق عنوان خاص و مردد بودن فرد مشتبه بین اینک55ه



از مصادیق خاص یا عام است یا در ثبوت حکم خاص شک میشود و حکم خاص در

195ص:

.35، ص 14 . احمد بن مهدی نراقی، مستند الشیعه، ج 1- 1 . سیدمحمدکاظم طباطبایی ی55زدی، الع55روه ال55وثقی، ص55-2 2

627. . سید محس55ن طباطب55ایی حکیم، مستمس55ک الع55روه، ج55-3 3

14 ،55..627 . سیدمحمدکاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 4- 4

اصل تکلیف به ش55ک ب55رمی گ55ردد. ب55ه مقتض55ای قاع55ده، اص55ل برائت جاری می شود. دیگر اینکه، تخصیص از قبیل مقتض55ی و مانع باشد . به این معنی که از س55یاق خط55اب جمل55ه اس55تفاده می شود که حکم خاص، مشروط به عنوان وجودی اس55ت ک55ه اگر )حکم وجودی( تحقق یابد مانع از فعلیت حکم ک55ه اقتض55ای عموم است می گردد و حکم خاص منجز می شود. گفته شده این مقام مقتضی و مانع است، به اینکه اقتضای عموم، وجوب فروبستن چشم و حرمت نگاه به ه55ر چ55ه مخ55الف ع55ام اس55ت می باشد. و دلی55ل خ55اص، م55انع از فعلیت ک55ه مقتض55ای عم55وم

. ( 1 )است می گردد« اگر کسی به علت تاریکی و یا فاصله زی55اد ش55ک کن55د در اینک55ه آن زن همسرش است یا نه ، مانن5د حکم قب5ل در هنگ55ام ش5ک عمل می کند. یعنی اصل بر این است که او همسرش نیس55ت. چنانکه شک کند که آن زن از محارم نسبی اوست یا رضاعی و

. ( 2 )یا غیر آن، پس اجتناب از نگاه بر او واجب است پس مانع، استصحاب می شود. یعنی استصحاب ع55دم زوجیت،

در نتیجه فروبستن چشم بر او واجب است. اگر شک شود ب55ه اینک55ه منظورالی55ه ی55ا ن55اظر انس55ان اس55ت ی55ا حی55وان، ظ55اهرا احتی55اط واجب نیس55ت. ب55ه دلی55ل اینک55ه عم55وم



وجوب غض بصر فقط منصرف به انس55ان اس55ت ن55ه موج55ودی دیگری. اگر شک شود در اینکه فرد مشتبه، بالغ است ی55ا بچ55ه، و یا طفل ممیز است و ی55ا غ55یر مم55یز، در وج55وب غض بص55ر و رعایت احتیاط دو وجه است: تمس55ک ب55ه عم55وم ب55ر وجهی ک55ه ذکر کردیم، و یا در صورت امک55ان از حکم عم55وم )غض بص55ر( منصرف ش5دن، ام55ا ق55ول ق5وی، تمس5ک ب55ه عم5وم غض بص55ر

است. اما این امر خالف اقتضای امر موضوعی یعنی، استصحاب بچه بودن و عدم قدرت تمییز و تشخیص می باشد. پس اگر رج55وع ب55ه ع55ام در ش55بهه موض55وعیه ص55حیح باش55د در این ح55ال اص55ل موضوعی اثبات کننده عنوان خاص نیست، و لذا اگ55ر در بق55ای زوجیت شک شود ب55ه استص55حاب بق55ای زوجیت ب55رمی گ55ردد و احکام زوجیت بر آن م55ترتب ش55ده و از جمل55ه احک55ام زوجیت،

. ( 3 )جواز نگاه به همسرش می باشد196ص:

. علی اکبر سیفی مازن55درانی، دلی55ل تحریرالوس55یله، ص55-1 1148 147.

.627 . سیدمحمدکاظم طباطبایی، العروه الوثقی، ص 2- 2 . سیدمحسن طباطبای حکیم، مستمسک العروه الوثقی،5-3 3.59، ص 14ج

عورت نسبت به نابینا

برای فرد نابینا جایز نیست ک55ه ص55دای زن بیگان55ه ای را گ55وش ده55د، چ55را ک55ه ص55دای زن نس55بت ب55ه او ع55ورت محس55وب می

. ( 1 )شوددر حرمت نگاه زن به مرد چه بینا و چه نابینا فرقی نیست.

شنیدن صدای زن ن55امحرم م55ادامی ک55ه ب55ه قص55د ل55ذت و ریب55ه نباشد حرام نیست، چه شنونده بینا باشد چه نابین55ا، هرچن55د در

. ( 2 )مقام ضرورت ترک آن به احتیاط نزدیک تر است«



صاحب جواهر، برای نابینا شنیدن صدای زن نامحرم را با قصد. ( 3 )لذت یا ریبه و خوف فتنه جایز نمی دانند

نگاه به عضو جداشده

در حکم جواز و عدم جواز نگاه به عضو جدا شده از بدن م55رد و زن نامحرم، مانند بی55نی و دس55ت وپ55ا بین فقه55ا اختالف نظ55ر است. برخی نگاه به عضو جداشده را جایز ندانسته ان55د، زی55را حرمت نگاه به عضو منفصل هم به ح55ال خ55ود ب55اقی اس55ت، و اگر نگاه به عضو در حال اتصال جایز باشد در حال انفصال هم جایز خواهد بود، به دلیل استصحاب جواز نگاه، به عضو متصل

به بدن. برخی فقها نگاه به م55و و ن55اخن ج55دا ش55ده ازب5دن راج55ایز نمی

. ( 4 )دانند . آیت الله سیستانی قائل به ترک نگاه است اما صاحب جواهر و امام خمینی نگ55اه ب55ه م55و و ن55اخن را ج55ایز

. ( 5 )ندانسته اند اگر نگاه به عضو در حال اتصال، حرام باشد بعید است حرمت آن در صورت انفصال از بین برود. همان55ا ق55ول ب55ه ع55دم ف55رق بین حرمت غسل و شستشوی اعض55ای ب55دن زن میت ن55امحرم در حال اتصال و انفصال ب55ه ب55دن زن ن55امحرم ب55ه نح55و مطل55ق

ثابت 197ص:

.496 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 1- 1 . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-2 2

636..397، ص 10 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 3- 3 . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-4 4

؛ س5ید32؛ سید ابوالحس5ن موس5وی وس5یله النج5ات، ص 627 ؛ عالم55ه حلی،13، ص2علی سیس55تانی، منه55اج الص55الحین، ج

.7، ص 3قواعد االحکام، ج



؛398، ص 10 . محم55د حس55ن نجفی، ج55واهر الکالم، ج 55-5 5.232، ص 2سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج

نمی باشد. زیرا حرمت غسل در صورتی ثابت است ک55ه عض55و جدا شده از اعض55ای ب55زرگ ب55دن باش55دبه گون55ه ای ک55ه عن55وان

( 1 )انسان بر آن صدق کند. عالوه بر آن در غسل، عضو در حال شستشو لمس می شود ؛ زیرا غسل بدون مس کردن امکان ندارد . وگرنه اگر شستش5و از روی لباس باشد نگاه به عضو شسته شده تحقق نمی یاب55د. اما ح55رمت مس همیش55ه مس55تلزم ح55رمت نگ55اه نیس55ت و ام55ا ح55رمت نگ55اه مس55تلزم ح55رمت لمس اس55ت ؛ زی55را در ص5ورت اول، لمس صورت و دست زن نامحرم حرام است . ام55ا نگ55اه به زن جایز است. در حالت دوم نگاه به شکم و ع55ورت و ران

حرام است لمس آن هم حتما حرام می باشد. شیخ انصاری با تمسک به اصل استص55حاب می گوی55د: ح55رمت نگاه به عضو قبل از جدا شدن در ح55ال حی55ات استص55حاب می شود، اگر نگاه و لمس به عضو جدا شده جایز بود، جواز غسل زنی که ب55دنش قطع55ه قطع55ه ش55ده )س55ه قطع55ه و ی55ا بیش55تر( توسط مرد الزم می آمد، ظاهرا به اجماع فقها غسل دادن زن

. ( 2 )توسط مرد بیگانه حرام است اما ایشان در ادامه این حکم را مح55ل جری55ان استص55حاب نمی دانند و قائلند به اینکه: موضوع حرمت نگاه و لمس بدن زنان، بعد از جدایی از بدن زن به کلی از بین می رود و نگ55اه ب55ه زن در این ح55ال ص55دق نمی کن55د ب55ا از بین رفتن موض55وع، دیگ55ر مجرای استصحاب نمی باش55د، و مح55ل جری55ان اص55الت ب55رائت

. ( 3 )خواهد بود مرح55وم طباطب55ایی حکیم ب55ر ش55یخ انص55اری اش55کال ک55رده و فرم55وده: زم55انی حکم، مح55ل جری55ان اص55ل ب55رائت اس55ت ک55ه موضوع باقی باش55د و دلی55ل موض55وع از بین رفت55ه باش55د، زی55را موضوع حکم مثال در دلیل ش55یخ، زن اس55ت، ب55ه ط55ور ع55رف و



معمول مرجع جری55ان ب55رائت بق55ای موض55وع می باش55د، ح55الت اتصال و انفصال اجزا دو حالت در عرف محسوب می شوند و

موضوع باقی خواهد بود. مثالاستصحاب نجاست برای عضو جدا شده از بدن س55گ ج55ایز است، و تأمل در حرمت نگاه به اج5زای متص5ل بع5د از ج5دایی

. ( 4 )آنها شایسته نیست در استدالل صاحب مستمسک هم اشکال است؛ زی55را موض55وع عدم جواز نگاه، نگ55اه ب55ه زن بیگان55ه اس55ت . اش55کالی در ع55دم

صدق زن بر عضو جدا شده نیست. عالوه 198ص:


؛ مرتضی74 . احمد مطهری، مستند تحریر الوسیله، ص 5-2 2.68انصاری، کتاب النکاح، ص

.68 . مرتضی انصاری، کتاب النکاح، ص 3- 3.53-52 . سید محسن طباطبایی، مستمسک العروه، ص 4- 4

ب55ر آن، اش55کال وارد ش55ده ب55ه استص55حاب در ش55بهات حکمی55ه است، و استناد به استصحاب نجاست اعضای ج55دا ش55ده س55گ صحیح نمی باشد، زیرا موضوع حکم اینجا س55گ نیس55ت . بلک55ه

. ( 1 )موضوع حکم هر عضو از کل اجزا و اعضای بدن است« در مقام شبهه، حکم ب5ه ج5واز نگ55اه ب5ه عض5و ج5دا ش5ده بعی55د است. اگر در غسل، اعضای بدن میت جدا جدا باشد، فقها ب55ه عدم حرمت غسل بیگانه به اعتب55ار ج55دایی و انفص55ال عض55و از بدن میت ملتزم نمی شوند. هرگاه نگاه به عض55وی از اعض55ای بدن بیگان55ه در ح55ال اتص55ال ب55ه ب55دن ح55رام باش55د، بعی55د اس55ت

. ( 2 )حرمت آن به خاطر جدایی از بدن از بین رود



وا من مقتض55ای عم55وم آی55ه کریم55ه: »ق55ل للموءم55نین یغض55ن من 55ات یغضض55 لموءمن ابصارهم و یحفظوا فروجهم... وق55ل ل

... داللت بر حرمت نگاه دارد . ( 3 )ابصارهن و یحفظن فروجهن مقتضای روایات که داللت بر حرمت نگاه دارد، از جمله روایت مسعده بن زیاد که گفت: شنیدم از جعفر صادق علی55ه الس55الم سوال شد درباره مردی که به چه جای بدن زن می تواند نگ55اه

. ( 4 )کند؟ فرمودند: »صورت و دستها« ظ55اهر روایت داللت ب55ر ح55رمت نگ55اه ب55ه س55ایر اعض55ا دارد و مقتضای اطالق، عدم فرق بین حال اتصال عضو به سایر اعضا

و بین حال جدایی و انفصال می باشد.مشاهده مهریه

ی ء من55ه ساء صدقاتهن نحل55ه ف55إن طبن لکم عن ش55 »و آتوا الن. ( 5 )نفسا فکلوه هنیئا مریئا«

مهریه زنان را به رغبت بدهید، پس اگر چیزی از آن را ب55ا می55لو رضایت خاطر به شما واگذاشتند، شیرین و گوارا بخورید.

است که از طرف مرد به زن و ب55ه ( 6 )مهریه در واقع نحله ای صورت بالعوض پرداخت می شود. عطیه ای که نش55انه محبت و م55ودت و ط55ریقی ب55رای اس55تحکام پیون55د می55ان زوجین می باشد . در صحت مهریه شرط است که آن را با مشاهده تعیین

کنند و 199ص:


.143 . همان، ص 2- 2 ، فاض55ل74 . احمد مطهری، مستند تحریر الوس55یله، ص 55-3 3

.30، ص 7هندی، تلخیص از کشف اللثام، ج .109، ب 25429، ح 146، ص 14 . وسایل، ج 4- 4



.4 . قرآن کریم سوره مبارکه نساء/5- 5حله: بخششی است مثل ت55برع، وهب55ه، اماهب55ه55-6 6 حله و ن . ن

عام و فراگیرتر از نحله است، هر هبه ای نحله است هر نحل55ه.795ای هبه نیست. راغب اصفهانی، مفردات، ص

اگر جهل به کیل یا وزن داشته باش55د ، مانن55د قطع55ه ای طال ب55ابیان اوصاف و وزن کردن از آن رفع جهالت شود.

یعنی اینکه »مهریه باید به مشاهده یا توصیف معین شود، مهر. ( 1 )مجهول صحیح نیست«

ص55احب ش55رایع می گوی55د: » مش55اهده و نگ55اه ب55ه مهری55ه اگ55ر حاض55ر باش55د ک55افی اس55ت، ه55ر چن55د وزن و کی55ل آن معل55وم

. ( 2 )نباشد« مثل تلی از گن55دم و تک55ه ای طال و لب55اس و زمی55نی ک55ه ان55دازه گیری نشده و مانند آن، همین مشاهده توس55ط زن کف55ایت می کند . علم55ا در این ام55ر قط55ع و یقین دارن55د . ب55ه دلی55ل مطل55ق

. ( 3 )بودن ادله و روایات و اخبار معتبری که رسیده محق55ق ث55انی می گوی55د: »علم ب55ه مهری55ه ب55ه کی55ل ی55ا وزن در اجناس کیلی یا وزنی، شرط است، مش55اهده هم در م55ورد این اجناس و غیر این موارد صحیح است. به دلی55ل اینک55ه مش55اهده

. ( 4 )غرر را رفع می کند« شهید ثانی می گوید: »به دلیل آنکه عمده ضرر و غرر ؛ نگاه و مشاهده برطرف می شود و مقدار اندکی از غرر که باقی می مان55د در ب55اب نک55اح بخش55وده می ش55ود، زی55را نک55اح معامل55ه و معاوضه محض نیست، ک55ه ت55اب و تحم55ل ح55تی مق55دار کمی از غرر را نداشته باش55د . و ل55ذا اگ55ر م55ال م55ورد مش55اهده ان55دکی

. ( 5 )کمتر و یا بیش از مقدار تخمینی باشد اشکال ندارد« مش55اهده ب55رای مش55خص ش55دن مه55ر و از بین رفتن ابه55ام و جهالت نسبت به مهریه ک55افی خواه55د ب55ود، و اگ55ر جه55التی هم

باشد به جهتی که بیان کردیم، نادیده گرفته می شود.



اگر مهریه مشاهده نشده باشد ، باید آن را با مقدار و وص55ف، معین و مشخص نم55ود. در ص55ورتی ک55ه ب55ا بی55ان ان55دازه و ذک55ر اوصاف معین می گردد، وگرنه نی55ازی ب55ه بی55ان مق55دار آن نمی

باشد.نگاه به زن برادر

200ص:

.186 . عالمه حلی، تبصره المتعلمین، ص 1- 1.596 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 2- 2.15، ص 11 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 3- 3.20، ص 12 . محقق ثانی، جامع المقاصد، ج 4- 4.359، ص 2 . شهید ثانی، الروضه البهیه، ج 5- 5

اگر دو برادر که در یک خانه زندگی می کنند، همسر هر ی55ک از آن دو نسبت به ب55رادر دیگ55ر، بیگان55ه اس55ت. اگ55ر قص55د داش55ته باشند که زن این به آن برادر و همس55ر این نس55بت ب55ه دیگ55ری محرم شود، تا نگاه کردن هر دو مرد به هر دو زن ج55ایز باش55د یک حیله شرعی دارد، که هر دو برادر، دو دختر ش55یرخواره ب55ه عقد خود درآورند، و هر زن برادری، زن شیرخوار ب55رادر دیگ55ر را شیر کامل دهد قهرا مادر زن شوهر آن شیرخواره می شود و محرم او می گردد و برای او جایز است که به زن برادر خود نگاه کند و از سوی دیگر عقد شیرخواره هم باط55ل می ش55ود،

. ( 1 )زیرا شیرخواره هر یک دختر برادر او می شودمهریه در ازدواج موقت

مه55ر در ازدواج م55وقت ب55رخالف ازدواج دائم یکی از ارک55ان و شرایط ص55حت نک55اح اس55ت. ذک55ر مه55ر در ازدواج م55وقت الزم است . وگرنه عقد باطل است، و چون مهری55ه هدی55ه ای اس55ت که مرد به زن می دهد، لذا در اسالم میزان خاصی ب55رای مه55ر معین نشده است. فقط میزان آن باید مورد رض55ایت و تواف55ق

طرفین باشد.



البت55ه بای55د م55یزان مه55ر را ک55امال مش55خص س55اخت. ب55ا وزن در اجناس موزون و با کیل در مکیل و با شمردن در مع55دودات، و اگر با هیچ یک از اینها نشد با مشاهده و ی55ا توص55یف ب55ه نح55وی

، )یع55نی زن بفهم55د ( 2 )تفهیم شود که جلوی ضرر گرفت55ه ش55ودمهریه او چیست؟(.

محقق حلی، ذکر مهریه را شرط صحت عقد در ازدواج موقت. ( 3 )داشته و مشاهده مهریه را در این عقد کافی می داند

عالمه معتقد است: شرط ملکیت مهریه در عق55د م55وقت، علم به مقدار مهریه از نظر کیل یا وزن است و یا مش55اهده مهری55ه

. ( 4 )و بیان اوصاف آن است201ص:

؛259، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریر الوس55یله، ج 55-1 1 سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، وس55یله النج55ات )ج55ز دوم(،

؛ سید علی حسینی سیستانی، منهاج الص55الحین،249-248ص ؛ مطلبی را با همین مضمون بیان کرده اند.52، ص 2ج . سید ابوالحسن موسوی اصفهانی، وسیله النج55ات، ص55-2 2

، ص2؛ س55ید روح الل55ه خمی55نی، تحری55ر الوس55یله، ج 258-259 ، ص2؛ سید علی حسینی سیستانی، منهاج الص55الحین، ج 275

؛ محق55ق ث55انی،378، ص 2؛ محقق حلی، النهایه و نکتها، ج 76.20، ص 13جامع المقاصد، ج

.182 . محقق حلی، المختصر النافع، ص 3- 3.52، ص 3 . عالمه حلی، قواعد االحکام، ج 4- 4

اما آیت الله خویی مشاهده را کافی نمی دانند و بیان کرده اند که: »باید عین مهریه، معین و مشخص باشد و ب55ه وص55ف و ی55ا

. ( 1 )مشاهده معلوم نشده باشدتغییر جنسیت

( 2 )تغییر جنسیت



منعی بر اصل تغییر جنسیت نداریم. این عمل مستلزم لمس و نگاه بدن نامحرم می باشد که این دو حرامند. ب55رای انج55ام آن در شرع هیچ راه مشروع وصحیحی وجود ندارد، مگر در کودک پیش از آنکه به سن بلوغ و تش55خیص برس55د و ی55ا آنک55ه پزش55ک جراح، شوهر و یا همسر فرد باشد ک55ه عم55ل ج55راحی روی آن

انجام می گیرد. ب55ا توج55ه ب55ه دلی55ل ه55ای موج55ود لمس و نگ55اه ب55دن زن و م55رد نامحرم برای غیر زن و شوهر حرام است. از دیدگاه شرع جز در مواردی اضطراری جایز نیست. تغی55یر جنس55یت در ص55ورتی حرام نخواهد بود که روی کودک غیر ممیز انجام شود و آن هم

در حالی که به سود کودک و با اجازه ولی کودک باشد. حرام بودن نگاه و ج55ایز ب55ودن نگ55اه در غ55یر پ55در و م55ادر، ام55ر روشنی است؛ زیرا با تغییر جنس55یت، عن55وان و نس55بت ش55خص تغییر نمی کن55د. مثال ب55رادر و خ55واهری از بین نمی رود، ام55ا در مورد پدر و م55ادر، هرگ5اه م55ادر تغی55یر جنس5یت داده و ب55ه م55رد

تبدیل شود، ازدواج او با پسران قابل تصور نیست و...حکم نگاه مادر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان

( 3 )حکم نگاه مادر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان اگر مادر تغییر جنسیت داد و مرد شد، اش55کالی در نگ55اه او ب55ه پسرانش نمی باشد، زیرا نگ55اه از ب55اب نگ55اه ب55ه هم جنس می باشد. و اما در نگاه او نسبت به دخ55ترانش اش55کال می باش55د. مبنی بر اینکه، صدق عنوان مادر بودن به دلیل تولد دختر از او را اگر بعد از تغی55یر جنس55یت را برگزی55نیم و استص55حاب ک55نیم ، م55ادر ب55ودنش را، نگ55اه او بع55د از تغی55یر جنس55یت ب55ه دخ55تر بی55دین اشکال است و نمی توان او را به عموم آیه کریمه »و الیب« تعمیم داد. واض55ح اس55ت ک55ه او زینتهن اال لبعولتهن او اب55آئهن

بعد از مرد شدن پدر فرزندانش نمی شود.202ص:



.285، ص 2 . سید ابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ج 1- 1 . محم55د م55ومن، کلم55ات س55دیده فی مس55ائل جدی55ده،55-2 2

.109، ص 1415موسسه النشر االسالمی، اول، . محمد مومن، کلم55ات س55دیده فی مس55ائل جدی55ده، ص55-3 3

119. از طرفی جواز نگاهش به دخترانش و بر عکس، از باب دخول ه55ر دوی آنه55ا در عم55وم »نس55ائهن« می باش55د و ام55ا ب55ا تغی55یر جنسیت از عنوان زن بودن خ55ارج ش55ده. بن55ابراین دلیلی ب55رای اثب55ات ج55واز نگ55اه ن55داریم، مگ55ر ب55ا ادع55ای مالزم55ه نس55بی بین ح55رمت نک55اح و ج55واز نگ55اه در مح55ارم نس55بی، و ی55ا اینک55ه استصحاب جواز نگاه هر یک از آنه55ا را قب55ل از تغی55یر جنس55یت

برای هر دو ثابت کنیم.نگاه پدر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان

( 1 )نگاه پدر بعد از تغییر جنسیت به فرزندان پدر بر عکس مادر، نگاه و ازدواجش با پسرانش ح55رام اس55ت. نگ55اه او ب55ه دخ55تران و نگ55اه آن55ان ب55ه او، ب55ر عکس م55ادر ج55ایز

است. دلیل جواز نگاه، آیه کریم55ه در س55وره ن55ور اس55ت ک55ه در م55ورد جایز بودن نگاه کردن و واجب نبودن پوشش است، که ش55امل او هم شده و نش55ان می ده55د ک55ه نگ55اه او ب55ه پس55رانش ج55ایز

است:چرا که یکی از موارد استثناء در این آیه »او ابنآئهن« است.

اما، آیه ای که بر ح55رام ب55ودن ازدواج محرمه55ای نس55بی داللت دارد، پدری را که ب55ه زن تغی55یر جنس5یت داده در ب55رنمی گ5یرد، زیرا مخاطبان این آیه مردان هستند که ازدواج مادران بر آن55ان حرام شده است، اما حکم پدران در آی55ه ذک55ر نش55ده و ازدواج مرد با پدر خود، بنابر عرف قابل تصور نیست، زیرا پدر او نیز،



هم چون او، مرد است، آیه حکم فرد نادر وش55اذ کس55ی ک55ه ب55اپدرش ازدواج کند را بیان نکرده است.

تغییر جنسیت زن پسر

( 2 )تغییر جنسیت زن پسر اگر زن )حلیله( پس55ر تغی55یر جنس55یت داد و م55رد ش55د، حکم ب55ه حرمت ازدواج مرد با مادر همسر سابقش داده می ش55ود، ام55ا جایز بودن نگاه مادر به حلیله پسرش را پس از آن که به م55رد تغییر جنسیت داده است ، نمی توان از طری55ق آی55ه ای ک55ه ب55ر واجب بودن چش55م پوش55ی از ن55امحرم داللت دارد اثب55ات ک55رد؛ زیرا در قبل اش55اره ک55ردیم ک55ه م55ادر پیش از تغیی55یر جنس55یت، تحت عم55وم »نس آئهن« داخ5ل ب5وده و پس از تغی5یر جنس5یت دادن به مرد از تحت عموم خارج شده و عنوان دیگ55ری ک55ه او

را دربرگیرد نیز وجود ندارد. 203ص:

.120 . همان، ص 1- 1 . محمد مومن، کلم55ات س55دیده فی مس55ائل جدی55ده، ص55-2 2

121. بنابراین از هیچ راهی نمی توان جایز بودن نگاه او را به حلیل55ه پسرش ثابت کرد. مگر از ب55اب مالزم55ه و ی55ا استص55حاب ج55واز نگاه کردن، در صورتی که حالت س55ابقه ب55رای او باش55د. مانن55د این که تغییر جنسیت پس از ازدواج پسرش ب55ه وق55وع پیوس55ته

باشد. این که جایز بودن نگاه هر یک از آنها به دیگری به س5بب اینک55ه تحت عموم »نسائهن« هستند، سخن درستی نیست، زی55را این

عنوان با تغییر جنسیت )زن پسر( منتفی شده است.نگاه به عکس های عریان در کتب پزشکی



گاهی در امر آموزش، الزم است ک55ه دانش55جویان پزش55کی ب55ه تصاویر عریان زنان و مردان نامحرم مسلمان و غ55یر مس55لمان به صورت عکس در کتابها و یا اس55الید، ن55وار وی55دیویی ک55ه ج55ز

امر آموزش پزشکی هستند، نگاه کنند. برخی فقها بر این عقیده اند که اگ55ر نگ55اه ب55دون قص55د ریب55ه و لذت و خوف فساد و به حرام افتادن نباشد مانعی ندارد . اگ55ر خوف وقوع در حرام باشد، جایز نمی باشد چ55ه ب55رای آم55وزش باشد و چه نباش55د، نگ55اه ح55رام اس55ت. این نظ55ر، آی55ات عظ55ام

( 5 ) و ص55افی ( 4 )، بهجت ( 3 )، خامنه ای ( 2 )، گلپایگانی ( 1 )اراکینیز می باشد.

آیت الله فاض55ل لنک55رانی می فرمای55د: نگ55اه ب55دون قص55د ریب55ه مانعی ندارد و با قصد ریبه و التذاذ جنسی و ی55ا مفس55ده، ج55ایز

. ( 6 )نیست گاهی زنان از »نوروپالنت« اس5تفاده می کنندک5ه پزش5ک آن را روی سطح خارجی بازوی آنها قرار می ده55د. انج55ام این عم55ل از سوی پزشک زن بی اشکال است. رجوع زن به پزشک غ55یر هم جنس که نگاه و لمس را در پی دارد آیا جایز است ی55ا ن55ه؟

رجوع به پزشک غ55یر هم جنس ک55ه نگ55اه و ( 7 )آیت الله صانعی لمس ن55امحرم را در پی داش55ته باش55د مج55از نمی دانن55د. اگ55ر

پزشک مماثل وجود نداشته باشد و یا این که پزشک غیر 204ص:

. مصطفی نجفی، مس55عود ص55الحی، مس55عود فردوس55ی،55-1 1 فقه الطبیب، معاونت امور فرهنگی، حق55وقی و مجلس وزارت

.140بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، اول، ص .147 . همان، ص 2- 2 . خلی55ل علی محم55د زاده، پزش55کی در آیین55ه اجته55اد، ص55-3 3

61. . علی رضا گرم آبدشتی، احکام و استفتائات بهداشتی و5-4 4

.31، ص 1380پزشکی، مشهور، اول،



. محمد روحانی، فاطمه نوغانی، احک55ام پزش55کی، نش55ر55-5 5.31، ص 1378طبیب، اول، بهار

. محم55د فاض55ل لنک55رانی، ج55امع المس55ائل، اس55تفتاآت،55-6 6.60، ص 1380

. اس55تفتاآت پزش55کی مط55ابق ب55ا فت55اوی آیت الل55ه ش55یخ55-7 7.32یوسف صانعی، ص

مماثل دارای ارجحیت خاصه باشد را بالمانع می دانند.205ص:

فصل نهم نگاه به سینما و تلویزیوننگاه با واسطه به نامحرم

در حرمت نگاه مستقیم به نامحرم هیچ تردیدی نمی باشد، اما باید دید آیا نگاه با واسطه به نامحرم مثل نگاه از پشت شیشه یا در آین55ه و آب ص55اف و تص55اویر فت55وگرافی و تلویزی55ون ج55ایز است یا نه؟ این بحث در چند موضع فقهی مورد بررسی ق55رار

می گیرد. اول: حکم ستر عورت در ح55ال تخلی، ک55ه آی55ا نگ55اه ب55ه ع55ورت دیگری در حال تخلی از پش55ت شیش55ه ی55ا در آین55ه و آب زالل و صاف جایز است یا نه؟ امام خمینی و ص55احب ع55روه فرم55وده اند: »نگاه به عورت دیگری از پشت شیشه و ح55تی در آیین55ه و

. ( 1 )آب صاف که عکس آن منعکس می شود جایز نیست« دوم: احکام ستر و ساتر در نماز ، ام55ام خمی55نی فرم55وده ان55د: نگاه به آنچه که مستقیما نگ55اه ب55ه آن ح55رام اس55ت، در آیین55ه و آب صاف با عدم قصد لذت هم حرام است و در نگاه با ل55ذت،

. ( 2 )شکی در حرمت آن نگاه نمی باشد ادله بیان شده بر حرمت نگاه به نامحرم ، حرمت نگاه به بدن زن و مرد نامحرم را اگر نگاه مس55تقیم باش55د ، بی55ان می کن55د، شامل نگاه به بدن زن و مرد نامحرم در آیینه و آب ص55اف ک55ه

به طور غیرمستقیم صورت می گیرد هم می شود.



206ص:

. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-1 1 ؛ س55ید20، ص 1؛ سید روح الله خمینی، تحریرالوس55یله، ج 55

.19ابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص .20، ص 1 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج 2- 2

نگاه از پشت شیشه همان نگاه مستقیم و بدون واسطه ب55وده و نیاز به بحث ندارد و در ح55رمت آن ش55کی نیس55ت ؛ زی55را ک55ه نگاه به بدن زن نامحرم حقیقتا و ب55دون مس55امحه ص55ورت می گیرد. اما نگاه به تصویر زن ن55امحرم در آیین55ه و آب ص55اف ک55ه

عکس بدن زن در آن منعکس می شود مورد بحث فقهاست. ، و نگاه ب55ه آنچ55ه را ( 1 )مالاحمد نراقی قائل به جواز نگاه شده

که به طور مستقیم نمی توان دی55د، در آب و آیین55ه و امث55ال آن را جایز دانسته اند؛ زیرا ادله ای که نگاه کردن را تحریم کرده، ب55ه ش55خص ص55احب ص55ورت انص55راف دارد و این ادل55ه ش55امل صورت داخل آیین55ه و آب زالل نمی ش55ود، چ55ون موض55وع ادل55ه حرمت، نگاه کردن به نامحرم است و نقشی که در آیینه و آب

منعکس می شود، مصداق نامحرم نیست. اما صاحب عروه قائ55ل ب55ه ع55دم ج55واز نگ55اه در آب و آیین55ه ب55ه

. ( 2 )نامحرم شده است در جواب مرحوم نراقی باید گفت: »شکی نیس55ت ک55ه ح55رمت نگاه، حکمی از احکام شرعی اس55ت ک55ه در خط55اب ش55ارع ب55ه موضوع خارجی که آن نگاه به بدن زن نامحرم است تعلق می گیرد و مانند هر حکم شرعی دیگر با تحقق موض55وع در خ55ارج، فعلیت می یابد و شکی در اینکه مالک در ص55دق موض55وع حکم شرعی، نگاه عرفی است نمی باشد. پس هرگ5اه ک5ه نگ55اه ب5ه زن بیگانه عرفا صدق پیدا کند و موض55وع ح55رمت نگ55اه، تحق55ق

. ( 3 )می یابد«



ادل55ه ح55رمت نگ55اه ش55امل نقش در آب و آیین55ه می ش55ود و انصراف از آن ندارد. عکس داخ55ل آب و آیین55ه اگرچ55ه از نظ55ر عقلی ب55ا نفس واقعی زن متف55اوت اس55ت ، ام55ا در ع55رف هیچ تف555اوتی ن555دارد. »پس ع555رف، همچنانک555ه ح555اکم و مالک در تشخیص مفاهیم موض55وعات احک55ام ش55رعی اس55ت و همچ55نین

. ( 4 )مرجع در تشخیص مصادیق آن نیز می باشد« سوم: نگاه به نامحرم در تلویزیون و دیدن عکس او در عرف . می گویند: فالن مرد به ب55دن فالن زن نگ55اه ک55رد. ی55ا ن55اظر، در مقام خبر می گوید: »به زن فالنی نگاه کردم یا آن را در آیین55ه یا تلویزیون دیدم« یا دیگری می گوید: »به عکس فالنی ک55ه در مجله و روزنامه چاپ شده بود، نگ55اه ک55ردم« پس چ55ه بس55ا ب55ا

نگاه به بدن زن بیگانه در نظر اهل 207ص:

.60، ص 16 . احمد نراقی، مستند الشیعه، ج 1- 1 . سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-2 2

55. . علی اکبر سیفی مازندرانی، دلیل تحری55ر الوس55یله، ص55-3 3

195..196 . همان، ص 4- 4

عرف، حرمت نگاه تحقق می یابد، کما اینکه می گویند: عکس زن فالنی را در مجله دی55دم، موض55وع ح55رمت نگ55اه تحق55ق می

یابد. توضیح اینکه فرقی وجودندارد بین نگاه به زن بیگانه در آیینه و آب زالل یا هر چیز صیقلی دیگر که از آن نور بعد از شکس55ت، از ص55احب ص55ورت، ب55ه چش55م رس55یده و قاب55ل رویت ش55ده و منعکس می شود. یعنی شعاع نور مستقیم به اجس55ام ش55فاف ص55یقلی واق55ع می ش55ود و بع55د از خ55روج از چش55م س55پس می ش55کند و ب55ه ص55ورت ف55رد منعکس می ش55ود بن55ابراین نگ55اه در حقیقت به عین بدن که موجود است و بین نگاه ب55ه زن بیگان55ه



مثال در تلویزیون که رویت زن به طریق انعکاس ن55ور چش55م از شی ء شفاف صیقلی به صاحب صورت و بلکه شکل اشیاء به

( 1 )صفحه تلویزیون و از طریق امواج منتقل می شود. در عرف می گوین55د: فالنی دیش55ب در تلویزی55ون ص55حبت ک55رد. نمی گویند: عکس )ص55ورت( فالنی در تلویزی55ون ص55حبت ک55رد،

زیرا به نظر اهل عرف غلط است.حکم نگاه در سینما

سینما یکی از پدیده های نو جه55ان ام55روز اس55ت، و خواس55ته و ناخواسته امروز همه افراد به ن55وعی ب55ا آن در ارتباطن55د و یکی از مسائل مهم در زندگی تک تک افراد قرار گرفت55ه اس55ت . ب55ا این اوصاف فقه اسالمی ک55ه ب55ه عن55وان ی55ک فق55ه پوی55ا و زن55ده ش55ناخته ش55ده نمی توان55د در براب55ر این پدی55ده مهم ع55الم ه55نر

جامعه امروز بی توجه و بی تفاوت باشد. از آنجا که در کتب فقهی علمای متأخر ما اسمی از این پدی55ده نیامده، ما هیچ دلیلی بر حرمت س55ینما و فیلم ن55داریم. پس ب55ر علمای امروز و فقه جدید ماس55ت ک55ه ب55ه بررس55ی این مس55أله مهم در کن55ار س55ایر موض55وعات فق55ه بپردازن55د و احک55ام آن و

محدوده های حالل و حرام آن را بیان نمایند. دستور قاطعانه حجاب در اسالم و ضرورت پوشیدن زیبائی ه55ا و جذابیت های جسمانی زنان از مردان نامحرم و حرمت نگ55اه به این زیباییها از طرف نامحرمان، ی55ک اص55ل همیش55گی ب55رای تمام زنان و مردان است. اما امروز شاهد هستیم که ع55ده ای

در 208ص:




صدد تجدید نظ55ر در مس55أله حج55اب بخص55وص در ع55الم ه55نر وسینما هستند.

نخس55تین مطل55بی ک55ه درم55ورد رف55ع تع55ارض می55ان دس55تورهای اسالمی حجاب وضرورت ارائه سیمایی بازتر از زنان در سینما بیان شده، موضوع وجود تفاوت میان دو عرصه واقعیت عی55نی و واقعیت خیالی و در نتیجه عدم تس55ری احک55ام واقعیت عی55نی ب55ه واقعیت خی55الی اس55ت. ب55ر مبن55ای این نظ55ر و ب55ا اذع55ان ب55ه ضرورت حجاب و حرمت نظر ب55ه ن55امحرم در ع55الم واق55ع، این حکم را نمی ت55وان ب55ه ع55الم س55ینما ک55ه ع55المی خی55الی اس55ت، س55رایت داد و هم55ان ض55رورت و ح55رمت را در قلم55رو فیلم و سینما اعمال نم55ود. ج55وهر این دی55دگاه ب55ه لح55اظ فقهی احال55ه موضوع فیلم ب55ه موض55وع عکس و ب55ار ک55ردن احک55ام نظ55ر ب55ه

. ( 1 )عکس زنان مکشوفه نامحرم به فیلم چنین زنانی است این افراد در صدد کشف حجاب با ه55ر بهان55ه و نظ55ری هس55تند، اما دیدگاه آنها قابل خدشه اس55ت، زی55را س55ینما سراس55ر خی55ال نیس55ت . بلک55ه اعم از خی55ال و واقعیت اس55ت. حکم حج55اب و

حرمت نگاه هیچ تفاوتی با گذشت زمان و مکان نخواهد کرد. با وجود این ، افکاری که جامعه را احاطه کرده بر علمای فق55ه و دین است که حدود و چهارچوب مسائل حج55اب و پوش55ش و نگاه مردان و زنان ب55ازیگر را در س55ینما و فیلم م55ورد بررس55ی

قرار دهند. بر این اساس ما به بررسی دو نکته از این پدی55ده عص55ر جدی55د

یعنی هنر هفتم خواهیم پرداخت.. نگاه بازیگران نامحرم به یکدیگر.1. نگاه به فیلم زنان بی حجاب.2. نگاه بازیگران نامحرم به یکدیگر1

حکم نگاه دو ب55ازیگر ن55امحرم ک55ه در ی55ک فیلم نقش ب55ازی می کنند به یکدیگر چگونه است؟ با توجه به قانون همه گیر و کلی



حجاب و حرمت نگاه مرد به زن نامحرم، حکم مردان ب55ه ب55دن زنان نامحرم و زیباییها و موهای آنان همان احکامی اس55ت ک55ه در گذشته بیان شد، و ب55ه ص55رف ب55ازی ک55ردن نقش ی55ک زن و ش55وهر فرض55ی در فیلم و ب55ازی ک55ردن نقش خ55واهر و ب55رادر

فرضی از سوی دو زن و مردی که در واقع 209ص:

. سید محمد مقامی، راهبرد موضوعی دستور حجاب در5-1 1 سینما، مجموعه مقاالت همایش »زن و سینما«، س55ید فاطم55ه

،1379محبی، فاطمه علی عسکری، سفیر صبح، تهران، اول، .347ص

نامحرمند، سبب حالل بودن آنها به یکدیگر نمی شود. چنانک55ه گف55تیم می55ان فقه55ای اس55الم اختالف مب55نی ب55ر وج55وب پوشش زن در برابر مرد نامحرم وجود ن55دارد ، ب55ه ج55ز وج55ه و کفین و در براب55ر نگ55اه ن55امحرم، ب55ازیگری زن در فیلم و تئ55اتر استثناء نشده بود. بنابر این نظر اینکه که همه بدن زن ع55ورت حساب می شود، زن نباید زینتهای خود را برای م55ردان آش55کار

کند به جز آن مقداری که نمایان است. درباره »زینت نمایان« فقها چندین عقیده دارند که ذکر کردیم. بر طبق آیه کریمه »اال ماظهر منها« صورت و دو دست ت55ا مچ است، که چند دلیل ذکر کردیم. از جمله روایات و استدالل ب55ر ادله نفی حرج در دین. حتی برخی فقها قائل ب55ه ح55رمت نگ55اه به صورت و دست بودند چون ص55احب ج55واهر، مگ55ر در ح55الت

اضطرار. بنابراین، با توجه به حرمت نگاه م55رد ب55ه زن ن55امحرم، پس زن بازیگر در سینما و تئاتر باید کامال پوشیده باشد و مواضع زینت بدن خود را نمایان نکند، تا نگاه مردان به او سبب گناه و فتن55ه نشود، و بر مردان بازیگر هم الزم است که از نگاه مس55تقیم و خیره به چهره زنی که برابر او نقش بازی می کن55د بپره55یزد. و



نگاهش به آن زن و یا زنان بدون قصد لذت باشد و اگ55ر احیان55ا آن زن از زنان بی حجاب اس55ت، ح55رمت نگ55اه ب55دون ل55ذت ب55ه زنان نامحرم بی حجاب، زنان اهل ذمه و بادی55ه نش55ین اس55تثناء

شده است.نمایش فیلم زن نامحرم

تمام احکام الهی قصد دارد ک55ه زن و م55رد را از انج55ام گن55اه و فحشاء باز دارد و لذا از عواملی که منجر به تحری55ک جنس55ی و هیجان غریزه دو جنس مخالف می شود منع کرده، یکی از این احک55ام، ع55دم اختالط زن ب55ا م55ردان ن55امحرم اس55ت ح55تی اگ55ر مستلزم فعل حرامی نباشد، و ب55ا توج55ه دقی55ق ب55ه روای55ات می توان عدم ج55واز این ک55ار را دری55افت، چنانک55ه حض55رت فاطم55ه زهرا علیهاالسالم بهترین زنان را کس55ی دانس55تند ک55ه ن55ه او ب55ه

. ( 1 )مردان نگاه کند و نه مردان او را ببینند _ نمایش صحنه هایی از بازیگری زنان با م55ردان ب55ه ص55ورت1

مختلط که سبب تحریک زنان و مردان می شود جایز نیست.210ص:

.25510، ح 129، ب 172، ص 14 . وسائل، ج 1- 1 _ پخش بازیه55ای زن5ان روب55از ک5ه مل5تزم ب5ه حج55اب ش55رعی2

نیستند و به نهی گوش نمی دهند، مسلمان باش55ند ی55ا ک55افر در. ( 1 )صورتی که تحریک کننده نباشد، جایز است

با این اوصاف نمایش فیلم هایی ک55ه از کش55ورهای مس55لمان و غیر مسلمان وارد کشور می شود، اگ55ر مهیج و تحری55ک کنن55ده

نبوده و باحیاء و... باشد بی اشکال خواهد بود. . تماشای فیلم و دیدن زنان بازیگر بی حجاب2

امروزه شاهد هستیم که گاهی اوقات در فیلم های سینمایی و مجموعه ه5ای تلویزی55ونی زن55ان ب5ازیگر بی حج5اب هس5تند. آی5ا م55ردان می توانن55د ب55ه این فیلم ه55ا نگ55اه کنن55د و ب55ه تماش55ای



فیلمهای نیمه عریان زنان غربی بپردازن55د؟ ب55ا توج5ه ب55ه آن ک5ه حکم نگاه به زن بیگانه همیشه ثابت اس55ت، چ55ه بی واس55طه و چه باواسطه، یک حکم دارد و در هر جا که نگاه ب55ه ن55امحرم را بدون واسطه حرام بدانیم، با واس55طه هم ح55رام می دانیم . از طرفی عموم من55ع آی55ه »وج55وب غض بص55ر« و ح55رمت نمای55ان کردن زینت ونیز آیات و روایات دیگ55ر داللت دارن55د ب55ر ح55رمت

نگاه به عین بدن زن بیگانه که در خارج موجود است. بهتر است که تصویر برداران سینما و تلویزی55ون، از فاص55له ن55ه

زیاد دور و نه زیاد نزدیک از زنان فیلم برداری کنند. تص55ویربرداری از زن، »آنگون55ه ک55ه فق55ط چش55مانش در ک55ادر تصویر بگنجد یا لبهایش و یاگونه هایش... این گونه تص55ویر، ب55ه مثاب555ه این اس555ت ک555ه )فیلم555بردار( از فاص555له ای مم555اس،

)چشمش( را، به چشم و لب و گونه او بدوزد. آیا در واقعیت یک چنین چیزی ممکن است؟ آیا زن55ان و م55ردان ما که در خیابانها در رفت و آمدن55د، اج55ازه می دهن55د ک55ه ازی55ک چنین فاصله ای یک نفر، نه، دو سه میلیون نفر تماش55اچی، ب55ه صورتشان زل بزنند؟ سینماگران ما معتقدند: کلوزآپ یا نم55ای

درشت چهره زن جزو الفبای زبان سینماست. حذف این مهم، یعنی حذف یک حرف از زبان سینما، پاسخ این که اوال این الفبا وحی منزل نیس5ت. در ث55انی، ی55ک هنرمن55د می

تواند دهها رمان بنویسد، و بدون اینکه 211ص:

. محمد مهدی آصفی، حکم بازیگری زن در فیلم و تئاتر،5-1 1.98-97، ص 22، ش 6مجله فقه اهل بیت، سال

از حرف پ و ژ و گ استفاده کند، نمای درشت جمال ی55ک زن متعلق به خود او و محارم اوست. ما مجاز به پ55ا نه55ادن در این حریم نیستیم، یعنی خود فیلمسازان م55ا و همسرانش55ان اج55ازه



نمی دهن55د چن55د میلی55ون نف55ر ب55ه خ55اطر آن الفب55ای ع55اریتی، از)فاصله ای تنگ به تنگ به ذرات و اجزای صورتشان نگاه کنند.

1 ) در مواردی نگاه با واسطه به ن55امحرم در ص55ورتی ج55ایز اس55ت

که مشروط به عدم لذت و ریبه باشد. اگر فیلمی به ط55ور مس5تقیم پخش ش55ود ، احک55ام نگ55اه ب5ه آن فیلم همان احکام نگاه به انسان زنده را دارد . لذا مردان نمی توانند به غیر از وجه و کفین زنان نامحرم )با شرایطی که ذکر شد( نگاه کنند . همچنین خانمها نمی توانند به بدن م55ردان ک55ه در فیلمهای ورزشی یا غیر آن به طور مستقیم پخش می شود

نگاه کنند. همچنین اگر فیلم به طور غیر مس55تقیم پخش می ش55ود، یع55نی اول ب55ه ص55ورت ن55وار ی55ا فیلم ض55بط ش55ده اس55ت و س55پس ب55ه نمایش گذاشته می شود، نگاه کردن به مردان و زنان آن فیلم حکم نگاه کردن به عکس را دارد. ب55ه ط55ور مث55ال م55ردان نمی توانند به فیلم خانم مسلمانی که حجاب خود را رع55ایت نک55رده است، در صورتی که او را بشناسند، نگاه کنن55د. ام55ا اگ55ر او را نمی شناسند و خوف مفسده هم ندارد ، می توانند به آن نگاه کنند. همچنین مردان نمی توانن55د ب55ه فیلمه55ایی ک55ه از مج55الس عقد و عروسی تهی55ه ش55ده اس55ت نگ55اه کنن55د . در ص55ورتی ک55ه

. ( 2 )زنان غیر محجبه آن فیلم را بشناسند بر همین اس5اس فقه5ا در حکم تماش5ای فیلم زن5ان بی حج5اب

احکامی را بیان کرده اند: آیت الل555ه بهجت می فرماین555د: »دی555دن ن555امحرم از طری555ق تلویزی5ون و ش5نیدن ص5دای آنه55ا ک5ه مق55رون ب55ه فس5اد و ریب55ه

. ( 3 )است، اشکال دارد و بعض اقسام آن حرام یقینی است« می فرماین5555د: »فیلم اعم از ( 5 )، آیت الل5555ه اراکی ( 4 )ام5555ام

مستقیم و غیر مستقیم حکم عکس را دارد.«



می فرمایند: نگ55اه ک55ردن ب55ه فیلم ( 6 )آیت الله مکارم شیرازیهای نیمه عریان زنان

212ص:

. محم55د ن55وری زاد، چش55م یوس55ف، مجموع55ه مق55االت55-1 1.360 و 361همایش »زن و سینما«

. محم5555د حس5555ین ش5555اه حس5555ینی، احک5555ام نگ5555اه،5555-2 2WWW.hawzah.net.

. سید محمد حسن بنی هاشمی خمینی، توضیح المسائل5-3 3.779، ص 2مراجع، ج

. دف55تر انتش55ارات اس55المی، اس55تفتاات ازمحض55ر ام55ام55-4 4.602، ص 3خمینی، ج

.389 . توضیح المسائل، ص 5- 5 . سید محسن محمودی، مس55ائل جدی55د ازدی55دگاه علم55او55-6 6

.118، ص1مراجع، ج غربی مشاهده مستقیم نیست. نگاه کردن به آنها مصداق نگاه به نامحرم نمی باشد، مگر این که منش55اء فس55اد گ55ردد ک55ه در

این حال نگاه کردن به آنها در هر دو صورت حرام است. امام تماشای تلویزیون یا پرده سینما و نیز نگاه کردن به زن55ان و مردانی را که در این فیلمها بازی می کنن55د ، را اگ5ر مفس5ده نداشته باشد بی اشکال می داند. در صورت مفسده دار بودن

. ( 1 )باید از آن اجتناب کرد اما اگر بازیگر، زن بی حجاب از زنان غیر مس55لمان باش55د و ی55ا فیلم از مجموعه فیلمهای وارداتی باشد، طبق ادله ای ک55ه قبال بر جواز نگاه به دست و موی زنان اهل ذمه و زنان کف55ار ذک55ر کردیم، نگاه کردن به این فیلمها جایز است. زیرا این زن55ان ب55ه رغم نهی از بی حج555ابی، ت555وجهی نمی کنن555د و خ555ود را نمی پوشانند، نگاه به فیلم ه55ایی ک55ه چ55نین زن55انی در آن ب55ازی می

کنند، تا زمانی که ترس وقوع در حرام نباشد، جایز است.



آقای مکارم، در اینکه آیا می توان ب55ه عکس برهن55ه زن55ان اه55ل کتاب و مشرکین، بدون لذت و شهوت و ب55دون آن ک55ه مقدم55ه گناه باشد نگاه کرد؟ می فرمایند: »اگ55ر منظ55ور از برهن55ه این است که موهای سر خود را نپوشیده باشند، اگر فسادی بر آن مترتب نباشد اشکال ندارد و اما اگر برهنه م55ادرزاد و ی55ا نیم55ه

. ( 2 )عریان است، جایز نیست« همانطور که مردان نباید به بدن زنان و موهای آنان نگاه کنن55د،

نگاه زنان هم به بدن مردان حرام می باشد. نگاه کردن خانمها به فیلمهای ورزش55ی ک55ه در تلویزی55ون پخش می شود و به ویژه از ورزش کشتی و شنا که بیشتر بدن م55رد

؟ ( 3 )نمایان است چگونه است آیت الل55ه خامن55ه ای می فرماین55د: نظ55ر ب55ه فیلم و عکس اگ55ر

بدون ریبه و فساد باشد مانع ندارد. آیت الله بهجت می فرمایند: اگر مفسده دارد یا مستلزم ریب55ه

است باید اجتناب شود.آیت الله صافی گلپایگانی آن را جایز نمی دانند.

آیت الل55ه فاض55ل لنک55رانی می فرماین55د: به55تر آن اس55ت ک55ه درصورت نداشتن قصد

213ص:

. دف55تر انتش55ارات اس55المی، اس55تفتاآت از محض55ر ام55ام55-1 1.1381، اول پاییز 3خمینی، ج

، ص2 . ابوالقاس55م علی55ان ن55ژادی، اس55تفتائات جدی55د، ج 55-2 2357.

.132-131 . سید محسن محمودی، مسائل جدید، ص 3- 3ریبه و شهوت نیز اجتناب شود.



آیت الله مکارم می فرمایند: اگر موجب فساد و انحراف باشدجایز نیست.

بنابراین، نگاه عادی نه نگاه خیره به صورت و دس55ت زن ج55ایز است، و نگ55اه ب55رای ل55ذت ج55ویی ب55ه م55رد و زن ب55ازیگر ح55رام است. نگاه به صورت زن برای فیلم ب55رداری و مراح55ل ج55انبی آن، بدون قصد لذت جایز است، اگرچه ل55ذتی ب55دون اختی55ار ب55ه وجود آید؛ تا هنگامی که منجر به ریبه و شهوت نش55ود، و نگ55اه به زنانی بی قید به حجاب جایز است، مگر آنکه قصد ل55ذت ی55ا

خوف وقوع در حرام را در پی داشته باشد.نگاه به تصویر و عکس

مقوله فقهی که مورد بررسی قرار می گیرد این است ک55ه آی55ا احکام نگاه به عکس ب55ا احک55ام نگ55اه ب55ه خ55ود ش55خص یکس55ان

است یا نه؟ آنچه که در بحث یکسانی و نایکسانی احکام نگاه به تصویر، ب55ا نگاه به شخص اهمیت دارد، اختالف موضوع است؛ چرا ک55ه در نگ55اه ب55ه تص55ویر موض55وع حکم تص55ویر و در نگ55اه ب55ه ش55خص، موضوع، وجود خارجی است گرچه نگاه ب55ه تص55ویر و نگ55اه ب55ه انسان، هر دو از مقوله تصور حسی اند و متعل55ق حکم در آنه55ا

. ( 1 )»نگاه« است، لیکن موضوع آن دو، جداست در ادله و روایاتی که درباره نگاه وارد شده، موضوع هم55ه آنه55ا وجود خارجی و انسان اس55ت و از تص55ویر هیچ بح55ثی ب55ه می55ان نیامده و در کالم فقهای مت55أخر هم نمی ت5وان حکمی راج5ع ب5ه نگاه به تصویر پی55دا ک5رد. تنه55ا بح55ثی ک5ه در ب55رخی کتب فقهی دیده می ش55ود حکم ب55ه عکس ف55ردی در آب و آیین55ه و شیش55ه و... می باش55د، ک55ه ص55احب ع55روه، قائ55ل ب55ه ح55رمت آن ش55ده

. ( 2 )است اف55زون ب55ر توس55عه موض55وعی، ب55رای یکس55انی حکم نگ55اه ب55ه تصویر، با حکم نگاه به ش55خص، همچ55نین می ت55وان ب55ه حکمت



ن55یز ( 3 )تشریع احکام نگاه، ی55ا ب5ه دیگ55ر س5خن، توس5عه حکمی. ( 4 )استدالل کرد

214ص:

. سید حمید مشکات، فقه نگاه ب55ه تص55ویر، مجل55ه فق55ه،55-1 1.16، ص 32-31سال نهم، ش

. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، العروه ال55وثقی، ص5-2 255. . توسعه حکمی به این معناست که موضوع جدید )مث55ل55-3 3

تصویر( موضوع بحث در دلیلهاست. توسعه حکمی با استناد به علت حکم ک55ه گ55اه ب55اعث توس55عه موض55وع حکم می ش55ود،

صورت می گیرد. . سید حمید مشکات، فقه نگاه به تصویر، مجله فقه، ص5-4 4

27. نگاه به تصویر، دارای احکام یکسان با نگاه ب55ه ش55خص اس55ت. دریک تقسیم کلی می توان آنچه را ک55ه نگ55اه ب55ه آن تعل55ق می گیرد ]اعضای بدن[ از نظ55ر حکم نگ55اه ب55ه دو ن55وع تقس55یم می

شود: - هرجا که نگاه به بدن زن یا مرد حرام است نگاه به تص55ویر1

آن هم حرام است، مثل نگاه به عورت زن و مرد. - جاهایی که نگاه به آن، یا تصویر آن، به طور مشروط حرام2

است، به دو بخش تقسیم می شود: ال55ف: نگ55اه ب55ه جاه55ایی از ب55دن زن ک55ه پوش55اندن آن ب55ر زن مسلمان واجب است، به شرطی که زن خود حرمت نگاه دارد

و نسبت به حجاب و پوشش دقت و توجه داشته باشد. در تمام اعضای بدن زن )به جزء ع55ورت(چ55ه م55رد باش55د، چ55ه زن، ودر صورت زن بودن، چه زن برای خود ح55رمت نگ55ه دارد و چه حرمت نگه ندارد، جایز بودن نگاه کردن، بستگی به لذت



بردن و ریبه نداشتن است ودر صورت قصد لذت و ریب55ه ج55ایزنیست.

آنچه که دربحث نگاه به تصویر نیاز به بحث اض55افه ای دارد دوبحث است:

- نگ5اه از روی ل5ذت و2- حرمت نگه داشتن زن، ب5رای خ5ود 1. ( 1 )ریبه

بنابراین مرد می توان55د ب55ه عکس زن ن55امحرم ب55ه ش55رط آنک55هحجاب خود را رعایت کرده نگاه کند.

. ( 2 )امام و آیت الله اراکی و گلپایگانی هم این نظر را دارند اگر زن نامحرم در عکس حجاب خ55ود را ک55امال رع55ایت نک55رده باش55د م55رد نمی توان55د ب55ه او نگ55اه کن55د و اگ55ر آن زن را نمی

شناسد نگاه به او جایز است، البته نگاه بدون لذت باشد. سید محمد حسینی شیرازی می فرماید: نگاه ک55ردن ب55ه عکس زنان شناخته شده و معروف جایز نیس55ت و در م55ورد نگ55اه ب55ه

. ( 3 )عکس زن ناشناخته باید احتیاط کرد215ص:

.41 . سید حمید مشکات، فقه نگاه به تصویر، ص 1- 1 ؛ محم5د261، ص3 . سیدروح الله خمینی، اس5تفتاات، ج 5-2 2

؛ س55ید محم55د رض55ا389علی اراکی، توض55یح المس55ائل، ص .413گلپایگانی، توضیح المسائل، ص

. سید محمد حسینی شیرازی، رساله توض55یح المس55ایل،55-3 3.548، ص 8اول، تابان، با همکاری نشر شهریور، ج

نگاه به زنان اهل کتاب و مشرک ( 1 )آیت الله مکارم شیرازی، را که سر خود را نپوشانند، در فرضی که فساد ب55ر آن م55ترتب نباشد را جایز می دانند و اگر این زنان برهنه و یا نیم55ه عری55ان

باشند نگاه به آنها جایز نیست.



216ص:

.357، ص 2 . استفتاات جدید، ج 1- 1فصل دهم نگاه در لعان ، طالق ، طالق خلع

اشاره

سبب لعان، ق55ذف زوج55ه و نس55بت زن55ا ب55ه او اس55ت ب55ا ادع55ای . اگر م55رد ب55ه ( 1 )مشاهده زنا وعدم بینه بر زناکار بودن همسر

همسر خود نسبت زنا دهد و ادعایی مشاهده کند، اگر ش55اهدی داشته باشد نه حد و نه لعان دارد عالوه بر آن اگر زن مش55هور به زناکار بودن باشد، اما ب55ه ص55رف ادع55ای مش55اهده و نب55ودن بینه، ادعای زنای همسر محصنه خ55ود را نمای55د، لع55ان م55رد ب55ه خاطر تعذر مشاهده ثابت نمی شود و حد در ح55ق او ث55ابت می شود. اگر مرد ادعای مشاهده زنا همسر خود را کند یا حمل را

از خود نفی کند قذف، ثابت است.: ( 2 )شرایط زن در لعان عبارت است از

( عفیف و محصنه باشد.1( عدم بینه.2( مدخول بها باشد.3( انکار ولد.4( مرد ادعای مشاهده کند.5( از کری و الل بودن سالم باشد.6

مشاهده طالق فرد الل

شرط است که دو شاهد طالق فرد الل راببین55د، چ55ون نوش55تنطالق او به منزله



217ص:

؛ شیخ319 . سید ابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین، ص 5-1 1.454، ص 2طوسی، محقق حلی، النهایه و نکتها، ج

؛182ز181، ص 3 . عالم555ه حلی، قواع555د االحک555ام، ج 555-2 2.202محقق حلی، تبصره المتعلمین، ص

گفتن صیغه طالق است ، و لذا تنها در صورتی طالق او صحیح ( 1 )است که در حضور دو شاهد صورت بگیرد.

در مورد شخص عاجز که الل است و نمی تواند صیغه طالق را تلفظ کند باید با اشاره طالق دهد. پس باید دو شاهد اشاره او

( 2 )را به طالق، مشاهده کنند.تحقق رجوع بانگاه

در نحوه رجوع مرد به همسرش بع55د از طالق اق55وال بس55یاری نقل شده که رجوع، لفظی و یا عملی تحقق می یابد. رجوع با عملی که خالی از قصد و اراده رجوع به زن باشد مثل نگاه ب55ا شهوت، علی األظهر تحقق می یابد یا نه؟ و اینک55ه آی55ا ب55ا نگ55اه رجوع به همس55ر محق55ق می ش55ود ی55ا ن55ه؟ علم55ا کم55تر ب55ه این

مسأله پرداخته اند. صاحب ج55واهر، قص55د و اراده را در رج55وع ش55رط نمی دان55د و معتقد است با انجام عمل )نگاه ب55ا ش55هوت( رج55وع تحق55ق می

( 3 )یابد. آیت الله خویی وآیت الله سیستانی می فرمایند: که »رجوع ب55ا عملی که خالی از قصد و اراده رجوع به زن باشد، مثل نگاه با

. ( 4 )شهوت تحقق نمی یابد«. ( 5 )عالمه حلی، رجوع با نگاه شهوانی را صحیح می دانند



چنانک55ه قبال ذک55ر ش55د ، در روای55ات نگ55اه ب55ه همس55ر مطلق55ه سفارش ش55ده ک55ه ش55اید این نگ55اه زمین55ه رج55وع زن و ش55وهر

باشد.مشاهده فدیه

فدی55ه در طالق خل55ع اگ55ر حاض55ر نباش55د بای55د جنس و ان55دازه و وصف آن را به گونه ای که رف5ع جه55الت ش5ود ذک5ر کنن55د. اگ5ر

حاضر باشد، مشاهده در شناخت اندازه آن کافی می باشد. در طالق خلع، بخشیدن فدیه از جانب زن به سبب درخواس55ت طالق از شوهر است، فداء می توان هر چیزی که م55الیت دارد از عین یا دین یا منفعت خواه کم یا زیاد هر چند بیش از اص55ل

مهر زن باشد، اگر عوض خلع مالی حاضر باشد، مشاهده 218ص:

.409، ص 2 . شهیدثانی، الروضه البهیه، ج 1- 1.324، ص 11 . محمد حسن نجفی جواهر الکالم، ج 2- 2.371 . همان، ص 3- 3 ، ص2 . سید علی حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ج 4- 4

162. . علی اصغر مروارید، الینابیع الفقهیه )تلخیص الح55رام(،55-5 5.503، ص 39ج

آن کافی است و اگر کلی در ذمه باشد، باید جنس و وصف آن. ( 1 )معلوم باشد

اگر فدیه حاضر نباشد، باید وصف آن را ذکر کرد و اگ55ر حاض55ر ( 2 )باشد مشاهده آن کافی خواهد بود.

219ص:

. سید ابو الحسن موسوی حسینی، وسیله النجات، ج55زء55-1 1.297دوم، ص



.614 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 2- 2فصل یازدهم نگاه به غذا و نوشیدنی

نگاه در حال غذا خوردن

اشاره

نگاه کردن به صورت کسانی ک5ه س5ر س5فره ب5ا ف5رد غ5ذا می. ( 1 )خورند، مکروه است

امام باقر روایت کرد که رسول خدا صلی الل55ه علی55ه و آل55ه ب55ه حض5رت علی علی55ه الس5الم فرم55ود: »ی5ا علی، دوازده خص5لت برای مردان مسلمان شایسته است، هنگام غذا خوردن بر سر س55فره رع55ایت کنن55د... ب55ه ص55ورت دیگ55ران س55ر س55فره نگ55اه

. ( 2 )نکنند« درالینابیع الفقهیه به نقل از» اصباح الش55یعه« آم55ده اس55ت ک55ه مستحب است برای کس55ی ک55ه س55ر س55فره طع55ام حاض55ر می

. ( 3 )شود به صورت مردم کم نگاه کندنگاه به غذا

( 4 )نگاه به غذا انسان مستحب اس55ت ب55ه غ55ذا و خ55وراکی نگ55اه کن55د و آنه55ا را مورد مطالعه قرار ده55د ت55ا دریاب55د ک55دام غ55ذا ب55رای او مفی55د و سودمند است و کدام یک زی55انبخش می باش55د، ک55ه خداون55د در

ان الی طعام55ه ؛ ( 5 )قرآن کریم فرموده است: »فلینظ55ر اإلنس55پس انسان باید در غذای خود بنگرد.«

220ص:

. سید محمد حسینی موسوی اصفهانی، وسیله النج55ات،55-1 1 ؛ سید علی حسینی سیس55تانی، منه55اج الص55الحین، ص191ص

311..2، ح 112، ب 540، ص 16 . وسائل، ج 2- 2



. علی اصغر مروارید، سلسله الین55ابیع الفقهی55ه، )اص55باح55-3 3.173، ص 21الشیعه(، ج

. تاآنجا که نگارنده بررس55ی ک55رده، در کتب فقهی، فقه55ا55-4 4 در این رابطه نظری ندارند، اما با توجه به آی55ه کریم55ه ق55رآن و

چند روایت، این بجث مطرح می شود..24 . قرآن کریم، سوره مبارکه عبس، آیه 5- 5

نگاه کردن به غ55ذا ی55ک حس55ن دیگ55ری هم دارد، این اس55ت ک55ه سبب می شود، انسان با نگاهش ببیند اگر در غ55ذا احیان55ا ش55ی اضافی و مو و... باشد و ی55ا چ55یزی ک55ه س55بب ش55ود غ55ذا قاب55ل خ55وردن نباش55د را ببین55د و بع55د ک55ه از، س55المت غ55ذا ب55رایش

اطمینان حاصل شد آن را بخورد. حتی در برخی روایات آمده که پیامبر اکرم ص55لی الل55ه علی55ه و آله از نگاه به برخی میوه ها خوششان می آمد . از جمله امام رضا علیه السالم که فرمودند: » هرگ55اه رس55ول خ55دا ب55ه ت55رنج

( 1 )سبز و سیب قرمز نگاه می کردند شاد می شدند.«نگاه به شراب

( 2 )نگاه به شراب در کتاب »احکام النظر« آمده اس55ت ک55ه اه55ل س55نت نگ55اه ب55ه

. ( 3 )شراب را حرام می دانند در کتب فقهی، شیعیان علما، از نوشیدن شراب نهی کرده ان55د . به دلیل آیات کریمه قرآن و اینکه بیان شده شراب مس55کر و حرام است. همچنین در روایتی از فضل بن شاذان رسیده ک55ه امام رضا علیه السالم فرمودن55د: »... ه55ر کس ک55ه از ش55یعیان ماست، از نوشیدن فقاع )آب جو( و بازی ش55طرنج دوری کن55د، و هر کس که به فقاع و شطرنج نگاه کرد، ام55ام حس55ین علی55ه السالم را ب55ه ی55اد آورد و یزی55د وآل زی55اد را لعنت کن55د. خداون55د)گناهان او را اگر به عدد ستارگان آسمان هم باشند پاک کن55د«

4 ) .ذبح حیوان در برابر حیوان دیگر



مشهور علما بر این نظرند که: نباید حیوان را در براب55ر حی55وان دیگر که به او نگاه می کند ذبح کرد. در ح55رمت و ک55راهت ذبح

بین فقها اختالف است. قائل به حرمت این عم55ل ش55ده ان55د. ص55احب ( 5 )شیخ در نهایه

این رأی را ضعیف دانسته اند، اما به نق55ل از کش55ف ( 6 )جواهر اللث55ام آورده ان55د ک55ه: ذبح حی55وان م55وجب اذیت حی55وان ن55اظرخواهد بود و تحریم، امری بعید نخواهد بود . با توجه به روایت

221ص:

.31547، ح 136، ص 17 . وسائل، ج 1- 1 . علمای شیعه دراین مبحث، نظری ندارند )ب55ا توج55ه ب55ه55-2 2

بررسی نگارنده(. . عطیه بن حسن هیتی حمدی شافعی، احکام النظر، ص5-3 3

96..27، ب 32117، ح 290، ص 17 . وسائل، ج 4- 4 ، ص3 . شیخ طوسی و محقق حلی، النهای55ه و نکته55ا، ج 55-5 5

93..608، ص 12 . محمد حسن نجفی، جواهر الکالم، ج 6- 6

امیرالموءمنین علیه السالم در خبر غیاث بن ابراهیم ک55ه ازنهی آن، کراهت را اثبات ک55رده ان55د. در روایت آم55ده: »گوس55فند را مقابل گوسفند دیگر و هیچ شتری را نزد ش55تر دیگ55ر ک55ه ب55ه او

. ( 1 )نگاه می کند ذبح نکنید« امام خمینی فرموده اند: درباره غ55یرهمجنس آن حی55وان تام55ل

. ( 2 )است، گرچه خالی از وجه نمی باشد ابن ادریس بر قائلین به حرمت اش55کال وارد ک55رده و قائ55ل ب55ه کراهت ذبح شده، و فرموده: »چون دلیلی بر منع و تح55ریم آن

«. ( 3 )عمل از کتاب و سنت و اجماع نداریم، اصل برائت است



هم معتقد است که اشکالی بر قول ابن ادریس وارد ( 4 )عالمه نیست، به سبب قصور داللت خبر بر تحریم و با ضعف ادله ای ک55ه داریم. ب55رخی فقه55اهم ک55راهت ذبح حی55وان در براب55ر نگ55اه

. جمعی از علم55ای مت55أخر، هم ( 5 )حیوان دیگ55ر ذک55ر ک55رده اند)قائل به کراهت ذبح حیوان در برابر نگاه حیوان دیگر شده اند

. در روایات هم داللتی بر غیر هم جنس بودن نمی باش55د و ( 6حکم کراهت برای تسامح در عمل می باشد.

222ص:

.7، باب 258، ص 16 . وسائل، ج 1- 1.143، ص 2 . سید روح الله خمینی، تحریر الوسیله، ج 2- 2 ،21 . علی اصغر مروارید، الینابیع الفقهیه، )السرائر(، ج 5-3 3

.197ص .324، ص 8 . عالمه حلی، مختلف الشیعه، ج 4- 4 ؛ عالم55ه322، ص 3 . عالم55ه حلی، قواع55د االحک55ام، ج 55-5 5

، ص8؛ مختل55ف الش55یعه، ج322، ص3حلی، قواعد االحک55ام، ج323.

؛ سید علی741-740 . محقق حلی، شرایع االسالم، ص 5-6 6 ؛ س55ید روح284، ص 2حسینی سیستانی، منهاج الصالحین، ج

.143، ص 1الله خمینی، تحریر الوسیله، ج بخش چهارم نگاه از نگاه روایت

نگاه از نگاه روایت

223ص: 224ص:

نگاه از نگاه روایت گرچ55ه ب55رخی از روای55ات ب55اب نظ55ر و نگ55اه را درمب55احث قبلی آوردیم و از آنه55ا درجهت مقص55ودمان اس55تفاده ک55ردیم، ام55ا ب55ا توجه به اینکه فقه ما عمدتا مستند به روایات معص55ومان علی55ه



السالم است و از جهت دیگر با عنایت به اینک55ه فق55ه اه55ل بیت علیه السالم آمیزه انفکاک ناپذیری با اخالق و تربیت و مع55ارف دینی دارد، بر آن شدیم که روایات باب را به نحو خاصی دسته بندی نمائیم و برای تیمن و تبرک به عنوان تتمه در پایان مق55ال خویش بیاوریم. تا سخن بی فروغ م55ا ب55ا گ5وهر تابن55اک کالم آن پاکان روشنی یابد و نوشتار بی روحمان با سخن ایشان، حیات

گیرد. با دقت دراین س55خنان گوهرب55ار، می ت55وان ب55ه علم واف55ر ائم55ه

معصوم علیهم السالم پی برد. آنان در کالم خود، نگاه ح55رام را از نگ55اه غ55یرحرام و مس55تحب جدا کرده، بعضی نگاهها را مایه عبرت و پند گرفتن می دانن55د. برخی را عبادت دانسته و... این انسان اس55ت ک55ه بای55د ب55ا زی55ر فرمان بردن چشم و نگاه خود، از حرام و ن55اروا چش55م پوش55ی کند؛ چرا که نگاه آلوده مقدمه گن55اه اس55ت و دل و ج55ان و روح انسان را تحت تاثیر قرار داده، و ایمان و معن55ویت اورا خدش55ه دار خواهد نمود. چه به55تر ک55ه ب55ا پ55یروی از دس55تورهای الهی و روایات ائمه علیه السالم نگاهمان را در چارچوب تع55یین ش55ده

محدود نمائیم.الف- نگاه پسندیده

- نگاه عبادت، نگاه به عالم1

اشاره

ظ55ر الی الع55الم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل55ه فرم55ود: »الن؛ نگاه به دانشمند عبادت است«. ( 1 )عباده225ص:

.73، ص 74 . محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 1- 1 این ح55دیث می توان55د بی55انگر اهمیت علم باش55د. زیراع55الم ب55ه س5555بب علمش دارای ارزش و ارج واالیی اس5555ت، و آدمی در



س55ایه علم ب55ه من55ازل و مقام55ات برجس55ته و واال می رس55دو موثرترین عامل برای عبادت خداوند می باشد، که رسول خ55دا صلی الله علیه و آله نگاه کردن به عالم را عبادت شمرده اند. از این سخن حضرت اینگونه برداشت می ش5ود مقص55ود ع55الم علم الهی اس55ت ک55ه علمش را در گس55ترش و اعتالی اس55الم و

مسلمین به کار می برد.نگاه به امام

ظ55ر إلی وج55ه پیامبر اکرم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »النی عباده ؛ نگاه کردن به چهره علی علی55ه الس55الم عب55ادت ( 1 )عل

است«.

ظ55ر إلی االم55ام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل55ه فرم55ود: »الن؛ نگریستن به پیشوای دادگر عبادت است«. ( 2 )المقسط عباده

ظر الی االم55ام عب55اده ؛ ( 3 )امام صادق علیه السالم فرمود: »الننگاه به امام عبادت است«.

آش55نایی ب55ا مق55ام ائم55ه علیهم الس55الم از راه کس55ب محبت و تحکیم پیوندمعنوی با ایشان است. انسان با معرفت و شناخت اهل بیت و ایجاد ارتب55اط روحی ب55ا آنه55ا ب55ه کم55ال س55عادت می رسد، دوستی ومودت با آن خاندان پاک حتی نگ55اه پ55ر مه5ر ب5ه آنها، برای هر فرد عبادت محسوب می شود. چرا ک55ه امام55ان، مترجم55ان حقیقی وحی و مص55داق واقعی راس55خان در علم وم و دین هستند. از سوی دیگر، امامان علیه السالم مص55ادیق ات

اکمل عالم هستند که نگاه به آنان عبادت است.نگاه به قرآن

ظر الی المصحف من غ55یر امام باقر علیه السالم فرمود: »والن ؛ نگاه کردن به ق55رآن ب55دون ق55رائت آن عب55ادت ( 4 )قرائه عباده

است«.ظ55ر فی المص55حف ام55ام ص55ادق علی55ه الس55الم فرم55ود: »أن الن

؛ نگاه کردن به قرآن عبادت است. ( 5 )عباده



قرآن کریم، چشم کور را بینا کرده و جان تشنه را سیراب میکند، و سالمتی و

226ص:

.522، ص 4 . عباس قمی، سفینه البحار، ج 1- 1.73، ص74 . محمدباقر مجلسی، بحار االنوار، ج، 2- 2 ، کلی555نی،17704، ح 29، ب 364، ص9 . وس555ایل، ج 555-3 3

.5، ح 238، ص 4فروع کافی، ج .17707، ح29، ب 364، ص 9 . وسائل، ج4- 4 ،2 . ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی، اص55ول ک55افی، ج 55-5 5

.5، ح 7. ب587ص بی نیازی به انسان می بخشد.

تمام اعضا و جوارح انسان باید از قرآن بهره گیرد. گوش آیات را می شنودو زبان ساکت است و یا آن آیات پر معنا را تلف55ظ می کندو سهم چشم هم نگاه به آیات پر نور کتاب الهی است،

این بهره شامل کلیه حواس انسانها خواهدشد.نگاه به دریا

55ه ظ55ر فی ثالث پیامبر اکرم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »النحف و فی ظ55ر فی وج5ه الوال5دین، و فی المص5 اشیاء عب55اده الن

؛ نگاه کردن به سه چیز عبادت است: نگاه ک55ردن ب55ه ( 1 )البحرچهره پدرومادر، نگاه به قرآن و نگاه به دریا«.

دریا منعکس کنن55ده عظمت الهی اس55ت. ام55واج پ55ر خ55روش و سرمست آن دل کوهها و ص55خره ه55ا را شکس55ته و پ55ر ه55ول و

خروش، یکی پس از دیگری بر ساحل فرود می آیند. دریا از منابع عظیم ثروت ونعمت است که گستردگی، ثروت و دارندگیهای آن را حد و مرزی نیست. این دریا ب55ا آن عظمت و

وسعت در قلمرو قدرت الهی قرار دارد.نگاه به مومن



امام سجاد علیه السالم فرمود: »نظرالموءمن فی وج55ه اخی55ه ؛ نگاه محبت آمیز م55ومن ( 2 )المومن للموده و المحبه له عباده

ب55ه چه55ره ب55رادر م55ومنش و مه55رورزی نس55بت ب55ه او عب55ادتاست«.

زیرا مومن انسان را به یاد خ55دا می ان55دازدو آدمی ب55ا نگ55اه ب55ه چهره مومن واقعی که ن55ور الهی در چه55ره و اعم55ال او متجلی شده یکباره ب55ه خ55ود می آی55د و ی55اد خ55دا در ذهنش ت55داعی میظ55ر الی شود. پیامبر اکرم صلی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »الن

و جل عباده ؛ ( 3 )األخ توده فی الله عز نگاه کردن به برادری که ب55ه خاطرخ55دا دوس55تش داری عب55ادت

است«.نگاه به پدر و مادر

55اده ظ55ر الی الوال55دین عب )امام صادق علیه السالم فرمود: »الن؛ نگاه کردن به پدرو مادر عبادت ( 4

227ص:

، ح368، ص 10 . محمد باقر مجلس55ی، بح55ار االن55وار ج 55-1 110. . ابو محمد بن حسن علی شعبه ح55رانی، تح55ف العق55ول55-2 2

عن آل رس555ول، المکتب555ه، والمطبع555ه الحیدری555ه فی النج555ف،.204م. ص 1961ه- 1380

.59، ح73، ص74 . محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 3- 3 ،17704، ح 29، ب364، ص 9 . وس555ائل الش555یعه، ج 555-4 4

.5، ح 238. 4کلینی، فروع کافی، ج است«.

پیامبر اک55رم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »نظ55ر الول55د الی ؛ نگاه فرزند، از روی محبت به پ55در و ( 1 )والدیه حبا لهما عبادهمادر عبادت است «.



احسان و نیکی در رفتار و اعمال انسان نسبت به پ55در و م55ادر همیشه واجب است و خداوند، در قرآن ک55ریم هم ب55ه این ام55ر سفارش کرده اند. کمترین حد احس55ان، نگ55اه از روی محبت و

مهر به پدر و مادر می باشد که عبادت به شمار می آید.نگاه به کعبه

ظر الی الکعبه عب55اده ؛ ( 2 )امام صادق علیه السالم فرمود: »الننگاه کردن به کعبه عبادت است «.

ظ55ر إلی الکعب55ه پیامبر اکرم صلی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: الن؛ ( 3 )حبالها یهدم الخطایا هدمأ

»نگاه کردن به کعبه گناهان و خطاها را از بین می برد «. کعبه محور آزادی و مطاف عابدان و عارفان است. کعبه مرکز نشر توحید و کانون عبادت است. لحظه لحظه حج ، عب55ادت و بندگی واز مهمترین واجبات دینی است. ه55ر عم55ل حج انس55ان دارای اج55رو ث55واب بی نه55ایت می باش55د ، ح55تی کم55ترین و آسانترین عمل، یعنی نگاه به کعبه نیز حکم عبادت دارد. عمیق

ترین نگاه به کعبه، در طواف حریم آن متجلی می شود.نگاه به فرزند

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »اذا نظ55ر الوال55د الی ؛ پدر ک55ه ب55ا چش55م مه55رو ( 4 )ولده فسره کان للوالدعتق نسمه

محبت به فرزند خود می نگ55رد و ب55ا نگ55اه گ55رم و پ55ر عط55وفت خویش او را شاد و مسرور می نماید خدای بزرگ ب55ه آن پ55در، درمقابل این عمل)نگاه همراه با عطوفت(، اجرآزاد کردن ی55ک

بنده را خواهد داد«. ع55دم محبت وتوج55ه پ55درو م55ادر ب55ه فرزن55دان، س55بب احس55اس

حقارت و کمبود محبت و منزوی شدن کودکان می گردد.228ص:



.32 . ابو محمد بن علی شعبه جرانی، تحف العقول، ص 1- 1 ، کلی555نی،17704، ح 29، ب 364، ص9 . وس555ائل، ج 555-2 2

.5، ح 238، ص 4فروع کافی، ج .17709، ح 29، ب 364، ص9 . همان، ج 3- 3 ، ص2 . حسین ن55وری طبرس55ی، مس55تدرک الوس55ائل، ج 55-4 4

626. افراط و تفریط درمحبت به کودکان هردو پیامدهای خطرن55اکی

دارد. م55ا از زب5ان گوی55ا و ناف55ذ و افس5ون کنن55ده »نگ55اه« درت55ربیت و درش55کل دادن شخص55یت کودک55ان و ح55تی بزرگس55االن غ55افلیم. اگرمی دانستیم که از طریق یک نگاه اما نه هم55ه نگاهه55ا بلک55ه یک »نگاه« معنی داروشوک آور، ی55ک نگ55اه گوی55ا و جان55دار ی55ک نگاه نمایاب و نماس55از می ت55وان در ی55ک لحظ55ه راهی ط55والنی راطی کرد و با اش5اره ص5دها بش5ارت وص5دها ان5ذار را انتق5ال نم55ود، آنگ55اه هم55ه وج55ود خ55ودرا ازکالم وگفتارع55اری و از پن55دو اندرز مجازی، خالی ک55رده، و ب55ه این س55الح م55وجز و گوی55ا ام55ا

از این روی55ک »نگ55اه مع55نی دار« ( 1 )خاموش تکیه می ک55ردیم. »یک نگ55اه وج5ودی ودرونی« در جری55ان ت55ربیت و ش55کل ذه5نی)شخصیت و رفتار ]کودک[ اثری جاودانه وتعیین کنن55ده دارد.«.

2 ) نگاه عبرت آموز

ه فی ثالث امام ص55ادق علی55ه الس55الم فرم55ود: »جم55ع الخ55یر کلظر والسکوت و الکالم: فکل نظ55ر لیس فی55ه اعتب55ار خصال: الن

( 3 )فهو سهو... فطوبی لمن کان نظره عبرا...! هم55ه خوبیه55ادر س55ه خص55لت گ55رد آم55ده اس55ت: نگ55اه ک55ردن، خاموشی و گفتار: هر نگاهی که مایه عبرت نباشد سهو اس55ت

أ و خوشا آن که نگاهش عبرت باشد.«ظ55ر الی 55غ العظ55ات الن ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »ابل

ایراالباء و االمهات ارع أالم5555وات، و االعتب5555ار بمص5555 ؛ ( 4 )مص5555



رساترین موعظه ها، نگاه به آرامگاه مردگان، و عبرت گ55رفتناز جایگاههای بازگشت پدران و مادران است«.

انسان هر چه در این امر بیندیشد، به این نتیج55ه می رس55د ک55هاو نیز به زودی همین راه را خواهد رفت.

کسی که از این عبرتها، پن55د بگ55یرد و بیندیش55د، حکمت و بینش هوشمندانه، به دست آورد، آسان ترین راه ع55برت، دی55دن آث55ار

گردنکشان و جباران خودکامه، گورهای آنان و مردگان است.- آرامش روح و جان2

نگاه و انبساط خاطر

229ص:

. عبدالعظیم کریمی، اکسیر نگاه در تربیت، مجله تربیت،1- 1.16، ص 5سال دوازدهم، ش

.17 . همان، ص 2- 2 . ابو محمد حسن بن علی شعبه حرانی، تح55ف العق55ول،55-3 3

.150ص .536، ح 217 . عبدالواحد آمدی تمیمی، غررالحکم، ص 4- 4

نگاه و انبساط خاطرره، ل نش55 امام علی علیه السالم فرمود: الطیب نشره، والعس55

ظر الی الخضره نشره کوب نشره، والن ؛ ب55وی خ55وش، ( 1 )و الر عسل ، سواری و نگاه به سبزه زاره55ا م55وجب انبس55اط خ55اطر

است.« رنگ سبز به انسان نشاط و روح تازه می بخشد، فضای آزاد و درختان و سبزه زارها سبب فرح بخشی، سرور و روح اف55زایی در انسان می شود، در علم روانشناسی، رن55گ س55بز را س55نبل

( 2 )پشتکار، استقامت شخصیت و اراده قوی می دانند.



خداون55د در ق55رآن ک55ریم، رن55گ لب55اس بهش55تیان را س55بز ذک55رفرموده اند:

( 3 )»و یلبسون ثیابا خضرا من سندس و إستبرق«افزایش بینایی

ظ55ر الی امام کاظم علیه السالم فرمود: ثالثه یجلون البصر: النظ555ر إلی الوج555ه ظ555ر الی الم555اء الج555اری و الن الخض555ره و الن

؛ سه چیز نور چشم را زیاد می کند: نگاه کردن به ( 4 )الحسن«سبزه، نگاه کردن به آب روان و نگاه به صورت زیبا«.

ج نگاه به همسر

پیامبر اکرم صلی الل5ه علی5ه و آل5ه فرم55ود: »م5ا اس5تفاد ام5رءره اذا ل من زوج55ه مس55لمه تس55 الم أفض55 مسلم فائده بعد االس55ها نظر الیها، تطیعه اذا أمرها، و تحفظه اذا غاب عنها فی نفس55

؛ برای مسلمان بعد از اسالم هیچ چیزی مفیدتر و ب55ا ( 5 )و ماله ارزشتر از همسری مسلمان نیست، که هر گاه به اونگ55اه کن55د مسرور گردد و هر زمان امر کند اطاعت کند، و از مال او و از

خودش هنگامی که غایب است محافظت نماید«.ب- نگاه نکوهیده

- نگاه منافق1

230ص:

.401 . نهج البالغه، حکمت 1- 1 . م55اکس، لوش55ر، روانشناس55ی رنگه55ا، لیال مه55ر ادپی،55-2 2

.80، ص 1370حسام، اول . »و جامه هایی سبز از پرنیان ن55ازک و حری55ر س55تبر می55-3 3

.31پوشند«، قرآن کریم، سوره مبارکه کهف، آیه ، ح45، ص 104 . محمد ب55اقر مجلس55ی، بح55اراالنوار، ج 55-4 4

10..24976، ح 9، ب 23، ص 14 . وسایل، ج 5- 5



امام علی علیه الس55الم فرم55ود: »والمن55افق اذا نظ55ر له55ا و اذام لغا؛ منافق ه55ر گ55اه بنگ55رد، نگ55اهش ( 1 )سکت سها، و اذا تکل

بیهوده است، وهرگاه خاموش باش55د درس55هو و غفلت اس55ت وهرگاه سخن گوید. لغو وباطل به زبان آورد.«

چرا که اعمال منافق معقول و پسندیده نیست، نگاه و سکوت و کالمش بیهوده و عبث خواهد بود. ه55دف او پ55وچ و غ55یر الهی

است.- نگاه بدون ضرورت وفتنه انگیز2

حض55رت یح55یی علی55ه الس55الم فرم55ود: »الم55وت احب إلی من ؛ مردن ن55زد من خوش55تر از نگ55اهی اس55ت ( 2 )نظره لغیر واجب

که ضرورت نداشته باشد.ظر إلی ظر خیر من الن امام علی علیه السالم فرمود: ذهاب الن

( 3 )ما یوجب الفتنه.»کوری چشم بهتر از نگاهی است که باعث فتنه شود«.

چرا که نگاه آلوده سبب گرفتاری وعذاب اخروی خواهد شد.- نگاه های دزدانه3

ی م أرزاقهم، و أحص55 ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »قس5555ه أعینهم، و م5ا تخفی هم، وخائن آثارهم و أعمالهم، و عدد أنفس5

میر دورهم من الض55 ؛ خداون55د روزیه55ای م55ردم را تقس55یم ( 4 )ص55 فرموده و اثرها و کرده ها و شمار نفس ها و نگاهه55ای دزدان55ه

چشم ها و آن چه را که سینه ها نهان می دارند، می داند«. امام صادق علیه السالم فرمود: »لما سئل عن قوله تع55الی: »ه ی ء. وکأن یعلم خائنه االعین« ألم تر الی الرجل ینظر الی الش

؛ امام صادق علی55ه الس55الم ( 5 )الینظر الیه؟! فذلک خائنه االعین درپاس55خ ب55ه س55وال از آی55ه»یعلم خائن55ه األعین « فرمودن55د: آی55ا ندیده ای، شخصی را که به چیزی می نگرد، اما چنان است که

انگار نمی نگرد؟ این است معنای نگاه های دزدانه«.



، س55وره19نگاه دزدانه، در قرآن ک55ریم نک55وهش ش55ده. درآی55ه مبارکه مومن، خداوند

231ص:

. ابو محمد حسن بن علی شعبه حرانی، تح55ف العق55ول،55-1 1 ، ح50، ص 78؛ محمد ب5اقر مجلس5ی، بح55اراالنوار، ج 147ص 79. ، ح42، ص 104 . محمد ب55اقر مجلس55ی، بح55اراالنوار، ج 55-2 2

52..370 . عبدالواحد االحدی تمیمی، غررالحکم، ص 3- 3.76 . نهج البالغه، خطبه 4- 4 . ابی جعف555ر محم555د بن علی بن بابوی555ه قمی، مع555انی555-5 5

ق-1379االخب555ار، مکتب555ه الص555دوق، موسس555ه دارالعلم، قم، .147ش، ص 1338

فرموده است: »یعلم خائنه االعین وما تخفی الصدور«. »خداوند نگاههای دزدانه و آنچه را که سینه ها پنه55ان می کنن55د

می داند.« خداوند از خیانت این چشمها آگاه است و در روز قیامت به داد

رسی و قضاوت درباره آنها می پردازد.- نگاه برای ترساندن4

امام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »من نظ55ر إلی م55ومن نظ55رهوره 55ه و حش55ره فی ص55 لیخیفه بها اخافه الله یوم ال ظل اال ظل

؛ هرکس ب55ه م55ومن نگ55اه ( 1 )الذرلحمه وجسده و جمیع اعضائه کندبرای آن که او را با نگاهش بترساند، خداوند، روزی که هیچ سایه و پشتیبانی جز او نیس55ت او را چ55ون م55وری ک55ه گوش55ت

بدن و تمام اعضایش ضعیف و الغر است محشور می کند«.- نگاه بغض آمیز5



امام ص55ادق علی55ه الس55الم فرم55ود: »من نظ55ر الی ابوی55ه نظ55ر ؛ ه55رکس ب55ا ( 2 )ماقت و هما ظالمان له لم یقبل الله له ص55لوه

چشم پر از بغض و کینه به پ55در و م55ادر خ55ود ک55ه ب55ه وی س55تمکرده اند، نگاه کند خداوند هیچ نمازی را از او نمی پذیرد«.

یئا أدنی حضرت صادق علیه الس5الم فرم55ود: »ل55و علم الل5ه ش55 من أف لنهی عنه و هومن أدنی العقوق و من العقوق أن ینظر

جل الی والدیه فیحد النظر الیهما ؛ ب55دان ک55ه اگ55ر چ55یزی ( 3 )الر کمتر از »اف« گفتن به پدر و مادر بود، خداون55د از آن هم نهی می فرمود. و همین اف گفتن از عوام55ل ع55اق ش55دن اس55ت. و دیگر از عوامل عاق شدن فرزند نس55بت ب55ه وال55دین این اس55ت

که فرزند به آنها نگاه تندی کند«. اگر زم55انی پ55درو م55ادر ب55ه فرزن55د س55تم و احج55افی روا دارن55د، فرزند، بهتر است ستم آنها را نادیده گیرد و حتی به اندازه ی55ک نگاه تن55د و غض55ب آل55ود هم درص55دد ج55بران ب55ر نیای55د. چ55را ک55ه احترام پدرو مادر در ه55ر ش55رایطی واجب ب55وده و کم55ترین بی

حرمتی به آنها حتی در حد یک نگاه تند هم جایز نیست.- نگاه ماللت آور6

232ص:

، محم55د22352، ح 49، ب 154، ص 12 . وس55ائل، ج 55-1 1.194، ص 77باقر مجلسی، بحار االنوار، ج

.5، ح142، ب 350، ص2 . کلینی، اصول کافی، ج 2- 2.7 . همان، ح 3- 3

ظ55ر الی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »ال تدیموا النه یح55زنهم ؛ ب55ه م55ردم بال زده و ( 1 )اه55ل البالء و المج55ذومین فان

جذامی، چشم خود را ندوزید و نگاه ط55والنی نکنی55د ک55ه ب55اعثمالل و آزردگی آنان می شود«.



امام صادق علیه السالم فرمود: »ال تنظروا الی اهل البالء فأن ؛ م55ردم گرفت55ار بال را ه55دف نگ55اه خ55ود ق55رار ( 2 )ذل55ک یح55زنهم

ندهید زیرا نگاه شما آنها را غصه دار و محزون می کند«. این اوامر نشانگر دقت نظر ائمه ما درکلیه مس55ائل اس55ت ک55ه اهانت، استهزاو ش55ماتت را نس55بت ب55ه دیگ55ران ممن55وع ک55رد و حتی نگاهه55ای از روی ت55رحم و دلس55وزی و ی55ا نگ55اه تن55د را هم نسبت به این بیماران رد ک55رده ک55ه س55بب احس55اس حق55ارت و

ناراحتی روانی این افراد می شود.- نگاه بدون عبرت7

55ل نظ55ر لیس فی55ه اعتب55ار ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »ک ؛ هرنگ55اهی ک55ه در آن ع55برت نباش55د خط55ا و بیه55وده ( 3 )فله55و

است«. تمام اعمال و رفتار انسان باید همواره، با تفکر و پند باش55د، و نگاهی که بینشی جدید به انسان بخشد و با عبرت همراه باشد

پسندیده است.- نگاه به بخیل8

ظ55ر الی البخی55ل یقس55ی ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »الن ؛ نگ55اه ک55ردن ب55ه ش55خص بخی55ل، دل را س55خت می ( 4 )القلب

گرداند«.- نگاه آلوده9

اشاره

حضرت مسیح علیه السالم فرمود: »أیم55ا ام55رأه اس55تعطرت و55ل عین زانی55ه ؛ ه55ر زنی ( 5 )خرجت لیوجد ریحها فهی زانیه، و ک

که خود را خوشبو کند و بیرون رودتا بویش ب55ه مش55ام دیگ55ران برسد، زنا کاراست و هر چش55می ک55ه او را نگ55اه کن55د زن55ا ک55ار

است«.233ص:



.6، ح 15، ص 75 . محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 1- 1.11، ح 16، ص 75 . همان، ج 2- 2.101، ح 78، ص 92 . همان، ج 3- 3 . ابو محمد حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی، تحف5-4 4

.149العقول، ص . مسعود بن عیسی ورام، تنبیه الخواطر و نرهه النواظر،5- 5

، مکتب55ه الفقی55ه قم، دارص55عب،1دو جل55د در ی55ک مجل55د، ج55زء.28بیروت، دارالتعارف، بیروت، ص

مش55اهده ح55الت چه55ره م55ردان و جوان55انی ک55ه ب55ا درمان55دگی و شیفتگی، به اندام نیمه برهن55ه زن چش55م دوخت55ه ان55د ب55رای زن رضایت بخش است. اگر مردان به نظاره او نیازمندن55د وی ن55یز از نگاه آنها بی نیاز نیست، شایدنتوان هیچ زنی رایافت که ادعا کندزیباس555ازی وناپوش555یدگی اش درحض555ور دیگ555ران، ب555رای خویشتن یا افراد هم جنس است. این رفتارها برای جلب توجه م55ردان اس55ت و ن55ه زن55ان. ش55اید ب55ه همین س55بب باش55د ک55ه عطرهایی ک55ه زن55ان درب55یرون خان55ه اس55تفاده می کنن55د بیش55تر

( 1 )عطرهایی است که مردان ازآن لذت می برند، نه زنان.ظ55ر الی حضرت مسیح علیه السالم فرمود: »التکونن حدی55د النه لن یزنی فرجک ما حفظت عینک، فإن ق55درت ما لیس لک فإن

؛ نباید به ( 2 )ان ال تنظر الی ثوب المرأه التی ال تحل لک فافعل زنی که به تو تعلق ندارد خیره شوی؛ زیرا تا زمانی ک55ه چش55م خود را نگه داری هرگز مرتکب زنا نمی شوی. اگر بتوانی حتی

به جامه زن نامحرم نگاه نکنی چنین کن.«ومن 55ل عض55 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرم55ود: »علی ک

ظر،... نا، فالعین زناه الن ؛ هر عضوی از ( 3 )بنی آدم حظ من الز اعضای انسان به55ره ای از زن55ا دارد وزن55ای چش55م نگ55اه ک55ردن

است...« چشمی که اشتغال به دیدن، دیدنی های شهوت انگیز پیدا کند، دل به آنچه ک55ه چش55م دی55ده مش55غول می ش55ود. دیگ55ر انس55ان



نخواهد توانست از اثر دیده ها و شنیده ها درمغزش جلوگ55یری کند. پس از آن تمام افکار و ذهنش، آنچه را دیده می پروراند، آنها را تقویت می کن55د و اس55تمرار می بخش55د، و دیگ55ر ب55ه ی55ک لحظه نگاه کردن بسنده نخواهد ک55رد، و تم55ام وج55ودش چش55م

می شود برای دیدن آنچه که دل می خواهد.الف- عواقب نگاه آلوده، حسرت و اندوه

اشاره

55اظره اتعب 55ق ن ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »من أطل ؛ کسی که عنان ( 4 )حاضره، من تتابعت لحظاته دامت حسراته

چش55م خ55ود را ره55ا کن55د، زن55دگی اش را ب55ه زحمت انداخت55ه، و کسی که نگاهش پیاپی باشد. حس55رت ه55ایش ط55والنی خواه55د

بود«.فه 55ق طرف55ه کثرأس55 )امام علی علیه السالم فرم55ود: »من اطل

؛ هر کس عنان چشم خود را رها کند ( 5234ص:

، ص1381 . یوسف غالمی، راز یک فریب، الهیجی، اول، 1- 1118-117.

.62 . مسعودبن عیسی ورام، تنبیه الخواطر، ص 2- 2 ، ح38، ص 104 . محمد باقر مجلسی، بح55ار االن55وار، ج 55-3 3

35..23، ح 38، ص104 . محمدباقرمجلسی، بحاراالنوار، ج 4- 4 . ابو محمد حسن بن علی شعبه حرانی، تح55ف العق55ول،55-5 5

.64ص اندوهش بسیار شود«.

ره! )امام علی علیه السالم فرمود: »کم من نظره جلبت حس55 بسا نگاهی که حسرتی به بار آورده«. ( 1



امام علی علیه السالم فرم55ود: »کم من نظ55ره أورثت حس55ره؛ بسا نگاهی )کوتاه( که حسرتی بلند را درپی آورد«. ( 2 )طویله

نگاه و خشم خداوند

ب الل55ه تد غض55 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آل55ه فرم55ود: »اش55وج55ل علی إم55رأه ذات بع55ل مألت عینه55ا من غ55یر زوجه55ا او عز55ل عم55ل 55ط الل55ه ک ه55ا ان فعلت ذل55ک احب غیرذی محرم منها فإن

؛ خداوند بزرگ بر زن، شوهرداری که چش55مش را از ( 3 )عملته غ55یر همس55رش و ی55ا کس55انی ک55ه ب55ا او مح55رم نیس55تند از روی شهوت پر کند خشم می گیرد و زنی که چنین کند خداوند تمام

اعمالی را که انجام داده تباه می کند«. زیرا زن با نگاه به مردان، ذهن و حواسش به آنها جلب شده و نسبت به همس55ر و خ55انواده خ55ود بی رغبت ش55ده، زی55را دیگ55ر مصاحبت با همسرش را عادی می پندارد و محی55ط خ55انواده را

تلخ و پر تنش می گرداند.نگاه و انگیزش فتنه

امام صادق علیه السالم فرمود: »النظره بعد النظره تزرع فیهوه و کفی بها لصاحبها فتنه ؛ نگاهه55ای پی در پی ( 4 )القلب الش

تخم ش55هوت را در دل می ک55ارد و ب55رای ایج55اد فتن55ه )ب55رایصاحب نگاه( همین کافی است«.

لعنت رسول خدا صلی الله علیه و آله

امام باقر علیه الس55الم فرم55ود: »لعن رس55ول الل55ه ص55لی الل55ه ؛ رسول خدا ( 5 )علیه و آله رجال ینظر الی فرج امرأه ال تحل له

لعنت کرده کسی را که به عورت زنی که برایش حالل نیس55تنگاه کند«.

235ص:

.513 . عبدالواحد آمدی تمیمی، غررالحکم، ص 1- 1.12، ح 556، ص 5 . کلینی، فروع کافی، ج 2- 2



.366، ص 76 . محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 3- 3.104، ب 254، ح، 139، ص 14 . وسائل، ج 4- 4.25397، ح 104، ب 138، ص 14 . همان، ج 5- 5

سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله :55ع پی55امبر اک55رم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »ی55اعلی، ال تتب

ت ل55ک اآلخ55ره ظره فإنما ل55ک االولی، و لیس55 ظره الن ؛ ای ( 1 )الن علی نگ55اه اول را ب55ا نگ55اه ادام55ه ن55ده؛ زی55را نگ55اه اول در ح55ق

توست و دومی در حق تو نیست«.عذاب چشم

55ه من پیامبر اکرم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »من مألعین55وب و یرج55ع 55ار اال أن یت )حرام مأل الله عینه یوم القیامه من الن

؛ کسی که چشمش را از حرام پر کن55د خداون55د چش55مش را ( 2 در روز قی55امت از آتش پ55ر می کن55د مگ55ر اینک55ه توب55ه کن55د و از

کردار خود باز گردد«.نگاه نابود کننده

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »انظره االولی خطاء ؛ نگاه اول خطاست، نگ55اه دوم ( 3 )و الثانیه عمد، و الثالیه تدمر

عمدی است و نگاه سوم باعث هالکت و نابودی است«. مردان با نگاه به زنان خود دچار ان55واع انحراف55ات و بیماریه55ای روانی می شوند نگاه باعث شعله ورشدن خواهشهای نفسانی نهفته در وجود آدمی می شود. چه بسیار نگاهها که باعث لک55ه دار شدن حیثیت یک مرد و موجب سلب اعتماد از دیگ55ران می

شود.کور دلی

هوه رت العین الش55 ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »إذا أبص55 ؛ هرگ555اه چش555م، موردش555هوت و ( 4 )عمی القلب عن العاقب555ه

هوس خود را ببیند، دل عاقبت بین او کور می شود.«



آدمی با تامل در عاقبت نگاه پر هوس و مفاسد م55ترتب ب55ر آن و همچنین تدبر در عذاب و عقاب گناه، نگاه آلوده، باید، تا آنجا که می تواند قدرت نگه داشتن چشم را از خواهشهای نفسانی داشته باشد. زیرا دل تمن55ای آنچ55ه را ک55ه چش55م دی55ده، دارد، و

اینجاست که مهار دل، کار بسیار دشواری است. اندیشمند با چشم دل است که پایان کار خ55ویش را می بین55د و

. ( 5 )فراز و نشیبش را باز می شناسد236ص:

.25409، ح 1140، ص 14 . همان، ج 1- 1.25412، ح 142 . همان، ص 2- 2.13073، ح 5 . عالءالدین حسام هندی، کنزاالعمال، ج 3- 3.285 . عبدالواحد آمدی تمیمی، غررالحکم، ص 4- 4.69 . نهج البالغه، خطبه 5- 5

ب- نتایج ترک نگاه آلوده

اشاره

مشاهده شگفتیها و عظمت الهیارکم وا ابص55 پیامبر اکرم ص55لی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »غض55

دیدگانتان را از حرام ببندی55د، ت55ا عج55ایب را ( 1 )ترون العجائب!ببینید«.

م امام علی علیه السالم فرمود: »ما اعتصم احد بمثل مااعتص5555ه بق الی قلب ر ال یغض عن مح55ارم الل55ه االوق55د س55 بغض البص55

هیچ چیزی ب55ه ان55دازه خ55ودداری ( 2 )مشاهده العظمه و الجالل؛ ازنگاه حرام، انسان را به مقام مصونیت از گن55اه نمی رس55اند، چشم انسان از محرمات الهی فرو بسته نمی شود، مگر اینکه

قبال عظمت و جالل خداوند رادر دل مشاهده کرده باشد«. اگرچشم سر خود را از دیدن آنچه نبای55د ببی55نیم، ببن55دیم، چش55م دلمان برای دیدن آنچه باید دید باز خواهدشد. اگر با چش55م دل



نظر افکنی، بی گمان از تمامی آن چه نوبه ن55و ب55ر این پهن55ه ی خاک می روی55د، از خواهش55ها و ل55ذاتش... روی ب55ر می ت55ابی و سرمست از آن اوصاف، سفر به اعم55اق را آهن55گ می ک55نی، و اگر به آن چه از این چشم اندازها بر تو یورش می آورد، قلبت را مشغول داری، بی تردید جانت از ش55دت اش55تیاق کالب55د تهی

( 3 )می کند.حالوت ایمان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »ما من مسلم ینظ55ر55ه عب55اده یج55د امرأه اول رمقه ثم یغض إال احدث الل55ه تع55الی ل

؛ هیچ مرد مسلمانی نیست که نگ55اهش ب55ه ( 4 )حالوتها فی قلبه زنی بیفتد و چشم خود را پاییین اندازد مگر اینکه خدای متع55البه او توفیق عبادتی دهد که شیرینی آن را دردل خویش بیابد«.ظر سهم مسموم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »الن من سهام إبلیس، فمن ترکها خوفا من الل55ه عط55اه الل55ه ایمان55ا

نگاه تیری از تیرهای زهرآلود ش55یطان ( 5 )یجد حالوته فی قلبه؛است. هرکس از

237ص:

، ح41، ص 104 . محمد باقرمجلس55ی، بح55ار االن55وار، ج 55-1 152. . محم55د ب55اقر552، ص4 . عباس قمی، سفینه البحار، ج 55-2 2

.52، ح 41، ص104مجلسی، بحاراالنوار، ج .2018، ص 4 . عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج 5-3 3

در توض55یح بای55د گفت: چش55م دل ب55ازکن ک55ه ج55ان بی55نی آنچ55هنادیدنی است آن بینی

، ح327، ص 5 . عالء الدین حسام هندی، کنزالعم55ال، ج 55-4 413059.

، محمد باقر مجلسی، بحار5 1307، ح329 . همان، ص 5-5 5.34، ح 38، ص 104االنوار، ج



ترس خ55دا چش55م خ55ود را از ن55امحرم ف55رو بن55دد خداون55د ب55ه اوایمانی عطا فرماید که حالوت آن را در دلش بیابد«.

امام صادق علیه الس55الم فرم55ود: »من نظ55ر إلی ام55رأه فرف55عره، ح55تی 55د الی55ه بص55 ره لم یرت ماء أوغمض بص55 ره الی الس55 بص55

؛ هرکه نگاهش ب55ه زنی بیفت55د و ( 1 )یزوجه الله من الحور العین چشم خود را به طرف آسمان کن55د ی55ا آن را ب55رهم نه55د، هن55وزچشم بر هم نزده خداوند حورالعین را به ازدواج او در آورد«.

نشانه بزرگواری

55رم الم55رء: 55دل علی ک امام صادق علیه السالم فرمود: »ثالثه ت س55ه چ55یز ( 2 )حس55ن الخل55ق، و کظم الغی55ظ، و غض الطرف!

نشانگر بزرگی آدمی است، خوشخویی، ف55رو خ55وردن خش55م وفرو بستن چشم«.

چشمها را فرو بندید که این کار ایستادگی در مقابل سختیها را افزون می کند و قلب را استواری و آرامش می بخش55د... می توان نتیجه گرفت ک55ه پراکن55دگی چش55م دل در رابط55ه تنگاتن55گ

( 3 )است.رسیدن به حکمت

ت عب55د آل فالن؟ حضرت لقم55ان علی55ه الس55الم فرم55ود: »ألس55 قال: بلی. قیل: فما بلغ بک مانری؟ قال: صدق الحدیث، و اداء األمانه، و ترک ما ال یعنینی، و غض بصری؛ به لقمان گفته شد: مگر تو از خاندان نیستی؟ گفت: بله، گفته ش55د: پس چ55ه چ55یز ت55و را ب55ه این مق55ام ک55ه می بی55نی رس55اند؟ گفت: راس55تگویی، امانت555داری، فروگذاش555تن آنچ555ه ب555ه من مرب555وط نمی ش555ود،

فروهشتن چشمانم از حرام«.چشم در روز جزا

55ل عین پیامبر اکرم صلی الل55ه علی55ه و آل55ه فرم55ود: »ی55ا علی ک باکیه یوم القیامه االثالث أعین! عین سهرت فی س55بیل الل55ه، و



یه الله ؛ ( 4 )عین غضت عن محارم الله، و عین فاضت من خش55ای علی تمام

238ص:

. ابی علی فض55ل بن حس55ن طبرس55ی، مک55ارم األخالق،55-1 1.84، ه ق. ص 1306چاپ سربی، مصر،

. ابو محمد حسن بن ش55عبه ج55رانی، تح55ف العق55ول، ص55-2 2235.

.29 . نهج البالغه، خطبه 3- 3 . اب55و محم55د بن حس55ن بن علی ش55عبه ح55رانی، تح55ف55-4 4

.8العقول، ص چشمها در روز قیامت گریان است، مگر سه چشم: آن ک55ه در را خدا، اط55اعت او، ش55ب زن55ده داری و نم55از و تالوت ق55رآن... بی55داری کش55یده، دیگ55ر چش55می ک55ه ازممنوع55ات الهی چش55م

پوشیده، و بال خره چشمی که از ترس خدا اشک ریزد«.ج- راه درمان چشم چرانی و نگاه آلوده

پیشگیری از گناه

م55ا 55اس ان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: »ی55ا ایه55ا النیطان فمن وجد من ذل55ک ش55یئا فلی55أت اهل55ه« )النظره من الش

؛ ای مردم! براستی نگاه آلوده امری است شیطانی، کس55ی ( 1 که چنین احساس55ی در خ55ود ی55افت ب55رای جلوگ55یری از گن55اه ب55ا

همسر خود نزدیکی کند«. زیرا نگاه باعث هیجان افکار غریزی شده و فرد تمایل به بهره جویی جنسی پیدا می کن55د . هرچن55د ب55ا نگ55اهش این انگ55یزه را نداشته، اما با تداوم و تک55رار نگ55اه ب55ه ان55دام زنی چ55ه بس55ا بی

اختیار این حالت به مرد دست بدهد.نگاه و نماز



55ه امام علی علیه السالم فرم55ود: »اذا رأی اح55دکم إم55راه تعجبیطان 55ل م55ا رأی، و ال یجعلن للش55 فلیات أهله؛ فإن عند أهله مث55ه زوج55ه الی قلبه سبیال، و لیصرف بصره عنه55ا، ف55إن لم تکن للی علی الن55بی آل55ه ثم لیص55ل رکعتین و یحمدالل55ه کث55یرا، و یص55

؛ هرگ55اه ( 2 )لیسأل الله من فضله فإنه و یبیح له برأفته ما یغنیه فردی از شما زنی را دید و ازاو خوشش آم55د ب55رود ب55ا همس55ر خود همبستر شود، زیرا نظیر آن چه دیده است در همسر خود او نیز هست. شیطان را به دل خود راه ندهد و چش55م خ55ود را از آن زن برگردان55د. اگ55ر زن ن55دارد، دو رکعت نم55از بخوان55د و بسیار حمد گوید بر پیامبر و آل او صلوات بفرس55تدو آن گ55اه از خدا مسألت کند که از فضل خویش عط55ایش فرمای55د. خداون55د

از روی مهر و رأفت خود نیاز او را برطرف خواهد ساخت«.فرو بستن چشم

55ه ؛ ( 3 )امام علی علیه السالم فرمود: »من غض طرفه أراح قلب کس55ی ک55ه چش55م خ55ود را ف55رو بن55دد، دلش را آس55وده س55اخته

است«.239ص:

. شیخ صدوق ) ابن بابویه قمی ( من ال یحض55ره الفقی55ه،55-1 1.8/7، ب 6، ص4ج .115، ص10 . محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 2- 2 ، ح663 . عبدالواح555د آم555دی تمیمی، غ555رر الحکم، ص 555-3 3

1467.فه و امام علی علیه السالم فرم55ود: »من غض طرف55ه ق55ل أس55

؛ هر که چشم خود را پ55ایین ان55دازد، کم55تر تأس55ف ( 1 )أمن تلفهخورد و از نابودی در امان ماند«.

هوات غض امام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »نعم ص55ارف الش55ار ؛ فروبس555تن چش555م ه555ا، نیک555و بازدارن555ده ای از ( 2 )األبص555

خواهشهای نفسانی است«.



در این روای55ات و روای55ات بس55یاری از این قبی55ل، ائم55ه علیهم السالم ما را به فروبستن و بر هم نهادن چشم سفارش ک55رده اند که این امر سبب آرامش دل و جان انسان ش55ده و او را از تأسف و اندوه نجات خواهد داد. با کنترل چش55م، مه55ار دل ن55یز به دست انسان خواهد بود، و اگر افسار نگاه رها شود، دل نیز

در اسارت نگاه به سر می برد.متفرقاتنگاه به دنیا

امام علی علیه السالم فرمود: »انظ55ر الی ال55دنیا نظ55ر الزاه55دق الوام55ق ؛ ب55ه دنی55ا ( 3 )المف55ارق، و ال تنظ55ر إلیه55ا نظ55ر العاش55

همچ5ون کس5ی بنگ55ر ک5ه ب5ه آن پش5ت ک5رده و از آن ج5دا میشود، به دنیا مانند دلباخته شیدا منگر«.

ام55ام علی علی55ه الس55الم فرم55ود: »انظ55روا الی ال55دنیا نظ55رادفین عنه55ا، فإنه55ا و الل55ه عما قلی55ل تزی55ل اه55دین فیه55ا الص55 الز

55رف اآلمن اکن، و تفج55ع المت اوی الس55 ؛ ب55ه دنی55ا همچ55ون ( 4 )الت زاهدان روی بر تافته از آن بنگرید؛ زیرا به خدا سوگند دنی55ا ب55ه زودی م55أوی گزی55ده س55اکن خ55ود را ب55یرون می کن55د و ت55وانگر

آسوده خاطر را دردمند می سازد«. نهایت مرتب55ه دنی55ا همین اس55ت، پس بای55د ب55ه آن ب55ه چش55م بی

رغبتی نگریست. دنیا، نگاه کوردالن را بن بستی است ک55ه فراس55ویش هیچ نمی بیند، ولی بینش مند، فراس5وی دنی5ا را در قلم5رو نگ55اه خ55ویش می آورد چنین است که بینش من55د را نگ55اه ازدنی55ا و ک55وردل را نگاه به دنیا است، بینش مند از دنیا و کوردل ب55رای دنی55ا توش55ه

( 5 )می گیرد.نگاه و شرم )حیا(

شرم ( 6 )امام علی علیه السالم فرمود: »الحیاء غض الطرف!و حیا پایین انداختن چشم است«.



240ص:

.1470 . عبدالواحد آمدی تمیمی، غررالحکم، ح 1- 1.44، ح 717 . همان، ص 2- 2 . ابو محمد حسن بن علی شعبه حرانی، تح55ف العق55ول،55-3 3

.129ص .99، نهج البالغه خطبه 157 . همان ص 4- 4.98 . نهج البالغه، خطبه 5- 5 . عبدالواحد االسدی التمیمی، غررالحکم و دراللکلم، ص5-6 6

.517، ح 34 یعنی چشم پوشی از محرمات، و نگاه کردن به چهره نامحرم،

یعنی ) چشم در چشم نشدن( نشانه حیا وشرم می باشد.حق چشم

ه رک فغض55 امام زین العابدین علیه الس55الم فرم55ود: »ح55ق بص55تقبل به55ا ع تس55 55ره لموض55 عب 55رک و ابتذال55ه إال عما ال یحل ل55ک وت

55ار؛ 55اب االعتب ر ب ح55ق ( 1 )بصرا أو تستفید به55ا علم55ا، ف55ان البص55 چشم تو این است که آن را از هر ناروا و طرحی فرو بن55دی، و آن را جز در موارد عبرت انگیزی که در پرتو آن بینش داش55تی می یابی بکار مگیری و فرسوده اش مسازی، زی55را چش55م، در

ورودی عبرت است«.بیناترین دیده ها

امام حسین علیه السالم فرمود: »ان ابصر االبصار ما نف55ذ فی55ذکیر و انتف55ع به ؛ ( 2 )الخیر مذهبه، وأسمع األسماع م55ا وعی الت

بینا ترین دیدگان، دیده ای است که نگاه خود را به خیرو خوبی ب55دوزد و ش55نواترین گوش55ها، گوش55ی اس55ت ک55ه پن55دو ان55درز را

بشنود و از آن بهره گیرد«. امام علی علیه السالم فرمود: »أال إن أبصر األبصار ما نفذ فی

ذکیر و قبله! ؛ ( 3 )ألخیر طرفه! اال إن أسمع األسماع ما وعی الت بدانید که بینا ترین دیده گان، دیده ای است که نگاهش به خیر



و صالح باشد، بدانید که ش55نواترین گوش55ها، گوش55ی اس55ت ک55هپندو اندرز را بشنود و پذیرا شود«.

نگاه مومن

55ر، و امام علی علیه السالم فرمود: »ان الموءمن اذا نظر اعتبلم ذکر... ر، و اذا تک ؛ ( 4 )إذا سکت تفک

مومن، هرگاه بنگرد. عبرت گیرد و هرگاه خ55اموش باش55د، میاندیشد و هرگاه سخن گوید، یاد خدا می کند«.

یعنی هر زمان که مومن به چیزی نگاه می کن5د، از آن پن5د می گ5یرد، آن ام5ر را م55ورد اس55تدالل و اس55تنباط ق55رار داده، و م55و

شکافانه بررسی می کند، تجربه کسب می کند، 241ص:

. ابو محمد حسن بن علی شعبه حرانی، تح55ف العق55ول،55-1 1.184ص

، ج109، ص 78 . محمد ب55اقر مجلس55ی، بح55اراالنوار، ج 55-2 217..42 . نهج البالغه، خطبه، 3- 3 . اب55و محم55د بن علی ش55عبه ح55رانی، تح55ف العق55ول، ص55-4 4

، ح50، ص78- محمد باقر مجلسی، بحاراالنوار، ج 147مومن باید به دنیا به چشم عبرت و پند گرفتن بنگرد.

242ص: فهرست منابع و مآخذ

. ق55رآن ک55ریم ب55ا ترجم55ه محم55د مه55دی فوالدون55د، دارلق55رآن1.1374الکریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسالمی، دوم،

. قرآن کریم باترجمه، به55اء ال55دین خرمش55اهی، نیل55وفر، اول،21375.



. نهج البالغ55ه، ص55بحی ص55الح، محم55د علی ش55رقی، دارالکتب3.1375االسالمیه، اول،

. ابن ادریس، حلی، محمد بن احمد، السرائر، موسسه النشر4 . ابن شعبه حرانی، ابو محم55د حس55ن بن5 ق 1410االسالمی،

علی، تحف العقول عن آل الرسول، المکتب55ه الحیدری55ه، نج55ف، م.1960 ده ج 1380

. ابن ف55ارس. احم55دبن حس55ن، معجم مق55اییس اللغ55ه، مرک55ز6.1404النشر، مکتب االعالم االسالمی، دارالکتب العلمیه

. ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، داراحیاء ال55تراث7 ق ج14160العربی، موسس55ه الت55اریخ الع55ربی، ب55یروت، اول،

م.1995 . اراکی، محمدعلی، رساله توض55یح المس55ائل، دف55تر تبلیغ55ات8

.1369اسالمی، حوزه علمیه قم، . اسرار، مصطفی، ازمفاهیم قرآن، محیا، تهران.9

. آصف، محس55نی، محم55د، الفق55ه والمس55ائل الطبیی55ه، اول،10یاران، قم.

. الهی قمشه ای، محی ال55دین مه55دی، کلی55ات دی55وان حکیم11الهی قمشه ای، علمیه اسالمیه ]بی تا[، تهران.

. آمدی تمیمی، عبدالواحدبن محمد، غ55رر الحکم و درالکلم،12 م.1990 ق ج 1410دارالکتاب السالمی، قم، دوم،

. انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، لجنه تحقیق ت55راث الش55یخ13.1415االعظم، قم، اول،

243ص: . انصاری، مرتضی، مکاس55ب، اطالع55ات، ت55بریز، دوم، ربی55ع14

ق.1375االخر،



. بنی هاشم خمینی، س55ید محم55د حس55ن، توض55یح المس55ائل15 مراج55ع )مط55ابق ب55ا فت55وای دوازده نف55ر از مراج55ع ( س55وم،

.1378دفترانتشارات اسالمی، سوم، . . بی آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین فقهی پزش55کی،16

.1374دفتر نشر فرهنگ اسالمی، دوم، . پاک نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پی55امبر، بنی55اد17

.1363فرهنگی شهید پاک نژاد، اول، . جباران، محمد رضا، سینما درآیینه فقه ) درس خارج فق55ه18

آیت الله م55روجی (، س55ازمان تبلیغ55ات اس55المی ح55وزه ه55نری،.1380اول،

. جرج55انی، اب55و الفتح بن مخ55دوم، تفس55یر ش55اهی و آی55ات19.1380االحکام، تبریز، سوق،

. جزی555ری، عب555دالرحمن، الفق555ه علی الم555ذاهب االربع555ه،20داراالفکر، بیروت.

. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، المبس55وط درترمینول55وژی21.1378حقوق، کتابخانه گنج دانش، تهران ج

. جنتی عطایی، مسعود، مغناطیس انسانی ) علم مانیتسیم22 . ح55داد ع55ادل، غالمعلی، فرهن55گ23 1371(، ارمغان،ی اول،

.1363برهنگی و برهنگی فرهنگی، سروش. تهران، دوم، . حرعاملی، محمد بن حس55ن، وس55ائل الش55یعه الی تحص55یل24

مسا ئل الشریعه، دارا حیاء التراث الع55ربی، ب55یروت، موسس55ه.1983- 14030الفواد بعینوللتجلید، پنجم،

. حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و مع55اریف، ص55در،25.1363قم دوم،

. حسینی سیستانی، سید علی منهاج الص55الحین، مکتب آی55ه26.1417الله العظمی السید السیستانی، قم، پنجم،



. حسینی شیرازی، س55ید محم55د، رس55اله توض55یح المس55ائل،27تابان با همکاری نشر، اول.

.............. الفقه، دارالقران الحکیم، قم.28 . حسینی عاملی غروی، سید محم55د ج55واد، مفت55اح الکرام55ه29

فی شرح قواعد عالمه، موسسه آل البیت االحیاء التراث. . حس55ینیان، روح الل55ه، ح55ریم عف55اف، س55ازمان تبلیغ55ات30

.1373اسالمی، دوم، زمستان . خاکی، غالمرضا، روش تحقیق ب55ارویکردی ب55ه پای55ان نام55ه31

نویس55ی، مرک55ز تحقیق55ات علمی کش55ور ب55ا همک55اری ک55انون.1378فرهنگی انتشارات درایت، اول،

. خامن55ه ای، س55ید علی، اجوب55ه االس55تفتاات، مکتب الوکی55ل32الشرعی العام امام الخامنه ای،

244ص: .1415دارالوسیله، بیروت،

. خامنه ای، سید علی، پزش55کی درآیین55ه اجته55اد، اس55تفتاات33.1375پزشکی، انصاریان، قم،

. خ555دا رحیمی، س555یامک، ن555اظم ش555یرازی، مس555عود،...،34.1379روانشناسی زنان، خاتم، دوم،

. خ55ویی، سیدابولقاس55م، مب55انی الع55روه ال55وثقی، موسس55ه35م.1998ه-1418احیاء آثار االمام الخوئی )قدس سره ( قم.

. خ55ویی، سیدابولقاس55م، منه55اج الص55الحین، ) العب55ادات و36.1397- 1393المعامالت (، مکتبه لطفی، تهران، دوم

. خمینی، سید روح الله، تحریر الوس55یله، موسس55ه تنظیم و37.1421- 1379نشر آثار االمام الخمینی، اول،



. دفتر انتشارات اسالمی، استفتاات ازمحضر امام خمی55نی،38.1381اول، پائیز،

. دهخدا، علی اکبر، لغت نام55ه دهخ55دا، موسس55ه انتش55ارات39.1377وچاپ دانشگاه تهران، دوم،

. رازی، فخرالدین، تفسیر کب55یر، داراکتب العلمی55ه، ب55یروت،40 م.1990ه ق- 1411اول،

.42. راستگو، محمد باقر، برای چشمانت، برهان پ55انزدهم 41 راغب، اص55فهانی، حس55ین بن احم55د، مف55ردات الف55اظ الق55رآن،

.1412 ج1992دارالعلم، دمشق، دارالشامیه، بیروت، اول، . روحانی، محم55د، نوغ55انی، فاطم55ه، احک55ام پزش55کی، نش55ر43

.1378طیب، اول، . زمخشری، جاء الله محمودبن عمر، الکش55اف عن حق55ائق44

غ55وامض التنری55ل و عی55ون االقاوی55ل فی وج55وه التأوی55ل، ادبالحوزه، بی جا، بی تا.

. س55عدی، مص55لح بن عبدالل55ه، بوس55تان س55عدی، »س55عدی45 .46 1363نام55ه«، غالمحس55ین یوس55فی، خ55وارزمی، ته55ران،

س55یفی مازن55دارانی، علی اک55بر، دلی55ل تحری55ر الوس55یله أحک55ام الستروالنظر، موسسه تنظیم و نشر آثار االمام الخمینی، اول،

ش.1375 ق- 1417 . شاه حسینی، محمد حس55ین، نگ55اه ت55و، مش55هور، قم، اول،47

1380. . شعرانی طاب نژاد، میرزا ابوالحسن، نشر طوبی یا دائره48

ه ق.1398المعارف قرآن مجید، اسالمیه، دوم، . شهید اول، محمد بن مکی، القواعدوالفوائد، چاپ سنگی،49

. ق.1270تهران، بی نا،



. ش55هید اول، محم55د بن مکی، اللمع55ه الدمش55قیه فی فق55ه50.1460االمامیه، مرکز بحوث الحج و العمره، اول،

. شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضه البهی55ه فی ش55رح51اللمعه

245ص: . شهید ثانی،52. 1380الدمشقیه، موسسه اسماعیلیان، اول،

زین الدین بن علی، المسالک االفهام، چاپ افست ]بی جا: بینا، بی تا[.

. صبور اردوبادی، احم55د، به55ای ی55ک نگ55اه؟! ، رس55الت قلم،53.1377اول،

. صبور اردوبادی، احمد، ،نگاه پاک زن و نگاههای آل55وده ب55ه54.1376او؟! ، امیرکبیر، تهران، اول،

. طباطبایی کربالئی، سید علی بن محم55د، ری55اض المس55ائل55.1410-1990فی بیان االحکام با لدالئل دارالهادی، بیروت،

. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران،56. ق.1350دارلکتب االسالمیه، تهران، دوم

. طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروه ال55وثقی،57 ق.1379اآلداب، نجف، دوم

. طباطب55ایی ی55زدی، س55ید محم55د ک55اظم، الع55روه ال55وثقی،58.1392دارالکتب االسالمیه، دوم،

. طبرس55ی، ابی علی فض55ل بن حس55ن، مجم55ع البی55ان فی59 تفس5یر الق5رآن، موسس5ه اال علمی للمطبوع5ات، ب5یروت اول،

. طبرسی، ابی علی فضل بن حسن، مکارم60 5-1995 1415 ه.1306االخالق، چاپ سربی، مصر،



. طبیبی، سیدحسن، المعجم اللفاظ وسائل الشیعه، جماعه61 المدرس555ین فی الح555وزه ق العلمی555ه فی قم المقدس555ه، اول،

1362 ،1403. . ط55ریحی، فخرال55دین بن محم55د، مجم55ع البح55رین، مرک55ز62

.63 1416الطباع55ه والنش55ر فی موسس55ه البعث55ه، قم، اول، طوسی، ابوجعفر محمد بن حس55ن، البی55ان فی تفس55یر الق55رآن

.1962 - 1381مکتبه االمین، نجف، . طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، االستبصار فیما اختل55ف64

م.1992 ه. 1413من االخبار، داراالضواء، بیروت، دوم، . طوسی، اب55وجعفر محم55د بن حس55ن، ته55ذیب االحک55ام فی65

ش55رح ا لمقنع55ه للش55یخ المفی55د، دارا لکتب االس55المیه، ته55ران،.1390دوم،

. طوس55ی، اب55وجعفر محم55د بن حس55ن، الخالف، موسس55ه66 ه ق.1416النشر االسالمی، اول

. طوس55ی، اب55وجعفر محم55د بن حس55ن، المبس55وط فی فق55ه67 االمامی55ه، المکتب55ه المرتض55ویه ألحی55اء آلث55ار الجعفری55ه، دوم،

1388. . طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، محقق حلی نجم الدین68

جعفربن حسن النهایه و نکتها، موسسه النشر االس55المی، اول،. عاملی محمد بن علی، مدارک69ق. 1412رمضان،

246ص: االحکا م فی شرح شرایع اال سالم، موسسه آل البیت االحی55ا ء

. عباس55ی، محم55ود، ق55انون مج55ا زات70 ه. ق 1410ال55تراث، .81اسالمی حقوق، دوم، بهار،

. عبدالله الباقی، محمد ف55واد، المعجم ا لمفه55رس اللف55ا ظ71القرآن الکریم، چاپ افست، دارلکتب المصریه.



. عب55داللهی، علی اک55بر، ق55انون م55دنی، اول، ف55روغ علم،721375.

. عالمه حلی، حسن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، تبص55ره73 ه. ق.1380المتعلین فی احکام الدین، االداب، نجف،

. عالمه حلی، حسن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، ت55ذکره74 . عالم55ه حلی،75الفقها، چاپ سنگی، ]بی ج55ا: بی ن55ا: بی ت55ا[

حسن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، موسس55ه آل بیت الحی55اءش.1372ق- 1414التراث، اول،

. عالمه حلی، حسن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، قواع55د76 .77 1404االحک55ام، چ55اپ افس55ت، منش55ورات الراض55ی، قم

عالم55ه حلی، حس55ن بن یوس55ف بن علی بن مطه55ر، مختل55ف الشیعه فی احکام الشریعه، دفترتبلیغات اسالمی حوزه علمی55ه

.1415قم، اول، . غ55روی س55ید محم55د، م55ازح، یاس55ر، الفق55ه علی الم55ذاهب78

االربعه و مذهب اهل البیت علیهم السالم . دارالثقلین، بیروت،.1998- 1419اول،

. فاض555ل لنک555رانی، محم555د، ج555امع المس555ائل اس555تفتاات،79.1380دارالعلم، دهم،

. فاض55ل مق55داد، عبدالل55ه س55یوری حلی، التص55نیع الرائ55ع80 1404لمختصر الشرایع، مکتبه آیت الله المرعش55ی قم، ا ول،

. کنزاالعرفان فی القرآن، المکتبه المرتض55ویه الحی55اء االث55ار81 . قرائ55555تی، محس55555ن،82ق 1384ش- 1343الجعفری555555ه،

.1374تفسیرنور، موسسه درراه حق، قم، . قرط55بی، محم55دبن احم55دبن رش55د، بدای55ه المجته55دو نهای55ه83

. قرش555ی،84 1371-1952المقتص555د، االس555تقامه، ق555اهره سیدعلی اکبر، قاموس الق55رآن، دارلکتب االس55المیه، دوازدهم،

1376.



. قمی ابن بابوی55ه، حس55ن بن علی ابوجعفرمحم55د) الش55یخ85 صدوق(، عل5ل الش5رایع، چ55اپ س5ربی، مکتب55ه طباطب5ایی، قم،

ق.1378 . من ال یحض55ره الفقی55ه، للطباع55ه والنش55ر، ب55یروت، دوم،86

. م.1992ه- 1413 . قمی، عباسی، سفینه البحارو مدین55ه الحکم و االث55ار، بنی55اد87

ه. ق.1420پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی، اول، . قمی، میرزاابوالقاسم، جامع الشتات، س55ازمان انتش55ارات88

.1375کیهان، اول - . ک. پالتونف، روان شناسی درباره مغناطیس حیوانی، رزم89

آزما، کتابخانه گوتمبرگ.247ص: . کرکی، علی بن حسین، )محقق ثانی(، ج55امع المقاص55دفی90

شرح القواعد، موسس55ه آل بیت علیهم الس55الم الحی55اء ال55تراث.1999- 1411بیروت، اول

. کلی555نی، ابی جعفرمحم555دبن یعق555وب، اص555ول ک555افی،91 . گنجی، حم555زه، روان92 1992ه -1413داراالض555واء، اول،

.1364شناسی تفاوتهای فردی، بعثت، تهران، . گلپایگ55انی، سیدمحمدرض55ا، توض55یح المس55ائل، دارالق55رآن93

.1368الکریم، قم، . گ55رم آبدش55تی، علی رض55ا، رس55اله احک55ام و اس55تفتاات94

بهداش55تی و پزش55کی: مط55ابق ب55ا فت55وای حض55رت آیت الل55ه.1380العظمی بهجت، مشهور، قم،

.1377. گودرزی، فرامرزی، پزشکی قانون، انیشتن، اول، 95



. لوشر، ماکس، روانشناسی رنگ ها، لیالمه55رادبی، حس55ام،96.1370اول،

. متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن االقوال97م.1978ه-1390و االفعال، اول،

. مرتض55ویان )فارس55انی( کم55ال، ت55اثیر نگ55اه، چ55اپ س55ربی،98.1380تهران،

. مروارید، علی اص55غر، سلس55له الین55ابیع الفقهی55ه، موسس55ه99فقه

م.1990ق-1410الشیعه. الداراالسالمیه، بیروت، اول، . مروج، حس55ین، اص55طالحات فقهی، بخش55ایش، قم، اول،100

1379. . مجد، محمد، روان شناسی زن ومرد، انسان دردو جلوه،101

.1378مکیال، تهران، اول، . مجلس5555ی، محم5555د ب5555اقر، بحاراالنوارالجامع5555ه ل5555درر102

اخباراالئم55ه االطه55ار، موسس55ه الوف55اء، لبن55ان، ب55یروت، س55وم،ق.1403م- 1983 . محبی س55یده فاطم55ه، علی عس55کری فاطم55ه، مجموع55ه103

.1379مقاالت همایش زن و سینما، سفیر صبح، اول، . محدثی، ج55واد، چش55م دل، دفترانتش55ارات ح55وزه علمی55ه104

.1376قم، اول، تابستان .1376. محدثی، جواد، ،نگاه تا نگاه، نشر نهال، اول105 2. محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه )بخش مدنی 106

. محق55ق حلی، نجم ال55دین107 1374(، س55مت، اول، به55ار، جعفر بن حسن، شرایع االس55الم فی مس55ائل الحالل و الح55رام،

م.1983ق. 1403دارالهدی للطباعه و النشر، قم، سوم،



. محقق حلی، نجم الدین جعفر بن حسن، المختصر النافع108فی فقه االمامیه، دارالکتب العربی، مصر.

. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دارالح55دیث،109.1416قم، اول،

248ص: . محمودی، سید محس55ن، مس55ائل جدی55داز دی55دگاه علم55او110

مراج555ع تقلی555د، علمی ف555رهنگی ص555احب الزم555ان)عج(، دوم،1380. . مصطفوی، سید محمد کاظم، القواعد مائه قاعده فقهیه111

.1412معنا ومدرکا و موردا، موسسه النشر االسالمی، دهم، . مطهری، احم55د، مس5تند تحری55ر الوس5یله کت55اب القض55اء،112

موسس55ه النش55ر االس55المی التابع55ه لجماع55ه المدرس55ین فی.1363- 1405الحوزه العلمیه، قم،

. مطه55ری، احم55د، مس55تندتحریر الوس55یله کت55اب النک55اح،113 ه. ق.1400خیام، قم،

. مطه555ری، مرتض555ی، مس555اله حج555اب انجمن اس555المی114 . معادیخواه، عبدالمجید، فرهن55گ115 1353پزشکان، تهران،

آفت55اب، فرهن55گ تفض55یلی مف55اهیم نهج البالغ55ه، ته55ران، اول، . معصومی، سید مسعود، احک55ام عالق55ات الم55راه116 1372

م55ع الرج55ل و مس55ائلهما االجتماعی55ه، مرک55ز انتش55ارات دف55تر.1415تبلیغات اسالمی حوزه علمیه قم، اول،

. معین االسالم، م55ریم، طبی55بی، ناهی55د، روان شناس55ی زن117 درنهج البالغه، تربیت، تهران، س55ازمان، تبلیغ55ات اس55المی، قم،

.1380اول، پائیز، . مغنی555ه، محم555دجواد، الفق555ه علی الم555ذاهب الخمس555ه،118

.1982- 1402دارالتعارف، المطبوعات، هفتم،



. مقدسی اردبیلی، احمدبن حس55ن بن علی ، زب55ده البی55ان119فی احکام القران المکتبه المرتضویه، تهران.

. موسایی، میثم، چه55ل ح55دیث نگ55اه، مرک55ز چ55اپ و نش55ر120.1373سازمان تبلیغات اسالمی، اول،

. موسس55ه تحقیق55ات و برنام55ه ری55زی علمی و آموزش55ی،121 مرکز خ55دمات کتاب55داری، فهرس55ت مس55تند اس55امی مش55اهیر و

.1356مولفان، . موسسه تحقیق55اتی و اطالع رس55انی خان55ه کت55اب ای55ران،122

واحد معجم، المعجم المفهرس اللفاظ احادیث وسائل الشیعه،1374جلوه پاک، تهران،

. موسسه دائ55ره مع55ارف الفق55ه االس55المی طب55ق م55ذاهب123 اهل البیت علیهم السالم و مرکز الغدیر للدراس55ات االس55المیه،

م.1998ه-1419معجم فقه الجواهر، الغدیر، اول، . موس555وی اردبیلی، س555ید عب555دالکریم، فق555ه الح555دود124

والتع55ررات، مکتب55ه امیرالموم55نین، دارالعلم مفی55ده، قم، اول،1413. . موس55وی اص55فهانی، س55ید اب55و الحس55ن، وس55یله النج55ات،125

مرتضویه، پنجم، نجف.249ص: . موسوی عاملی، سید محم55د بن علی، م55دارک االحک55ام،126

فی شرح شرایع االسالم، موسس55ه آل ال55بیت، الحی55اء ال55تراث،.1990- 1411بیروت، اول،

. م55ومن، محم55د، کلم55ات س55دیده فی مس55ائل جدی55ده،127ه.1415موسسه النشراالسالمی، اول، قم،



. ن55راقی، احم55دبن مه55دی، مس55تند الش55یعه فی احک55ام128 الش55ریعه، موسس55ه آل ال55بیت علیهم الس55الم الحی55اءالتراث-

.1417مشهد، اول، . نرم55ان ل. م55ان. اص55ول روانشناس55ی، محم55ود ص55ناعی،129

اندیشه، تهران. . نجفی، محمدحس555ن، ج555واهرالکالم فی ش555رح ش555رائع130

االس55الم، موسس55ه المرتض55ی العالمی55ه، دارالم55ورخ الع55ربی،.1992ه. 1412بیروت، اول،

. نجفی، مص555طفوی، ص555الحی، مس555عود، فردوس555ی، ،131 مسعود، فقه الطبیب، معاونت امور ف55رهنگی حق55وق و مجلس

وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، اول . نوری طبرسی، میرزاحسین، مس55تدرک الوس55ایل، چ55اپ132

افست، المکتبه االسالمیه، ته55ران، دارالمکتب55ه العلمی55ه، نج55ف،1383. . ورام، مسعود بن عیسی، تنبیه الخواطرونزه55ه الن55واظر،133

مکتبه الفقیه، قم، دارصعب، بیروت. . هاش5555می، رکاون5555دی، س5555یدمجتبی، مقدم5555ه ای ب5555ر134

.1370روانشناسی زن، اول، بهار، . هیتی حم55وی، علی بن عطی55ه، ع55رائس الغ55ررو غ55رائس135

الفکرفی احکام النظر، دارالقلم، دمشق، د ارالشامیه، بیروت،.1410-1990اول

فهرست مجالت و روزنامه ها . آصفی، محمدمهدی، حکم ب55ازیگری زن در فیلم و تئ55اتر،136

مجله فقه اهل بیت،.22سال ششم، شماره



. عل55وی قزوی55نی، س55ید علی، تلقیح مص55نوعی ازدی55دگاه137 شریعت و قانون، مجل55ه نام55ه مفی55د، دارالعلم مفی55د، اول، قم،

.1374، 3شماره . ق55ائم مق55امی، س55ید محم55د، راه55برد موض55وعی دس55تور138

حجاب در س55ینما، مجموع55ه مق55االت هم55ایش »زن و س55ینما«،.1379سفیر صبح، تهران، اول،

. کریمی، عبدالعظیم، اکسیر نگاه درتربیت، مجله ت55ربیت،139.1358سال دوازدهم، شماره پنجم،

. محم55دی ن55وری زاد، چش55م یوس55ف، مجموع55ه مق55االت140همایش »زن و سینما«، سفیر

250ص: .1379صبح، تهران، اول،

. مشکات، سید محمد، فقه نگاه به تصویر، مجله فقه.141فهرست مقاالت اینترنتی

. ثابت قدم وحید، حسین، نگاهی نو به ث55ابت ش55دن م55اه د142.Hawzah.net.wwwرافقهای گوناگون،

Hawzah.net.www. فقیهی، سید احمد، حجاب د رقرآن، .143

. عابدینی، احمد، پوشش بانوان دربرابر مردان نامحرم، .144www.Balagh.net

. نعمتی، نرجس السادات نعمتی، حجاب از دیدگاه فقهای145www.Balagh.netمتأخر، .

251ص:


Documents

· Web viewنگاه از منظر اسلام: بررسی فقهی، روایی و علمی نگاه. مشخصات کتاب. سرشناسه : بلوردی، طیبه، 1357 - عنوان