YILDIZ TEKNK NVERSTES MAKNE FAKTES ENDSTR MHENDSL BLM

HCRESEL MALAT SSTEMLER

Fabrika Organizasyonu devi

KENAN NAR 05062044

Cengiz Toksoy

stanbul,2011

1

zet letmeler, rettikleri rnlerin teknik zelliklerine ve benimsedikleri anlayslara gre belli bir retim sistemi ile alsmaktadrlar. Sahip olduklar donannm tipleri, alsanlarn tipleri ve retmeyi hedefledikleri miktarlar bu sistemin seiminde bir kriter olarak dsnlmelidir. Gnmzde msteri isteklerinin farkllasmas rn esitliliginin artmasna ve atlye tipi retime (kesikli retim) kars egilim arttrmstr. Buradan hareketle grup teknolojisi yaklasm ortaya kmstr. Grup Teknolojisi (GT), orta esitlilik ve hacimdeki paralarn diger retim sistemlerine gre daha ekonomik olarak retilebildigi bir retim sistemi ve bilinen bir grevi gereklestirmek iin, verilen durum ya da nesnelerin zellikleri arasndaki yaknlktan istifade eden bir felsefedir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn sebebi, bir grev ya da isin tasarm ya da gereklestirme asamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn nedeni, bir grev ya da isin tasarm ya da gereklestirme asamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin uygulanmas, bir fabrikada kullanlan otomasyonun derecesine bagl degildir; tamamen otomasyona dayanan bir fabrikada oldugu kadar elle retim sistemine dayanan bir isyerine de uygulanabilir. Hcresel retim Sistemi(HS), GT'nin atelye dzenine uygulanmasdr. Hcresel retim, bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak biimde gruplandg retim tipidir ve gruplamalar, benzer sreleri gerektiren para aileleri iin alsma yapmak amacyla gereksinim duyulan isler araclgyla belirlenmektedir. Bu teknigin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine sahip olan para gruplar olmas, dahas; bu para gruplarnn benzerliklerinin belirlenmesi gerekir. Literatrde, makine/para ailelerinin olusturulmasna ynelik ok sayda teknik ve analiz mevcuttur. alsmamzda para talepleri ve makine kapasiteleri dengeli ve dengesiz olarak iki farkl biimde analiz edilerek sonular karslastrmal bir biimde sunulacaktr.

Anahtar Kelimeler: Hcresel malat Sistemleri, Grup Teknolojisi

2

zet .......................................................................................................................................................2 SEMBOL LSTES................................................................................................................................7 GR.....................................................................................................................................................9 RETM SSTEMLER.......................................................................................................................10 .1.2RETM SSTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI...............................................................11 Sipari Tipi retim Sistemi..........................................................................................................11 Ak Tipi retim Sistemi .............................................................................................................13 Proje Tipi retim Sistemi ............................................................................................................13 Srekli Proses retim Sistemi......................................................................................................14 1.1.5.Hcre Tipi retim................................................................................................................15 GRUP TEKNOLOJS.....................................................................................................................16 GRUP TEKNOLOJSNN TARH GELM..............................................................................16 GRUP TEKNOLOJS.....................................................................................................................17 GRUP TEKNOLOJSNN AVANTAJLARI:.................................................................................18 GRUP TEKNOLOJSNN DEZAVANTAJLARI..........................................................................20 GRUP TEKNOLOJSNN UYGULAMA AAMALARI.............................................................21 GTNN RETM MALYETLERNE ETKS..............................................................................22 PARA ALELERN OLUTURULMASI ........................................................................................25 Para Ailelerinin Oluturulmas:.......................................................................................................25 Elle ve Gzle Aratrma ile Para Ailelerinin Oluturulmas(El-Gz Aratrmas)......................26 retim Ak Analizi ile Para Ailelerinin Oluturulmas .............................................................26 Para Snflama ve Kodlama ile Para Ailelerinin Oluturulmas:...................................................29 Basitletirme, eitlendirme, Standartlatrma:................................................................................30 Kodlamann Genel lkeleri................................................................................................................31 Kodlama Sistemi Seimi:.................................................................................................................33 Kodlama sisteminin Kullanc tarafndan Gelitirilmesi:..................................................................35 Kodlarn Snflandrlmas:...........................................................................................................35 .............................................................................................................................................37 Para Snflama ve Kodlama Sistemleri........................................................................................40 OPITZ Kodlama Sistemi..............................................................................................................41 BRISH Kodlama Sistemi..............................................................................................................42 CODE Kodlama Sistemi...............................................................................................................43 MICLASS Kodlama Sistemi ........................................................................................................44 DCLASS Kodlama Sistemi..........................................................................................................46 SAGT Kodlama Sistemi...............................................................................................................46 KK-1 Kodlama Sistemi ...............................................................................................................47 MAKNE HCRELERNN OLUTURULMASI..............................................................................47 Makine Hcrelerinin Oluturulmas..................................................................................................47 Derece Sralama ve Kmeleme Yntemi......................................................................................48 Q Analiz Yntemi:........................................................................................................................50 Dorudan Sralama Yntemi:.......................................................................................................50 Benzerlik Katsays Yntemi:.......................................................................................................51 Ba Enerjisi Yntemi:..................................................................................................................53 Dal Snr Yntemi:........................................................................................................................54 LIP Modeli:..................................................................................................................................56 P Ortanca Modeli..........................................................................................................................58 Atama Yntemi............................................................................................................................60 Ortaklk Deeri Yntemi..............................................................................................................62 Grafik Yntemi.............................................................................................................................64 GRUPLAMA TEKNKLER ..........................................................................................................66 GRUPLAMA BMLER...............................................................................................................66 GRUP TEKNOLOJSNN MALATA UYGULAMA YNTEMLER.........................................67 5.HCRESEL RETM SSTEMLERNE GENEL BAKI...............................................................69 HCRESEL RETM SSTEMLER..............................................................................................70 Hcresel retim Sistemi Nedir?...................................................................................................70

3

Hcre Nedir?................................................................................................................................72 Bir Hcrenin Yaps......................................................................................................................72 YERLEM TPNN HCRELER ZERNE ETKS..................................................................73 U Tipi Yerleim ve Hcre ............................................................................................................74 Hcresel malat Sisteminde Yerleim Dzeni:.............................................................................75 NN HCRESEL RETM SSTEM.........................................................................................76 HCRESEL RETM SSTEMNN AVANTAJLARI..................................................................77 HSnin zamana bal avantajlar:..............................................................................................78 Ksa Dnemli Kazanmlar:.......................................................................................................78 Uzun Dnem Kazanmlar:........................................................................................................78 Tezgah Kullanm Orannn Ykseltilmesi:...................................................................................79 Operasyonel Kontroln Gelitirilmesi:.........................................................................................79 Stoklarda Azalma:........................................................................................................................79 Hcresel retimin Karlat Problemler:......................................................................................79 HSnin Uzun Dnem Planlamas Konusunda Ortaya kan Problemler:.......................................81 HS uygulamasn ieren bir yatrm kararnn farkl nedenleri olabilir:......................................81 retim Safhasnda Karlalan Glkler:...................................................................................82 Hcresel retim Sisteminde Tasarm:..............................................................................................82 Hcresel retim Tasarm lkeleri ve Hcre zellikleri: ..............................................................83 Hcresel malat in retim Planlama ............................................................................................84 Hcresel retim iin retim Planlama ve Kontrol Sistemleri......................................................85 Hcresel retimde retim Planlama iin Bir Yap.....................................................................85 H in retim Planlamada Burbidge Yaklam: PBC.................................................................89 Hcresel malatn Planlanmas in Farkl Yaklamlar................................................................91 SONU................................................................................................................................................93 KAYNAKLAR.....................................................................................................................................94

4

ekiller Tablosuekil 1 Sipari tipi retim sistemi ........................................................................................................13 ekil 2 Ak Tipi retim......................................................................................................................13 ekil 3 Proje Tipi retim......................................................................................................................14 ekil 4 Srekli Proses Tipi retim.......................................................................................................14 ekil 5 Grup Dzenleme.......................................................................................................................16 ekil 6 Atlye Tipi retimde Toplam retim Zaman Analizi.............................................................23 ekil 7 Para fabrikasyonu srasnda i zamannn dalm.................................................................24 ekil 8 Para-makine iliki matrisi ve oluturulan para aileleri ve makine hcreleri..........................28 ekil 9 Para numaras.........................................................................................................................29 ekil 10 retim ak analizi rnei.......................................................................................................29 ekil 11 Para gruplar.........................................................................................................................37 ekil 12 Dz dikili arka ait monokod yaps......................................................................................38 ekil 13 Hiyerarik olmayan kodlar.....................................................................................................39 ekil 14 Polikodlar...............................................................................................................................39 ekil 15 Polikodlar II............................................................................................................................40 ekil 16 Yap ve uzunluk......................................................................................................................41 ekil 17 Rondela retim resmi .............................................................................................................42 ekil 18 ekil 18de verilen rondela Opitz dokuz basamakl karma kod..............................................42 ekil 19 Bilgisayar destei...................................................................................................................44 ekil 20 MULTCLASS kodlama sistemi............................................................................................45 ekil 21 MICLASS kodlama sistemi....................................................................................................45 ekil 22 DCLASS kodlama sistemi......................................................................................................46 ekil 23 Hcre tipi retim.....................................................................................................................71 ekil 24 Hcresel imalatta grup dzenleme .........................................................................................72 ekil 25 Proses gore yerletirilmii bir farbika.....................................................................................75 ekil 26 Gruplandrma ile ak hattnn sadeletirilmesi.......................................................................76 ekil 27 Tz ve Hs ilikisi..................................................................................................................77 ekil 28 Hcresel retime ilikin bir tasarm yaps..............................................................................83 ekil 29 Hcresel retimde UPK iin bir yap.....................................................................................88 ekil 30 PBC iinde aama ve periyot uzunluu..................................................................................91

5

Tablo I retim Sistemlerinin Temel eleri........................................................................................11 TabloII Geleneksel retim sistemlerinin karlatrlmas ....................................................................15 Tablo III Para nitelikleri - uygulamalar...............................................................................................34 Tablo IV Paralarn hiyerarik kod yapnsnn oluturulamas ...........................................................37 Tablo V Benzerlik katsays yntemi....................................................................................................52 Tablo VI Eski yeni deer karlatrmas..............................................................................................68 Tablo VII Hcresel retim Sisteminin kurulmasndan sonar elde edilen kazanmlar...........................79 Tablo VIII Hste karlalan sorunlar ve zm nerileri..................................................................80

6

SEMBOL LSTESJ ..................... i says veya son ii

K .....................Makine says veya son makine Kj

, Ki .............. j, i iisinin kontrol ettii makine kmesi

k ..................... Herhangi bir makinek j

..................... j iisinin kontrol ettii hattn giri ksmndaki son makine ..................... j iisinin kontrol ettii hattn k ksmndaki ilk makine

kj

j ...................... Herhangi bir ii J ..................... i kmesi

K ..................... Makine kmesi~ kJ (C ) ...................Optimum ii saysn salayan hattn giri ksmndaki son makine~ k J (C ) ..................Optimum

ii saysn salayan hattn k ksmndaki ilk makine

ik ..................... k makinesine ait proses sresi

sk .................... k makinesine ait ilem sresirk , k ................. k makinesi ile komu k makinesi arasndaki tama sresik .................... k makinesi ile komu makineO (K j ) ...............

j iisinin rotas

Y...................... Maksimum ilem ve proses sresi toplam

( ) R (K ) .............. C (K ) ..............j j

Ssum ................. lem sreleri toplam S Kj .............. j iisi iin ilem sreleri toplam

j iisi iin tama sreleri toplam j iisinin evrim sresi

~ C .................... Hattn mevcut evrim sresi ~ J ................... Hattn mevcut ii says ~ J C .............. Mevcut evrim sresi altndaki C

( ) ~ ( J ) ..............

optimum ii says

~ C J C ......... Optimum ii says altnda minimum evrim sresi

[ ( )]

Mevcut ii says altndaki minimum evrim sresi

( ) ............... Optimum ii says (evrim sresinin fonksiyonu olarak) ~ C (J ) .............. Minimum evrim sresi (ii saysnn fonksiyonu olarak)~ JL CL

~ fC ( j , k , k

) ........

~ C

den daha fazla olmayan minimum evrim sresi

~ A C, k, k

(

) ...kdan sonraki k den nceki makinelerden maksimum evrimli dzen

~ gC k , k , k , k

(

) .. kdan sonraki k den nceki makineler arasndaki maksimum evrim

S .................... lgilenilen makineler dndaki makinelerin evrim sreleri k7

(k

1

, k1 ............. Tek ii atamas yaplamad takdirde minimum evrimli dzen

)

8

GR retim faaliyeti, gemiten beri insanolunun yaamn srdrebilmesi iin zorunlu bir faaliyet halinde gelimitir. Tarihe bakldnda aslnda retimin yalnzca ekonomik bir faaliyet olmaktan kp alar ap alar kapatan bir olgu haline dnt grlebilir. lkel insann karnn doyurmak iin avlanmaya balamas ile birlikte insann her ihtiyac bir baka ihtiyac gerektirmi ve bu ihtiyalarn karlanabilmesi iin ise evrede bulunan kaynaklarn nasl bu ihtiyalara doru ynlendirilecei sorusu insann aklnda yer etmitir. Gnmze gelinceye kadar ihtiyalar eitlenmi dolaysyla mevcut kaynaklarn kullanm hzla artm ve sonu olarak insanlar daha fazla retmenin yollarn aramlardr. retim; ekonomik olarak, snrsz kabul edilen ihtiyalarn karlanabilmesi iin mal veya hizmetlerin insanlara fayda salayacak duruma getirilmesi olarak tanmlanabilir. Ancak, retimi yalnzca bu snrlar iinde tutamayz. nk, retim bal bana bir dnce sistemi, bir yaam biimi niteliindedir. Ancak, retimin fayda salama nitelii, retime hangi noktadan bakarsanz bakn ortaktr. retime i asndan bakacak olursak; bir iin faydal hale getirilebilmesi iin ii yapacak birisine ihtiya vardr. in sonucu olarak yaratlan deer retimden baka bir ey deildir. Dolaysyla, deeri yaratan kii bu noktada nem kazanmaktadr. Gnmzde, retim ile i ilikilerinin en youn yaand yerler iletmelerdir. letmeler, ilerinde igcnn de bulunduu eitli kaynaklarn birletirilip insanlara sunulmak zere mal veya hizmet kts reten yerlerdir. letmeler, rettikleri rnlerin teknik zelliklerine ve benimsedikleri anlaylara gre belli bir retim sistemi ile almaktadrlar. Sahip olduklar donannm tipleri, alanlarn tipleri ve retmeyi hedefledikleri miktarlar bu sistemin seiminde bir kriter olarak dnlmelidir. Gnmzde mteri isteklerinin farkllamas rn eitliliinin artmasna sebep olmu ve atlye tipi retime (kesikli retim) kar eilim arttrmtr. Buradan hareketle grup teknolojisi yaklam ortaya kmtr.Grup Teknolojisi (GT), orta eitlilik ve hacimdeki paralarn dier retim sistemlerine gre daha ekonomik olarak retilebildii bir retim sistemi ve bilinen bir grevi gerekletirmek iin verilen durum ya da nesnelerin zellikleri arasndaki yaknlktan istifade eden bir felsefedir. GT'nin bir felsefe olarak anlmasnn sebebi, bir grev ya da iin tasarm ya da gerekletirme aamalarnn her ikisini de iermesidir. GT'nin uygulanmas, bir fabrikada kullanlan otomasyonun derecesine bal deildir; tamamen otomasyona dayanan bir fabrikada olduu kadar elle retim sistemine dayanan bir iyerine de uygulanabilir. Hcresel retim Sistemi(HS), GT'nin atlye dzenine uygulanmasdr. Hcresel retim, bir ya da daha ok makinenin bir hcre olacak biimde grupland retim tipidir ve gruplamalar, benzer sreleri gerektiren para aileleri iin alma yapmak amacyla gereksinim duyulan iler araclyla belirlenmektedir. Bu tekniin kullanlmas iin, benzer sreleme zelliklerine sahip olan para gruplar olmas, dahas; bu para gruplarnn benzerliklerinin belirlenmesi gerekir. HS ierisinde iki zorunlu n koul mevcuttur: Bunlardan biri ynetim destei bir dieri ise igcnn bilgilendirilmesi ve katlmdr. HS ierisinde zellikle igcnn ok nemli bir yeri vardr. Wemmerlvn Hcreler iin drt bak as vardr: kaynak, uzaysal, dnmsel ve organizasyonel perspektifler. lk perspektif olan kaynak perspektifi; insan ve teknik kaynaklardan oluur ve bunlar hcrede yaplan ie adanmlardr 1 sz iinin nemini vurgulamaya yetmektedir.

1

http://www.wisc.edu/erdman/news /summer 2001.pdf

9

RETM SSTEMLER Sistemi belirli paralardan oluan,paralar arasnda belirli ilikileri ve paralarn ayn zamanda da d evre ile ilikisi olan anlaml bir btn olarak tanmlayabiliriz. ( Ranson, 1972). lkelerin kalknmalarnda ve iletmelerin verimliliklerinin arttrlmasnda teknolojideki gelimelere uyum salamak nemli bir rol oynamaktadr. Hzla gelien ve deien teknolojilerin sunduu kolaylklardan faydalanabilmek ancak szkonusu yeni teknolojilere uyum salayabilecek retim sistemlerini gelitirilebilmesi ile mmkn olmaktadr. retim sistemlerini deiik yazarlara gre farkl bir biimde tanmlamak mmkndr. Fakat genel tanmlama: iletmelerin belirlenen amalarna ulaabilmeleri iin, sistem iinden ve dndan salanan girdilerin en uygun bileenini bularak fiziksel bir ktya dntrlmesi srecidir. Bu tanmlamaya gre,retim sistemlerinin drt temel esi vardr: Girdiler Dnm Sreci ktlar Amalar

a)Girdiler retimde bulunabilmek iin eylem merkezine dardan alnmas gereken elerdir. Bunlar;kontrol edilemez girdiler ve kontrol edilebilir girdilerdir. ( Ranson, 1972). Kontrol edilemez girdiler:retim sisteminin dnda kalan baka sistemlerdir. Bunlar:yasal sistem sosyal sistem,ekonomik sistem,doal sistem ve psikolojik sistemdir. Kontrol edilebilir girdiler:retim sistemi tarafndan miktarlar, biimleri, yerleri. kaliteleri, oranlar ve aklar deitirilebilen girdilerdir. Bunlar: hammadde, sermaye, i gren, ynetim ve teknolojiden oluur. b)Dnm Sreci Bu srete girdiler mal ve hizmete dnecek biimde ilem grrler. Bunun iin girdilerin uygun zamanlarda ilenecei dzenli bir sre kurulur. retim biiminin belirlenmesi, kapasitenin belirlenmesi, kurulu yerinin seimi, retimin programlanmas, malzeme ak yollarnn belirlenmesi, makina ve ara gerelerin saptanmas, yerleim dzenlemesi, sreleme ve bakm onarma ilikin eylemlerin belirlenmesidir. Dnm sreleri belirli bir sra izlenerek tasarlanr. c)ktlar Girdiler , belirli ilemlerden geerek dnm srecinden geip mal ve hizmet olarak ktklar iin kt adn alrlar. Bu ktlar mal ve hizmetlerle ilikin maliyet ve kalite bilgilerini ierirler. Oluturulan mal ve hizmetlerle bunlarn kalite ve maliyet bilgileri sistemin ktlarn oluturur. d)Amalar kt ad verilen mal ve hizmetlerin miktar, kalitesi ve maliyeti belirli baz llere gre deerlendirilmelidir. Sz konusu ller, retim sisteminin amalar tarafndan belirlenir ve

10

ortaya konulur. retim sisteminin amalar,o sistemi oluturan iletmelerin amalarnn aynsdr.

Tablo I retim Sistemlerinin Temel eleri GRD DNM SREC IKTILAR

Kontrol Edilebilen

Kontrol Edilemeyen

retim biiminin belirlenmesi Kapasitenin belirlenmesi Kurulu yerinin seimi retimin programlanmas Makina ve ara gerelerin saptanmas Yerleim Dzenlemesi Sreleme Bakm-onarm

Mal Hizmet

Hammadde Yasal Sistem Sermaye gren Ynetim Teknoloji Sosyal Sistem Ekonomik Sistem Doal Sistem Psikolojik Sistem

.1.2 RETM SSTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI Geleneksel retim sistemleri drt ana grupta toplanabilir:

Sipari (Atlye) Tipi retim Sistemi Ak Tipi retim Sistemi Proje Tipi retim Sistemi Srekli Proses Tipi retim SistemiHcre Tipi retim Sistemi

Sipari Tipi retim Sistemi Bu tarzn ayrt edici zellii genellikle, bir mamulden bir defada az miktarlarda ancak, farkl sayda mamullerin retilmesidir. Balca zellikleri aadaki gibi sralanabilir: 1. Esneklik, 2. eitlilik, 3. Kalifiye alanlar, 4. Yksek dolayl iilik, 5. Yksek manuel malzeme aktarm

11

retim sistemleri iinde en ok kullanlan ve en eski olanadr.Atlye tipi retim sistemi olarak da adlandrlan bu sistemde daha ok,genel amal (niversal) takm tezgahlar kullanlr.Tezgahlarn yerletirilmesi,ilevsel (srece gre) dzenleme olarak adlandrla,ayn ilemli tezgahlarn gruplanarak belirli alanlarda toplanmasyla salanr.Bu nedenle bu retim sistemi bir bakma,ileve gre yerletirmeye de rnek oluturur.Baz durumlarda tezgahlarda karma gruplarda oluturulabilir.Sisteme giren farkl sipariler,seenek makinelerden bo olanlarnda veya bo yoksa,makineler arkasnda kuyrua alnmak yoluyla retime sokulur. Sipari tipi retim sisteminde makineler iin sz konusu olan bu eylem esneklii,yksek makine sresi verimlerine ulalmasn salar (yeterli ykleme).Ama bu tip retim,i aknn karmak olmasna neden olmaktadr.Karmak i ak ise,uzun retim sresi,byk sre ii stoklar,kayp sipari ve kt kalite eklinde retime yansr. ( Ranson, 1972). Sonu olarak; sipari tipi atlye sisteminin geleneksel yerleim dzeni olan ilevsel dzenlemede karlalan sorunlar aadaki ekilde sralayabiliriz; Paralarn ou, tm retim eylemlerini tamamlamak iin, birden fazla blm dolamak zorundadr.Bylece blm formeni, tm parann retiminden sorumlu olmamaktadr.Bu da dolayl olarak kt kalite ve daha uzun retim sresi ile sonulanr. Atlyede, bir anda eitli paralar ele alndndan, bir nceki eylemi bitmi bir para,bir sonraki eylem iin,bitiik bir makineye hemen yklenememektedir.Yani para iin bekleme sreleri olumaktadr. Paralar, retimin eitli aamalarnda tanmlamak zor olmaktadr.Bu yzden paralar, eylemler arasnda, belirli ara depolar da stoklanr.Bu ise ayn zamanda ek bir malzeme tamas gerektirir. ok saydaki parann, ilevsel temele gre dzenlenmi ok saydaki makineye rotalandrlmas, pratik olarak etkin bir retim tasarlama ve kontrol sistemi kurulmasn engeller.Bu da uzun retim sreleri ve teslim gecikmelerine yol aar. Bir makinenin ok eitli iler iin yklenmesi, toplam hazrlk srelerinin yksek olmasna neden olmaktadr. Uzun hazrlk sreleri, paralarn daha byk partiler durumunda retimini zorlar.Bu ise, daha byk sre ii stok maliyetine neden olmaktadr. Uzun tasarlama periyotlarnda eitli nedenlerden dolay gvenlik stoklar birden tkenebilir.Tkenen paralarn yeniden retilmeleri, uzun makine hazrlk sreleri yznden gecikebilir. lemciler de ok eitli paralar ilemek zorunda kaldklarndan, verimli almalar olas olmaz. Sipari tipi retim sistemine bir rnek,ekil 1de verilmitir.

12

ekil 1 Sipari tipi retim sistemi Ak Tipi retim Sistemi rnlerin standart ve ok miktarda retilmesinin gerekli olduu srekli istem durumlarnda,ak tipi atlye sistemine geilmesi,retim iin ekonomik olmaktadr.Bu sistemde,sisteme giren birimler,daha zel donanmlar araclyla,ardk olarak ayn sradaki etkinlikler ile retilir.Bylece,istenen amaca uygun dnm ilemi gerekleir. Belirli ilemlere ayrlan makineler,genellikle zel veya otomatik tezgahlar ve yardmc donanmlar ile,bir hat boyunca sralanrlar.Bir taraftan hammadde ve yar rn olarak alnan malzemeler,hat sonunda ilemleri tamamlanm veya rn durumuna gelmi olarak alnr.retim srasnda her makine ilemi iin belirli bir sre ayrlmtr.Bu nedenle,duraklama ve ara verme sreleri en aza indirilmitir.Hat retiminde bo beklemeler,gecikmeler ve ara depolardaki ylmalar,ilem sreleri arasndaki farklardan dolay oluur.Bu farklar gidermek iin,retim hatt dengelemeyaplr. ( Ranson, 1972). Ak tipi retim sistemine bir rnek,ekil 2de verilmitir.

ekil 2 Ak Tipi retim Proje Tipi retim Sistemi Proje tipi retim sistemi genellikle byk,hareketsiz bir rn veya hizmetin oluturulmasna yneliktir.Byle bir rnn retimi sz konusu olduunda;malzeme veya para,sabit bir yerde13

kalr;takmlar,makineler,ii ve dier malzemeler,bu proje blgesine gelerek,amaca uygun ilemlere ve montaj ilerine katlr.Uak ve ev yapmlar bu sisteme rnek verilebilir.Bu tip retim sistemine bir rnek,ekil 3de verilmitir.

ekil 3 Proje Tipi retim Srekli Proses retim Sistemi Bu tip retim sistemine genellikle,kimyasal rnlerin retiminde rastlanr.rnler genellikle gaz veya sv hammadde (girdi) ile bitmi rn (kt) arasnda iliki kuran bir seri ilem ve etkinlikler aracl ile srekli olarak akarlar.Bir petrol rafinerisine gelen ham petroln,srekli ileme alnarak,birtakm yan rnlerine ayrtrlmas srekli bir sretir.Bu sistem,retim sistemlerinin bir ideal durumunu temsil eder.retim hz yksek,ak hz olduka dzgndr.Bu tip retim sistemine bir rnek,ekil 4da verilmitir. ( Ranson, 1972).

ekil 4 Srekli Proses Tipi retim Aadaki izelge geleneksel retim sistemlerini karlatrmal olarak gstermektedir.

14

TabloII Geleneksel retim sistemlerinin karlatrlmas zellikler Makine Tipleri Sre Tasarm Atlye retim Esnek, genel amal Fonksiyonel tipi Sre tipi Tipi Ak retim Tipi Proje Tipi retim Genel amal; hareketli rn bazl i ak Srekli retim zel amal

zel amal, tek ilevli

rn bazl i Proje ipi veya ak sabitlenmi i ak

Hazrlk Zamanlar alanlar

Uzun; Deiken Tek ilevli; ok

Uzun

Deiken

ok uzun

Tek ilevli;

Daha ilevli(bir adam yetenekli +bir makine) Stoklar eitlilik iin byk miktarlarda stok Parti Bykl Her Birim in retim Zaman 1.1.5. Hcre Tipi retim Uzun,deiken Kk-orta Tampon stoklamay salamak iin

Tek az ilevli;yetenekli (bir adam+bir makine) Deiken; Genelde hammaddeler

ok az sayda alan

Dk sre ii stok

byk miktarda iin stok Byk miktarlar Ksa,sabit Kk miktarlar Uygulanamaz

Uzun,deiken

Ksa,sabit

Hcre tipi retim sistemi,sistem iinde benzer retim karakterlerine sahip belirli bir paralar grubunun tamamen retimi iin ilem, igren ve zellikle makine ara-gere gruplarnn olduu veya oluturulduu sistemlerdir. Bu retim sistemlerinde, gruplardaki tm tesis ve birimler, grup iine giren tm paralar kendi kendine yeter bir seviyede retmek zere dzenlenmilerdir. (Schey, 1987) Hcre tipi retimin temel fikri, para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmasdr. Hcre tipi retim sistemlerinde,dier retim sistemlerine gre toplam retim zamann ve makine hazrlk zaman dk ,makine ykleme oran yksek,retim ii stoklar az,para ve tehizatn ak kolaydr. Hcre tipi retimde yerleim dzeni Grup Dzenlemedir ve aadaki gibidir:

15

M1 H a m m a d d e Ambar

M5

M6

M2A rn

M3

M5

M1

M2 M2

M3 M5

M5 M6

B rn

M1

M5

Hcre Tipi retim (Grup DZENLEME)

ekil 5 Grup Dzenleme Ksacas tam zamannda retim felsefesiyle uyuan ve bir retim sistemini alt sistemlere blerek(hcre oluturma)retimin ilemini gerekletiren hcresel retim,bu projenin konusu olan grup teknolojisinin retim aamasnn gerekletirildii safhadr. GRUP TEKNOLOJS letme, rekabet koullarna ayak uydurma abas gsterirken nce yerinin Dzenini dikkate almaldr. yeri dzeni, binalarn, tesislerin balang tasarmndan ara ve gerelerin yeri ve hareketine dein olan tm ileri kapsamaktadr ve baz durumlarda iletmenin devamll iin kritik bir etken olabilmektedir. yeri verimliliinin artrlmasyla, kt kalite ve saysnn ykseltilmesi, i yeri dzeninin en genel amacdr. Bu amacn gerekletirilebilmesi iin iletme, kendisine en uygun gelen retim anlayn saptamaldr. Gelien teknoloji ve globalleme hareketleri ile yeni retim anlaylar ortaya konulmaya balamtr. Bu anlaylarn en etkinlerinden biri Grup Teknolojisi(GT)dir. Benzer paralar tanmlayarak birlikte gruplamak suretiyle retim etkinliinin artrlmas fikri olan GTnin atlye dzeyine uygulanmasna Hcresel retim Sistemi(HS) denilmektedir. GT ve HS, Tam Zamannda retim(TZ) felsefesi ile uyumludur ve GT yntem biliminin tam sonu verebilmesi iin TZ ile uygulanmas gerekmektedir. GRUP TEKNOLOJSNN TARH GELM nsanlk grup teknolojisi kavramlarn resmen ifade etmemekle birlikte yzyllardr kullana gelmitir. malattaki ilk kaytl uygulamalarndan biri, ynetimin ncs Taylor tarafndan yapld. Taylor, giriimlerdeki verimlilii gelitirmek iin baz iler arasnda benzerlik olduunu ve ilerin benzer niteliklerinin snflandrlabileceini fark etti. Daha ok son yllar olmak zere birok irket, hcreler eklinde tezgahlar gruplama ve takmlama grubu oluturma gibi resmi grup teknolojisi terimlerini daha fazla uygulamtr.

16

C rn

M4

Bir Rus olan S.P Mitrafanovun Scientific Principles of Grup Technologyadl kitabnn basld 1965e kadar imalatta grup teknolojisi uygulamasnn gayri resmi tanm grlmedi. Mitrafanovun kitabnn ngilizce tercmesinde T.J Grayson Grup teknolojisini u ekilde tanmlamtr. Paralarn gruplar halinde snflandrlmas ve sonradan her gruba benzer teknolojik ilemlerin uygulanmas yoluyla paralarn imal yntemidir. 1960larda Bat Almanya ve Byk Britanya, grup teknolojisi tekniklerinde ciddi almalar balatt. Dier Avrupa lkeleri hemen onlar izledi.1963de Sovyetler Birliinde grup teknolojisi uygulamalarnn baars , Sovyet endstrisinin artan aralar iin bir plan neretmeyi hkmete kabul ettirdi. 1970lerde Japon hkmeti, grup teknolojisi uygulamalarna mali destek balatt. Buna zt olarak ABDde grup teknolojisi 1970lerin son yarsna kadar geni bir kabul grmedi. (Schey, 1987) GRUP TEKNOLOJS Grup Teknolojisi, rn tasarm ve retiminde rnler arasndaki benzerliklerden faydalanarak, rnleri benzerliklerine gre gruplandrmaya dayanan yeni bir retim felsefesidir. Bir baka tanmlamayla GT, retimin benzer imalat zellikleri tayan paralardan oluan para yada rn ailelerinin bir birinden bamsz ve kendi kendilerini kontrol eden tezgah gruplar eklinde yaplmasn ifade eder.(10) rn saysnn artmas ve rnlerin belli zaman aralklarnda kk ya da orta byklkte partiler halinde retilmesi,gnmzde atlye tipi retimin giderek yaygnlamasna neden olmutur. rn saysnn okluu rne gre dzenlemeyi zorlatrmtr. Bu nedenle atlye tipi retimde fonksiyonel ve rne gre yerletirmenin sorunlar ve bu sorunlarn zm giderek nem kazanm ve grup dzenlemeye geii gerektirmitir. GT retim, anlatlan bu gelimeler ve gelimede kaynaklanan sorunlarn zmlenmesine yeni yaklamlar getirmitir. Mamulleri gruplandrarak tasarm, planlama ve retim faaliyetlerini bu gruplara gre ynlendirmek,tasarm ve retimde rnler arasndaki benzerliklerden yararlanarak zaman ve maliyet asndan tasarruf salamakta ve sistemin karmakl byk lde azalmaktadr. GTde fonksiyonel ve rne gre dzenleme yerine grup dzenleme yaplarak geleneksel retim sistemlerinin aksaklklar ortadan kaldrlmtr. JIT retim sisteminin temelini tekil eden GT,bu retim sisteminden ,retimde stok kontrol yerine ak kontrol salad iin ayrlmakta ve bu yolla retimin verimlilii ve kontroln daha etkin klacak ilkelerin uygulanmasn salamaktadr. GT bir taraftan retim faaliyetlerinin nemli bir blmn oluturan partiler halinde retimi daha verimli hale getiren, dier taraftan bir iletmenin tasarm ve retim fonksiyonlarnn btnletirilmesini salayan bir yaklamdr. (Schey, 1987) Atlyelerde genellikle, kk partiler halinde ok eitli para tasarmlar retilir ve bu para tasarmlarndan bir ksmnn benzer zelliklerde olduu grlr. GT, bir populasyonun baz yelerinin belli gruplar iinde toplanmas amacyla, populasyonun zelliklerini belirleme yaklam olarak tanmlanabilir. Ama, benzer zelliklere sahip paralar ayrt ederek para aileleri oluturmak ve tasarmda ve retimde bu benzerliklerden yararlanmaktr. Paralar arasnda retim/tasarm asndan benzerlikler olabilir. Tasarm zellikleri geometrik biimle,retim zellikleri ise para retim iin gerekli ilemlerin srasyla belirlenir. rnein, 1000 adet deiik para reten bir iletmede, paralardan byk bir ksmnn 5 ya da 6 farkl grup ierisinde toplanmas mmkn olabilir. Para ailelerinin oluturulmasnda gzle muayene, rn ak analize ve kodlama snflandrma sistemleri kullanlmaktadr. malattaki gncel eilimler, gnmz sanayi kurulularnda GT nin uygulanmasn kanlmaz klmaktadr. B u eilimler;17

rnlerin saysnn ve eitlerinin hzla oalmasnn, daha kk miktarl byklklerle sonulanmas Daha dar l toleranslar iin talebin bymesi yksek hassasiyette alan daha ekonomik vastalara olan ihtiyalarn ortaya kmas Artan malzeme eidiyle alma ihtiyacnn bymesi, imalatn daha ekonomik vastalara olan ihtiyacnn artmas verimliliinin artmasndan dolay malzeme maliyetinin toplam rn maliyetine olan orannn artmas, bu sebeple artk oran kabulnn azalmas retim maliyetlerinin azaltlmas ve retim hznn artrlmas amacyla tm imalat

fonksiyonlarna kar iletiimi artrmak iin yukardaki faktrlerin basks. Mteri ihtiyalar eitlendike fabrika ortamnda entegrasyona gidilmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. te bu noktada GT kavram nem kazanmaktadr. GRUP TEKNOLOJSNN AVANTAJLARI: 1. akn basitletirir: GT, i akn, fonksiyonel bir dzenlemeye nazaran,seri retim tipine uygun bir yerleim dzenine gre oluturur. Bu dzenleme biiminde, retime giren hammaddeler, makine gruplarnda ilenerek rn haline gelirler. aknn makine gruplar arasnda oluu sonucu, akta bir kolaylk sz konusudur. Bunun sonucu olarak, retimin kontrol ve planlamas basitleir. 2. Tama miktarlar azdr: Mamul zerindeki fiziksel deiiklii yapacak farkl tipteki makineler bir araya gelerek makine hcrelerini, makine hcreleri bir araya gelerek tm retim hattn olutururlar. Bu dzenleme iinde paralar,bir makineden dierine,bir hcreden dierine geerek retim hattn takip ederler. Makine gruplar, rnn retim hatt iindeki hareketlerine gre dzenlendiinden, tanan para miktar ve tama mesafesi ksa olacaktr. Daha az miktardaki hammadde ve yar mamuln, daha ksa mesafelerde tanmas,tama yatrmlar ve masraflarnn az olmasna sebep olacaktr. 3. retim ii stoklar azdr: Basit i ak ile salanan makine nndeki i paras bekleme veya kuyruk zamanlar ksa olacandan ve i tama miktarlar byk ynlarn olumasn gerektirmeyeceinden retim ii stoklar azalacaktr. retim ii stokunun azl iletmenin stok finansmanna ayraca sermaye miktarn drecektir. 4. Toplam retim zaman ksadr: Kuyrukta bekleme sresinin azl hammadde ve yar mamul tedarik sresinin ve tama sresinin azl, makinelerin ayarlanma ve yklenmesi sresinin dk oluu sonucu toplam retim zaman ksadr. Toplam retim zamannn ksal,birim zaman iinde daha fazla retime olanak verecek ve iletmenin retkenlii artacaktr. 5. Makine hazrlk zaman dktr: Hcre iindeki makine ve ara gereler,bu hcrede retilecek bir para ailesi iin, bir paradan dierine ok hzl geecek ekilde tasarlanabilir. Bunu salayan en byk etken;

18

para ailelerini oluturan paralarn benzerlikleridir. Kk parti retimine olanak tanyan bu kolaylklar, makine gruplarnn bu deiimden kaynaklanan hazrlk zamanlarn en aza indirilmesini salayacaktr. 6. retimin kalitesi yksektir: GT, rn kalitesinde bir iyilemeye sebep olur. Kk parti retiminin hcre dzeninde, bir i gren, bir paray direkt olarak dier i grenden alr. Bylece eer hatal ise,ilem neyin yanl gittiini anlamak iin durdurulur ve kalite geri beslemesi salanarak yksek kaliteye ulalr. 7.PK faaliyetleri basittir: retim makine gruplar iinde yapld iin,merkezi bir sorumluluk yerine, aktarlan ve blnm bir sorumluluk vardr. Sorumluluk alannn daralmas, akn planlanmas, retimin kontrol ve geri beslemeyi kolaylatracaktr. retim akndaki karmaklk ve younluun azl PK faaliyetlerini basitletirecektir. 8. gren tatmini fazladr: GT yaklamnn temelinde i grenin gdlenmesi fikri yatar. Bu yaklam i grenlere daha fazla sorumluluk ve yetki verildiinde daha yksek performans dzeyi elde edildiini kabul eder. Sistemdeki her i gren, hatal bir para grdnde yada kendisi retim hzna yetiemediinde, retim hattn durdurma veya baka i grenlerden yardm isteme hakkna sahiptir. Bu sistemde i grenlerin birbirlerine yardm edecekleri ve bir i grenin birden fazla ii yapabilecei kabul edilir. Bu yaklamda i gren, kendisinin ynlendirebilecei bir sistem iinde alarak yksek i tatmini elde eder. 9.Fabrika kullanm alann azaltr: Hcre ii tama mesafesini en aza indirmek iin, makine ve ara-gerelerin, birbirlerine yakn konumlandrlmas, fabrika ierisindeki toplam kullanm alann arttracaktr. 10. GT bir veri bankas oluturur: GT, benzer faaliyetleri bir araya getirerek yapmak, bylece bamsz faaliyetler arasndaki geilerde oluan zaman kaybn nlemek amacyla, birbirleriyle yakn ilikili faaliyetlerin standartlatrlmasn gerektirerek, gereksiz tekrarlarn nlenmesi ve yinelenen problemlere ilikin bilgilerin toplanp depolanmasn gerektirir. Bylece oluturulan veri bankas,bilgi arama ve zm gelitirme zamannn azaltlmas ve ayn problemin tekrar zlmesini nler. 11.Tasarm kolayl salar: retim endstrisinde Bilgisayar destekli tasarm (CAD) ve Bilgisayar Destekli retim (CAM) sistemlerinin gelimesi GT kavramnda daha btnleik uygulamalara neden olmutur. Paralar arasndaki geometrik ve ilem benzerliklerine esas olan para aileleri uygulamalarnda GT, CAD/CAM iin temel eleman grevi yapmaktadr. Yeni bir paray retime sokmak, tasarm ,planlama ve kontrol makine ve tehizat yatrmyla byk bir yatrm gerektirir. Paralarn GT kodlamas, tasarmda standartlama ve nceki tasarmlardan verimli bir ekilde yararlanlmasn salar. Bu zellik hem tasarm ilemini hzlandrr, hem de,tekrar tasarm nler. GT kodlamas yardmyla tasarmc ihtiyac olan parann temel zelliklerine belirler ve tasarm tamamlanm paralar iinden uygun tasarm olan veya baz deiikliklerle iine yarayabilecekleri seer. Parann tasarm belirlendikten sonra izimin tamamlanmas az emek ve zaman gerektirecektir. 12. Maliyet tahminlerinde kullanlr:

19

Fiyat verme amacyla,rn maliyet tahminini ihtiyac olan bir iletme, gereken paralar kodlanarak GT veri bankasnda aratrabilir. Kodlama bilgileri parann yaps ve rn haline gelene kadar ki ilemler ile ilgili gereki bilgileri kapsayacandan,geleneksel tekniklerden daha etkin bir ekilde maliyetler tahmin edilecektir. Dier taraftan, GT, ayn zamanda, malzeme maliyetlerindeki deiimin douraca ekonomik sonularn tespitinde de kullanlabilir. Halen pahal olan bir karmn fiyatnda yakn zaman iinde bir art bekleniyorsa, bu artan satn alma maliyetinin retim maliyetlerine nasl yansyacan hzla hesaplamak mmkndr. (Schey, 1987) 13.Saysal kontroll makinelerde kullanlr: GT saysal kontroll makinelerin, ilem bantlarnn hazrlanmasnda zaman ve maliyet azaltc ynde kullanlabilmektedir. Doru olarak tanmlanm sistemlerde,her para grubu iin kod sras matrisi,tm retim ve tasarm bilgilerini iermektedir. Bir grubun her yesi zel tasarm zarfna dmektedir. Standart saysal kontrol programlar gruptaki paralarn retimi iin gelitirildiklerinden hazrlanan veri matrisi ile retimi gerekletirebilmektedirler. GT nin yukarda saylan avantajlarna ilaveten verimliliin artrlmas,takm denetiminin basitletirilmesi,i gcnn uzmanlk derecesinin ykselmesi GT nin avantajlarndandr. GRUP TEKNOLOJSNN DEZAVANTAJLARI GT imalattaki tm avantajlarna karlk, kukusuz, GT imalatn baz sakncalar da vardr. lk olarak, paralarn hcreler arasnda tanmas iin baz retim aralarndan birden fazla sayda bulundurulmas gerekebilir bu da atlye tipi retime kyasla daha fazla sabit yatrm gerektirir ve kapasite kullanm orannn dmesine neden olur. Ayrca iletmenin rn hattndaki tm paralarn imalat hcrelerinde retilmesi sz konusu olmayabilir. Bu durumda, hcrelerin oluturulmasndan sonra atlyede retilen dier paralar iin verimliliin dmesi, sistemin dier bir sakncasdr. Son olarak,GT imalat sistemine geen bir iletmede, ustabann deiik fonksiyonel zelliklere sahip tezgahlar hakknda bilgi sahibi olmas ve eitli retim amalaryla retimi gerekletiren i grenlere nezaret etmesi gerekecektir. Yani, ustabann kesikli sistemlerde olduu gibi, sadece banda bulunduu fonksiyonel blmle ilgili bilgi sahibi olmas yeterli olmayacaktr. (Schey, 1987) Grup teknolojisinin belli bal dezavantajlarn aadaki ekilde maddeler halinde de toplanabilir. Bunlar; 1. Tezgah kullanm srelerinin azalmas. 2. Tasarm mhendislii ve imalat arasndaki iletiim zayfsa, kodlama ve snflandrma sisteminin gerekletirilmesinde zorluklarla karlalr. 3. Kabul edilmi GT standartlar yoktur. 4. Tezgahlarn gruplandrlmas, gruptaki baz tezgahlarn daha az kullanlmasna sebep olur. Tm maliyetler azalsa bile, ynetimin bunu kabul etmesi zordur. 5. tezgahn tezgah hcreleri veya gruplar halinde yeniden dzenlenmesinde byk masraflara girilebilir. 6. GT kavramlar, insanlarn alma ekillerinin deimesini gerektirir, bu nedenle alanlarm direnciyle karlalabilir. 7. st ynetimden kuvvetli bir destek olmazsa, GT teknolojisinin gerekletirilmesi zor olabilir.

20

GRUP TEKNOLOJSNN UYGULAMA AAMALARI Grup Teknolojisinin uygulanabilmesi iin, retim sisteminin bamsz alt retim sistemlerine (makine hcrelerine) ayrlabiliyor olmas ve grup dzenlemeye olanak veriyor olmas gerekir. retim sistemi alt sistemlere ayrlabiliyorsa, GTnin endstriyel uygulamalarnn aamalar yle sralanabilir: (Schey, 1987) Adm 1:(GT Fikrinin Sisteme Uygulanabilirliinin Belirlenmesi) Paralarn retim sralar ve izimleri incelenerek, para aileleri oluturabilme olanaklar aratrlr. Bu aratrma sonucunda, paralarn byk lde farkllklar gsterdii ve gruplamann uygun olmad sonucuna varlrsa GTnin uygulanmas yararl olmayacaktr. Aksi halde adm 2ye geilir. Adm 2:(Gruplama ynteminin seimi) retim sisteminin zelliklerine ve para ailelerinin oluturulma ltne uygun bir gruplama yntemi seilir ya da yeni bir gruplama yntemi gelitirilir. Adm 3:(Para ailelerini oluturulmas) kinci admda belirlenen ynteme gre para bilgileri toplanr ve seilen yntemin ltne gre (byklk, ekil, ilem sras, teknolojik benzerlik vs.) benzer zellikleri gsteren paralar ayn grupta olacak ekilde, para aileleri oluturulur. Adm 4:(Makine hcrelerinin oluturulmas) 3. admda belirlenen para ailelerinin ilem srasna gre,her gruptaki paralar ileyecek makineler belirlenir.Bu makineler bir araya gelerek makine hcreleri oluturulur. Adm 5:(Makine Hcrelerinin Oluturulmas) Bir nceki aamada oluturulan her bir makine hcresi iin, gerekli makine ara gere ve i gren says bulunur ve belirlenen sayda i gren, makine ve ara gere hcrelere atanr. Adm 6:(Makine ara ve gerecin yerleim dzenlemesinin yaplmas) Makine hcrelerinin, birbirleriyle ve sistemin dier birimleriyle ilikileri dikkate alnarak hcre ii ve hcreler aras tamay en kkleyecek makine ve ara gerelerin yerleim dzenlemesi yaplr. GT felsefesi, gruplandrma temelinde, retim ilemlerini gerekletirerek geleneksel retim sistemleri ve JIT retimin aksaklklarn gidermeyi amalar. lenecek paralarn ve makinelerin gruplanmas dndaki aamalar, genel olarak her retim sisteminde yapla gelen planlama eylemlerinden meydana gelmektedir. 2.1. GT UYGULAMASINDA KARILAILAN GLKLER GT, gruplandrma temeline dayal olduu iin, uygulamada (para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmasnda) bir takm zorluklarla karlalabilir. Bu zorluklar aadaki gibi snflandrabiliriz; Paralarn ve makinelerin, para ailelerine ve makine gruplarna blnmeleri iin kesin ve uygun bir yntemin benimsenememesi, Hcre boyutunun, ekonomik adan deerlendirilmesinin zor olmas,21

Says az makine tiplerinin, zellikle kendisinden daha az hcreye datlmas halinde,baz makinelerin fazla, bazlarnn ise az yklenmesi sz konusudur. Bundan kaynaklanan,hcre iindeki makinelerin makine zaman verimlerindeki anormal deimeleri ortadan kaldrmak iin ilave makine ihtiyacnn ortaya kmas, Mamul karmasndaki dzensiz deimelerin, hcredeki makinelerin verimleri zerine olumsuz etkisi, Hcrelerin, rnn gelecekteki talep artn karlamak zerine esnek tasarlanamamas, Makine arzalarnn retimi olumsuz ynde etkileme eilimleri.

Uygulamada, para ailelerinin oluturulmas,makinelerin hcreler eklinde yeniden dzenlenmesi faaliyetleri yneticilerin gznn korkutmaktadrlar. Bu engelleyici faktr, yeni bir sisteme kar verilen tepkiyle birletirildiinde, GT nin nnde bir bariyer oluabilir. Tm bu nedenlerle, GT sistemine ilgi duyan bir ok iletmenin, bu sisteme aamal olarak getii grlmektedir. Hatta baz iletmelerde sistemin tamamnn hcreler eklinde organize edilmedii, belli bir para ailesine uymayan paralarn retimi iin atlye yeteneklerinin de korunduu grlmektedir. Buna ramen, anlan sistemlerin sunduu yararlar karsnda,gelecekte bu tip sistemlere daha fazla rastlanaca sylenebilir. Ancak, tm atlyelerin GT sistemine dnmesi beklemez. Sadece belli bir derecede para standardizasyonuna sahip olan ve orta byklkteki partiler halinde retim yapan atlyeler, GT imalat uygulamas iin aday durumdadr. (Schey, 1987) Btn bu sorunlara ramen, ele alnan retim sistemi koullarna uygun GT ilkelerinin ok iyi tasarlanmas ve esnek bir dzenleme yaklamnn getirilmesiyle yukarda bahsedilen zorluklar alabilir ve maliyet etmeni olumlu ynde etkilenebilir. (Schey, 1987) 2.2. GT NN YNETME FAYDALARI GT teknolojisinin imalat firmas ortamn basitletirmesi ynetim iin ok nemli bir yarardr. Bu basitletirmenin bir sonucu, kat zerinde yaplan ilerin azalmasdr. ortam da deitirilebilir. Grup yerleimiyle alanlar, nispeten az sayda parann hemen ilendii bir tezgah hcresine tahsis edilebilir. Bu ortamda mfetti, yaplan iin ve daha iyi denetimin derinlemesine bilgisine sahip olur, sonu olarak ok daha verimli olur. inin dnyasndan bir tezgah hcresinde alma, iini ne kadar grev yapacan bilmesi gerektii ve tamlanm grevlerin tmnn baka iilerce grlebilecei anlamna gelir. Bunun gereklemesi daha iyi bir baarya, daha yksek morale ve daha iyi i kalitesine rehberlik eder. Sosyal yapnn ilave baz faktrleri, ynetime nemli yararlar salar. GT ortam, i gvenliinin bymesine yardm eder. nk bu, karar verme, i ilikilerinin kiiletirilmesi ve grev eitliliinde daha ok ii katlmna nclk eder. GTNN RETM MALYETLERNE ETKS GTnin uygulanmas ile retim sistemlerinde hangi maliyetlerin ne ynde etkileneceini belirlemeden nce, retim sistemlerinde etkin olan maliyetlerin ksaca incelenmesinde yarar vardr. retim sistemlerinde direkt iilik, retim ii stok, hammadde ve sermaye etkin maliyetler arasnda yer alr. Bu maliyetlerden, hammadde maliyeti birok endstride sat fiyatnn

22

%50lik ksmn amasna ramen bu maliyetin azaltlmasna ynelik etkili bir yntem bulunmamaktadr. Hammadde maliyetini byk lde azaltmak mmkn olmayp,katlanlmas gerekli bir maliyet yapsn oluturur. Fire ve hatal retim oran drlerek,dolayl yoldan azda olsa hammadde maliyetinden tasarruf olana vardr. Sermeye kaynakl maliyet,sistem iindeki makinelerden yetersiz yararlanma oranyla ilgili olan bir maliyettir. Planlanm makine kapasitesi yetersiz ykleme, makine hazrlk zamanlar, bo beklemeler bozulmalar ve ileme artlarndan doan zaman kayplar gibi nedenlerden dolay tam olarak kullanlmayabilir. Bu etkenlerden sermaye maliyeti zerinde artrc bir etkiye sahiptir. GT fikrinde, paralarn benzerliklerine gre gruplandrlmas ve bu para ailelerini ileyecek olan makinelerin bir araya getirilerek makine hcrelerinin oluturulmas, makinelerin makinezaman verimini artracak, baka bir deyile makineler yeterli yklenerek planlanm makine kapasitelerine ulalacaktr. retilen paralardaki benzerlik sebebiyle, makine hazrlk zamanlar decek, paralar,bir makine grubundan dierine kk ynlar halinde tanacandan makineler malzeme beklemesi yznden bo beklemeyecekler, i grenler birden fazla ii yapacak yetenekte olacaklar iin, i gren yokluu nedeniyle oluacak olan makine bekleme zamanlar azalacak, sipariler makine gruplarna dengeli datlaca iin, makinelerin sipariten kaynaklanan bo bekleme sreleri minimize edilecektir. lem artlar, sistemin dier elemanlar(finansman, pazarlama,ynetim,vs.) ile uyumlaacandan, bundan kaynaklanan zaman kayplar da minimize edilmi olacaktr. (Schey, 1987) retim maliyetlerini oluturan ve denetlenebilir olan ikinci ve en byk maliyet unsuru retim i Stoklardr(WIP:WORK IN PROGRESS). Bu maliyet ilerin makine nnde ilem iin bekleme sreleriyle doru orantldr. ekil-2.1 atlye tipi retim sisteminde retilen bir iin,toplam imalat zaman ile toplam ilem zaman arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu ilikiye gre, i paras,iletmede harcad zamann %95ini kendisine hibir deer eklenmeden geirmektedir. Yani bir i paras,bir makineden dier bir makineye hibir tama ve bekleme olmadan geseydi stoklama ve tamadan kaynaklanan zaman kaybndan %95lik bir tasarruf salanacakt. Bu duruma yaklamak ancak GT ile mmkn olabilecektir. (Schey, 1987)

ekil 6 Atlye Tipi retimde Toplam retim Zaman Analizi Etkin olarak tasarlanm GT sisteminde, tama bekleme zaman byk lde ortadan kaldrlacandan,toplam retim zamannn kullanlan ksm artacak ve stoklama tama maliyetleri en aza indirilecektir.23

Denetlenebilir olan ve rn maliyetinde etkin bir rol oynayan dier bir maliyet ise Direkt iilik maliyetidir.Geleneksel retim sitemlerinde genellikle her makineye belli sayda i gren atanmaktadr. Ancak GT de i aknn basitlemesi ve makinelerin grup dzenleme esasna gre dzenlenii sonucu, i grenler makinelere deil hcrelere atanacandan, bir i grenin birden fazla makineye bakmas uygun olabilmektedir. Bu nedenle direkt i gc maliyeti GT uygulamalarnda dk olacaktr.2.3. GRUP TEKNOLOJSNN CAD/ CAM BTNLEMESNDEK ROL

Gnmzde yaplan tartmalarda, rekabeti dnya pazar artlarnn parti tipi retim yapan firmalarn gittike artan ekilde grup teknolojisi felsefesini gz nnde bulundurmaya baladklarn iaret etmektedir. Bu kabul ile ilgili bir baka nemli faktr, CAD ve CAM btnlemesi konusundaki basknn artdr

ekil 7 Para fabrikasyonu srasnda i zamannn dalm CAD ve CAM btnlemesinin temel bir yn, firmadaki mhendislik, imalat ve dier tm blmlerde kullanlan bilginin btnlemesidir. GT, paralar hakknda bilgisayarlama ve analiz iin uyumlu olan tasarm ve imalat teknikleri, ilemler ve imalat kabiliyetleri gibi bir yaplandrma vastas salar ve bilgi saklar. Parayla ilgili ok eitli bilgilerin btnlemesi, GT olmakszn fiilen imkanszdr. Sonu olarak grup teknolojisi CAD ve CAM btnlnn nemli bir elemandr.

24

PARA ALELERN OLUTURULMASI Grup teknolojisinin temelini para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmas tekil etmektedir. Para ailelerinin ve makine hcrelerinin oluturulmas GT nin endstriyel uygulamalarndaki en nemli ve zor olan aamasdr. Yaplan GT almasnn baars byk lde para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmasna baldr. Para Ailelerinin Oluturulmas: Grup teknolojisine, paralarn kendi niteliklerine dayanarak aileler eklinde gruplanmasyla balanr. Bu nitelikler, ekseriyetle geometrik ve/veya retim ilem zelliklerine dayanr. Ailelerin geometrik snflandrlmas normalde byklk ve ekle dayanrken, retim ilem snflamas; ilemlerin eit, sra ve saysna dayanr. lem eidi; ileme yntemi, takmlama ve ileme artlar gibi hususlarla belirlenir. (Schey, 1987) Para ailelerinin oluturulmasnda aadaki faktrler dikkate alnmaldr. Gruplarn kendilerine yeterli olmas Tezgah kullanm oranlarnn yksek olmas nsan gc kullanm orannn yksek olmas ( tezgah kullanm yksek deilse, esnek insan gc kullanlmaldr ) Tezgah hazrlama zamanlarnn drlmesi denetimi ve i tatmininin salanmas. denetimini GT hcreleri kendi kendine yapar. in basitletirilmesiyle ise ii tatmini salanr. Tesis esnekliinin korunmas. Tesis ii yaplan tama ilemlerinin dikkate alnmas

Para ailelerinin oluturulmasnda kullanlan yntemleri aadaki gibi 3 ana grupta toplayabiliriz: 1. 2. 3. Elle ve Gzle Aratrma (El-Gz Aratrmas) retim Ak Analizi Snflama ve Kodlama Analizi

25

Elle ve Gzle Aratrma ile Para Ailelerinin Oluturulmas(El-Gz Aratrmas) Elle ve gzle aratrma, resmi grup teknolojisi uygulamalarnda pek fazla kullanlmaz. Bu yntem, ok uyumlu olmayan sonulara gtrr nk bir paralar kmesinin iki yesi nadiren ayn ailede gruplanr. Bunun,her kiinin fabrikann ileme kabiliyetleri hakknda farkl bilgilere sahip olmas, nemli para niteliklerinin tannmasnn farkl olabilmesi ve belirli bir grevi yapmak iin bir ok farkl takm ve tezgahn kullanlabilmesi gibi bir ok sebebi vardr. Buna karlk i maliyeti, nemli derecede farkl olabilir. Paralarn fiziksel zelliklerini temel olarak gruplama tekniine dayanan bu yntemde baar gruplamay yapacak kiinin l, byklk ve ekil gibi baz gruplama ltlerini doru olarak semesine ve kullanmasna baldr. alma hzlar yksek ve dk, maliyetli olmalarna karlk, baar oran fazla deildir. Deneyimli bir ustaba veya mhendisin bilgisine dayaldr. ok sayda parann ve makinenin olduu retim sistemlerinde kabul edilebilir bir baar oranyla kullanmlar neredeyse olanakszdr. (Schey, 1987) ubuk malzemeden yaplan 50 mm paralar, X torna tezgahndan geen paralar, 5 kg arlndaki demir dkm paralar vs. gibi snflama faktrleri kullanlarak snflama yaplabilir retim Ak Analizi ile Para Ailelerinin Oluturulmas retim ak analizi, paralarn retim fabrikasyon srasnda urad ilemlerin srasn analiz iin Burbidge tarafndan gelitirilmi bir yaplanma tekniidir. Bu tekniin temel alma prensibi, paralarn tasarm ayrntlarnn dnda kalan ve paralarn retimi iin kullanlan para rota kartlarn analiz eder. Rota analizleri yardm ile mmkn en iyi ak salayacak yerleim dzeninin listelenmesi ve paralarn rota kartlarnn karlmas ilemine retim Ak Analizi denir. AA da ama, belirli bir grup makinede tmyle ilenip rn hale gelecek paralar bulmak, her tip tezgahn olabildiince yalnz belirlenir grupta yer almasnn salamak, toplam tama uzakln ve tama arln en kklemek, gereksiz i ve malzeme ak rotalarnn ortadan kaldrmaktr. (Schey, 1987) AA de bahsedilen ilerin yaplabilmesi iin, para rota kartlarnn ve donanm listesinin hazrlanmas gerekir. Rota kartlar, malzemelerin hammadde deposundan kndan, paralarn bitirilmesine kadar tm retim ilemlerini gsteren ve ilemlerin zamannn da (hazrlk ve ilem zaman toplam) verildii bilgi ak kartlardr. Donanm listesi, iletmenin elinde bulundurduu ve paralarn retiminde kulland her trl makine ve ara gerelerin tantld listelerdir. retim ak analizi 3 aamada tamamlanan bir sretir. Bu aamalar; 1. letmenin genelinde retim ak analizi ile, ilem blmlerinin konumlar ve byklklerinin saptanmas(Fabrika Ak Analizleri) 2. Her ilem blmndeki, makine ve ara gerecin tespit edilmesi ve bunlarn birletirilerek makine hcrelerinin oluturulmas(lem blmlerinde gruplama) 3. Makine gruplarnn ilem blmleri iinde yerleim dzeninin planlamas (Grup ii ak analizi) A.Fabrika Ak Analizi: Fabrika ak analizinin(FAA) ilk hareket noktas ele alnan bir fabrikadaki ilem blmlerini tespit etmektir. lem blmleri ,fabrika ierisindeki her bir ilemin gerekletirilebilmesi iin kurulan bir tesis grubudur. Bir makine fabrikasnda bulunan dkmhane, montaj atlyesi ve torna-tesviye atlyesi ilem blmlerine rnek olarak verilebilir. Bu tesis gruplarnn tespit26

edilmesini ilem blmlerinin hedefe uygun birletirilmesi izler. Hedef, olabildiince az sayda tesis yatrmyla, birletirilen birimler arasnda malzeme aknn basitletirilmesidir. Birletirmenin, birbiriyle uyumayan ilem blmleri iin olabilirlii yoktur. FAA 7 aamadan oluan bir sretir. Bu sreler; 1. lem blmlerine ayrma, 2. lem blmlerine, makine ve ara gerelerin tahsis edilmesi, 3. Genel ak izelgelerinin hazrlanmas, 4. Her parann ilem rota numarasnn(RN) bulunmas, 5. RN lerin gruplandrlmas, 6. Para rotalarnn incelenerek aratrlmas(rota analizi) birletirme ve basitletirme olanaklarnn

7. lem blmleri arasndaki para aknn dzenlenmesi, B.lem Blmlerinde Gruplama: lem blmlerinde gruplama, FAA ile elde edilen ilem gruplar iinde, birbirinden bamsz, her biri ayr bir para ailesini ileyebilecek makine hcrelerinin oluturulmasdr. Bylece,grup dzenlemeye veya hcre tipi retime gei yaplabilecektir.lem blmnde gruplama ilemine, para makine iliki matrisinin oluturulmasyla balanr. Matrisin oluturulmasnda, FAA ile elde edilmi olan ve her bir ilem blmne giren paralarn ilem grd makinelere 1, grmediklerine 0 deeri verilerek oluturulur. Ortak ilemlerden geen paralar, para aileleri halinde gruplanr. Benzer ekilde, bu ortak ilemleri yapmak iin kullanlan tezgahlar, bir hcre olarak gruplanabilir,sonu olarak bu teknik yerleim kolayl iin kullanlabilir. Balangta tezgah-para kart ekillendirilmelidir. Bu, bir MxN matrisidir.

Burada; M=Tezgah says N=Para says X=j paras, i tezgahnda ilem gryorsa 1dir aksi takdirde 0dr. Tezgah para kart kkse, benzer ilemli paralar,sra ve stunlar elle tasnif edilerek birlikte gruplanabilir. Bununla birlikte bu ii yapmak iin daha azip bir ilem olan bilgisayar ilemi kullanmaktr. Tablo 3.1 (a)da basit bir para-makine iliki matrisi verilmitir. Bu matristen hareketle deneme yanlma teknii (tezgah para kart kkse)kullanarak veya elle tasnif edilerek para aileleri ve makine hcreleri oluturulur.Deneme yanlma teknii ve elle tasnif para veya makine saysnn fazla olmas durumunda yetersiz kalmaktadr. Bu eksiklii giderecek birok teknik gelitirilmitir.(Bu teknikler bir sonraki blmde ayrntl bir ekilde aklanacaktr.) Para aileleri ve makine hcrelerinin oluturulmu ekli tablo 3.1(b)de verilmitir.

27

ekil 8 Para-makine iliki matrisi ve oluturulan para aileleri ve makine hcreleri C.Grup ii Ak Analizi AA nin son aamasnda, her grup iinde bulunan makinelerin birbirleri arasndaki ak incelenir. Bunun sonunda makinelerin yerleri ve grubun yerletirme plann oluturulur. Grup ii analizde temel alnan lt, makineler arsnda akan para miktardr. Makine grubu iinde yer nasl yerletirilsin ki, makineler arsnda dolaan paralarn tama miktarlar ve tama uzaklklar en aza insin? Sorusuna cevap bulmak iin yaplan analiz, grup ii analizdir. Bu analizde hareket ekonomisi (ergonomi) ilkeleri olabildiince kullanlr ve makineler dorusal bir yap oluturulacak ekilde yerletirilmeye allr. irketlerin ounda etkili bir i yerleimi mevcut deildir. Bir i yerleimi varsa, bakm noksanlndan dolay bunlar ekseriyetle doru deildir veya ok uyumsuz olabilir. Sonuncu durum, i yerleimleri kodlama ve snflandrma sistemi kullanlmakszn kurulmusa meydana gelir. Kullanlan AA ayn zamanda hkm etkiler nk baz paralar, bir veya daha fazla benzersiz ilem gerektiinde bir aile iinde grlmeyebilir. Bundan baka belirli bir tezgah, baka bir grupta ikinci kez yer aldnda ilave analizler gerekli olur. (Schey, 1987) rnein, ekil 3.1de D tezgah, grup 1 ve grup 2de yer alr. Bu durumda paralarn hemen hemen tamamnn D tezgahna uramasndan dolay, gruplarn kk tutulmas iki tekrara neden olur. Aksi takdirde, grup 1 ve 2, bir birine benzemeyen i yerleimli birka paraya sahip bir grup halinde birletirilmi olabilir. Keza ne kadar D eidi tezgah gerektii, talep ve tezgah kapasitesi deerlendirilmeksizin tespit edilemez. Ayrca AA, para zellikleri ve fonksiyonel kabiliyetleri dikkate almaz. Bu sebeple bu teknik(AA), para ailelerinin tasarm mhendislii iin ekillendirilmesinde kullanlmamaldr.

28

ekil 9 Para numaras

ekil 10 retim ak analizi rnei Para Snflama ve Kodlama ile Para Ailelerinin Oluturulmas: Para snflandrma ve kodlama sistemi zaman alc, karmak ve maliyeti yksek bir yntemdir. Tesis deki retime gre gelitirilmesi arttr. Bu sistemin avantajlarndan bahsetmek gerekirse;(10) rn ailelerinin ve tezgah hcrelerinin oluturulmasn kolaylatrr, Para tasarmlarnn, teknik resimlerin ve proses planlarnn ok ksa srede elde edilmesini salar, Tasarm tekrarlanmalarn nler, Gvenilir para istatistikleri salar,

Tezgah hazrlamada rasyonellik salayarak hazrlama ve rn ak zamann azaltr, Takm tasarmnda rasyonellik salar, retim planlama almalarn kolaylatrr,29

Yaplan maliyet tahmini almalarnn daha salkl olmasn salar,

Grup teknolojisi prensiplerine dayal malzemelerin kodlanmas ve snflandrlmasnn bir ok kullanm alan vardr ve bu kullanm imalat ilemlerinin verimliliinin arttrlmasna nemli katklar salar . (Schey, 1987) Kod, bir para ile ilgili tm bilgileri ieren semboller dizisidir. Her para iin ayr bir kod kullanlr ve bu kod yalnzca bir paray tanmlar. Yalnz uygun bir kodlama sistemi seilip uygulanmadan nce paralara ait bilgileri snflandrmak ve bu bilgilerin zelliklerini saptamak gerekir. Para snflandrma, paralarn farkllklarna veya benzerliklerine gre blme ya da tek tek ele alarak gruplandrmadr. Tanmlamann ilk ksm problemin analitik, ikinci ksm sentez ynne vurgu yapmaktadr. ncelenen elemanlar parann karakteristiklerine; farkllk veya benzerlik, parann biimi, ileme yntemi, malzemesi veya ait olduklar rnn tipine gre snflandrlabilirler. Snflandrma paralar tanmlamada kullanlacak karakterlerin saysnn azaltlmasna yardmc olur. Snflarn geni tutulmas doal olarak kodun temsil kabiliyetini artrr. Bylece koddan daha doru ve daha kesin bilgilerin elde edilmesi mmkn olur. Paralarn kodlanmas ise elde edilen snflara, snflarn belirli zelliklerine hakknda bilgi tayan sembollerin atanmas ya da bu sembollerle tanmlanmasdr. Snflandrma ve kodlamann amac, bilginin hzl ve etkin bir ekilde yeniden elde edilmesini salamaktr. retim sistemlerinde bilgi; tasarm, planlama ve retim sreleri ile ilgili bir ok problem iin gerekli olmakta ve zellikle kodlamann yaplmad sistemlerde bilgiye ulama, uzun zaman, maliyet ve uzman gerektirmektedir. Snflandrma ve kodlamann tasarmda ve retim planlarnn hazrlanmasnda baarl bir ekilde kullanm, para eitliliinde bir azalma, para biimlerinin tanmlanmas, tekrarlanan ve benzer paralarn rnden bamsz olarak tanmlanmas, kaytta kolaylk, kullanmda basitlik ve biim zelliklerinin standartlatrlmas gibi faydalar salar. Basitletirme, eitlendirme, Standartlatrma: rnler snflama ve kodlanma ilemlerine tabi tutulmadan nce basitletirme, eitlendirme ve standartlatrma konularnda kapsaml bir almaya gidilmelidir. a)Basitletirme: Mamul eidinin iletme iin uygun sayya indirilmesi olarak tanmlanabilir. Fazla olduu dnlen retim hatlar elimine edilir. Bylelikle bir hizmet veya rn retmek iin gerekli ilem says azaltlm olur. Daha az para demek; daha az malzeme, daha az igc, daha kolay servis ve daha fazla gvenilirlik demektir. eit saysnn azaltlmas ile salanacak faydalar yle sralanabilir Hammadde, para ve yar mamul stok dzeyleri dktr. Makine ve tehizat yatrm daha azdr. Dizaynn gvenilirlii yksektir. Hata olasl azdr. Depolama alan ihtiyac azdr. programlarnn hazrlanmas kolaydr. Muayene ve kontrol etkinlii yksektir.

30

Kalifiye eleman ihtiyac azdr. Sipari alm ile mamuln teslimi arasndaki sre ksadr. Drlen maliyet nedeni ile mamuln rekabet gc yksektir.

b)Standartlatrma Bir mamuln veya onu oluturan paralarn; boyut, biim, performans ve kalite spesifikasyonlarnn endstri kolu, tm lke veya dnya apnda olmak zere nceden saptanm deerlerine standart, bu amaca ynelmi almalara da standartlatrma denir. Mal ve hizmetlerin fiyat ile talebi arasnda ters bir iliki vardr. yle ki; mal veya hizmetin fiyat dtke(arttka) o mal veya hizmete olan talep artar(azalr). Bu nedenle iletmeler devaml olarak birim maliyetlerini drerek karllklarn arttrmaya alrlar. Birim maliyetleri azaltmak iin kullanlabilecek bir ok yntem vardr. Bunlardan biri, yn retim veya montajhatt imalat ile kapasiteyi arttrmaktr. Bu artrm ancak iletmenin mal ve hizmetlerini standart hale sokmas ile mmkn olur. Standartlatrma aada sralanan maliyet avantajlarna sahiptir(8) Stoklarda daha az sayda farkl para bulunur. retim yapmak iin gerekli ekipmanlar daha az deiir. lem ak basittir. Kontrol daha kolay olur. Almlarn okluu miktar skontosundan faydalanma imkan verir. Tamir-bakm masraflar azalr

rnlerin standart hale getirilmesinin yukarda sralanan avantajlarna karlk en byk dezavantaj rn esnekliinin ortadan kalkmasdr. Baka bir deyile rnn zellikleri mteri isteklerini yanstma ve karlama bakmndan yetersiz hale gelir. c)eitlendirme Basitletirmenin tam zdddr. rn yelpazesinin geniletilmesi, eitliliin arttrlmas esasna dayanr. Endstride ve toplumda; basitletirme ve eitlendirme srelerinin yaanmasn zorunlu hale getiren baz faktrler vardr. Bu faktrler retim mallar ve tketim mallar seviyesinde farkl alglanr.. Yalnz retim mallarnn duyarll daha fazladr. Bu faktrlerin ou psikolojik niteliktedir. nsanlar alveri yaparken ister istemez iinde yaadklar evrenin etkisi altnda kalrlar. Mesela, komular ile ayn niteliklere sahip eyalara sahip olmak iin pek istekli davranmazlar. Kullandklar eyalarn dier insanlarn kullandklar eyalardan baz stn nitelikleri haiz olmasn arzu ederler. Bu eilimin gerisinde maddi unsurlardan ziyade sosyopsikolojik nedenler vardr. letmelerin sat ve pazarlama blmleri insanlarn bu psikolojik zaafndan faydalanarak karlarn arttrmak ve mterilerinin deiik tarz isteklerini tatmin etmek iin rn eitlendirme yoluna giderler. Kodlamann Genel lkeleri malatta ok sayda snflandrma ve kodlama yntemi vardr. Yalnz hepsi iin ortak olan kodlamann genel ilkeleridir. Bir kod sistemi dizayn edilirken gz nne alnmas gereken hususlar unlardr: 1.Kodu oluturan sembollerin dizilii anlaml olmaldr:

31

Kodda kullanlan her sembol bir anlam tar fakat bu semboller rasgele bir araya getirildii zaman iletilmek istenen mesaj vermekten uzak anlamsz bir karakterler dizisi olmaktan teye gitmezler. Kodun tm nceden tanmlanm bilgileri belirli bir sraya gre vermelidir. Yani her hane veya hane grubunun belli konular tanmlama grevi olmaldr. 2.Kod ak ulu olmaldr: Yeni elemanlar katldnda sistemin temel yapsnda herhangi bir deiiklie gitmeksizin kodlama yapmak mmkn olmaldr. rnein, saysal kodlamada bir hanede 0 dan 9 a kadar 10 farkl konu temsil edilebilir. Eer 10 dan fazla konu varsa yerletirme mmkn olmaz. Bu duruma kodun kapal ulu olmas denir. 3.Sistemde mevcut gruplar gerektiinde alt gruplara ayrlabilmelidir: Sistem yle bir ekilde dizayn edilmelidir ki, sonradan ortaya kabilecek gruplar sisteme kolayca katlabilmelidir. Kodlama iini yapmakla grevlendirilen kiinin ne kadar urarsa urasn eksiksiz bir kodlama yapmas mmkn deildir. lave blmler veya baz tasfiyeler buna engeldir. Bu zorluk kod numarasnda geni boluklar braklarak alabilir. 4.Snflandrma ve kodlama mantki olmaldr: Burada dikkat edilmesi gereken husus sembollerin sralandr. Kodun verecei bilgiler konun doal srasna uygun olmaldr. rnein, elik malzeme kodunda nce grup sonra kimyasal bileim ve daha sonra da sertlik, krlganlk gibi bilgiler yer alr. Kolaylk gstermesi bakmndan kodlama yaplmadan nce grafiksel bir gsterim faydal olabilir. 5.Kodun uzunluunu snrlayan faktrlerin varl gz nne alnmaldr: Bilgi ileme tarzn gz ard ederek bir semboller dizgesi oluturmak mmkn deildir. Mutlak surette bir takm snrlamalar hesaba katlmaldr. zellikle bilgisayarlarla bilgi ilem sz konusu olduunda koda ayrlan stn says snrldr ve bu say balangta belirlenir. Yalnz gelecekte stun saysn artrma imkanmz olmad iin bu say belirlenirken ok dikkatli davranlmaldr. Temel ilke; olas ilaveler hatrdan karlmakszn stun saysnn mmkn mertebe kk tutulmasdr. Kod numaralarnn bazen daktilo ya da elle yazld dnlrse, kk tutma ilkesinin yarar daha iyi anlalr. 6.Snflandrma ve semboller sistemi birbirleri ile uyumlu olmaldr: letme kulland kod sistemlerinin saysn minimum tutmaya almal ve ortak terimler kullanmaya gayret etmelidir. rnein; teknik resim, para ve malzemeler iin ayn kod sistemi kullanma olana salanmaldr. Aksi takdirde bilgi ilem yk artaca gibi yanlma ve hata olasl da artar. Kod sistemi saysnn azaltlmas, konular arasnda bilinli bir koordinasyon salamakla gerekletirilebilir. 7.Uygun olmaldr: Bir konuda kurulacak kod sisteminin mmknse endstri kolu, lke ve uluslar aras kod sistemleri ile benzerlii salanmaldr. Bylece tedarik, sat ve iletme dn ilgilendiren faaliyetlerde byk bir haberleme kolayl elde edilir. 8.eitli iaretler kullanlrken dikkatli olunmaldr: Bilgi gruplarn ayrma amac ile (.), (-), (;), (/) gibi iaretler kullanlabilir. Kullanlan bu iaretler bir snf dierinden ayrmak iin kullanlr ve bir snfn bitip dierinin baladn gsterir. Muhasebe, kitaplk, bro malzemesi vb. konularda bu tip iaretlerin kullanlmas yararl olabilir. Bununla birlikte fabrikalarda kullanm alan pek yoktur.Malzeme, imalat vb. yaygn konularda kod numaras genellikle uzun olduundan bu gibi iaretlere stun harcanmamas daha uygun olur.

32

9.Kolayca hatrlanmaldr. Kodun verdii bilgileri herhangi bir yere bakmakszn hatrlayacak biimde dizayn edilmesine zen gsterilmelidir: Bilgisayarlarn iletmelerde yaygn olarak kullanlmas bu ihtiyac ortadan kaldrsa da, el ilemlerinde kolaylk, yeni personelin sistemi abuk renmesi, iletme dndaki kiilerle haberleme kolayl gibi avantajlar yznden denenmesinde fayda vardr. 10.Kodlanan rnn zellii hesaba katlarak dzenlenmelidir: Baz rnlerin saylar ve harfler kullanlarak kodlanmas mmkn deildir. Bu tr durumlarda renkli kod kullanlr. Renkli kod genelde metal paralar kodlamada kullanlr. Kodlama Sistemi Seimi: Bir ok kodlama sistemi gelitirilmitir. Bu nedenle iletme yaps, ihtiyalar ve varsa zel durumlar gz nne alnarak Kodlama sistemi seilir. Kodlama sistemi seiminde aadaki faktrler, bir seilen sistemin yarar asndan iletmeye faydal olacaklardr.(Durie F.R.A, 1970.) Ama: Sistemi kurmann amac, kullancnn vasfna gre mhendislik, imalat veya her ikisinin de olmasna bal olarak deiecektir. Baz tipik mhendislik amalar aada verilmitir. 1. Benzer paralar iin etkili bir geri getirme sisteminin salanmas. 2. Para bilgisinin standart biimde salanmas. 3. malat kabiliyeti ve retilebilirliin belirlenmesi iin etkilibir ara salanmas malat asndan ise baz tipik gayeler aadaki gibidir: 1. 1.Para ailelerini biimlendirmek iin gerekli bilgilerin salanmas. 2. lem planlarnn etkili ekilde geri getirilmesinin salanmas. 3. Tezgah gruplar veya para aileleri iin hcreleri biimlendirmek zere etkili bir vasta salanmas . Grbzlk: Seilen sistem, firma tarafndan o anda satlan veya satlmas planlanan tm paralar kullanma kabiliyetinde olmaldr. Bu analiz, planlanm GT uygulamalarn ve gerekli olabilen para niteliklerine bakacaktr. Aada verilmi olan cetvel rnek uygulamalar ve birleik nitelikler salar. (Durie F.R.A, 1970.)

33

Tablo III Para nitelikleri - uygulamalar

Genileyebilirlik: Her eyi tanmlamak imkansz deilse bile ok zor olduundan dolay kodlama sistemi,gelecek zamanda da kullanlabilmelidir. Kodun genileyebilme(uzayabilme) kolayl ok nemli bir zelliktir. (Durie F.R.A, 1970.) Farkllama: Bir sistem tarafndan gelitirilmi kodla ararsndaki farkllama miktar,byk oranda deiebilir. Bir u durum alnarak irket tarafndan imal edilmi tm paralar kodlandktan sonra, bunlar bir ailede olduu gibi snflandrlabilir. Tm paralar kodlandktan sonra, tayfin dier ucundaki her para, ayr bir aileyi gsterebilir. Kodlama sistemi,bu iki durumda uygun miktarda farkllama salamayabilir. Otomasyon: Bugn kullanmdaki ou kodlama ve snflama sistemleri, bilgisayar kullanlarak kurulmutur. Bu nedenle potansiyel bir sistem deerlendirilecei zaman, sistemin daha iyi nasl otomatikletirilebileceini tespit etmek iin yeterli zaman harcanmaldr. Bu deerlendirme, kodlama ve snflandrma kabiliyetleriyle snrlandrlmamaldr;birleik veri taban metodolojisi, geri getirme ve analiz fonksiyonlar da gz nnde bulundurulmaldr. Verimlilik: Kod verimliliinde tipik bir paray kodlamak iin gerekli basamak says deerlendirilmelidir. Mevcut basamak(hane)says ok az ise bu saynn artrlp artrlamayacan belirleyiniz.

34

Maliyet: Maliyet, birka unsuru iine alr. Bunlar;sistemin balang maliyeti,belirli bir irketin zel ihtiyalarn karlamak iin sistemi deitirme maliyeti,sistemin mevcut bilgisayar sistemine balanmas maliyeti(btnleme maliyeti) ve sistemi kullanma maliyetidir. (Durie F.R.A, 1970.) Basitlik: Kullanm kolayl nemlidir. Sistemi kullanmas gereken kiilerin ou, bilgisayar sistemlerine ok fazla aina olmayabilirler. Bu sebeple kullanm kolayl;kullancnn kabul etmesi, eitim dncesi ve kullanm maliyeti asndan nemlidir. Belirli bir firma iin,bu kavramlara ilave edilebilecek baka kavramlarda olabilir. lave edilecek herhangi bir kavram bulunmasa bile, kodlama ve snflama sisteminin seim problemi, nemsiz bir zm deildir. Sonu olarak belerli bir sistem seilmeden nce,mevcut olanlarla ilgili olarak bir deerlendirme yaplmaldr. Problemin ok fazla karmak olmasndan dolay son karar vermeden nce, dnlen sistemi kullanan baz irketlerin ziyaret edilmesi tavsiye edilir. (Durie F.R.A, 1970.) Kodlama sisteminin Kullanc tarafndan Gelitirilmesi: irketlerin kendi kod gelitirdikleri kodlama sistemlerini kullanmay tercih etmektedirler. Kodlama sisteminin gelitirilmesi kolay bir i deildir. Firmalarn sistematik bir alma yapmasn gerektirir. lk olarak basit paralar seilmelidir. Kodlama sistemi, kendi i yerinde imal edilen paralarn yan sra satn alnan paralara da yer verilmelidir. Sonuta satn alnan paralar bu rnekte yer almaldr. rnek bykl, birka yzden (etkin paralarn %25i) etkin veri taban genise, birka bine(1000-5000) kadar deiecektir. Bir sonraki adm,rnekteki paralarn izimlerini monte etmektir. Sonra bu izimler, bir izimin aileler halinde tasnif edilebilir ve benzer zelliklere sahip olanlar birlikte gruplanr ve dolaysyla benzer ilem gerektirirler. Bu ilem, yksek frekansa sahip para zelliklerini tanmamz mmkn klacaktr. Bu adm tamamlannca, bu paralarn yapm iin takm tezgah ihtiyalarn tanmlamak nispeten kolaydr ve para gruplar fabrikadaki mevcut tezgahlara balanr. Satn alnan paralarn bazlarnn i yeri kabiliyetleriyle balants kurulamayabilir. Bununla beraber bu paralar gz nnde bulundurulmaldr, nk gelecekteki bir zamanda bu paralar yapmak iin donanm satn alnabilir. Ayrca kodlama sistemi, satclarn ileme kabiliyetleri bilindii zaman, satclar semek iinde kullanlabilir. Para zellikleri tanmlannca, bu zelliklerin hiyerarisi paray kodlamak iin gerekli zaman en aza indirmek amacyla kurulmaldr.(4) Son adm olarak ise firma tarafndan gelitirilen kodlama sistemi denenmelidir. (Durie F.R.A, 1970.) Kodlarn Snflandrlmas: Para snflandrma ve kodlama sistemlerinin 3 tipten oluur. (10) Bunlar; 1. Tasarm zelliklerine bal sistemler (temel d ekil, temel i ekil, Uzunluk/ ap oran, malzeme tipi, para fonksiyonu, ana boyutlar, alt boyutlar, toleranslar vs. ) 2. malat zelliklerine bal sistemler (ana ilemler, alt ilemler, ana boyutlar,yzey ileme, kullanlan tezgah vs.) 3. Tasarm ve imalat zelliklerinin her ikisine de bal olan sistemler

35

Kodlama sistemleri, kullandklar semboller bakmndan farkllk gsterirler. Para snflamada kullanlan kodlar sembollerin biimine, yaplarnn ekline ve niverselliine gre kodlar olmak zere gruba ayrlrlar; (Durie F.R.A, 1970.) 1)Kullanlan Sembollerin Biimine Gre Kodlar a. b. c. a. b. c. a. b. Nmerik Kodlar Alfabetik Kodlar Alfanmerik Kodlar Monokodlar Polikodlar Kark Kodlar niversal Kodlar yi uyarlanm Kodlar

2)Yaplarnn ekline Gre Kodlar

3)niversallie Gre Kodlar

3.6.1.1.Kullanlan Sembollerin Biimine Gre Kodlar a.Nmerik Kodlar: Nmerik kodlarn hepsi rakamlarla ifade edilirler ve okuma hatalarnda daha az risk tarlar. Bir hanede en fazla durumun ifade edilmesi sz konusudur. Bilgisayarda ele alnmalarnda kolaylk getirmeleri alfabetik kodlara nazaran daha fazla kullanlmalarna yol aar. b.Alfabetik Kodlar: Alfabetik kodlarn hepsi harflerle ifade edilirler. Alfabetik karakterlerin saysnn nmerik karakterlerden fazla olmas, bir hanede daha fazla bilginin depolanmasna olana kullanmm hatrlanma yarar da salamaktadr. c.Alfa Nmerik Kodlar: Alfa nmerik kodlar, nmerik ve alfabetik kodlarn beraber kullanmyla oluan kodlardr. Bu kod sistemleri nmerik ve alfabetik kodlama sistemlerinin her ikisinin de avantajlarndan bir arada yararlanma avantaj salar. (Durie F.R.A, 1970.) 3.6.1.2.Yaplarnn ekline Gre Kodlar a.Hiyerarik Kodlar:( Monokod) Bu kodlama biiminde, her hanenin anlam bal olduu haneye gre deiir. Monokod olarak da isimlendirilen hiyerarik kodlama sistemi, bir hanedeki bilgiyi kendinden sonra gelen her bir hanede gelitiren bir bilgi dzenidir ve birka hanede byk lekli bilginin depolanmasna imkan verir. Para biiminin ve saysnn fazla sklkla deimedii durumlarda byk yararlar salar. Oluturulmas fazla zaman ve maliyet gerektiren bu kod sisteminde, deiikliin yaplmas olduka gtr.Hiyerarik kodlar snflandrlm paralarn doas hakknda derin analizlere olanak tanrlar. Hiyerarik kodlamaya rnek olmas bakmndan ekil 3.2de para grubu ekil

36

3.3 de ise bu paralarn monokod yapda oluturulan kodlar ve kodlama biimi verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.)

ekil 11 Para gruplar

Tablo IV Paralarn hiyerarik kod yapnsnn oluturulamas (Kaynak: Hector H. Guerro)

ekil 11de verilen 3 haneli monokod yapdaki dzenlemenin ilk hanesinde parann demir ya da elik olduu, ikinci hanede demir yada eliin zellii(katk maddesi), nc hanede ise ikinci hanede belirtilen zelliin seviyesi tanmlanmtr.

37

Hiyerarik kod, nispeten az saydaki basamak iinde ok miktarda bilgi salar. Bu stnlk, hiyerarik olmayan kodlama sistemine bakldnda daha ak olarak grlecektir. Tanmlanm sistemin uygulanmas nispeten basit olsa bile, hiyerarik sistemdeki her basamak iin anlam tanmlama zor olabilir. Aacn ana gvdesinden balayarak, kodlanan para hakknda bir seri sorunun cevaplanmas gerekir. Bu tarzda almaya, dallanma bitinceye kadar aa boyunca devam edilir. Her soruya verilen cevap seimi kaydedilerek uygun kod says oluturulur. Bununla beraber koddaki her bir basaman tespiti zordur, nk nce gelen her basamak nce kodlanmaldr. rnein ekil 3.3de ki dz dili ark iin gelitirilen koddaki A 11B2de, ikinci konumdaki 1 sapmal yuvarlak anlamndadr, nk kodun birinci konumunda Avardr. Fakat ilk konumda B olmu olsayd, ikinci konumdaki 1 kutu benzeri anlamn tayacakti.

ekil 12 Dz dikili arka ait monokod yaps Tasarm blmleri, para geri getirme de sk sk hiyerarik kodlama sistemlerini kullanrlar, nk bu tip bir sistem; ekil, malzeme ve byklk bilgisi yakalamada etkilidir dier taraftan imalat blmleri, ilem ihtiyalarna dayal farkl ihtiyalara sahiptir. Tasarm ve imalat organizasyonlarnn her ikisi inde eit derecede yararl olan ilem balantl bilgi, hiyerarik yapda olduu zaman bunun geri getirilmesi ve analiz edilmesi zordur.(4) b.Hiyerarik Olmayan Kodlar(Polikod): Nitelik kodu, oklu kod,zincir kod ayrk kod veya sabit basamakl kod olarak da isimlendirilir.(4) Bu kodlama sisteminde haneler birbirinden bamszdr. Bir hanedeki bilginin anlam, kendinden nceki ve sonraki hanelerde bulunan sembollere bal deildir. Bylece bir parann her nitelii, nitelik kodundaki belirli bir konuma atanabilir. Her kodlanan nitelii temsil eden sembol kendine ait kod alann igal eder. Hiyerarik olmayan kodlama yaps bilgini ifade edilebilmesi in belirli sayda hanenin kullanlmasn gerektirir. (12)Hiyerarik kodlara gre oluturulmas ve deitirilmesi kolaydr. Bilgi depolama kapasitesi bakmndan monokod ve polikodun farkllklar takip eden rnekte aklanmaya allmtr. Kodun iki haneden olutuu varsaylm ve bir haneye yazlabilecek sembollerin says 0 ile 9 rakamlar arasnda snrlandrlmtr. Bu artlar altnda monokod38

dzende potansiyel olarak 10+10^2 yani 110 tane zellik depolanabilir iken polikod iin bu say sadece 10+10 yani 20 dir. Btn bunlara ilaveten monokod dzende mevcut hane saysn bir artrarak 1110 tane zellii daha depolama imkanna sahip oluruz. Polikod dzende hane saysnn bir artrlmas ise depolanabilecek zellik saysn sadece 30 a karr. Polikodun en byk dezavantaj burada ortaya kar; bilgi depolama kapasitesi dktr. Aadaki tablolarda (tablo-3.2, tablo 3.3), ekil 3.2de verilen 15 paran, makine ilem sralar ve bu makinelerin sralar verilmitir. Tablo 19da ise, her paran ilem grd makinelerin srasna gre polikod yapdaki kodlama dzeni verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.)

ekil 13 Hiyerarik olmayan kodlar

ekil 14 Polikodlar

Tablo-3.4de gsterilen B,D,G paralarnn kodu 367dir. Bunun anlam,bu paralarn her birisi nce 3 kod numaral punto makinesinde, sonra 6 numaral bileyicide ve son olarak da 7 numaral metal makasnda ilem grddr. c. Kark Kodlar: Monokod ve polikodun karmndan oluur. Her iki kodlama dzeninin olumlu yanlarn alr. Kark bir kod dzeninde seenek saysnn azalmas onun polikod zellikleri tadn gsterir.

39

Buna mukabil eitliliin fazla olmas onu monokoda yaklatrr. Monokod ksm ok uzun olmad mddete kark kodlarn dzenlenmesinin bir zarar yoktur. Yorumlanmas monkodlar dan daha kolaydr ve nispeten ksa bir kod ile ok miktarda bilginin depolanmas mmkndr.(4) Polikod ile ekil 3.2de parann kark kod yaps aada gsterilmitir.

ekil 15 Polikodlar II Yukardaki tabloda verilen kodlardan birinci grup ilgili parann hammadde zellikleri, ikinci grupta ise, parann rn hale gelinceye kadar hangi makinelerden hangi srada getii verilmitir. (Durie F.R.A, 1970.) Herhangi bir retim sisteminde parann hangi kod dzeninde kodlanaca; retilen para saysna, parann hammadde, ilem ve ait olduu rnn zelliklerine gre deimektedir. Uygun bir kodlama sistemi semek ve uygulamakla grevlendirilen kiinin, kodlama sistemlerinin avantaj ve dezavantajlarna bakarak bir seim yapaca ve setii sistemi her ne ekilde olursa olsun tatbik edeceini dnmek yanl olur. Bir sistem iin yararl ve uygun olan bir kodlama yaps baka bir sistem iin yetersiz kalabilmektedir. Salt bir stnlk sz konusu olamayaca iin kodlama iini yapmakla grevlendirilen kiinin, iletme amalarna en uygun sistemi semesi yerinde ve doru bir davran olacaktr. Snflandrma ve kodlamann baarl bir ekilde tasarmda ve retim plannn hazrlanmasnda kullanm,para eitliliinde bir azalma, para biimlerinin tanmlanmas, tekrarlanan ve benzer paralarn rnden bamsz olarak tanmlanmas,kaytta kolaylk. Kullanmda basitlik ve biim zelliklerinin standartlatrlmas gibi faydalar salamtr. Para Snflama ve Kodlama Sistemleri Para snflama ve kodlama amacn gden bir ok sistem gelitirilmitir. Aadaki tablo da bu kodlama sistemleri verilmitir. Bu almada ise aada aa da isimleri verilen kodlama sistemleri incelenecektir. 1.OPITZ Kodlama Sistemi 2. BRISH Kodlama Sistemi 3. CODE Kodlama Sistemi 4. MICLASS Kodlama Sistemi 5. DCLASS Kodlama Sistemi 6. SAGT Kodlama Sistemi 7.KK-1 Kodlama Sistemi

40

OPITZ Kodlama Sistemi Yaygn bir kullanm olan Optz kodlama sistemi H. Optz tarafndan gelitirilmitir. almalarna 1950 ylnda AACHEN niversitesinde balayan ve 25 firmann yaklak 320000 makine saati gerektiren 4500 paras zerinde srdren Optz, kendi ad ile anlan kodlama sistemini gelitirmitir. Polikod yapya sahip opitz kodlama sistemi 13 haneden olumakta ve iletmenin tasarm, planlama, ve retim blmlerinin paralarla ilgili farkl bilgi ihtiyalarn karlayacak ekilde dzenlenmitir. Gelitirilen ilk kodlama sistemlerden biridir. Esasen para istatistikleri zerinde almak zere gelitirilmitir. Avrupada, zellikle de Almanyada geni bir kullanm alanna sahiptir. lenmi, ilenmemi (dkm) ve satn alnan paralara rahatlkla uygulanabilir. etmeye ek bir maliyet yk getirmez. Yap ve Uzunluk 13 haneden oluur. lk be hane genel tasarm zelliklerini gsterir. parann geometrik yaps ile ilgili bilgiler ierir. Drt haneli ikinci grup, parann hammadde zelliklerini gstermek iin kullanlr. Son grubu oluturan drt hane ise serbest kodlardr ve retim ilemlerini tanmlamak amac ile kullanlr. Bilgisayar Destei Bilgisayar destei yoktur.(4) Aada Optz kodlama sisteminin yaps grlmektedir.

ekil 16 Yap ve uzunluk Genel tasarm zelliklerini gsteren ilk be hane, parann geometrik yapsyla ilikili bilgileri iermektedir. Burada parann en son biimi ile ilgili zellikler tanmlanr. Her bir hanede tanmlanan zellikler unlardr. (Durie F.R.A, 1970.)

Hane 1 : Parann dnmeli olup olmad; dnmeli ise uzunluk-ap oran, dnmesiz ise uzunluk genilik oran tanmlanr. Hane 2 : Parann d yzey ileme zelliklerini gsterir. Hane 3 : Parann i eklini gsterir. bunlar kr delik, di amal veya kama yuval gibi zelliklerdir. Hane 4 : Parann dz yzey ilemleri ile ilgili bilgileri gsterir. Hane 5 : Bu hane de var ise parann yardmc delikleri ve di yuvalarna ilikin bilgiler kodlanr. Optz kodlama sisteminin drt haneli ikinci grubu ( ek kodlar ), parann hammadde zelliklerini gstermek iin kullanlr. Bu drt hanede tanmlanan bilgiler unlardr; Hane 6 : Parann boyutlarnn tanmlanmasnda kullanlr.

41

Hane 7 :Parann retiminde kullanlan hammaddeye ilikin bilgilerin tanmlanmasnda kullanlr. Hane 8 : Hammaddenin ilkel eklinin tanmlanmasnda kullanlr. Hane 9 : Parann retimi iin gerekli olan tolerans ve duyarllk tanmlanmasnda kullanlr. nc grubu oluturan drt haneli kod yaps serbest kodlardr. Bunlar retim ilemlerini tanmlamak amac ile kullanlr. Bu grubun genel bir kodlama yaps yoktur. Sistemi uygulayan iletme tarafndan retim biimine gre tanmlanr.

ekil 17 Rondela retim resmi ekil 17de verilen rondela OPITZ kodlama sistemine gre kodlanacak olursa durum aadaki gibi olur.

ekil 18 ekil 18de verilen rondela Opitz dokuz basamakl karma kod BRISH Kodlama Sistemi BRISCH kodlama sistemi, E. G. Brisch tarafndan gelitirilmitir. Monokod zelliklere sahip bir kod yaps olan BRISCH kodlama sistemi, sabit uzunlukta nmerik bir kodlamay gerektirir. letmenin zel ihtiyalarna gre iyi uyarlanan bir sistemdir. Bu kodlama sistemiyle snflandrlan paralarn belirgin zellikleri sreklilik gstermelidir.(14)

42

BRISCH kodlama sisteminin genel bir kodlama kural olmayp her firmann kendi zel ihtiyalarna uygun olarak, tm retim sistemine ynelik bir ekilde dzenlenir.Bilgi elde etmenin hzl olduu bu kodlama sisteminin oluturulmas olduka zor ve uzun zaman alr. (7)Avrupada zellikle de ngilterede yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Kodlama da btncl bir yaklam ngrr. Ayn tipteki btn paralar ( hammadde, paralar, yarmontaj ve montaj rnleri, aletler ve tanabilir ekipman, aparatlar ve yardmc, yedek paralar vb. ) kodlanabilir. H