ØF-rapport nr. 16/2009Denne analysen er ein kvalitativ analyse av intervju gjort med det næ-ringspolitiske tiltaksapparatet i Nord-Gudbrandsdalen, studentar i Trond-heim, Oslo, Ås

ØF-rapport nr. 16/2009

Bulyst, kjønn og entreprenørskap

- ein kvalitativ analyse

av

Asgeir Skålholt

Ingrid Guldvik

Østlandsforskning

er eit forskingsinstitutt som vart etablert i 1984 med Oppland, Hedmark og

Buskerud fylkeskommunar samt Kommunaldepartementet som stiftarar.

Østlandsforskning er lokalisert i høgskulemiljøet på Lillehammer.

Instituttet driv anvendt, tverrfagleg og problemorientert forsking og utvikling.

Østlandsforskning er orientert mot ei brei og samansett gruppe bruka-

rar. Den faglege verksemda er konsentrert om to område:

Næringsliv og regional utvikling

Velferd, organisasjon og kommunikasjon

Østlandsforskning sine viktigaste oppdragsgjevarar er departement,

fylkeskommunar, kommunar, statlege etatar, råd og utval, Noregs for-

skingsråd, næringslivet og bransjeorganisasjonar.

Østlandsforskning har samarbeidsavtalar med Høgskulen i Lilleham-

mer, Høgskulen i Hedmark og Norsk institutt for naturforsking. Denne

kunnskapsressursen nyttast til det beste for alle partar.

ØF-rapport nr. 16/2009

Bulyst, kjønn og entreprenørskap

- ein kvalitativ analyse

av

Asgeir Skålholt

Ingrid Guldvik

Tittel: Bulyst, kjønn og entreprenørskap – ein kvalitativ analyse

Forfattar: Asgeir Skålholt og Ingrid Guldvik

ØF-rapport nr.: 16/2009

ISBN nr.: 978-82-7356-660-7

ISSN nr.:0809-1617

Prosjektnummer: 10346

Prosjektnamn: Jenter mot strømmen

Oppdragsgjevar: Regionrådet i Nord-Gudbrandsdalen

Prosjektleiar: Ingrid Guldvik

Referat:Denne analysen er ein kvalitativ analyse av intervju gjort med det næ-

ringspolitiske tiltaksapparatet i Nord-Gudbrandsdalen, studentar i Trond-

heim, Oslo, Ås og Bergen samt eit utval av kvinner i Nord-

Gudbrandsdalen. Fokus var å finne ut kva vilkår det er som avgjer kvifor

kvinner vel å bu, eventuelt ikkje bu, i regionen. Analysen viser at det enno

er kulturelle trekk som kan virke avskrekkande på nokre kvinner, men alt i

alt er det klart at regionen er attraktiv for spesielt småbarnsfamiliar. Det er

likevel store utfordringar knytt til å skape ein god nok jobbmarknad for

høgt udanna par. Det er òg viktig å vere klar på at fagmiljøa er i minste

laget, slik mange kvinner ser det – spesielt med tanke på den første

jobben.

Emneord: Likestilling, bulyst, regional utvikling, tilflyttingsprosjekt, tilflytting, flytting,

næringsutvikling

Dato: Desember 2009

Sider: 78

Pris: Kr 130,-

Utgjevar: Østlandsforskning

postboks 223

2601 LILLEHAMMER

Telefon 61 26 57 00

Telefax 61 25 41 65

e-mail: [email protected]

http://www.ostforsk.no

Dette eksemplar er fremstilt etter KOPINOR, Stenergate 1 0050 Oslo 1. Ytterligere ek-

semplarfremstilling uten avtale og strid med åndsverkloven er straffbart og kan medføre

erstatningsansvar.

Forord

Denne rapporten markerar avsluttinga på ei to år langt prosjekt, som har sett på kva faktorar

som er viktige for å auke tilflytting av kvinner til Nord-Gudbrandsdalen. Dette med bakgrunn i

dei utfordringane ein har sett i regionen, med kvinneunderskot og ein generell trend med ned-

gong i folketalet.

Prosjektet har slik gått inn i ein klassisk tradisjon i norsk regionalforsking med fokus på folketal

og næringsutvikling. Difor er det ekstra spanande å sjå at dette prosjektet ser ut til å finne end-

ringar i høve til haldningar til næringsetablering og haldningar til likestilling, men mykje er

enno ugjort. Sjølv om samfunnet blir mindre ekskluderande for kvinner og meir open for næ-

ringsetablering vil ikkje det seie at lokalsamfunnet i seg sjølv ikkje har utfordringar med tanke

på det å oppretthalde velfungerande lokalsamfunn.

Vi vil med dette spesielt takke styringsgruppa i prosjektet, som har vore engasjerte, deltakande

og inspirerande å jobbe med. Vi vil òg takke alle dei som vi har intervjua for prosjektet. Alle har

teke seg god tid til oss, og gitt oss alt for mykje data! Ein takk går òg til Barne- og likestillings-

departementet, som har gitt pengar til ”Jenter mot strømmen”-prosjektet, og som har gitt oss

arena for spanande diskusjonar og fagleg påfyll.

Lillehammer, desember 2009

Torhild Andersen Ingrid Guldvik

forskingsleiar prosjektleiar

Innhald

1 Om jenter mot strømmen ................................................................................................... 7

1.1 Kjønnsforskjellar og -likskap i norddalen ................................................................... 10

1.2 Bulyst og trivsel .......................................................................................................... 18

1.3 Prosjektorganisering.................................................................................................... 20

2 Metode og gjennomføring................................................................................................. 23

2.1 Metode......................................................................................................................... 23

2.2 Gjennomføring ............................................................................................................ 24

3 Teori og bakgrunn............................................................................................................. 25

3.1 Landsbygd ................................................................................................................... 25

3.2 Moturbanisering .......................................................................................................... 26

3.3 Den idylliske landsbygda ............................................................................................ 27

3.4 Likestilling og kjønnsperspektiv ................................................................................. 29

3.5 Bulykke ....................................................................................................................... 30

3.6 Kvinner og entreprenørskap ........................................................................................ 32

3.7 Regional vekst ............................................................................................................. 34

3.8 Oppsummering............................................................................................................ 35

4 Om å bu i norddalen ......................................................................................................... 37

4.1 Studentane ................................................................................................................... 37

4.1.1 Om å utdanne seg vekk frå bygda ....................................................................... 38

4.1.2 Kva er å flytte heim? ........................................................................................... 39

4.1.3 Bygdedyret er ikkje nødvendigvis noko negativt, eller jo ... kanskje.................. 40

4.1.4 Den maskuline bygda .......................................................................................... 42

4.1.5 Avskrekkande eller forlokkande kultur, kjem dei tilbake? ................................. 43

4.1.6 Den endelege flyttinga ........................................................................................ 44

4.1.7 Oppsummering .................................................................................................... 45

4.2 Dei som faktisk bur der ............................................................................................... 46

4.2.1 Tilbakeflyttarar og nykommarar ......................................................................... 47

4.2.2 Sosial fordel og spreidd ulempe .......................................................................... 49

4.2.3 Store krav til godt tenestetilbod........................................................................... 50

4.2.4 Makt, skilling og næringsliv................................................................................ 51

4.2.5 Arbeid og fagmiljø .............................................................................................. 54

4.3 Oppsummering............................................................................................................ 55

5 Om å etablere seg i norddalen – Det kjem ikkje fort, men det kjem............................ 57

5.1 Kva hindringar er det for kvinner som vil etablere seg i norddalen ............................ 57

5.1.1 Individuelle høve................................................................................................. 58

5.1.2 Kultur, med stor K............................................................................................... 60

5.1.3 Kultur, med liten k .............................................................................................. 61

5.1.4 Oppsummering, tiltaksapparat............................................................................. 63

5.2 Kvinnelege gründerar.................................................................................................. 65

5.2.1 Tid, tryggleik og fleksibelt liv? ........................................................................... 65

5.2.2 Tiltaksapparatet si rolle ....................................................................................... 66

5.2.3 Er kvinner meir forsiktige?.................................................................................. 68

5.2.4 Er etablerarar spesielle menneske?...................................................................... 68

5.2.5 Råd ...................................................................................................................... 69

6 Avslutting ........................................................................................................................... 71

6.1 Kva er "Norddalen"..................................................................................................... 71

6.2 Frigjerande og avgrensande kulturar........................................................................... 71

6.3 Forståingar av kjønn.................................................................................................... 72

6.4 Kommunen si rolle ...................................................................................................... 73

6.5 Politikkutforming ........................................................................................................ 74

Referansar.................................................................................................................................. 77

7

1 Om jenter mot strømmen

”Jenter mot strømmen” er eit prosjekt som såg dagens lys etter ein erfaringskonferanse for

kvinneetablering i Lom hausten 2006. Barne- og likestillingsdepartementet var medarrangør og

dei oppmoda regionen til å arbeide vidare med tanke på kvinneetableringar og busetjing i regio-

nen.

Prosjektutforminga tok utgangspunkt i at kommunane har ei avgjerande rolle som utviklingsak-

tør i lokalsamfunnet. Det er alltid eit ope og noko uklart spørsmål kva utvikling er, men i norsk

regionaltradisjon har det mykje handla om eitt utviklingstrekk: folketalet. Dei siste 25 åra har

vist ei samanhengande negativ folketalsutvikling, både for regionen under eitt og for den enkelte

kommune. Sidan folketalet for mange er sjølve provet på om ein har lukkast eller mislukkast i

regional utvikling har vi òg her retta analysen mot kva som kan gjere at fleire folk kjem til

regionen. Slik sett er næringsetablering eit middel for å nå eit mål om folketalsauke. Vi vil her

minne om at dette fokuset på folketalsutvikling kan vere lite konstruktivt, ein må kunne sjå på

eit samfunn som velfungerande og vellukka til tross for at det kanskje ikkje har folketalsauke.

På den andre sida veit vi at fleire av lokalsamfunna i regionen er så små at dei ikkje vil tåle

vidare folketalsnedgong. Som vi kjem inn på seinare, er tanken om det gode liv på bygda knytt

til det sosiale. Det hjelp ikkje om det er fint ein stad, om det ikkje bur folk der.

Føremålet med prosjektet er at Dovre, Lesja, Lom, Sel, Skjåk og Vågå kommune, og med det

regionen under eitt, skal få auka kunnskap om samanhenger mellom likestilling, bulyst og

næringsutvikling/arbeid og kva rolle kjønn har å seie for dette. I samanheng med dette arbeidet

har kommunane forplikta seg til å mobilisere og involvere sentrale aktørar innan privat og

offentleg verksemd, samt utvikle strategiar og sette i verk tiltak for å rekruttere og behalde

kvinner i kommunane. Kva desse tiltaka skal vere, skal dels baserast på det denne analysen

kjem fram til. Analysen har difor eit normativt preg, spesielt i kapittel seks.

Målet med analysen er å auke kunnskapen om tilflytting og bulyst blant kvinner, samt å komme

fram til strategiar og tiltak for å auke kvinners bulyst og å bidra til næringsetableringar blant

kvinner og rekruttering av kvinner til ulike typar stillingar.

8

Problemstillingar i prosjektet er:

1. Korleis kan kommunane leggje til rette for at kvinner skal ha lyst til å bu i norddalen?1

2. Korleis kan ein rekruttere fleire kvinner som næringsetablerarar og til kompetansear-

beidsplassar i norddalen?

Utfordringa ligg i å endre den negative utviklinga, spesielt med tanke på kvinnebusetjing i

regionen. Sidan kvinner tek høgare utdanning i større grad enn menn, og det er eit ønskje om å

auke utdanningsnivået i regionen, er det særleg kvinner med høgare utdanning som er målgrup-

pa for prosjektet. Sjølv om denne analysen legg vekt på kvinner med høgare utdanning, betyr

sjølvsagt ikkje dette at norddalskommunane ikkje bryr seg om kvinner, eller menn for den saks

skuld, utan høgare utdanning.

Bakgrunnen for problemstillingane i prosjektet er for det første at likestilling er ei sterk norm i

det norske samfunnet, og for det andre den avgrensa økonomiske rolla som kvinner enno spelar

i samfunnet. Likestilling definerer vi som fridom frå diskriminering og krenkingar, og fridom til

å velje uavhengig av kjønn. I tillegg omfattar likestilling eit demokratiprinsipp der målet er ein

om lag jamn balanse av kvinner og menn i ulike sektorar og på ulike nivå (Skjeie og Teigen

2003). Når det gjeld kvinner si økonomiske rolle omfattar det både kva inntekt kvinner har i

høve til menn, og talet på kvinner som startar og driv næringsverksemd. Sidan det er ein klar

samanheng mellom økonomi og kva makt ein har i samfunnet (den såkalla politiske økonomi-

en), vil eit skeivt forhold mellom kvinner og menn økonomisk òg sjølvsagt påverke kva for

moglegheiter kvinner har i eit samfunn. Sidan vi veit at det ligg mykje makt i det å drive næ-

ringsverksemd, blir det difor naturleg å jobbe for å auke talet på kvinner som etablerarar og som

leiarar.

Vi veit at det er litt færre kvinnelege etablerar på bygda enn i byen, og sidan vi òg veit at det

relativt sett bur litt færre kvinner på bygda enn i byen, blir det naturleg å ha eit geografisk

perspektiv på analysen. Desse to tinga, færre kvinner som bur på bygda og færre kvinnelege

etablerar på bygda, heng sjølvsagt saman og det er uvisse og uklare årsakssamanhenger. Vi er

ikkje ute etter i denne analysen å ein gong for alle finne ut kvifor det er slik, men vi har vore ute

etter å sjå på korleis dette oppfattast av kvinner i regionen.

I oppstarten av prosjektet nytta vi eksisterande statistikk for å kartlegge kjønnsfordeling med

tanke på flytting, utdanning, arbeid, næringsliv med meir, for å få ei oversikt over status på

utvalde område. I første del av prosjektet gjennomførte vi òg ei spørjeundersøking blant eit

utval personar som bur i regionen. Undersøkinga tok opp spørsmål kring bulyst, trivsel og

likestilling. Denne rapporten bygger på både statusrapporten og den kvantitative analysen som

ble gjort hausten 2008 (Skålholt 2008). Hovudvekta av analysen er likevel basert på nye kvalita-

tive studiar gjennomført våren og sommaren 2009. Hovudmålet med rapporten er at ein skal

1Omgrepet "norddalen" inkluderar dei seks kommunane Skjåk, Lesja, Lom, Dovre, Vågå og Sel. Omgrepet "Nord-Gudbrandsdal"

inkluderar òg dei same. Desse to omgrepa, det uformelle norddalen og det meir formelle Nord-Gudbrandsdal vil bli brukt om

kvarandre i analysen.

finne ut korleis ein betre kan legge til ret

Nord-Gudbrandsdalen Med arbeidstilhøve tenkjer vi serleg på næringsetablering

likevel ikkje bruke så mykje av analysen

skal vi kort skissere her når vi skal forklare ein måte å forstå det konseptuelle rammeverket for

analysen.

Det konseptuelle rammeverket for analysen kan oppsummerast i følgjande modell:

Figur 1 Omgrepsmessig modell

Tanken bak denne omgrepsmessige modellen er å vise korleis vi har tenkt i oppbygginga av

analysen. Vi har som utgangspunkt at det er bulyst som skapar trivsel og med det tilflytting. Her

har vi arbeidstilbod som ein faktor som påverkar bulysten

er uklart kva veg årsakssamanhengen går.

uttømmande, og vi viser igjen til Skålholt (2008), for ein grundigare analyse av kva ein kan

leggje i sjølve bulyst-omgrepet.

Det som er sentralt her, er at v

bulyst/attraktivitet og med det innflytting som fører til etableringar. E

viktig, men det blir ikkje noko ny verksemd om vi ikkje får tak i folk. Dette bygger på ein

”Floridiansk” forståing av næringsetablering

arbeidsplassane. Med ein slik argumentasjon, blir det like vikt

som attraktive område for næringsetablering.

skal kome tilbake til, men det er samtidig

kommunane faktisk kan få til.

2 Sjå Skålholt (2008) for ein nærmare gjennomgang av denne problemstillinga

9

legge til rette for at kvinner skal ha gode bu- og arbeidstilhøve i

Gudbrandsdalen Med arbeidstilhøve tenkjer vi serleg på næringsetablering

likevel ikkje bruke så mykje av analysen til å sjå direkte på næringsetableringar. Grunnen til det,

skissere her når vi skal forklare ein måte å forstå det konseptuelle rammeverket for


psmessige modellen er å vise korleis vi har tenkt i oppbygginga av


ein faktor som påverkar bulysten. Dette er problematisk,

er uklart kva veg årsakssamanhengen går.2 Dei andre faktorane som påverkar bulyst er ikkje


omgrepet.

Det som er sentralt her, er at vi har snudd den tradisjonelle utviklingsmodellen. Her er det

bulyst/attraktivitet og med det innflytting som fører til etableringar. Etablering av verksemd


”Floridiansk” forståing av næringsetablering (Hauge, A. og Skålholt 2009). Folk kjem før

arbeidsplassane. Med ein slik argumentasjon, blir det like viktig å sørgje for attraktive bumiljø,

som attraktive område for næringsetablering. Dette er ei noko problematisk forståing, som vi

skal kome tilbake til, men det er samtidig ein tankegong som pragmatisk tek stilling til kva

kommunane faktisk kan få til.

Sjå Skålholt (2008) for ein nærmare gjennomgang av denne problemstillinga

og arbeidstilhøve i

Gudbrandsdalen Med arbeidstilhøve tenkjer vi serleg på næringsetableringar, vi skal

å sjå direkte på næringsetableringar. Grunnen til det,

skissere her når vi skal forklare ein måte å forstå det konseptuelle rammeverket for


psmessige modellen er å vise korleis vi har tenkt i oppbygginga av


. Dette er problematisk, sidan det her

Dei andre faktorane som påverkar bulyst er ikkje


i har snudd den tradisjonelle utviklingsmodellen. Her er det

tablering av verksemd er


. Folk kjem før

ig å sørgje for attraktive bumiljø,

Dette er ei noko problematisk forståing, som vi

stilling til kva

10

På grunn av at vi i Noreg ikkje har moglegheit for store regionale differensieringar når det gjeld

det å legge til rette for næringsetablering, kan vi med god bakgrunn seie at det heller ikkje er så

mykje kommunane kan gjere frå eller til for å endre rammevilkåra som er avgjerande for å

skaffe store investeringar til sin kommune. Fokuset på attraktivitet og bulyst blir slik òg ein

naturleg følgje av dette. Fokuset for analysen av etablering, i kapittel 5, der vi snakkar med

gründerar og tiltaksapparat, vil difor òg sjå på omgrep som handlar om bulyst – men sjølvsagt

ikkje berre det.

1.1 Kjønnsforskjellar og -likskap i norddalen

Lik mange andre analysar av regional utvikling, er det folketalsutviklinga som er det sentrale

her. Som sagt er det til sist folketalsutviklinga som blir sett på som den store suksessindikatoren

for mange lokalsamfunn i Noreg. Dette er noko problematisk, all den tid ein ikkje kan vente seg

stor folketalsauke i tida som kjem. Mange kommunar vil oppleve nedgong i folketalet – blir det

ikkje da viktig å fokusere på at eit lokalmiljø kan fungere òg med folketalsnedgong? Det er òg

eit anna problem med å ta eit demografisk perspektiv i denne analysen. Vi har her eit kjønnsper-

spektiv, og er det slik at eit samfunn er likestilt, om det er like mange kvinner som menn? Og

enda meir problematisk, er det riktig å bruke likestilling som middel for å nå folketalsauke? Er

ikkje likestilling eit mål i seg sjølv?

Trass desse atterhalda, som vi forskarar er gode til å heve fram, må ein ha folk for å ha eit

lokalsamfunn. Og desse folka må kome frå ein stad. Eit kort blikk på dei demografiske absolut-

ter er difor alltid nyttig.

Men før vi går inn på folk og tal, lat oss sjå på geografien. Nord-Gudbrandsdalen består av dei

seks kommunane Skjåk, Lom, Vågå, Sel, Dovre og Lesja.

11

Figur 2 Kart over Nord-Gudbrandsdal med tettstadar og kommunar

Mellom Lesja og Ottadalen er det berre ein fjellovergang (Slådalsvegen), men den er ikkje open

om vinteren. Det er difor svært store avstandar i regionen, spesielt om vinteren. Sjølv om vi her

snakkar om Nord-Gudbrandsdalen som éin region, må ein huske at avstandane både til sinns og

langs vegen, er lang. Frå Lesja sentrum til Bismo (sentrum i Skjåk) er kortaste vinteropne veg

omtrent 12 mil, skal du frå nord i Lesja til nord i Skjåk, er avstanden heile 20 mil. Vi vil likevel

i den innleiande analysen sjå på regionen under eitt. I kapittel fire, fem og seks vil denne til-

nærminga problematiserast noko.

Korleis er så utviklinga i Nord-Gudbrandsdalen i folketal? Ikkje uventa har regionen ein heilt

anna folketalsutvikling enn snittet i Noreg. Einaste trøysta er at andre regionar med liknande

periferi-grad stort sett har same utvikling. Her skal vi gjennomgåande ikkje samanlikne med

liknande regionar, men samanlikne med Noreg og Lillehammer-regionen (og til dels Oppland).

Noreg, fordi ein må sjå ting i lys av dei store utviklingstrendane nasjonalt og Lillehammer, fordi

vi veit at Lillehammer til dels verkar som ein propp for regionen (hindrar at fylket får stor

folketalsnedgong), og som magnet (tiltrekk seg mange frå dei meir perifere regionane i fylket).

Figur 3 Folketalsutvikling i utvalde regionar, indeksert til 100 i 1981

Figuren over viser folketalsutviklinga indeksert etter

Noreg auka med omtrent 17 prosent, samtidig som folketalet i Nord

med omtrent 12 prosent, ein forskjell på heile 29 prosentpoeng. Sjølv om Lillehammer har hatt

vekst sidan 1981, har ikkje de

noko grad har virka som den proppen og magneten vi antyda i førre avsnitt

absolutt godkjend folketalsutvikling, men ein kunne vente at Lillehammer som ein urban region

i alle fall skulle halde følgje med utviklinga elles i landet. I absolutte tal har folketalet i Nord

Gudbrandsdal gått ned frå knappe 22

denne utviklinga ser vi i neste figur.

Figur 4 Fødselsoverskot, nettoflytting, tilvekst

12

Folketalsutvikling i utvalde regionar, indeksert til 100 i 1981

Figuren over viser folketalsutviklinga indeksert etter stoda i 1981. Sidan då har folketalet i

Noreg auka med omtrent 17 prosent, samtidig som folketalet i Nord-Gudbrandsdalen har minka

ent, ein forskjell på heile 29 prosentpoeng. Sjølv om Lillehammer har hatt

1981, har ikkje den vore like stor som i Noreg. Dette viser at Lillehammer berre i

noko grad har virka som den proppen og magneten vi antyda i førre avsnitt. Lillehammer har

utvikling, men ein kunne vente at Lillehammer som ein urban region

lle fall skulle halde følgje med utviklinga elles i landet. I absolutte tal har folketalet i Nord

Gudbrandsdal gått ned frå knappe 22 000 i 1981 til enda meir knappe 19 400 i 2009. Årsaka til

denne utviklinga ser vi i neste figur.

Fødselsoverskot, nettoflytting, tilvekst

har folketalet i

Gudbrandsdalen har minka

ent, ein forskjell på heile 29 prosentpoeng. Sjølv om Lillehammer har hatt

n vore like stor som i Noreg. Dette viser at Lillehammer berre i

Lillehammer har ei

utvikling, men ein kunne vente at Lillehammer som ein urban region

lle fall skulle halde følgje med utviklinga elles i landet. I absolutte tal har folketalet i Nord-

000 i 1981 til enda meir knappe 19 400 i 2009. Årsaka til

Når ein skal sjå på folketalsutvikling er fødselsov

Her, i denne figuren, inkluderer nettoflytting all flytting til og frå kommunen (òg flytting frå

utlandet). Fødselsoverskot er fødslar minus døde i regionen.

Vi ser at nettoinnflytting har halde seg stort sett under null, med unnta

starten på 1980-talet, samt nokre få unntak på

imot gått jamt nedover og slutta å vere eit overskot på starten av 1980

Ein kan seie at fråflyttinga har

med ungar å ta av. Det er vanskeleg å seie noko om framtidige fødselstrendar, men

rekne med at det endrar seg stort om ikkje det skjer store endringar i samfunnet.

fylkesnivå viser at fødselsoverskotet går heller ned enn opp fram mot 2030.

len for regionane blir uansett bestemd av nettoflytti

nettoinnflytting til regionen i 2008. Det blir spanande å sjå om dette er starten på ein trend, eller

berre eit utslag av naturlege variasjonar.

Det generelle biletet er likevel

skotet dominerar. Men korleis er stoda om vi skil på kjønn? Er det riktig å snakke om ei kvinn

flukt, slik vi har sett det i mange nyhendemedia

denne undersøkinga? Om vi ser på den t

følgjande figur.

Figur 5 Folketal i regionen sidan 1981, kvinner og menn

Figuren over har ein manipulert y

forskjellen mellom kvinner og menn minkar.

sitt høgaste med ein absolutt forskjell på 518 i 1981 til ein fors

delvis forklarast med at folk i regionen har blitt eldre.

ein vente at det relativt sett er fleire kvinner på plassar der gjennomsnittsalderen er høg. For å

13

Når ein skal sjå på folketalsutvikling er fødselsoverskot og nettoflyttinga dei sentrale faktorane.


et). Fødselsoverskot er fødslar minus døde i regionen.

Vi ser at nettoinnflytting har halde seg stort sett under null, med unntak av slutten på

talet, samt nokre få unntak på 1990 og 2000-talet. Fødselsoverskotet

og slutta å vere eit overskot på starten av 1980-talet.

råflyttinga har halde fram, men til forskjell frå før, har ein no ikkje ein stor base

Det er vanskeleg å seie noko om framtidige fødselstrendar, men

rekne med at det endrar seg stort om ikkje det skjer store endringar i samfunnet.

fylkesnivå viser at fødselsoverskotet går heller ned enn opp fram mot 2030. Den store forskje

bestemd av nettoflyttinga. Det er verdt å merke seg at det var


berre eit utslag av naturlege variasjonar.

likevel klassisk nok eit bilete der fråflytting og nedgong i fødselsove

skotet dominerar. Men korleis er stoda om vi skil på kjønn? Er det riktig å snakke om ei kvinn

ar sett det i mange nyhendemedia, og som på mange måtar var utgangspunktet for

denne undersøkinga? Om vi ser på den totale folketalsutviklinga i regionen, skilt på kjønn, får vi

1981, kvinner og menn

Figuren over har ein manipulert y-akse, så nedgongen blir noko overdrive, men trenden er klar;

forskjellen mellom kvinner og menn minkar. Sidan 1981 har forskjellen stadig blitt mindre, frå

sitt høgaste med ein absolutt forskjell på 518 i 1981 til ein forskjell på 175 i 2009. Dette kan

delvis forklarast med at folk i regionen har blitt eldre. Sidan kvinner lev lengre enn menn, kan


dei sentrale faktorane.


k av slutten på 1970- og

talet. Fødselsoverskotet har der-

, men til forskjell frå før, har ein no ikkje ein stor base

Det er vanskeleg å seie noko om framtidige fødselstrendar, men ein kan ikkje

rekne med at det endrar seg stort om ikkje det skjer store endringar i samfunnet. Analysar på

Den store forskjel-

Det er verdt å merke seg at det var


ing og nedgong i fødselsover-

skotet dominerar. Men korleis er stoda om vi skil på kjønn? Er det riktig å snakke om ei kvinne-

, og som på mange måtar var utgangspunktet for

otale folketalsutviklinga i regionen, skilt på kjønn, får vi

akse, så nedgongen blir noko overdrive, men trenden er klar;

stadig blitt mindre, frå

kjell på 175 i 2009. Dette kan

kvinner lev lengre enn menn, kan


eliminere denne faktoren, ser

aldersgruppa av to årsaker, for det første er det ei viktig tid,

barn. For det andre er dette ein

nærare på av den grunn (denne indikatoren er blant anne ein av dei som utgjer likestillingsi

deksen).

Figur 6 Andelen kvinner mellom 20

Også her blir forskjellane mellom kjønna mindre.

Nord-Gudbrandsdalen nærmar seg landssnittet når det gjeld kvinner per menn i alderen 20

år. Årsaka til dette vart analysert i Skålholt (2008), og vi viser til den analysen for ein meir

grundig gjennomgang. Men ein av hovudårsak

mon flytta ut, men at menn i større grad gjorde det. Analysen viste òg at denne indikatoren har

lett for å bli påverka av dei demografiske absolutter. I åra som kjem vil ein i Nord

Gudbrandsdalen høgst truleg oppleve ei forverring i denne indikatoren for likestilling, men ikkje

fordi kvinner vil rømme regionen igjen, men på grunn av

på 1970-talet (enda færre enn det som er vanleg). Hovudtrenden er l

minkar mellom kjønna; til tross for dette har vi eit kvinneunderskot som er spesielt stort i

aldersgruppa 20-29 år, men minkar i 30

Dette betrar seg i 30-åra fordi menn da i

men òg fordi kvinner i større grad kjem tilbake i denne alder

kvinner flyttar inn.

3 Det kunne vore interessant å sjå på kvinner mellom 20

grunnlagstala da blir forskjellige er indikatoren meir usikker (talet blir da 88,8 kvinner per 100 menn)

14

vi berre på dei som er mellom 20 og 39 år.3 Vi vel akkurat denne

, for det første er det ei viktig tid, sidan det er (stort sett) da ein får

barn. For det andre er dette ein mykje brukt indikator på likestilling, som det er verdt

av den grunn (denne indikatoren er blant anne ein av dei som utgjer likestillingsi

Andelen kvinner mellom 20-39, relativt til menn

Også her blir forskjellane mellom kjønna mindre. Samanliknar vi med landssnittet, finn vi at

nærmar seg landssnittet når det gjeld kvinner per menn i alderen 20

analysert i Skålholt (2008), og vi viser til den analysen for ein meir

n ein av hovudårsakene, viste det seg, var ikkje at kvinner i mindre


lett for å bli påverka av dei demografiske absolutter. I åra som kjem vil ein i Nord

ndsdalen høgst truleg oppleve ei forverring i denne indikatoren for likestilling, men ikkje

fordi kvinner vil rømme regionen igjen, men på grunn av at det vart fødd færre jenter enn gutar

færre enn det som er vanleg). Hovudtrenden er like fullt at forskjellane


29 år, men minkar i 30-åra (det er 87 kvinner per 100 menn i 20

åra fordi menn da i større grad flyttar ut (dei flyttar seinare enn kvinnene),

men òg fordi kvinner i større grad kjem tilbake i denne aldersgruppa. Det er òg

unne vore interessant å sjå på kvinner mellom 20-39 samanlikna med menn 25-


Vi vel akkurat denne

det er (stort sett) da ein får

mykje brukt indikator på likestilling, som det er verdt å sjå litt

av den grunn (denne indikatoren er blant anne ein av dei som utgjer likestillingsin-

snittet, finn vi at

nærmar seg landssnittet når det gjeld kvinner per menn i alderen 20-39

analysert i Skålholt (2008), og vi viser til den analysen for ein meir

, viste det seg, var ikkje at kvinner i mindre


lett for å bli påverka av dei demografiske absolutter. I åra som kjem vil ein i Nord-

ndsdalen høgst truleg oppleve ei forverring i denne indikatoren for likestilling, men ikkje

færre jenter enn gutar

ike fullt at forskjellane


åra (det er 87 kvinner per 100 menn i 20-29 kohorten).

større grad flyttar ut (dei flyttar seinare enn kvinnene),

gruppa. Det er òg slik at nye

-44, men sidan


Forskjellane minkar altså i regionen, men tyder dette på at alt er vel og bra for r

ling i regionen? Likestilling handlar om, som vi har vore inne på,

menn som kvinner.

I det følgjande skal vi kort sjå litt på utda

år som har høgare utdanning som mål. Med høgare utdanning tel vi med alle som har minst eit

år høgare utdanning (høgskule eller universitet). I nasjonale og internasjonale studiar bruker ein

ofte å ta med vidaregåande i mål på utdanningsnivå i ein region.

all den tid nesten alle i Noreg tek

regåande blir slik i større mon ein del av grunnutdanninga,

Figur 7 Prosent av kvinner over 16 som har høgare utdanning

Som vi ser har ikkje kvinnene i Nord

ningsnivå. Så sjølv om kvinnene i regionen har fått auka sitt utdanningsnivå

prosent til nesten 15, har ikkje den auken

handlar ikkje berre om kvinner.

4 Til dømes i OECD, ein viktig rådgjevingsorganisasjon for rik

15

Forskjellane minkar altså i regionen, men tyder dette på at alt er vel og bra for r

ling i regionen? Likestilling handlar om, som vi har vore inne på, om meir enn å ha like mange

I det følgjande skal vi kort sjå litt på utdanningsnivå. Vi vel oss prosentdel av folketalet over 16

ng som mål. Med høgare utdanning tel vi med alle som har minst eit

le eller universitet). I nasjonale og internasjonale studiar bruker ein

ofte å ta med vidaregåande i mål på utdanningsnivå i ein region.4 Det finn vi ikkje naturl

den tid nesten alle i Noreg tek vidaregåande utdanning etter at Reform 94 vart innført

regåande blir slik i større mon ein del av grunnutdanninga, sidan det er ein rett

Prosent av kvinner over 16 som har høgare utdanning

Som vi ser har ikkje kvinnene i Nord-Gudbrandsdalen makta å ta att resten av landet i utda

ningsnivå. Så sjølv om kvinnene i regionen har fått auka sitt utdanningsnivå frå litt over 5

ikkje den auken vore like stor som elles i landet. Men likestilling

handlar ikkje berre om kvinner.

Til dømes i OECD, ein viktig rådgjevingsorganisasjon for rike land, sin statistikk

Forskjellane minkar altså i regionen, men tyder dette på at alt er vel og bra for regional likestil-

meir enn å ha like mange

del av folketalet over 16

ng som mål. Med høgare utdanning tel vi med alle som har minst eit

le eller universitet). I nasjonale og internasjonale studiar bruker ein

Det finn vi ikkje naturleg her,

vart innført. Vida-

ein har.

Gudbrandsdalen makta å ta att resten av landet i utdan-

frå litt over 5

like stor som elles i landet. Men likestilling

Figur 8 Prosent av menn over 16 som har høgare utdanning

Som i resten av landet fell karane i Nord

regionen er enda lågare enn for kvinnene.

same utdanningsnivå. I 2008, som er dei nyaste tala vi har, hadde berre 10 prosent av mennene i

regionen høgare utdanning, mot 15 pro

kan vi samanlikne kvinner og menn

ner enn menn høgare utdanning. I Noreg har 17 prosent fleire kvinner enn menn høgare utda

ning.5 Kjønnsskilnaden er mykje større i Nord

disfavør av mannen. Dette er ikkje uventa, og stemmer godt med arbeidsmarknaden i regionen.

Vi har ein veldig kjønnsdelt arbeids

som har overvekt av kvinner med høg utdanning (særskilt utdanning og helse) er godt represe

tert i regionen. Yrker der menn med høg utdanning er i fleirtal (finanstenester, ingeniørar mm)

er underrepresentert. Slik kan vi argumentere for a

kvinna å komme til regionen, enn for ein tilsvarande høgt utdanna mann.

Før vi går vidare, vil vi ytterlegare

fokus på høgare utdanning som mål på noko godt.

ningsnivå i regionen bør vere høgare. Ein må likevel spørje seg om det verkeleg er høgare

utdanning som fører til fleire etableringar, større tilflytting og betre lokalsamfunn. Det er klart at

det ønskeleg med høgare utdanningsnivå for samfunnet som heilskap, men det er ikkje gitt at det

er betre for enkeltmenneske i Nord

menn) som tek høgare utdanning i stor grad blir rekruttert til det offentlege, særskilt i distrik

er det heller ikkje særleg truleg at høgare utdanning fører til fleire etableringar. I ein analyse

viste Knut Vareide, ved Telemarksforskning, at korrelasjonen mellom utdanningsnivå i ko

munen og nyetableringar var negativ

5 Her må lesaren vere varsam med prosent høgare utdanning, og ”prosent høgare enn”. Vi har ikkje brukt

prosentpoeng her, men relative tal.6 Etableringa av Distriktsmedisinsk senter på Otta, vil truleg styrke denne argumentasjonen

16

Prosent av menn over 16 som har høgare utdanning

ll karane i Nord-Gudbrandsdal frå. Auken i utdanningsnivå for menn i

regionen er enda lågare enn for kvinnene. I 1986 hadde kvinner og menn i regionen omtrent


regionen høgare utdanning, mot 15 prosent av kvinnene. For å få noko meir ut av desse tala,

kan vi samanlikne kvinner og menn regionvis. I Nord-Gudbrandsdal har 43 prosent fleire kvi

ner enn menn høgare utdanning. I Noreg har 17 prosent fleire kvinner enn menn høgare utda

mykje større i Nord-Gudbrandsdal enn elles i landet, og det går i


Vi har ein veldig kjønnsdelt arbeids- og utdanningsmarknad i Noreg, og vi veit at dei yrken

som har overvekt av kvinner med høg utdanning (særskilt utdanning og helse) er godt represe


er underrepresentert. Slik kan vi argumentere for at det er lettare for den gjengs

kvinna å komme til regionen, enn for ein tilsvarande høgt utdanna mann.6

ytterlegare problematisere dette med høgare utdanning. Vi har h

fokus på høgare utdanning som mål på noko godt. Vi har òg som premiss at vi ønskjer at utda



anningsnivå for samfunnet som heilskap, men det er ikkje gitt at det

er betre for enkeltmenneske i Nord-Gudbrandsdal å ta høgare utdanning. Sidan

høgare utdanning i stor grad blir rekruttert til det offentlege, særskilt i distrik


viste Knut Vareide, ved Telemarksforskning, at korrelasjonen mellom utdanningsnivå i ko

munen og nyetableringar var negativ (Vareide 2008). Ein kan slik argumentere for at eit høgare

Her må lesaren vere varsam med prosent høgare utdanning, og ”prosent høgare enn”. Vi har ikkje brukt

prosentpoeng her, men relative tal.

Etableringa av Distriktsmedisinsk senter på Otta, vil truleg styrke denne argumentasjonen

uken i utdanningsnivå for menn i

I 1986 hadde kvinner og menn i regionen omtrent


For å få noko meir ut av desse tala,

Gudbrandsdal har 43 prosent fleire kvin-

ner enn menn høgare utdanning. I Noreg har 17 prosent fleire kvinner enn menn høgare utdan-

Gudbrandsdal enn elles i landet, og det går i


og utdanningsmarknad i Noreg, og vi veit at dei yrkene

som har overvekt av kvinner med høg utdanning (særskilt utdanning og helse) er godt represen-


e for den gjengs høgt utdanna

med høgare utdanning. Vi har her eit

g som premiss at vi ønskjer at utdan-



anningsnivå for samfunnet som heilskap, men det er ikkje gitt at det

Sidan kvinner (og

høgare utdanning i stor grad blir rekruttert til det offentlege, særskilt i distrikta,


viste Knut Vareide, ved Telemarksforskning, at korrelasjonen mellom utdanningsnivå i kom-

. Ein kan slik argumentere for at eit høgare

Her må lesaren vere varsam med prosent høgare utdanning, og ”prosent høgare enn”. Vi har ikkje brukt

Etableringa av Distriktsmedisinsk senter på Otta, vil truleg styrke denne argumentasjonen

utdanningsnivå kan føre til lågare etableringsgrad.

analyse av likestilling i regionen

Vi har no sett på folketal og utdanning som indikatorar på likestilling. Ein annan indikator er

bruttoinntekt. Grunna avgrensingar i datatilfanget, har vi her med bruttoinntekt etter skatteop

gjeret i 2007 og ikkje arbeidsinntekt. Det vil seie at all type inntekt (kapitalinntekt, trygder og

lønn) er tatt med.

Figur 9 Bruttoinntekt menn og kvinner over 17 år med bustadadresse i regionen, 2007Kjelde: tabell 05 03068, SSB (uvekta snitt av dei seks norddalskommunane)

Vi ser er at lønnsforskjellane er mindre i absolutte og relative tal i Nord

nomsnittskvinna i Nord-Gudbrandsdal har 70 prosent av bruttoinntekta til mannen. I landet elles

tener kvinna 62 prosent av det mannen gjer.

fordi kvinnene tener meir, men på grunn av at mannen tener

elles i landet. Dette har saman

har mykje kapital bur oftare i byane

ser vi at mange mannlege bønder dreg snittet ned

Frå den korte analysen vi har gjort her ser

nen særskilt dårleg. I den grad ein kan gjere samanlikningar opp mot landssnittet, ser det heller

ut til at det er mannen som kjem dårleg ut. Dette samanf

Selstad har antydd, bygdas dårlege folketalsutvikling kjem hell

kvinner gjer det spesielt dårleg. Det at menn fell etter er sjølvsagt ikkje eit gode for kvinnene, vi

har her eit avhengigheits forhold.

Til tross for dei kvantitative funna over er det fleire forskarar som har antyda at

meir utsett rolle i bygdene, med tanke på sosiale

at det er ekstra konservative kjønnsrollemønster i ein del distriktssamfunn; det er stor forventing

7 Hadde vi sett på lønnsinntekt for fulltidsstilling, og ikkje bruttoinntekt, ville talet vore 86 prosent

17

utdanningsnivå kan føre til lågare etableringsgrad. La oss likevel no gå tilbake

i regionen.


bruttoinntekt. Grunna avgrensingar i datatilfanget, har vi her med bruttoinntekt etter skatteop

i 2007 og ikkje arbeidsinntekt. Det vil seie at all type inntekt (kapitalinntekt, trygder og

Bruttoinntekt menn og kvinner over 17 år med bustadadresse i regionen, 2007(uvekta snitt av dei seks norddalskommunane)

Vi ser er at lønnsforskjellane er mindre i absolutte og relative tal i Nord-Gudbrandsdal. Gje

Gudbrandsdal har 70 prosent av bruttoinntekta til mannen. I landet elles

sent av det mannen gjer.7 Forskjellane er ikkje mindre i Nord

fordi kvinnene tener meir, men på grunn av at mannen tener så mykje dårlegare

. Dette har samanheng med at kapitalinntektene er lågare i distrikts

har mykje kapital bur oftare i byane, men òg at sjølve lønnsnivået i regionen er lågare

ge bønder dreg snittet ned.

nalysen vi har gjort her ser der ut til at ut frå tala er ikkje kvinners rolle i r

. I den grad ein kan gjere samanlikningar opp mot landssnittet, ser det heller

ut til at det er mannen som kjem dårleg ut. Dette samanfell med funn som forskarar som Tor

, bygdas dårlege folketalsutvikling kjem heller av at menn fell etter, enn at

dårleg. Det at menn fell etter er sjølvsagt ikkje eit gode for kvinnene, vi

eit avhengigheits forhold.

Til tross for dei kvantitative funna over er det fleire forskarar som har antyda at

meir utsett rolle i bygdene, med tanke på sosiale tilhøve. Til dømes er det i fleire analysar vist til

kstra konservative kjønnsrollemønster i ein del distriktssamfunn; det er stor forventing

Hadde vi sett på lønnsinntekt for fulltidsstilling, og ikkje bruttoinntekt, ville talet vore 86 prosent

La oss likevel no gå tilbake til vår statistiske


bruttoinntekt. Grunna avgrensingar i datatilfanget, har vi her med bruttoinntekt etter skatteopp-

i 2007 og ikkje arbeidsinntekt. Det vil seie at all type inntekt (kapitalinntekt, trygder og

Gudbrandsdal. Gjen-

Gudbrandsdal har 70 prosent av bruttoinntekta til mannen. I landet elles

Forskjellane er ikkje mindre i Nord-Gudbrandsdal

dårlegare enn sine brør

er lågare i distrikts-Noreg, dei som

, men òg at sjølve lønnsnivået i regionen er lågare. Spesielt

er ikkje kvinners rolle i regio-

. I den grad ein kan gjere samanlikningar opp mot landssnittet, ser det heller

karar som Tor

er av at menn fell etter, enn at

dårleg. Det at menn fell etter er sjølvsagt ikkje eit gode for kvinnene, vi

Til tross for dei kvantitative funna over er det fleire forskarar som har antyda at kvinner har ei

tilhøve. Til dømes er det i fleire analysar vist til

kstra konservative kjønnsrollemønster i ein del distriktssamfunn; det er stor forventing

Hadde vi sett på lønnsinntekt for fulltidsstilling, og ikkje bruttoinntekt, ville talet vore 86 prosent

18

om at kvinner ikkje skal jobbe fulltid, ikkje ha ungane sine i barnehagar med meir (Skålholt og

Batt-Rawden 2008 og Grimsrud 2006). Det er difor vi i denne analysen har gått inn for ein

kvalitativ analyse. Men som vi skal kome innom seinare har denne analysen vist oss at ein

seinare analyse burde ha fokus på menn.

1.2 Bulyst og trivsel

Før vi i kapittel fire, fem og seks går inn i intervjua vi har gjort rundt bulyst i Nord-

Gudbrandsdal, skal vi kort gå gjennom ei kvantitativ undersøking vi gjorde rundt same tema i

2008. Her presenterar vi hovudfunna derifrå. Vi viser til hovudrapporten, ”Mostrøms” (Skålholt

2008) for ein meir grundig gjennomgang av funna, samt ein gjennomgang av dei statistiske

grunnlaga for analysen.

I analysen frå 2008 hadde vi følgjande hovudproblemstilling: Kva faktorar verkar inn på bu-

lyst? Vi hadde fylgjande underspørsmål:

1. Kva for faktorar speler inn på opplevinga av kor nøgd du er med staden du bur?

2. Kva for faktorar speler inn på arbeidssituasjonen din?

3. Kva for faktorar speler inn på om du ønskjer å flytte eller ikkje?

Vi skal kort svare på underproblemstillingane vi hadde i den analysen.

1) Om vi nøyer oss med å definere dette spørsmålet til kven som opplever

”stadstilfredsheit”8, finn vi følgjande:

Dei som bur i Sel, Lesja, Skjåk og Lom har ein noko betre stadstilfredsheit enn dei som

bur i Vågå og Dovre

Dei som aldri har flytta ut har ein signifikant betre stadstilfredsheit enn dei som er tilba-

keflyttarar, òg nyinnflyttarar ser ut til å ha betre stadstilfredsheit enn dei tilbakeflytta

Dei som jobbar i offentleg administrasjon ser ut til å ha litt dårlegare stadstilfredsheit

enn dei som er i andre yrke, og dei som jobbar i primærnæringa ser ut til å ha litt betre

stadstilfredsheit

Dei som har høgare utdanning (meir enn tre år på universitet/høgskule) ser ut til å ha litt

dårlegare stadstilfredsheit i nokre av modellane

Regresjonsanalysen som såg på kva faktorar som gjorde utslag på kor godt vi hadde det med

staden der vi budde, viste altså at det ikkje spelte noko rolle for kva kjønn du har. Om du var

nyinnflyttar, bufast (har aldri flytta ut av regionen) eller tilbakeflyttar spelte derimot ei rolle.

Nyinnflyttarar var meir tilfreds enn tilbakeflyttarar. Dette er eit interessant funn som vi skal ha

med oss inn i kapittel fire og fem, kva kan det ha seg at nyinnflyttarar i større mon er tilfreds

8 Omgrepet er definert i Skålholt (2008)

19

med tilhøva? Vi fann og at utdanningsnivå spelte ein viss (men liten) rolle. Kvifor er det slik at

det ser ut til at dei med høgare utdanning er litt mindre nøgd med høva enn dei med lågare

utdanning? Vi har her ikkje gjort samanlikningar med andre regionar. Det kan difor vere slik at

dei med høgare utdanning i snitt er meir kritisk, men det er ikkje hovudpoenget her. På ein måte

det viktigaste funnet i denne undersøkinga frå 2008, var at vi ikkje greidde å finne forskjellar på

kjønn. Kvinner og menn fekk i snitt same nivå av stadstilfredsheit. Dette kan tyde på at det er

andre faktorar enn kjønn ein lyt sjå på når ein skal diskutere bulyst.

Vi hadde òg ei problemstilling som gjekk på eit mål vi kalla ”arbeidslyst”. Igjen viser vi til

Skålholt (2008) for ein gjennomgang av kva vi legg i dette omgrepet.

I den analysen gjorde vi regresjonsanalyse opp mot indikatoren ”arbeidslyst” der vi brukte dei

same forklaringsvariablane som over ( det vil seie kjønn, utdanning, alder, bustad, yrke, ”flytte-

karriere”, kor lenge du har budd i regionen). Den regresjonsanalysen resulterte i følgjande

modell:

Dei som har budd lenge (over ti år) i dalen, trivst betre med arbeidet sitt enn dei som har

budd kortare

Dei som aldri har flytta ut, trivst noko betre med arbeidet sitt

Dei som jobbar i primærnæringar og offentleg administrasjon, trivst mindre med arbei-

det sitt enn dei i andre yrke

Dei som er eldre, tenderar til å trivast dårlegare i arbeidet sitt

Som vi ser er det nokre fellespunkt mellom dei to, også her spelte ikkje kjønn ei viktig rolle. Det

som òg var interessant var at utdanning her falt ut av modellen. Det betyr at det ikkje er signifi-

kante forskjellar mellom dei med høg og låg utdanning i ”arbeidslyst”. Det som var interessant

med tanke på denne analysen var at dei som var bufaste, det vil seie at dei aldri har budd utanfor

regionen, var meir nøgd med arbeidet sitt enn tilbakeflyttarar og nyinnflyttarar. Mykje tyder slik

på at det er nokre utfordringar med å tilfredstille dei høge krava til arbeid som dei som har vore

utanfor regionen stiller.

Den tredje problemstillinga gjekk på kva faktorar som påverkar om du vil flytte eller ikkje. For

å finne kva faktorar som påverkar om du vil flytte eller ikkje, gjennomførte vi ein analyse ut frå

spørsmålet ”reknar du med å flytte ut av Nord-Gudbrandsdalen”? Problemet med å gjere ein slik

analyse, er at dei vi nådde i denne analysen, er folk som allereie har etablert seg. Skulle vi ha

gjort ein regresjon opp mot dette spørsmålet, burde vi hatt ein populasjonsstudie som hadde gått

over fleire år. Det beste hadde sjølvsagt vore å fylgt ein kohort over fleire år. Det vi derimot kan

gjere ut frå vårt datamateriale er å sjå på kva dei la vekt på som viktig når dei valde kor dei ville

bu. Sjølv om dei er etablerte, vil dei likevel ha ei meining om kva som er viktig og ikkje viktig

for sine bustadsval. Der fann vi at oppvekstmiljø og arbeid var omtrent like viktig, men at fleire

la vekt på oppvekstmiljø som svært viktig. Det kan difor vere naturleg å konkludere med at

arbeid er viktig, og til og med avgjerande, men at om arbeidskravet er oppfylgt, vil andre fakto-

rar vere viktigare. Slik som til dømes oppvekstmiljø. Arbeid er eit krav, ikkje ei årsak.

20

1.3 Prosjektorganisering

Regionkontoret i Nord-Gudbrandsdal er ansvarleg for prosjektet ”Jenter mot strømmen”, og

prosjektet er forankra i kommunane gjennom vedtak i regionrådet i august 2007. På regionkon-

toret er leiar Ole Aasaaren formelt ansvarleg, medan Arnfrid Austin er den som har det praktis-

ke ansvaret for prosjekt- oppfølging og gjennomføring. Ingrid Guldvik, Høgskolen i Lilleham-

mer, er fagleg ansvarleg i prosjektet og Asgeir Skålholt, Østlandsforskning, har fagansvar for

delar av prosjektet. Forskarane har fulgt prosjektet tett og delteke i alle møta i styringsgruppa.

Likestillingssenteret gjennomførde intervju med etablerarar og deltok på to møter i styrings-

gruppa.

Deltakarar i styringsgruppa:

Ordførar Rune Øygard, Vågå, leiar

Bonde Marit Tynnøl, Lesja, nestleiar

Kontormedarbeidar Magny Hilde, Lom

Sokneprest Hege Fagermoen, Skjåk

Varaordførar Else Hole Ulekleiv, Dovre

Leder for NAV Sel Steinar Løsnesløkken, Sel

Styringsgruppas medlemmer har vore aktive deltakarar i fleire møter og intervju i prosjektperio-

den (møte med studentar, kommunestyra, pressemøte, etc.).

Aktivitetar i prosjektet:

Møte og intervju med omtent 50 studentar på NTNU, UiB, UiO og UMB

Intervju med 14 kvinner busette i dei seks kommunane

Intervju med 8 etablerarar som er kvinner

Intervju med 11 personar i tiltaksapparatet (næringssjefar, næringshagar, rekneskapskontor,

Innovasjon Noreg, andre rådgjevarar)

Presentasjon av resultat frå prosjektet i alle kommunestyre, med unntak av Dovre kommune

Møte med representantar frå næringsforeininga

Pressemøte på Maihaugen

Møte og intervju med ungdomsråda

Møter med BLD

Deltaking med foredrag på to konferansar arrangert av BLD

Presentasjon på to felles formannskapsmøtar

I tillegg har det vore relativt brei dekning i lokalpressa

21

Rapporten er bygd opp på følgjande måte:

I kapittel 2 går vi kort igjennom det metodiske opplegget for undersøkinga

Kapittel 3 diskuterar teoriar og sentrale forståingar som er sentrale for vår analyse

Kapittel 4 er ein analyse av intervjua med utflytta studentar og "fastbuande"

I kapittel 5 går vi gjennom intervju av tiltaksapparat og kvinnelege gründerar

Kapittel 6 skal vi forsøke å dra samen ein del av dei funna vi har gjort i prosjektet

22

23

2 Metode og gjennomføring

2.1 Metode

I prosjektet som heilskap har vi nytta ulike samfunnsvitskaplege metodar, såkalla metodetriang-

ulering. Vi har nytta eksisterande statistikk, gjennomført spørjeundersøking og kvalitative

intervju, individuelt og i gruppe. I denne siste undersøkinga har vi gjennom kvalitative tilnær-

mingar retta fokus mot fire forskjellige aktørgrupper. Vi har intervjua tiltaksapparatet i regio-

nen, kvinnelege entreprenørar, utflytta studentar, samt kvinner som er busett i regionen. Alle

grupper har vore intervjua på bakgrunn av ein intervjuguide, men vi har også vore opne for tema

som informantane syntes var viktige og som dei ønskja å leggje vekt på.

Intervju med tiltaksapparatet gjekk føre seg over telefon. Dei var valt ut med tanke på at vi

skulle ha med tiltaksapparatet i alle seks kommunar. Næringssjefar/konsulentar i alle dei seks

kommunane er intervjua. I distriktet er òg sjef for næringshagen i Nord-Gudbrandsdal, Sigmund

Oppedal, rekneskapskontor og tre representantar for den private rådgjevingstenesta intervjua. I

tillegg er sjef for Innovasjon Noreg Oppland, Torunn Aass Taralrud, intervjua.

Utvalet av kvinner som er etablerarar gjekk føre seg på den måten at vi fekk innspel frå deltaka-

rane i styringsgruppa på aktuelle personar. Kriteriet var at det skulle vere etablerarar som hadde

lykkes, samstundes som vi ville ha variasjon i næringar. Vi intervjua dei i heimen deira eller på

arbeidsplassen.

Dei utflytta studentane møtte vi i studiebyen deira. Rekruttering av studentar skjedde ved at

styringsgruppemedlemmane kjende til ein del ungdom som studerer på universiteta. Desse

studentane kom opp med ei rekkje namn, telefonnummer og e-postadressar. Studentane vart så

kontakta og inviterte til møte. Dei vart og oppmoda om å ta med seg andre studentar frå distrik-

tet til møtet. I Trondheim vart møtet arrangert i samband med at lokale aktørar frå norddalen

sette opp ein musikal i Olavshallen. Framsyninga vart annonsert temmelig breitt, og samstundes

var studentar inviterte til fokusgruppeintervju før arrangementet tok til. Av den grunn samla vi

fleire studentar i Trondheim enn på dei andre universitetsstadene. Til saman deltok ca 50 stu-

dentar i intervjua. På grunn av at vi har intervjua studentar på Ås samt i Oslo, Bergen og Trond-

heim, har vi dekka inn dei fleste fagområde. Vi har intervjua flest studerande kvinner, men vi

har òg snakka med nokre utflytta studerande menn.

24

Utvalet av kvinner som er busett i norddalen gjekk føre seg på same vis – styringsgruppa kom

med innspel til deltakarar. Kriteria var at det skulle vere folk ein visste hadde reflektert over det

å bu i norddalen, og at det skulle vere ei blanding av ”flyttekarrierar”, det vil seie både tilbake-

flyttarar og nykommarar. Til saman intervjua vi 14 kvinner i alderen 23 til 62 år. Informantane

er tilsette i offentleg og privat sektor, enkelte driv eiga verksemd, og alle seks kommunar er

representerte. Sett i ettertid, skulle ein òg ha intervjua dei som ikkje har flytta ut, men valt å bli

buande.

Utvalskriteria for alle grupper av kvinner som har delteke i intervju i denne undersøkinga fører

til at vi ikkje har noko representativt utval av kvinner i norddalen. Informantane har høgare

utdanning enn snittet i norddalen, og dermed har dei jobbar som krev høgare kompetanse enn

det som er vanleg i regionen. Det skal vi vere merksame på i analysen av datamaterialet. Dei

utfordringane og moglegheitene som desse kvinnene hadde, er ikkje naudsynt dei same som

andre kvinner med andre bakgrunnar har. Særskilt manglar vi informantar som ikkje har norsk

bakgrunn. Vi veit at ein må ha ein stor del av innflytting for å få til folketalsvekst/stabiltet i

distrikts-Noreg. Det er lite truleg at ein kan få til dette utan innvandring (Skålholt og Batt-

Rawden 2008). Det hadde difor vore veldig interessant å sjå på om kvinnelege innvandrar hadde

eigne utfordringar. Det tema bør vere i fokus for ein seinare analyse.

2.2 Gjennomføring

Nokre intervju er teke opp på band og skrivne ut i etterkant. Andre intervju er skrivne ut på

bakgrunn av notat. Sitat er i størst mogleg grad gjort anonyme. Av og til får dei nemningane

"informant 1", "informant 2" osb. Dette er for å hjelpe lesaren til å skilje informantane frå

kvarandre i same analysedel. "Informant 1", ein plass, kan difor vere ein annan person enn

"informant 1" ein annan stad. Sitat er alltid kursivert og har eigne avsnitt. Vi har valt i stor grad

å normere dialekten til nynorsk. I den grad det ikkje er mogleg å skrive det informantane seier

på nynorsk, har vi til ein viss grad brukt bokmålsord og dialektord.

Informantane var ivrige etter å kommentere positive og negative forhold i sin eigen kommune.

Vi har diskutert med styringsgruppa om vi skulle skrive kommunenamn i framstillinga. Gruppa

la vekt på at rapporteringa i størst mogleg grad skal gje kommunane tips om korleis dei kan

jobbe med tematikken bulyst og næringsetablering for kvinner, og difor er det fruktbart å nemne

kommune der informantane gjer det. Kommunenamn er likevel i dei fleste tilfella gjort anony-

me, sidan det lett kan føre til identifisering av informanten.

25

3 Teori og bakgrunn

Sjølv om det ikkje er rom for ei grundig teoriutvikling her, vil vi likevel bruke plass på nokre

grunnleggjande forståingar av kjønn, migrasjon og det å bu på landsbygda. Vi skal sjå på kva vi

eigentleg meiner med "landsbygd", og samtidig må vi prøve å sjå på moglege måtar ein kan

forstå kva kjønn har med det heile å gjere. I tillegg til dette skal vi kort sjå på kva ein legg i

omgrepa "moturbanisering" og "rural idyll", før vi til slutt går inn på nokre måtar ein kan forstå

likestilling og kjønnsperspektiv på .

3.1 Landsbygd

Nokre meiner at årsakene til at vi bur på landsbygda har endra seg over tid. Før var motivet

hovudsakleg knytt opp mot dei moglegheitene landsbygda bydde på, reint fysisk. Ein kunne

dyrke jorda eller ein kunne drive i skogen. Eventuelt kunne ein jobbe for dei som dyrka jorda og

dei som dreiv skogen. No er gjennomgangstonen i forskinga på temaet, at motiva for å bu på

landsbygda har skifta frå det å jobbe, mot det å bu (Stenbacka 2001).

Nytten av ein slik studie vi gjer her, er knytt til å forstå kva som ligg bak desse endringane. Om

så landsbygda har gått frå å vere eit (landbruks)næringsmiljø til å bli (i hovudsak) eit bumiljø,

vil det jo òg ha konsekvensar for dei som bur der. Til dømes vil det innebere at grensene for by

og bygd blir mykje meir uklar. Ein driv no mykje med det same på bygda, som i byen. Dei store

forskjellane er ikkje så store lenger. Grensene for by og land forsvinn, og det er ikkje uvanleg i

dag at ein kan bu ruralt og jobbe urbant (eller til og med andre vegen).

I tillegg har det kome eit anna perspektiv. Grunna det auka velstandsnivået blant fleirtalet av det

norske folk, er det stadig fleire folk som har stadig større "hytter". Den auka storleiken og den

auka standarden på hyttene, gjer at folk bruker meir tid der. Det kan vere like riktig å snakke om

at dei har ein andre heim (second home), som at dei har ei hytte. Den auka tida folk bruker på

hyttene sine gjer òg at det urbane og det rurale rørast i hop. Ein kan difor ikkje sjå på by og

bygd som ein dikotomi (motsetnad), men meir som eit kontinuum (ubroten linje) (Overvåg

2009b). Dette blir eit viktig poeng når vi etter kvart skal starte å analysere korleis folk oppfattar

staden dei bur. Vi vil her ikkje legge vekt på ”second homes” problematikken, men konsentrere

oss om ”fastbuande”. Vi må likevel vere opne for at den sterke veksten i hyttefolketalet i mange

lokalsamfunn utgjer ein viktig faktor og er med på å definere kva for eit bilete òg dei som bur på

26

landsbygda har om heimplassen sin. Til denne diskusjonen høyrer den klassiske ”bruk-vern”-

konflikten heime, men òg spørsmål rundt kva ein skal bruke lokale viktige areal til kan gje ulike

svar frå fastbuande og feriependlarar. Dette kjem vi tilbake til i kapittel fire.

Demografisk endring over tid har ført til at det relativt sett er færre flyttingar som skjer frå

landsbygda og til byområda. No flyttar det flest frå byområde til byområde. Dette saman med at

det no for første gong blir fødd fleire barn i bynære område enn på landet, kan føre til dramatis-

ke endringar for ein del små lokalsamfunn over tid. For det første kan ikkje byane i framtida

rekne med å ha eit stort omland dei kan få folk frå. Den relative veksten til byane vil difor

stoppe opp (sett bort frå innvandring) (Sørlie 2003). Dette vil spesielt vere ei utfordring for dei

små bygdebyane. For det andre impliserar dette at bygdene ikkje lenger vil ha like mange som

veks opp og har røter i bygdene. Sidan vi veit at det å ha røter ein plass er ein av dei viktigaste

motiva for å flytte til ein plass, kan dette gjere at ein stadig får ”færre folk å gå på”. Ein blir med

andre ord stadig meir avhengig av å auke tilflytting av ”nye” folk, det er ikkje nok med tilbake-

flytting.

Mykje tyder på at trass i at ein kan snu fråflyttinga, vil mange slite med å oppretthalde buset-

tinga i mange små distriktssamfunn. For innlandet sin del, blir dette forsterka av at det relativt

sett blir fødd litt færre barn i regionen enn elles i landet; innlandet har noko lågare samla frukt-

barheitstal (SFT) enn byane og kysten.9 Dermed vil distriktskommunane, og spesielt dei i inn-

landet, oppleve folketalsnedgong, sjølv om ingen flyttar ut. Fruktbarheit, og det at det fødast

fleire folk i byen (både i absolutte og relative tal), er ting vi ikkje lett får gjort noko med – i alle

fall ikkje i særleg mon. Men ein kan likevel spørje seg kvifor det er slik. Det som er det sentrale

er, som vi allereie har vore inne på òg det einaste ein kan påverke: flyttingar.

3.2 Moturbanisering

Det vil alltid vere folk som flyttar "den andre vegen". Slik stoda er no er ”den andre vegen” frå

sentrum til periferi. 2008 var eit år med nettoinnflytting til Nord-Gudbrandsdal, men berre på 27

menneske. Bak dette talet skjuler det seg 550 innflyttingar og 523 utflyttingar. Nettoforskjellen

utgjorde altså berre 5 promille av dei som kom til regionen. At nettotala er så små, i høve til

bruttotala, må ein huske på når ein skal analysere demografiske størrelsar. Alt for ofte blir det

lagt for stor vekt på nettotala. Sidan bruttotala er relativt sett så store må ein rekne med at netto-

flyttinga vil variere veldig. Ein må difor sjå på langtidstrender, helst bør ein sjå på det på tiårs-

basis.

Dei store bruttotala seier oss ein viktig ting til. Det er mange som til ein kvar tid flyttar både til

og frå regionen, og uansett kva veg flyttestraumane går, så finst det alltid ei motkraft.

9 SFT er enkelt sagt eit mål på kor mange barn kvar dame i fruktbar alder vil få

27

Det finns altså ei motkraft mot den kraftige urbaniseringa vi har sett i Noreg sidan slutten av

1970-talet. I Storbritannia, og nokre andre land i Europa, har vi sett at denne motkrafta har auka

i styrke. Dette har gitt grobotn for ein fornya tru på moturbaniseringstendensar i forskingslittera-

turen. Kvifor har det seg slik at vi no ser ein straum som går frå byen og til landet i desse landa?

Om dei motkreftane vi ser i Noreg, kan kallast moturbanisering, er meir tvilsamt. Den britiske

forskaren Champion (1998), hevdar at vi ikkje kan snakke om moturbansering før talet på dei

som bur ruralt aukar relativt til byane. Sjølv om vi i fjor opplevde at folketalet i store deler av

distrikts-Noreg gjekk opp, auka ikkje talet relativt til det i byane. Folketalet i byane gjekk enda

meir opp. I fylgje Champion, kan vi da ikkje seie at vi har moturbanisering. Det er òg viktig å

skilje på dei som flyttar til nær-urbane strok, og dei som flyttar til fjern-urbane strok. Er det

moturbanisering å flytte til landområda rundt Oslo? Det kan vel like gjerne kallast sub-

urbanisering. Det er forskjell på å flytte til Hadeland og til Nord-Gudbrandsdalen, sjølv om

begge regionar er definert som rurale.

3.3 Den idylliske landsbygda

Likevel kan vi kanskje snakke om ein moturbaniseringstrend.

Årsakene til at det kan sjå ut som at stadig fleire folk i dei store landa i Europa trekk mot byg-

dene, har i stor grad vore teoretisk forklart med omgrepet "rural idyll". Ein skal leve sakte, lage

god og enkel mat frå botn av, og ein skal ha ein skokk med ungar. Dette idylliske bilete finn ein

til dømes i Andreas Viestads artiklar i Dagbladet frå garden sin om sommaren, men har i stor

grad vore eit engelsk fenomen, kor millionar av britar har flytta ut frå byens mas.10 BBC har til

og med eit eige blad, kalla "Countryfile - your place in the country.11 Her kan ein meske seg

med blondegardiner og frittgåande høns.

I store land, har denne utviklinga dels ført til at ein har fått ein gentrifiseringsprosess av deler av

landsbygda.12 Ein gentrifisering som har ført til at "dei lokale" ikkje lenger har råd til å bu der. I

England er bustadprisane i landsbyar nesten dobbelt så høg som i byane. Dette er ei verkelegheit

som vi allereie ser delvis i norske lokalsamfunn. Spesielt da i reiselivssamanheng (enten i skjer-

garden eller på høgfjellet). Konfliktane har vore fleire i skjergarden, men òg på høgfjellet kan

det vere konfliktar mellom dei lokale sitt behov og dei som bruker det som rekreasjon (Overvåg

2009a). Dette fant vi fleire dømer på i vår analyse, slik som i Dovre, Lesja og Lom.

Den rurale idyllen er i stor grad knytt til det sakte liv – det motsette av stress og mas i byen.

Men eit slik idyllisert bilete av landsbygda kan lett kome i konflikt med korleis det verkeleg er

10 Sjå til dømes ”Lure of the rural idyll”, The Independent, 20. juli 200611 www.bbccountryfilemagazine.com/12 Gentrifisering viser oftast til at eit område blir fornya og får nye innbyggarar (og høgare bustadspriser

som følgje). Det er gjerne ei vriding frå arbeidarklasse til ein serviceorientert middelklasse

28

på ein stad. Det romantiske biletet av bygda er ikkje berre sann. Eit kort døme kan brukast for å

illustrere dette. Blant våre informantar var det fleire som peika på ein ukultur knytt til bilbruk.

Korleis passar dårlege haldningar til bil og fart, saman med biletet av bygda som trygt, natur-

nært og fullt av sosial omsorg? Det er med andre ord visse måtar å forstå landsbygda på, og det

blir ofte kontrastert opp mot det å leve i byen. Det idealiserte biletet av landsbygda heng saman

med skremmebileta av byen. Ein kan seie at vi får fire motsetnadsfylte idealtypar. Lysgård og

Berg (2004), skisserte desse idealtypane i ein artikkel i Plan på følgjande vis:

Tabell 1 Idealtypar om bygda

Bygda Byen

Den tradisjonelle bygda Den moderne byen

Smalt vare- og tenestetilbod Breitt vare- og tenestetilbod

Kjedeleg Spanande

Likskap Mangfald

Sosial kontroll Stor takhøgd

Den idylliske bygda Den fæle byen

Ro Bråk

Reint Skittent

Trygt Farleg

Sosial omsorg Sosial isolasjon

Pent, grønt Stygt, grått

Sunt liv Usunt liv

Kjelde: (Lysgård og Berg 2004)

Desse idealtypane legg eit grunnferniss rundt vår analysar, slik vi kjem inn på det i kapittel fire,

fem og seks.

29

3.4 Likestilling og kjønnsperspektiv

Her skal vi kort bruke litt plass på nokre forståingar av likestilling og kjønnsperspektiv.

Ønskje om eit likestilt samfunn er i følgje Helga Hernes knytt til tre grunnprinsipp: rettferd,

ressursar og interesser. Presentasjonen av desse prinsippa under er basert på Guldvik og Svar-

stad (Guldvik og Svarstad 2005)

Rettferdsargument: om rettferd både individuelt og for grupper. Kvinner skal ha same

rett til å delta som menn der avgjersler tas.

Ressursargument: kvinner har andre typar røynsle enn menn. Kvinner kan difor tilføre

arbeidsliv og politikk nye perspektiv og sette nye tema på dagsorden. Ressursargument

har fått sterkt gjennomslag i diskusjonar om kvinner i leiande stillingar og bedriftssty-

rar.

Interesseargument: vektlegg at kvinner skal vere tilstade i arbeidsliv og politiske for-

samlingar fordi kvinner kan ha andre interesser enn menn, utan at kvinner nødvendigvis

har felles interesser.

Forklaringar på kva som hindrar kvinner i å delta på linje med menn på ulike arenaer i samfun-

net er gjerne samansette og komplekse. I denne rapporten har vi valt å nytte Sandra Hardings

analytiske skilje mellom korleis kjønn gjør seg gjeldande på tre ulike nivå (Harding 1986). Kvar

enkelt kvinnes oppleving av sitt handlingsrom dannes på individuelt nivå, og samstundes påver-

kas dette av den tydinga kjønn gis på både det strukturelle og det symbolske nivået.

Det strukturelle nivået omfattar dei kjønna samfunnsstrukturane. Menn har systematisk høgare

posisjonar enn kvinner, samtidig som kvinner og menn jobbar i ulike sektorar og på ulike sam-

funnsarenaer. Tradisjonelle kvinneyrke er for eksempel dårlegare lønna enn tradisjonelle

mannsyrke. Det er også store kjønnsskilnader med tanke på fordeling av lønna og ulønna arbeid.

Kvinner står for hovuddelen av den private omsorga for barn og andre personar som ikkje kan ta

omsorg for seg sjølv. Kjønna samfunnsstrukturar i form av maktressursar, økonomiske ressursar

og tidsressursar vil konkret og direkte verke inn på handlingsrommet for kvinner.

Det symbolske nivået handlar om våre førestillingar om og forståingar av kjønn, og korleis våre

førestillingar kjem til uttrykk i relasjonar mellom kjønn. Alle sit med førestillingar om kva som

er ”passande” for kvinner og menn. Ein del stereotype førestillingar om kvinner og menn tek vi

meir eller mindre for gitt. Førestillingane kjem til uttrykk gjennom korleis vi snakkar om kvin-

ner og menn. Tradisjonelle maskuline eigenskapar rangerast gjerne over tradisjonelle feminine

egneskapar, dei blir ”koda” til å ha høgare verdi (Skjeie og Teigen 2003). Kvinner blir for

eksempel framstilla som emosjonelle, omsorgsfulle og samarbeidsorienterte, mens menn fram-

stillast som rasjonelle, handlingsretta og konkurranseorienterte. Slik blir menn gjerne sett som

dei som er best eigna som entreprenørar og dei blir norma for ”den gode entreprenør”. Sym-

bolske framstillingar av kvinner og menn, og av kva som er passende for kvinner og menn,

verkar inn på kvinners opplevde handlingsrom.

30

I kontrast til Hardings teori om samspillet mellom tydinga av kjønn på dei tre nivåa, skjer det

ofte at kvinners underrepresentasjon, for eksempel i entreprenørskap og leiarposisjonar, forkla-

rast med referanse berre til egneskapar ved den einskilde kvinne og dermed til kjønn på det

individuelle nivå. Kvinners underrepresentasjon blir dermed forklart med at de ikkje har ”riktig”

kompetanse eller manglar tilstrekkeleg erfaring, medan ein gløymer både strukturelle og sym-

bolske aspekt.

I følgje Hardings teori verkar dei ulike nivåa gjensidig inn på kvarandre. For det første vil

kulturelle førestillingar om kva som er ”passende” for kvinner og menn på symbolsk nivå

påverke opplevd handlingsrom for individuelle kvinner. Dersom førestillingane avgrensar

handlingsrommet for kvinner, fører det til skeivdeling av posisjoner i samfunnet i kvinners

disfavør, det vil seie at det symbolske nivået påverkar både det individuelle og strukturelle

nivået. For det andre vil kjønna samfunnsstrukturar kunne legge hindringar i vegen for kvinner

som satsar på eigen etablering, både gjennom at dei møter eit mannsdominert miljø, ved at dei

har hovudansvar for omsorgsarbeid i heimen og gjennom økonomiske forhold som stiller kvin-

ner og menn ulikt. Desse strukturelle hindringane vil vedlikehalde dei symbolske førestillingane

om kva som er ”passande” og ikkje for kvinner, fordi når kvinner i liten grad er ”gründerar”

stadfestar det tradisjonelle førestillingar om at kvinner ikkje har riktig kompetanse eller at de

ikkje er interessert i næringsetablering. Det er dette den franske sosiologen Bourdieu (1999)

kallar ”den maskuline dominans”. For å skape endringar må det skje rørsler på alle dei tre nivåa,

i følgje Harding.

Mange kvinner og menn stiller spørsmålsteikn ved dei tradisjonelle førestillingane om kjønn og

dei føringane dei legg på begge kjønn. Mange utfordrar både eigne og andre sine stereotype

førestillingar om kjønn, og dei handlar på meir utradisjonelle måtar. Individuelle handlingar

påverkar både symbol/kulturar og strukturar. Når kvinner og menn handlar med tanke på å

skape eit meir likestilt samfunn, vil det utfordre grensene for kva som er ”passende” med tanke

på kjønn, og det vil kunne forandre strukturane mot likare kjønnsfordeling blant entreprenørar

så vel som fordeling av ulønna arbeid.

Det finns fleire arbeid rundt kjønn og det å bu på bygda i Noreg; til dømes Grimsrud (2005;

2006) og Brandth (1995), og her er ikkje staden for å gå tungt inn i allereie eksisterande littera-

tur. Eit poeng som vi likevel kan ta med oss her, er at det verkar dels som at tradisjonelle

kjønnsmønster er meir dominerande på bygda. Kvinna si rolle som Mor, med stor M, er enda

viktigare på bygda enn i byen. Vi skal sjå på dette poenget i analysen.

3.5 Bulykke

I førre rapport i dette prosjektet, ”Motstrøms”, gjorde vi som nemnt ei statistisk analyse av det

velbrukte omgrepet ”bulyst”. Men kva var det vi eigentleg målte der? Jo, på ein måte kan du

seie at vi målte ”bulykke”. Kor tilfreds er du med tilhøva der du bur kan òg forklarast som eit

mål på stadspesifikk lykke. Dette gjorde vi så eit forsøk på å måle gjennom eit sett med faktorar

som til saman skulle utgjere "stadstilfredsheit

nettverk, kor nøgd ein er med jobb, hus, omg

Dette forsøket med å skape ein målbar faktor for lykke knytt til stad, heng saman med det ein

kan kalle attraktivitetsparadokset. Små stadar i distriktet framstår som attraktive når ein spør

folk om kvar ein vil bu og når ein se

ve når vi ser på faktiske flyttestraumar

dokset er òg Noregs mest kjende lykkeforskar, O

norske lykke”. Trass i at vi oppgjer at vi ikkje vil bu i byen, så flyttar vi dit

Han har ein tabell som godt viser eit funn vi skal kome tilbake til i denne analysen. Folk vil i

stor grad bu der dei sjølv er vokse opp. Som vi

vil tilbake til vår barndoms lykkelege, og trygge, dal.

Dette har fleire konsekvensar for distrikta.

viktig for kor du busett deg som vaksen, og

dette at distrikta får ei stor utfordring

at det stadig vil bli færre som ønskjer å bu på bygda,

der. Hellevik viser denne samanhengen, og denne utfordringa veldig godt i følgjande modell.

Figur 1. Oppvekst

Kjelde: Hellevik (2008), s 61

I vår førre undersøking fann vi at folk hadde høgare stadstilfredsheit viss dei budde tett, enn

spreidd. Dette stemmer med funna til Hellevik, kategorien ”bygd/spreiddbygd” er faktisk den

einaste plassen der folk i stor grad ikkje vi

13 Denne undersøkinga seier ingenting om kven som er i dei forskjellige kategoriane, ein kan tenkje seg at

nokon frå storbyen ønskjer å busette seg spreiddbygd og vice versa. Men likevel kan ein anta at det er ein

viss samanheng mellom kvar du har budd og kor du vil bu.

31

som til saman skulle utgjere "stadstilfredsheita", eller "bulykka". Dette var faktorar som sosialt

ein er med jobb, hus, omgjevnadar med meir.



il bu og når ein ser på ein del levekårsindikatorar, men dei er mindre attrakt

ve når vi ser på faktiske flyttestraumar (Hauge, A. og Skålholt 2009). Dette attraktivitetspar

dokset er òg Noregs mest kjende lykkeforskar, Ottar Hellevik, inne på i si bok

at vi oppgjer at vi ikkje vil bu i byen, så flyttar vi dit (Hellevik 2008)


stor grad bu der dei sjølv er vokse opp. Som vi kjem inn på seinare kan dette tolkast som at vi

vil tilbake til vår barndoms lykkelege, og trygge, dal.

ette har fleire konsekvensar for distrikta. Sidan vi veit at den staden du bur på som ung er

du busett deg som vaksen, og sidan stadig færre faktisk veks opp i distrikta, gjer

stor utfordring med å oppretthalde folketalet. Dette poenget vil innebere

at det stadig vil bli færre som ønskjer å bu på bygda, sidan stadig færre folk faktisk veks opp




einaste plassen der folk i stor grad ikkje vil bu der dei har vokse opp.13 Ut frå desse to funna kan

Denne undersøkinga seier ingenting om kven som er i dei forskjellige kategoriane, ein kan tenkje seg at


lom kvar du har budd og kor du vil bu.

", eller "bulykka". Dette var faktorar som sosialt



, men dei er mindre attrakti-

. Dette attraktivitetspara-

”Jakten på den

(Hellevik 2008).


kan dette tolkast som at vi

vi veit at den staden du bur på som ung er

stadig færre faktisk veks opp i distrikta, gjer

. Dette poenget vil innebere

stadig færre folk faktisk veks opp




Ut frå desse to funna kan

Denne undersøkinga seier ingenting om kven som er i dei forskjellige kategoriane, ein kan tenkje seg at


32

vi argumentere at ein del gjerne vil bu på landet, men færre vil bu spreiddbygd. I analysen frå

2008, argumenterte vi for at dette er noko ein må ta omsyn til når ein driv med planlegging i på

kommunenivå. Dette skal vi kome tilbake til.

Men det er eit sentralt poeng til i Hellevik si analyse, som vi vil trekke fram her. Det er ikkje

slik at ein er lykkelegare på landet, enn i byen. Alt i alt, ser det ikkje ut som at lykke har saman-

heng med staden du bur. Slik blir det kanskje ikkje av interesse å finne eit mål på bulyst, slik vi

har gjort, sidan plassen du bur uansett gjer deg lykke – om det er bylivets urbane gleder eller

landkommunens naturgleder. Viktigare enn geografi og type bustad, seier Hellevik, er hushalds-

inntekt. Om du får det fint på bygda heng med andre ord meir saman med korleis inntekt du har,

enn dei stadlege faktorane, i følgje hans funn.

3.6 Kvinner og entreprenørskap

Teoretiske perspektiv på kjønn kan ha tyding for kva kunnskap ein får om entreprenørskap og

etableringsprosessar. Fleire studiar kaster lys over ulike sider ved entreprenørskap. Kvinner har

ofte andre tilnærmingar til entreprenørskap enn menn. Det kjem delvis av at kvinner og menn

veks opp med ulike forventningar og forskjellige rollemodellar. Kvinner har ofte andre priorite-

ringar enn menn, dei prioriterer for eksempel ikkje økonomisk vekst like høgt som menn sidan

dei ofte etablerar seg innan servicesektoren og ikkje innan teknologiske næringar (Hauge, E. S.

og Havnes 2005). Likevel meiner forfattarane at ein skal vere varsam med å konstruere for store

forskjellar mellom entreprenørar. Det er like store forskjellar innan gruppa av kvinnelege entre-

prenørar som innan gruppa av mannlege.

Alle entreprenørar møter hindringar i oppstartfasen. Nokre barrierar er eksterne og handlar om å

overbevise både finansinstitusjonar og kundar om at forretningsideen held vatn. Andre hind-

ringar er interne og omfattar avgrensa erfaring, for lite tid, uvisse etc. Kvinner kan likevel møte

andre hindringar enn menn. Disse hindringane bygger delvis på fordommar og tradisjonelle

holdningar til kva som er ”passande” for kvinner, som når ein mannlig banksjef forventa å møte

ein mannleg entreprenør og kravde stor grad av overtyding da han oppdaga at entreprenøren var

ei kvinne. I tillegg skuldast delvis hindringane dysfunksjonelle utslag av offentlig politikk, som

når ulike virkemiddel ikkje er tilgjengelig for dei minste føretaka, føretak med lite innslag av

teknologiske løysingar, føretak med låg vekst eller føretak som tilbyr tenester – der kvinner

gjerne er (ibid.). Eit viktig skritt er å gjennomføre studiar som synliggjer slike hindringar, slik at

ein kan arbeide for å eliminere dei.

Ein studie peikar på at kvinnelege utmarksgründerar møter hindringar som avgrensar handlings-

rommet for næringsetablering. Analysen tok utgangspunkt i det same analytiske skiljet mellom

tydinga av kjønn på ulike nivå som vi skal gjere i deler av denne analysen. På strukturelt nivå

handlar det om at mannsdominans i lokal utmarksforvaltning og rådgjevingsapparat gjer det

vanskelig for kvinnelige utmarksgründerar å etablere næringsverksemd. På symbolsk nivå ser

tradisjonelle haldningar og kulturar ut til å skape hindringar for kvinnelige utmarksgründerar.

33

Det er likevel få studiar som har hatt fokus på dette området, og rapporten peikar difor på beho-

vet for meir kunnskap om status på feltet, kva hindringar gründerane opplever og kva som skal

til for å lykkast med utmarksetableringar (Svarstad et al. 2005).

Det er også gjort studiar som rettar søkelyset mot kva støtte etablerarar opplever frå eigen

kommune. Mange var tilfreds med støtta. Kritikken gjekk likevel på to forhold: Representantane

til kommunen hadde mangelfulle kunnskapar om etablering og næringsdrift, og at dei jobba alt

for sakte og var for firkanta. Det andre forholdet gjekk på at folk vert sorterte etter om ein

tilhørte den riktige familien og slekta. Det var med andre ord for tette band mellom dei som

søkte og dei som avgjorde kven som fekk pengar. Informantane meinte at det ville vore betre

om avgjersle om slik støtte var sentralisert. Kvinner gjekk i mindre grad enn menn til kommu-

nane for å søke støtte, fordi dei opplevde det som bortkasta tid. I tillegg kom det fram at inn-

vandrarar og enkelte kvinner heller ikkje hadde kjennskap til kommunens støtteordningar

(Berglund et al. 2001). Ein hovudkonklusjon var at det er riktig å satse på kvinner dersom målet

er å styrke bygder i utkantstrøk. Det er kvinner som ber oppe regionar i tilbakegang eller stagna-

sjon, fordi dei er opptekne av å ta vare på sine nære omgjevnader, hevder forfattarane (ibid.).

Det viser seg at det skjer eit større fråfall av kvinner enn av menn i etableringsprosessen fordi

færre kvinner enn menn har intensjonar om ei karriere som gründer, og fordi det er færre kvin-

ner enn menn som går frå tanke til handling og faktisk går i gang med ein etableringsprosess.

Blant dei som gjer eit forsøk er det likevel ikkje større fråfall blant kvinner enn blant menn.

Strukturelle hindringar knytt til arbeidsdelinga mellom kvinner og menn, både fordeling mellom

betalt og ubetalt arbeid og til segregering i arbeidsmarknaden, medverkar til at kvinner ikkje blir

etablerarar (Alsos og Ljunggren 2006). Sidan det er eit politisk ønske i Noreg i dag å auke

entreprenøraktiviteten blant kvinner, må ein gjere entreprenørskap til eit meir attraktivt karriere-

val for kvinner. Tiltak må settes inn mot den kjønnsdelte utdanningsmarknaden. Yrkesvalet er

(umedvitent) ein viktig del av eins kjønnsidentitet. For å endre den kjønnsdelte arbeidsmarkna-

den må ein altså starte med utdanningsval. I tråd med ein symbolsk forståing av kjønn hevder

Alsos og Ljunggren at ein må endre dei sosiale konstruksjonane av ulike yrke, inkludert entre-

prenørskap, og dei sosiale konstruksjonane av kjønn. I ein slik endringsprosess spelar rollemo-

dellar, synliggjering og korleis kvinner, menn og entreprenørskap blir framstilt i media ei viktig

rolle.

Studiar frå Sverige viser òg at konstruksjonen av entreprenørskap har tyding for viljen til å

etablere bedrift. Gnosjö er ein stad i Sverige som assosieras med høg grad av entreprenørskap.

Entreprenøren framstillast, i følgje Pettersson (2006), som ein mann, kledd i kjeledress med eit

verktøy i handa, dette til tross for at 33 prosent av entreprenørane er kvinner. Det maskuline

hegemoniet i diskursen er eit produkt av konstruksjonen av kjønn og makt, der maskuliniteten er

norma for entreprenørskap. Diskursen har ein egen logikk for kva som er inkludert, og dermed

kva som framstilles som interessant og viktig kunnskap, og kva som er ekskludert. I denne

diskursen blir kvinnelige entreprenørar usynliggjort. Pettersson problematiserer at den maskuli-

34

ne diskursen blir sett på som den fulle og uttømande kunnskapen om entreprenørskap i Gnosjö,

til tross for at den gjer kvinner usynlege som entreprenørar.

3.7 Regional vekst

Som vi allereie har vore inne på bygger denne analysen delvis på ein ”Floridiansk” tilnærming.

Med det meiner vi at ein stads evne til å utvikle seg er avhengig av meir enn berre nye gode

arbeidsplassar. Desse poenga er forklart andre stadar (Hauge, A. og Skålholt 2009) og vi skal

ikkje bruke mykje tid på det her, men vi skal trekke fram ein liten del av det Florida har snakka

om. Hans hovudpoeng er at ein treng dei fire T-ar, for å få til vekst. Det vil seie Talent (dei med

høg utdanning), Teknologi (særskilde næringar), Toleranse (det vil seie ein stads evne til å

inkludere nye, annleis, menneske) og Territorial Assets (territoriale føremon, det vil seie kor

vakkert det er, kor gode tenestetilbod det er med meir). Her skal vi kort fokuserer på den tredje

T-en, nemleg toleranse. Florida sitt poeng her, er at om eit samfunn er ope, og i stor grad inklu-

derar nye menneske i sitt samfunn, vil ein få til meir vekst. Dette med bakgrunn i at nye folk

kjem med nye idear. Slik unngår ein det ein del teoretikarar kallar ”lock in”, det vil seie at ein

ikkje ser nye løysingar fordi det berre er folk på plassen eller i institusjonen med den same

bakgrunnen som ser dei same løysingane på dei same problema. Har du eit ope samfunn, vil du

òg få fleire som startar nye innovative verksemder. Det er difor, meiner Florida, svært ønskjeleg

å få nye menneske inn i eit lokalsamfunn. Utfordringa for små distriktssamfunn, blir da å greie å

tiltrekke seg desse nye folka, som tenkjer annleis.

Desse tankane samsvarar godt med det sosiologen Granovetter kalla for ”svake band” og ”sterke

band” (Løyning 2006). Granovetter såg at viss du hadde for sterke sosiale band i eit samfunn,

for mykje sterke band, så fekk du i liten grad inn nye impulsar. I nokre teoriar er det framheva

som bra å ha mykje sosial kapital om ein ønskjer vekst (ibid.), men det er klart at det kjem til ein

pris. Det er bra å ha mykje sosial kapital, det kan føre til at ein får trygge lokalsamfunn der ein

tek vare på kvarandre og sørgjer for at alle har det bra. Men det er problematisk, slik òg Florida

beskriv det, fordi det utelukkar nye tankar og ny utvikling.

Da er det betre, meiner Granovetter, å ha svake sosiale band (weak ties). Her er det viktig å

merke seg at han meiner det er bra å ha svake sosiale band, det er ikkje bra å ha ingen sosiale

band. På ein måte kan ein sjå på svake band som eit litt lausare nettverk. Desse svakare kop-

lingane som ligg i slike svake band mogleggjer i større grad rekruttering av nye idear og nye

tankar inn i eit miljø. Utfordringane for små lokalsamfunn, blir at det blir for mykje ”strong

ties”, og at ein dermed ikkje får inn desse nye ideane og tankane.

35

3.8 Oppsummering

Med utgangspunkt i teorien, spesifiserer vi forskingsspørsmålet ved å sette opp tre antakingar

om mulige kjønnsspesifikke hindringar som avgrensar kvinner sitt handlingsrom for nærings-

etablering:

Individuelt nivå: Kvinner har tradisjonelt eit mindre spekter av yrke og posisjonar å velje blant

enn menn, og det kan føre til at den enkelte opplever handlingsrommet som avgrensa. Sjølvpå-

lagde restriksjonar kan føre til at kvinner ikkje gjer det dei elles ville gjort (t.d. pga risikoaver-

sjon).

Kjønn på strukturelt nivå: Mannsdominans i lokal næringsmiljø og veiledingsapparat gjer det

vanskeleg for kvinnelege gründerar å etablere næringsverksemd.

Kjønn på symbolsk nivå: Tradisjonelle haldningar og kulturar hemmar kvinner som vil skape si

eiga verksemd. Kulturen påverkar forståinga av kva som er ”passande” aktivitetar for kvinner

og menn, og symbolske førestillingar spiller inn i kvinners disfavør.

Skal vi analysere flyttingar, må vi sjå på korleis motiv ein har for å flytte. Ein enkel måte å gjere

dette på, er å hugse tre enkle spørjeord: Kva, kven, kor (Sørlie 2003). Kva skal eg gjere med

kven kor? Geografen Richard Florida (2002; 2008; 2008), har idear som mange som jobbar med

regional utvikling har fått interesse for dei siste åra. Han fokuserar på at KOR er blitt stadig

meir viktig. Kjærestar kommer og går. Det same gjer jobbar. Kor du bur, derimot, er av større

alvor. Dette heng saman med eit markant skifte i korleis vi forstår flyttemotiv. I ein situasjon der

vi gjerne skiftar jobbar (og partnarar) oftare, blir staden du bur på alt meir viktig. Har du ikkje

moglegheit til å skifte jobb (eller partner) på den staden du bur, er det naturleg å tru at du kan-

skje ikkje vil busette deg der.

Med dette går vi over til analysen.

36

37

4 Om å bu i norddalen

I dei neste to kapitla, skal vi gå inn i analysen. Først skal vi sjå på korleis to forskjellige grupper

med kvinner oppfattar "norddalen", nemleg utflytta studentar og "fastbuande kvinner". Etter det

skal vi spisse oss inn mot delproblemstillinga som meir spesifikt går på næringsutvikling. Kapit-

tel fire er i hovudsak basert på intervju med utflytta studentar og "fastbuande" i norddalen,

medan kapittel fem i hovudsak er basert på intervju med næringstilsette i kommunen, rekne-

skapsmedarbeidarar og kvinnelege gründerar. Gode poeng som vi fekk frå intervju av fastbuan-

de og studentar vil likevel òg inkluderast i kapittel fem, i det mon det er naturleg.

4.1 Studentane

Over fire kveldar, i Bergen, Oslo, Trondheim og Ås, gjennomførte vi fleire gruppeintervju, som

til saman gjer oss det bilete vi presenterer her. Intervjua var gruppeintervju og i alt deltok omlag

50 studentar i slike gruppeintervju. Vi prata i hovudsak med kvinnelege studentar, men òg med

nokre mannlege. Det var heilt sentralt frå prosjektet å få kunnskap om korleis heimbygdene vart

oppfatta av desse nyleg utflytta studentane. Sjølv om vi alle veit at ein kvar kan vere lei av sin

eigen oppvekststad i det ein flyttar ut for studere, er det klart at studentar har ein nærleik til sin

eigen heimstad. Samtidig har dei ein avstand som gjer at dei ofte har klarare meining om dette

og hint om sin eigen oppvekststad.

Det var òg sentralt å få tak i studentane, all den tid det jo nettopp er her løysninga og problemet

ligg. Folk må flytte ut for å ta lengre utdanning, det er greitt, men dei flyttar i for liten grad

tilbake att. Vi får sjølvsagt eit veldig fokus her på dei som har høg utdanning og vi har proble-

matisert denne tilnærminga tidlegare i rapporten. Vi meiner likevel dette er ei riktig tilnærming

her og no. Hugs at om lag halvparten av årskulla tar no høgare utdanning (litt fleire kvinner enn

menn).14 Det er ikkje gitt at dei med høg og låg utdanning ser på heimbygda si så veldig for-

skjellig, men dei data vi skal presentere her tydar likevel til ein viss grad på at det faktisk i alle

fall er eit opplevd skilje. Vi vil difor allereie her påpeike at det hadde vore interessant i eit anna

forskingsprosjekt å sjå på dei som ikkje har høg utdanning sidan halvparten ikkje tek høgare

utdanning.

14 www.ssb.no/utniv/ sist lest 12. desember 2009

Her er det berre gamlinga

Trygdebygdeharry'a

Med hue fullt av statspeng

Det er ikkje slike gutar landet treng

Stein Torleif Bjella, Øvre Ål resort

38

4.1.1 Om å utdanne seg vekk frå bygda

Eit av hovudpoenga når ein snakkar om regional likestilling har ofte vore korleis (kvinnelege)

studentar utdannar seg vekk frå eit mogleg liv i heimkommunen. Som vi nett har peikt på, har

det vore ein stadig vekst i talet på dei som tek høgare utdanning. Det er difor ei stor utfordring

for små lokalsamfunn å greie å auke talet i kompetansearbeidsplassar. Det har vore dårleg

utvilking av talet på kompetansearbeidsplassar i mange små kommunar, noko som gjer at kom-

munane etter kvart står i fare for å falle av i ferda mot kompetansesamfunnet. Sjølv om det

generelt er slik at det er færre kompetansearbeidsplassar i mange små kommunar, er det likevel

slik at det er nokre utdanningar som i større mon enn andre gjer det aktuelt å flytte ”heim” til

små lokalsamfunn. Til dømes treng ein nok fleire sjukepleiarar enn marinbiologar i små inn-

landskommunar.

Ein kan difor argumentere for at ein til ein viss grad kan velje om ein seinare kan få seg jobb

heime. Tesen vår var at ein ikkje vurderar desse stadspesifikke jobbmoglegheitene når ein skal

bestemme seg for å ta utdanning. Som vi skal sjå, seier nesten alle studentane at dei vil heim

”etter kvart”, men sidan mange tek utdanningar som det i liten grad er jobbar til der dei kjem

frå, blir det vanskelegare enn det kunne ha vore å ta valet om å flytte heim.

Tesen vår såg i stor grad ut til å stemme. Svært få valde utdanning med tanke på at dei kunne ha

moglegheit for å få jobb når/om dei skulle ønskje å flytte ”heim att” etter ferdig utdanning. Litt

skjematisk kan ein seie at det, ut frå våre intervju, verkar som at det viktigaste i ein tidleg stu-

diekarriere er å ta ei lang utdanning i seg sjølv. Altså at målet er å vere student lenge. Dette er

sjølvsagt sagt litt på spissen, men var likevel eit påfallande trekk. Sjølvsagt var òg kva for

interesse du hadde viktig, men at utdanninga skulle føre fram til eit særskilt yrke var det mindre

fokus på i intervjua (dette gjaldt spesielt dei som studerte på universiteta).

Studentane ville absolutt ta ei utdanning, men kva for ei utdanning var altså mindre viktig. Her

er det viktig å hugse at vi i stor grad har intervjua studentar tidleg i sin studiekarriere, det er

grunn til å tru at dette endrar seg når ”røynda” og arbeidslivet kjem nærare. Men at ein i ein

tidleg studiekarriere er umedviten om kva ein skal bli og gjere, fører, ser det ut til, at mange

studentar endar opp med akademiske utdanningar det er mindre konkret bruk for i små lokal-

samfunn. Det er klart at utdanningsvalet i stor grad styrar kor du kan (og vil) bu. Likevel, som vi

har vore inne på allereie er ikkje dette ei spesiell utfordring for kvinner. Tvert i mot tek faktisk

kvinner i høgare grad enn menn utdanningar som lett kan nyttiggjerast i regionen.

Ser vi bort i frå dei som av utdanningsmessige grunner har vanskeleg for å flytte heim, og heller

ser på dei som faktisk kan flytte heim att finn vi likevel ei sentral og tilbakevendande problem-

stilling. Dei kvinnelege studentane vi snakka med, var klare på at dei i stor grad uansett ikkje

ville ha sin første jobb heime i Nord-Gudbrandsdalen. Med andre ord vil også dei som har ei

utdanning som i utgangspunktet gjer det mogleg å flytte heim, helst ikkje jobbe heime. Dei kvir

seg når dei tenkjer på kva slags jobb dei kan få i heimbygda. Dette kan nok forklarst på mange

måtar, men den mest openbare årsaka informantane drog fram var dei små fagmiljøa i nordda-

len. Få, om nokon, vil ha sin første jobb i eit miljø der ein er den einaste personen med sin

fagbakgrunn.

39

Sjølv om ein har ein lang fagutdanning er det sjølvsagt slik at få er heilt trygge på sin eigen

faglege dugleik som nyutdanna. Få er så trygge på eigen kunnskap at dei vil jobbe aleine eller i

eit lite fagmiljø. Tanken om å jobbe aleine på ein tannklinikk for ein nyutdanna tannlege, til

dømes, er skremmande. Det same gjeld økonomar, ingeniørar, sjukepleiarar, lækjarar og læra-

rar. Dei fleste vil gjerne jobbe i større fagmiljø i sin første jobb. Dei vil vere i eit fagmiljø som

gjer tryggleik, men som samtidig mogleggjer at ein kan få jobbe med mange forskjellige tema

og lære mykje. Dette er eit heilt sentralt, om ikkje spesielt originalt, funn. Vi skal difor kome

tilbake til dette i kapittel seks. Det som likevel er interessant, og som kan gje håp til utviklings-

optimistar i bygde-Noreg, er at nesten alle har eit ønskje om ein gong å flytte heim att til nord-

dalen. Vi skal i det følgjande sjå ein dialog som klart viser dette. Dei vil flytte heim att, etter

kvart.

Forskar: Har du lyst til å flytte tilbake?

Informant: Ikkje med det første. Eg har lyst til å oppleve meir først. Ein må ut av bygda før ein

kan flytte heim att, trur eg. Eg trur det er ein fordel å få ein del erfaring.

Forskar. Men du seier du skal tilbake?

Informant: Ja, men det må bli når eg blir eldre.

Forskar: Eg er tretti, er det ”eldre”?

Informant: Nei. Det må bli seinare, men når eg skal etablere familie så blir det meir interessant

å flytte heim. Eg kunne tenkt meg å ha ungar heime da.

Dette gjekk att hos alle informantane. Alle ville ut ”for å oppleve verda først”, men mange vil

òg heim. Når vi spurte om dei kunne vere meir presis om kor og når dei vil flytte heim, var det

likevel slik at dei vart litt meir forsiktige. Tid, er ein svært relativ storleik, og mange vil flytte

heim ”ein gong”. Det som også viste seg var at det ikkje berre er tid som er ein relativ storleik,

også kva som er å flytte tilbake, er relativt.

4.1.2 Kva er å flytte heim?

Eg har absolutt tenkt å flytte tilbake, men ikkje nødvendigvis til heimbygda mi Eg har ikkje lyst

til å jobbe som fastlege der. Men eg har tenkt Lillehammer, der har dei sjukehus og der har dei

litt meir, eg trur der er ein fin plass å starte. Eventuelt Oppdal, men eg kjem til å flytte nærare

heime.

Som vi ser er det å flytte tilbake ein litt uklar kategori, det kan òg bety Lillehammer, og Lille-

hammer viste seg å vere viktig for fleire:

I utgangspunktet hadde eg ikkje tenkt å flytte heim att, men i løpet av året så har eg tenkt meir

på det, så kanskje i løpet av eit par år. Men eg må få med sambuaren min, så eg prøver meg på

eit kompromiss om Lillehammer da, men han er ikkje interessert i det, så det blir spennande å

sjå [kjærasten er frå Sør-Austlandet].

Her ser vi noko som er eit grunnleggande problem for mange bygdesamfunn. Det er diverre eit

problem som også er ein grunnleggande del av det moderne samfunn. Folk får ikkje lenger

40

kjærastar frå nabobygda . Sjølv om mange enno får seg kjærastar i oppveksttida si, er mykje av

den tida der ein finn seg ein (førebels) livspartnar også den same tida som ein er student. Folk

som studerar får seg kjærastar, og dei får seg gjerne kjærastar frå andre kantar av landet, men

med same utdanninga. Dette er ein ulempe av to grunnar. For det første ser det ut som ut frå

våre intervju at det ofte er ein by som blir kompromisset når ein kjem frå forskjellige små stadar

rundt omkring i Noreg. Men det er også ein ulempe for mange små samfunn at det kan vere

vanskeleg for to unge menneske med like utdanningar å få seg jobb samtidig i små arbeids-

marknader. Men denne ulempa endrar ikkje på hovudfunnet vårt. Dei fleste vil heim, etter kvart.

Kvifor det er slik at dei fleste vil heim ein eller annan gong, kan vi forstå ut frå det reint intuiti-

ve. Ønskje om å flytte heim er i stor grad knytt opp mot dei opplevingane ein har hatt i sin eigen

oppvekst. Dette stemmer bra med dei funna vi viste til i kapittel tre; ein trur gjerne at den staden

ein sjølv har vekse opp er den beste staden å vekse opp i heile verda.

Ja, eg skal flytte heim. Men seinare, for eg har hatt ein bra oppvekst i Vågå sjølv, og kan tenkje

meg at ungane mine får oppleve det same, men det er ikkje slik at eg MÅ heimatt, i alle fall ikkje

no.

I teorikapitlet var vi kort innom kvifor det er slik eit sterkt ønskje om å flytte heim. Der vart det

vist til at ein lett bokstaveleg kan sjå sin eigen oppvekst som sin eigen barndoms lykkelege dal.

For dei fleste av oss er vår eigen barndom den tryggaste og finaste tida som vi har hatt. Ut frå

psykologien veit vi at dette heng saman med at foreldra skjermar oss for det utrygge når vi er

unge, og at ein som ung har ein heilt annan tidsoppfatning enn vi har når vi eldre. Tida går

saktare når ein er liten.

Det som er hovudpunktet her, er at vi ser at ønskje om å flytte heim i stor grad er knytt til sin

eigen oppvekst. Sjølv om dette betyr at det stadig lågare fødselstale i regionen bør vere ekstra

alarmerande, viser det òg veg til det enklaste og mest effektive policy-tiltaket ein kan tenkje seg,

om folketalsauke er noko ein vil ha. Sørg for at born og ungdom har ein fin oppvekst. Dette er

det riktig å bruke pengar på.

4.1.3 Bygdedyret er ikkje nødvendigvis noko negativt, eller jo ... kanskje

Det ein klisjé å skrive om bygdedyret i ein analyse av busetting i små lokalsamfunn. Men klisje-

ar viser seg mange gonger å ha mykje forklaringskraft.

Det sosiale limet, det tette samhaldet i dei små lokalsamfunna, er det som er forlokkande med å

flytte heim, men det er på same tid det som skremmer studentane. Som vi såg i teorikapitlet kan

ein lett tolke at bygda byr på anten sosial kontroll eller sosial omsorg (Lysgård og Berg 2004).

Her skal vi kort konsentrere oss om den sosiale kontrollen. Er den sosiale kontrollen ekstra sterk

i bygdesamfunn, og ekstra sterk i Nord-Gudbrandsdalen? Fleire fag- og skjønnlitterære forfatta-

rar har peikt på janteloven og bygdedyret som noko som er sentralt for å forstå dei sosiale

tilhøva i Nord-Gudbrandsdalen. Bygdedyret vart jo i si tid ”oppfunne” i Nord-Gudbrandsdalen.

I Tor Jonssons skildringar frå heimbygda si trer ”bygdedyret” klart fram (Kolloen 2003). Byg-

41

dedyret i Jonssons skildring må forståast med bakgrunn i ein klassestruktur med storgardar og

husmenn, som vi ikkje nødvendigvis har i dag, men i ein analyse gjort i 1989, fann likevel Olav

Spilling og Jorid Vaagland at livet i Ottadalen enno var prega av sterk sosial kontroll, og stor

makt frå nokre enkeltindivid (Spilling og Vaagland 1989).

Av dei fire kommunane i Ottadalen (Sel, Vågå, Lom og Skjåk) er det mest i Lom og Vågå at

Spilling og Vaagland fann at jantelova stod sterkt. Men korleis er stoda i dag?

Informant 2: Eg tenkjer det at du har ein fordel, at du har kanskje lettare for å ha god kontakt

med dei rundt deg om du bur på ein liten plass. Og at dei kan vere gode rollemodellar og støtte

for dine ungar og, og det trur eg er mykje lettare i ei bygd, enn det er i ein by. Der du ikkje

kjenner dei du bur i blokk med ein gong. At dei kan fungere òg som støtte, ikkje berre som

”bygdedyr” som negativt. […] Eg syntes det var kjempegodt å flytte frå bygdedyret, for å seie

det slik, det var positivt, men vi har jo prata om det etterpå at det har sine positive sider òg.

Men eg trur alle har godt av å oppleve at ein ikkje blir overvaka heile tida. For det føler du litt

når du er heime, at alle veit kor du er og alle veit kva du gjer.

Heimbygda oppfattast både som noko trygt og godt, men òg som noko avgrensande. Den av-

grensande rolla blir ofte knytt opp mot den rolla ein har fått i sitt eige lokalsamfunn.

Informant 4: Ja, du har jo ikkje berre ditt eige rykte og di eiga historie som du må gå attende

til, å oppfylle forventningane folk har om deg, i tillegg har du kanskje foreldra dine sine rykte.

Du kan ikkje berre skeie heilt ut. Og vi har jo andre vener, og lærarar som har fylgt deg heile

vegen, og som veit kva for person du er. Du kan ikkje berre plutseleg avvike dramatisk frå det

mønsteret. […] om vi kjem attende så forventar nokre folk at vi skal vere den same. Eg kan ikkje

godta å bli klaska på rumpa lenger, det blir ikkje oppfatta som ansvarleg, du blir ikkje sett på

som seriøs viss du har den rolla, det er veldig vanskeleg.

Men kva er det da som er bra med bygda? Og kva for grunnar framhever studentane for å meine

at heimbygda si er den beste plassen å vakse opp på?

Informant 3: Det er tryggare, det er mindre miljø, oversiktelig.

Forskar: kan det vere dumt med eit mindre miljø?

Informant 4: ja det kan det sjølvsagt, det er jo det berømte bygdedyret.

Informant 5:Ja men det kan jo vere noko bra med bygdedyret, det er jo ein slags sosial sperre

som gjer at folk ikkje får gå for langt. Så det er jo ikkje berre negativt, det blir ofte framstilt

som noko negativt, men det er noko i oss alle saman som gjer at vi ikkje vil folk skal utfolde seg

for mykje på bekostning av andre. Og eg syns det er lett å erkjenne det, at bygdedyret ikkje

berre er negativt, men alle av oss har jo litt av det (bygdedyret) i seg.

42

Informantane våre peikte tydeleg på at dei same mekanismane som vi framhever som avgren-

sande i bygda, bygdedyret, ikkje nødvendigvis er noko negativt. Men likevel innsåg dei òg at

det kunne vere noko negativt med dei same kontrollmekanismane som la grunnlaget for den

tryggleiken dei ønska å ha. Det ligg altså ein grunnleggjande dikotomi i den trygge men avgren-

sande bygda. Ut frå intervjua vi hadde, var det likevel lagt vekt på at den sosiale kontrollen som

ligg i det vi her kallar bygdedyret i størst grad var noko positivt. Det blir satt opp som motsetnad

mot slik det er i byen, der ein ikkje veit kva naboane heiter ein gong, og der ein kan kome unna

med mykje meir.

Det som er viktig her, var det vi snakka om tidlegare. Mange av studentane hadde etter kvart fått

seg kjærast, og dei fleste hadde kjærast frå heilt andre stadar enn Nord-Gudbrandsdalen. Korleis

trur studentane at kjærastane deira vil oppfatte staden si og dei rolleforventningane dei ville

møte der?

Informant 4: Eg trur ikkje han ville bry seg.

Informant 5 : Ja, dei har jo ikkje eit rykte å forhalde seg til. Dei har inga historie som dei må gå

attende til.

Desse to informantane trudde altså at det vil vere lettare å kome inn som ny i bygda; dei har jo

ingen forventningar til seg sjølve frå alle dei som bur der. Her var dei klare på at det nok var

lettare å kome til bygda som nyinnflyttar. Dette var eit tilbakevendande tema, difor skal vi òg

kome tilbake til det i neste delkapittel.

4.1.4 Den maskuline bygda

Eit av dei typiske bileta av bygda som dominerar i avisar og media, er den fråflytta bygda, med

trauste, single karar som er att.15 Dette har òg vore tema for forsking som har sett på korleis dei

maskuline forventningane påverkar gutar i bygda (Bye 2009). Dette bilete er bygd opp rundt det

faktum at det er litt fleire jenter enn gutar som flytter ut av distrikta, samt at jentene i større mon

tek høgare utdanning. Dette ser ut til å skape eit skilje mellom dei som blir att (gutane) og dei

som dreg (jentene). Vi har problematisert dette noko i kapittel tre, men her var vi interessert i

korleis dei unge studentkvinnene oppfatta dette biletet. Står bygda fram som for maskulint og

bakstreversk til at dei vil kome heim? Eller for å sitere visesongaren Stein Torleif Bjella som

innleia dette kapitlet, er bygda full av trygdebygdeharry’a?

Informant 1: Eg har inntrykk av at det er mange fleire gutar som bur att. Men eg er ikkje sikker

på om det påverkar kulturen. Men eg føler litt at når eg kjem heim, så heng dei litt att i slik som

det støtt har vore, mens eg har kanskje komme litt vidare.

Informant 5: Det blir kanskje eit sosialt skilje. Dei gutane som blir att dei tek kanskje ikkje

høgare utdanning. Og for oss som kjem attende, det, det blir på ein måte ikkje interessant. Og

det er jo litt urettferdig overfor gutane. For jentene vil jo gjerne vere likestilt, men samtidig krev

15 Mest kjend er kanskje TVNorges dokumentar "Thai-fjord" og forskjellige ungkarsfestivalar

43

vi nesten at mannen skal ha høgare utdanning. Det er jo litt urettferdig, for det er ikkje likestil-

ling eigentleg. Eg syns ikkje det er negativt med maskulin kultur. Eg vil jo ikkje ha ein feminise-

ring av kulturen heller. Det har vi jo sett i samfunnet generelt, og det er ikkje ein utvikling som

eg syns er berre positiv. Gutane fell jo ut av skulen. Så det treng ikkje vere noko negativt i seg

sjølv med ein maskulin kultur.

Forskar: Ein forskar snakkar jo om at bygda Hillbillyfiserast. At det er bil, jakt og fiske som

betyr noko. Kjenner de dykk igjen i det?

Informant 6: Ja. Kjærasten min måtte ta jegerprøva for å bli akseptert heime. Og det er ikkje

tull eingong. Og det jo litt gammaldags, og eg merker jo at det er litt machokultur. Men det er

jo litt bra og. Det er jo ikkje berre negativt. Du vil jo ha ein mann. Du vil jo ikkje ha ein jåle-

bukk.

Informant 2: …som brukar lenger tid på badet enn deg sjølv.

Sjølv om mange er samd i at det i noko mon er eit maskulint samfunn, så vil dei ikkje nødven-

digvis vere med på at dette er noko negativt med høve til om dei vil flytte heim eller ikkje. I det

heile var det eit ganske klart bilete som vart teikna av studentane. Problematiseringa av masku-

liniseringa av bygdekulturen var ikkje noko dei ville vere med på:

Informant 4: Det maskuline er ikkje negativt, veit du,

Informant 3: Ja, jakt og fiske er jo ikkje mannskultur. Det er jo interesser som mange jenter og

har. Eg set i alle fall pris på at det er ting som … ja, kulturen er heller lokkande enn avskrek-

kande. Det er jo det som gjer at vi vil flytte tilbake, kulturen. Det er slikt vi er vant med å ha det.

Vi er vant med å snakke med naboen sin når ein treff han, det er ikkje vanleg her i byen.

4.1.5 Avskrekkande eller forlokkande kultur, kjem dei tilbake?

At bygda blir oppfatta som meir maskulin enn byen, var altså for ein del noko positivt. Her er vi

likevel inn på tema som er vanskeleg å tolke og som i sak er så ueinsarta at ein skal vere forsik-

tig med å gje for å klare konklusjonar. Vi vel difor i det følgjande å sjå på kulturen meir gene-

relt, å bevege oss vekk frå tesen om den maskuliniserte bygda. Det som var sentralt for vår

analyse var korleis dei såg på kulturen på staden dei kom frå, og om den kulturen enten var

noko som lokka dei heim att, eller noko som støytte dei vekk frå heimplassen sin.

Forskar: Er kulturen i norddalen avskrekkande, med tanke på å flytte heim?

Informant: Eg synes ikkje den er avskrekkandes, Eg synes mange andre kulturar rundt omkring

i Noreg er meir avskrekkandes. Bykultur, for eksempel, det med at luringar slepp unna. Det gjer

det ikkje i ei bygd. Er det ein som mobbar da, så ser jo alle det. Så vil jo folk vite det, resten av

livet.

Desse haldningane til by og bygd er sjølvsagt subjektive, men seier likevel noko om kva for eit

verdival som ligg i det å bu i byen eller ”heime”. Det som er sentralt å sjå her, er at det i stor

grad var flest som meinte at kulturen på heimplassen heller var noko forlokkande, enn noko

negativt. Det er ikkje berre lett å seie kvifor, men det er klart at det handlar om tryggleiken som

er knytt til det idealiserte biletet av bygda (jamfør kapittel tre). Den tryggleiken som ein føler i

44

bygda, spesielt med tanke på det å oppdra ungar, er heilt sentralt for nesten alle våre informan-

tar.

Men attraktivitetsparadokset gjer seg gjeldande også her. Til tross for at mange ser på kulturen

som attraktiv, og at mange seier dei vil flytte heim, veit vi frå undersøkingar at det er stor for-

skjell på det å ønskje flytte tilbake, og det å faktisk gjere det (Rye 2006). Så det som er aller

mest sannsynleg er jo at desse unge studentane vi snakka med, som seier dei vil flytte tilbake,

høgst truleg ikkje gjer det likevel. Og korleis kan dette ha seg?

Informant 2: Eg trur det har noko med arbeidsplassar å gjere. Eg trur det er mykje like ar-

beidsplassar som er i bygdene.

Informant 3: Det er ikkje nok utfordringar, ikkje…

Informant 4: …det er ikkje arbeid å få.

Forskar: Men viss ein kunne få arbeid kvar ein ville, da ville du ha flytta heim?

Informant 4: Ja, da hadde eg flytta heim.

Informant 2: Ikkje nødvendigvis, ikkje med ein gong.

Informant 4: Eg trur ikkje fleire flytter heim att fordi dei har eit ønskje om å oppleve noko

meir. Det er mykje tilfeldigheitar og, kven møter du, kor hamner du. Det går ikkje an å sitta no

å bestemme seg for kor du skal bu, du blir så avhengig av,… det blir så avhengig av familie og

andre.

Informant 5: Eg trur mange ikkje flyttar heim fordi så mykje har gått på at dei ikkje føler at dei

får utvikle seg vidare heime; det er jo ingen som er klar for å reise heim att for å stagnere.

Eg trur kanskje folk er redd for å reise heim for å stagnere slik foreldra har gjort det – at dei

føler at det er litt stilleståande utvikling der. Både menneskelege og, ja, alt, i arbeid og som

medmenneske. Det er ganske lett kultur, og du har di rolle, og utviklinga går ikkje så fort som

det gjer her.

4.1.6 Den endelege flyttinga

Studentane sjølv har altså sine forklaringar på kvifor dei kanskje ikkje kjem tilbake likevel. Men

kva er det som ligg bak dette siste, ganske triste sitatet over? Det er jo ein slags tanke om at ein

ikkje vil utvikle seg som menneske om ein flyttar heim att, er det verkeleg slik? No er nok

poenget over noko spissformulert og det skal ikkje tolkast for vidt, men ut frå kva mange andre

studentar seier, så kan ein likevel lese noko heilt essensielt ut av dette poenget.

Dette poenget, som vi altså finn heilt sentralt for å forstå flyttingar til små lokalsamfunn har

noko med ei stadig endring i flyttepraksisar, og rett og slett i endra livspraksisar. Vi har blitt

stadig meir mobil, vi flyttar meir – og dette pregar sjølvsagt liva våre. I følgje nokre tal budde vi

i 1960 i snitt 14 år i kvar bustad, i dag (2008) er vi nede i 6 år.16 Det at vi er stadig meir mobile,

16 I følge prognosesenteret, kjelde: http://www.nettavisen.no/bolig/article1439216.ece, sist lest 10. des 09

Det må likevel merkast at flyttinga gjekk noko ned i 2008, men da etter å ha vore spesielt høgt i 2004-5

http://www.ssb.no/flytting/

45

heng og saman med at vi i større grad skiftar jobbar og partnarar. Og det her vi kjem til det

viktige. Skulle dei studentane vi snakka med flytte heim, så var det for å gjere den siste flyt-

tinga. Da skulle dei heim for å bli.

Informant 1: Om eg hadde flytta heim att i dag, da hadde eg tenkt: var det det? Var dette alt?

Informant 2: Viss du er ute, og skal flytte heimatt, da skal du flytte heimatt for å bli; når du

flytter heimatt da skal du bli, i staden for at du kan flytte heimatt, for så å flytte vidare att. Det å

flytte andre plassar kan vere mellombels, men ikkje det å flytte heimatt

Det er altså ein oppfatning om at det å flytte heim, er den ”endelege flyttinga”. Da er det gjort.

Mange vil flytte heimatt, men dei kvir seg for å gjere det, for da har ein på ein måte gjort det

store livsavgjerande valet. Dette kan forståast ut frå tankane til Florida, som vi nemnde i kapittel

tre. Han peikte på at kor du bur, er svært viktig for ditt eige sjølvbilete, kven du trur du sjølv er

(Florida 2008). Ikkje berre det, han har peika på at ”kor” har blitt stadig viktigare. I ei tid der

folk bytter jobb (og partnar) oftare, har små samfunn ekstra store utfordringar. På ein måte hjelp

det ikkje å få tilgong til ein god jobb, for kva gjer du da om du mistrivst, vil opp på karrieresti-

gen eller berre er lei? Det er så vanleg å bytte jobb relativt ofte at små lokalsamfunn med små

arbeidsmarknadar og liten moglegheit for å pendle til ein større arbeidsmarknad risikerar tape på

”flyttemarknaden”.

Dette kan forklare kvifor studentane våre kvidde seg for å gjere den ”endelege flyttinga”. På ein

måte lyt ein sørgje for at det blir mindre farleg å flytte heim att, eller flytte til distriktet i det

heile tatt. Det må vere greitt å kunne flytte innom bygda. Ein konkret policy-verknad kan difor

vere å i større grad legge til rette for at ein kan leige bustadar. På den måten kunne ein gjort det

litt mindre ”alvorleg” å prøve seg heime ei tid.

4.1.7 Oppsummering

I sin analyse frå 1989, fann Spilling og Vaagland at det store talet på innflyttarar gjorde at Otta

var i ein heilt anna situasjon enn dei andre bygdene i Ottadalen (Spilling og Vaagland 1989).

Her var slektskap og familie mindre viktig. Sidan 1989 har mobiliteten i samfunnet auka mar-

kant, også i dei andre bygdene har ein no opplevd større innflytting (og utflytting). Det kan

verke som at, sjølv om bygdedyret enno finnast, så har innflytting dempa desse trekka. Det er òg

grunn til å tru at dei klasserelaterte skilnadene mellom storbønder og småbønder, som Vaagland

og Spilling òg fann, er mindre no enn dei var i 1989. Inntektsgrunnlaget for bøndene har relativt

sett minka, medan den vanlege arbeidar kan vente å tene relativt godt. Ein kan difor sjå for seg

at den strenge sosiale kontrollen i bygda minkar vidare framover, men dette er med eit stort

atterhald: at det kjem innflyttarar til bygda, helst folk som ikkje har vekse opp der. Det er grunn

til å tru at tilbakeflyttarar i større grad enn nyinnflyttarar reproduserar kulturelle særtrekk ved

lokalsamfunna.

Det er òg grunn til å leggje vekt på at stort sett så er det samstemt frå alle studentane at kulturen

i seg sjølv heller er forlokkande enn avskrekkande. Sjølv om bygdesamfunna heilt klart har

46

nokre utfordringar når det gjeld å skape inkluderande samfunn, ser det ikkje ut som om det er

her vi må leite etter grunnane til at folk ikkje flyttar heim att.

Det kan likevel merkast, at det kanskje er ei større utfordring for dei som kjem utanfrå å takle

dei utfordringane som ligg i bygdesamfunnet sine sosiale spelereglar. Tilbakeflyttarar veit kven

alle er, og er slik ”herda”, meinte nokre:

Alle bygder har jo rånarar, men eg har aldri vore innanfor det miljøet. Men oss er herda, vi veit

kva som skjer, men om du snakkar med jenter som kjem utanfrå, så veit eg ikkje – da er det nok

litt valdsamt.

Så sjølv om jentene som har flytt ut ikkje ser spesielle særmerke som noko problem, kan det

likevel tenkjast at det er eit problem for dei som kjem flyttande inn til bygda.

Det kan òg kanskje verke som at vårt fokus på kulturelle hindringar for tilbake- og nyinnflytting

er noko overdrive. Viktigare er punktet som vi kom stadig tilbake til i våre intervju med studen-

tane. Nyutdanna ønskjer i stor grad å ha eit større fagmiljø i sin første jobb etter utdanning.

Kanskje er dette òg ekstra aktuelt for kvinner. Fleire av dei unge kvinnene vi snakka med peikte

på at dei ville jobbe i eit større miljø først, og så kunne dei kanskje kome tilbake for å jobbe

heime i eit mindre miljø, kanskje aleine til og med. Einaste problemet er at da kan det vere for

seint. Har du etablert deg med mann og barn, minkar sjansen for at du vil rive opp det du har

etablert i hus, vener og jobb for å flytte. Det er tre gonger så sannsynleg at du flyttar på deg når

du er 25, som når du er 45 (Florida 2008). Det er difor viktig at ein legg til rette for at folk vil

flytte til bygda så tidleg som mogleg, det kan raskt bli for seint.

No har vi sett på kva ei rekkje studentar seier om heimbygda si og det å kanskje ein gong flytte

tilbake igjen. Men kva med dei som faktisk har flytta til regionen, kva har dei å seie om det å bu

i Nord-Gudbrandsdalen? Det er tema for neste delkapittel.

4.2 Dei som faktisk bur der

I løpet av i alt fem intervju, der tre av dei var gruppeintervju, snakka vi med tilbakeflyttarar og

nyinnflyttarar til regionen. Intervjua vart gjennomførde i juni 2009 og vi hadde representantar

frå alle dei seks kommunane i norddalen. I alt intervjua vi 14 personar i denne runden.

Som vi peikte på i bakgrunnskapitlet vårt, er vi avhengig av positiv nettoflytting til regionen,

om ein skal få folketalsauke. Ikkje berre det, ein treng òg truleg ein del innvandring for å få

vekst. Om vi ser på dei tre første kvartala i 2009, voks folketalet i 293 av landets 430 kommu-

nar. Hadde det ikkje vore nettoinnvandring frå utlandet, ville folketalet auka berre i 184 kom-

munar.17 Nord-Gudbrandsdal, som andre regionar i Noreg, er difor heilt avhengig av å auke

17 www.ssb.no/folkendrkv/ sist lest 17. November 2009

47

tilbakeflytting av utflytta studentar og auke nyinnflyttinga og innvandring til regionen om ein

har som mål å auke folketalet. Det er difor ei svakheit her at vi berre har intervjua norske nyinn-

flyttarar. Dette bør i høgste grad vere tema for ein seinare analyse, da innvandring truleg vil vere

ein svært viktig faktor med tanke på lokalsamfunnsutvikling i framtida.

Om du er innvandrar frå eit anna land, eller innvandra frå Nord-Noreg, er det likevel noko som

gjeld uansett. Den beste måten å få til auka tilflytting til regionen er sjølvsagt ved å legge til

rette for at dei som faktisk har flytta til regionen trivst. Det er difor vi her har gått ut og intervjua

dei som faktisk bur i regionen, om dei er tilbakeflyttarar eller nyinnflyttarar. Vi har hatt fokus på

korleis dei opplevde det å kome (tilbake igjen) til regionen.

4.2.1 Tilbakeflyttarar og nykommarar

Ein av hovudtesane våre før vi gjekk i gong med denne analysen, var at det var vanskelegare å

kome til regionen som nyinnflyttar enn som tilbakeflyttar. Som vi såg i analysen frå intervjua av

studentane, var det lite som tyda på at dei meinte dette. Dei peikte tvert om på at det kanskje var

lettare for nyinnflyttarar, for dei trengte ikkje ta omsyn til korleis dei var før dei flytta ut. Dei

har heller ikkje foreldre, besteforeldre med meir som er med på å avgrense kva du kan og kva

du ikkje kan gjere.

Med dette i minne, er det difor interessant å høyre korleis det verkeleg er å kome til Nord-

Gudbrandsdalen som nyinnflyttar?

Nyinnflyttar: [Ler], nei det er vanskeleg det! Eg har vore ny på andre små stadar òg, men det

var ikkje det same i det heile tatt!

Tilbakeflyttar: Det er eit sterkt fellesskap her, og så trur eg at det er forskjell på dei som har

budd her heile livet, og aldri vore ute, og dei som har vore ute. Eg trur dei siste er meir opne.

Tilbakeflyttar 2:[F]or eksempel, var det ingen som eg var med på vidaregåande som var her

når eg flytta tilbake. Dei som var her, var folk som eg ikkje hadde vore saman med sidan barne-

skulen. Det deles tidleg i dei som flyttar og dei som blir att.

Sjølv om det sjølvsagt er ein større overgang å kome inn som nyinnflyttar, med tanke på å

tilpasse seg ein heilt ny kultur med meir, er det blant våre informantar er det mykje som tyder på

at det òg for tilbakeflyttarar er som å flytte til ein ny plass. Analysen frå 2008, viste jo òg at

nyinnflyttarar faktisk i større mon enn tilbakeflyttarar var nøgde med staden dei budde på

(Skålholt 2008). Ut frå den kvalitative analysen vi har gjort her kan det sjå ut som at skilnaden

heller går på dei som ikkje har vore ute, og dei som har vore ute. Dette er eit ganske klart funn,

som uoppmoda kom fram i alle våre intervju.

Dei som har budd i [kommunenamn] heile livet er slik at dei ikkje vil stikke seg ut, vil ikkje bli

sett, det er noko negativt. Vi som er innflyttarar pleier å seie at det er fint, da blir det meir plass

til oss!

48

Det er to typar grupper i norddalen: dei som har budd utafor bygda og dei som ikkje har gjort

det. Gruppene er temmelig forskjellige i sine haldningar og veremåtar. Det kan bli for mykje

fokus på at dei unge skal bli i bygda eller at dei skal komme tilbake før dei er ”klare” for det.

Dei må vere ute ei stund for å få nye impulsar. Det blir for trongt å bu på ein plass heile livet.

Her vil vi igjen vise til forskjellen mellom dei som har vore ute (og nyinnflyttarar) og dei som

ikkje har vore ute. Denne forskjellen må ikkje overdrivast, men vart likevel framheva så mykje,

at vi ikkje kan sjå bort frå han her i denne analysen. Vi trudde opphavleg at det skulle vere

lettare for tilbakeflyttarar enn nyinnflyttarar. Og sjølv om at nokre også meinte at det faktisk var

lettare å kome inn i lokalmiljøet som gamal kjenning enn som heilt ny, var det fleire som peikte

på at det var nesten som å kome til ein heilt ny plass om du flytta heim att òg. Som sagt har vi

her ikkje intervjua dei som aldri flytta, dei som vi kalla bufaste. Det hadde vore interessant om

dei òg ser det same skiljet mellom seg ”og dei andre” like klart.

Grunnen til at det kan vere vanskeleg å kome inn som nyinnflyttar, og som tilbakeflyttar, er at

det er sterke sosiale band og sosiale forventningar i visse miljø som ein helst ikkje skal bryte. Vi

var inne på dette under analysen av intervjua med studentane, men der var fokuset i større mon

at dette var mest av eit gode. Dei hadde meir fokus på den sosiale omsorga enn den sosiale

kontrollen.

Ein av dei tesane som dette prosjektet jobba ut frå var at det kan bli for mykje sosial kapital.

Lokalsamfunna kan bli for tett. Og den tryggleiken som ein ønskjer kan tippe over i uønska

sosial kontroll. I analysen til Spilling og Vaagland viste dei at lokalsamfunn som i liten grad har

stor påverknad utanfrå og er dei som har dei sterkaste negative maktstrukturane. Sjølv om vi

ikkje har empiri på det frå denne studien, har ein sett i andre studiar at små lokalsamfunn som

har vore prega av lite påverknad utanfrå i større mon har prøvd å skjerme seg mot endring

(Skålholt 2006). Sjølv om dette er å dra det langt, er det viktig å ta det med seg når ein har fokus

på det å inkludere dei og det som er annleis. No er det heldigvis slik at ein ikkje kan stoppe

kulturell endring, det blir ein kamp mot vindmøller, og som vi har peikt på tidlegare er det

mykje som tyder på at det går i rett retning. Folk er meir opne no, seier informantane våre.

Interessant nok peikte ei på at ein betent konflikt dei hadde på Dombås rundt eit asylmottak,

førte til at ein fekk ein positiv reaksjon mot det reaksjonære. Lokalsamfunnet løfta seg å bestem-

te seg for å møte dette positivt.

Likevel er det slik at nokre lokalsamfunn i norddalen enno ber preg av å vere relativt lukka

sosialt sett, det er tydeleg at nokre trekk frå gamalt av heng igjen. Eit døme som viser kor vans-

keleg det er å bli integrert og skikkeleg godtatt i lokalsamfunnet, er ho som ikkje fekk lov til å

kjøpe seg den lokale bunaden. Ho hadde vakse opp i eit lokalsamfunn i regionen, men vart ikkje

sett på som lokal, sidan foreldra hennar var innflyttarar. Ho hadde vokse opp på den vesle

staden, men var altså ikkje sett på som ”innfødd nok” til å få seg den lokale bunaden.

Følgjande sitat frå Lom kan òg illustrere kor vanskeleg det kan vere å bli helt innfødd:

Forskar: Føler du deg som lomvær?

49

Informant: Nei. Ikkje som lomvær, da må familien ha budd her i tre generasjonar!

Sjølv om dette kan verke noko karikert, er det likevel eit faktisk bilete på korleis unge kvinner

oppfattar nokre av lokalsamfunna i regionen. Men som vi har vore inne på, er dette i ferd med å

endre seg no, og få var bekymra for at dette er haldningar som ein vil sjå i framtida. Kvinna vi

nemnde over, fekk jo òg bunaden sin, til slutt.

4.2.2 Sosial fordel og spreidd ulempe

Det store temaet, som vi her kunne ha brukt veldig mykje tid på, og som våre informantar kom

tilbake til ofte, var korleis ein kan få fram fordelane med å vere få, og samstundes skyve vekk

periferiulempene. Det store "pre-et" for regionen, er for mange at det er små, trygge og tette

samfunn. Her har du moglegheit for å spele ei rolle i eit lokalsamfunn; her kan du faktisk gjere

ein forskjell!

Informant 1:[E]g har prøvd å bu i by, og litt rundt omkring, men eg trivst godt her. Her er det

eit mindre samfunn og du er synleg i samfunnet. Det er mange positive ting med det. Du blir sett

som eit enkeltindivid.

Informant 2: Når du går på butikken så seier du faktisk hei, det blir ikkje upersonlig da. Som

det blir i ein by eller større stad. Det er mykje triveligare.

Informant 1: Ting er lettvint her i norddalen, lite stress og kø i forhold til Oslo. Ein blir gjen-

kjent på butikken og får eit nettverk.

Enda viktigare er det at ein vel å bu saman med ein spesiell type folk når ein flytter på bygda:

Vi verdset relasjonar mellom folk for lite. Her er det bra folk, nokon å vere saman med. Kven vil

bo i Vågå fordi det er pent her, viss det ikkje er bra folk å vere saman med? Norddalen kan

marknadsførast med ”gode, innhaldsrike liv”. Ein går glipp av nokre moglegheiter, men får

andre. Gode, nære relasjonar, folk skjøner at dei er avhengige av kvarandre, dei får eit godt

tenestetilbod (for det er betre enn i Oslo) og dei får mange fritidstilbod. Eit godt liv med fleksib-

le løysingar. Men du må ha evna til å vere stabil på arbeidsmarknaden, for elles blir du suspekt.

Det er altså dei sosiale fordelane, men kva er dei spreidde ulempene? Ut frå dei intervjua vi har

gjort, er det fleire som peiker på at det ikkje er det same kor hen ein bur i regionen. I undersø-

kinga Østlandsforskning gjorde hausten 2008, såg vi at den eigenopplevde stadstilfredsheita var

lågare blant dei som sjølv sa at dei budde spreidd, enn for dei som budde tett. Dette finn vi igjen

i noko mon blant dei vi snakka med i regionen. Lang bussveg til skule og mykje køyring kan ta

bort litt av den nærleiksfordelen ein eigentleg kan ha i små samfunn. Følgjande sitat frå ei mor

som budde spreiddbygd i Dovre viser dette.

Eg har køyrt og køyrt og køyrt. Det må du. Det er minuset.

50

Ein må kanskje til og med kjørast for å kome til bestevenen sin. Men i dette ligg jo òg noko av

fordelen med å bu spreidd:

Det er jo litt av verdien òg, at det ikkje er hordar av 12-åringar, du må kunne tilpasse deg litt,

du må få vener som er litt yngre og eldre, du må vere i hop med folk som er annleis.

Det er store forskjellar innan regionen og innan kommunane. Det er andre utfordringar om du

bur på Lalm enn om du bur på Vågå. Det er difor viktig å sjå på dei lokale forskjellane òg. Og

det kan sjå ut som det er nokre ekstra utfordringar i dei spreiddbygde stadane. Dette gjeld om-

syn til kva som er akseptert åtferd, men òg at det rett og slett kan bli for smått. Dette kan òg

stemme med poenget vi viste til i teori- og bakgrunnskapittelet vårt. Det er dei som er vokse opp

i spreiddbygde strok som i minst grad har lyst til at eigne barn skal vekse opp i same type miljø

som dei sjølv er vokse opp i.

Den rurale idyllen er i høg grad ein sosial idyll, det er ikkje ein eremittisk idyll. Folk vil ha gode

buområde, med kort veg til skule og butikk og dei vil ha fordelane med å bu landleg (stort hus

og stor hage mellom anna). Dette stiller store krav til tenestetilbodet som kommunen kan tilby.

Mykje av den rurale fordelen kan falle bort, om du må køyre ungen din i ein dryg halvtime kvar

veg for å kome til barnehagen.

4.2.3 Store krav til godt tenestetilbod

Godt utdanna familiar, med små ungar er ikkje den enklaste demografien kommunane kan satse

på.

Ein informant i slutten av 40-åra seier det på denne måten:

Dersom bygdene skal konkurrere med dei store stadene må dei vere på linje med, eller helst

betre enn dei større stadene på det med hall, idrettsanlegg, kulturskole. Foreldre som skal flytte

hit er opptatt av slikt. Det er riktig å bruke pengar på sånt.

Dette stiller store krav til kommunane. Grunna dei store avstandane og at det bur relativt få i

kommunane, kan det vere ei utfordring å få det tenestetilbodet som er ønska frå kravstore små-

barnsfamiliar. Eit døme på utfordringane kan vi sjå i dette sitatet:

Det er for lite plassar [i barnehagen] og det skulle vore overkapasitet slik at nye innflyttarar

fekk plass med ein gong. Frå hausten er barnehagen full og dersom det kjem nokon flyttande

har vi ikkje plass. Og det må vere plass til ungane der foreldre ønskjer at dei skal ha plass. Det

kan ikkje vere slik at foreldre må kjøre ungane til barnehage i [ein tettstad i kommunen] for så

å kjøre til [ein annan tettstad i kommunen] på jobb.

Ei anna sa det på denne måten:

51

Ungdommen har jobba for å få til hall i fleire år. Ungdommen har ingen plass å vere. Det er

viktig at folk trivst som unge for at folk skal flytte tilbake.

Kommunane må med andre ord ikkje berre tilfredstille minstekrava, men dei må levere svært

gode tenestetilbod til sine innbyggarar. Og i dette ligg det òg mange paradoks. Det klaraste

døme var det vi var innom nettopp, sjølv om fleire var inne på at dei ikkje ville ha ungane sine

på alt for små skular, ville dei heller ikkje at ungane skulle sitje timevis på buss kvar dag. Kva

som er riktig og ikkje her, er nok forskjellige frå familie til familie. Det som er interessant her,

er korleis det kan brukast som eit heilt klart bilete på at fordelane ofte er det same som ulempe-

ne.

4.2.4 Makt, skilling og næringsliv

Eit hovudfokus for heile denne analysen er næringsutvikling, og da spesielt næringsetablering

blant kvinnelege gründerar. Alle dei kvinnene vi snakka med i fokusintervjua våre var sjølvsagt

ikkje gründerar. Likevel var det eit tema som mange brydde seg om og som mange hadde mei-

ningar om. Vi skal her kort gå igjennom noko av det vi var inne på rundt næringsutvikling i

fokusintervjua våre. I neste kapittel skal vi gå nærare inn på dette, men vi vil her gå gjennom

nokre funn som kom fram frå intervjua med dei fastbuande.

Noko av det første vi må minne om her, er at sjølv om vi har intervjua i alt 14 personar, så er

dette sjølvsagt berre eit lite utval. Når vi, til dømes, finn store forskjellar mellom lokalsamfunna,

er det meir truleg at dette har med kven vi har snakka med å gjere, enn kor dei er frå. Men dette

gjer ikkje det dei har sagt uriktig. Ein må berre vere varsam og open for at dette berre er ei

forståing av korleis det er i dei forskjellige lokalsamfunna.

Vi såg i førre kapittel korleis dei fråflytta studentane såg på det med sosial kontroll i bygda si.

På same tid var det ein positiv og negativ ting. Men om vi ser meir konkret på det å starte ei ny

verksemd – korleis er det da med desse sosiale strukturane?

Overraskande, kanskje, er det at fleire peikar på småkongetendensar når dei skal forklare kvifor

det kan vere problematisk å starte opp ny verksemd. I Jonssonsk tradisjon var det forskjellen

mellom husmenn og arbeidarar og storbønder som la store bindingar på korleis du kunne oppfø-

re deg, no er det kanskje andre maktstrukturar som gjeld18:

Det går på næringsverksemd på ein liten stad. Kommunen er livredd for forskjellsbehandling,

samtidig som dei gjer det heile tida, fordi dei er livredde dei store aktørane. Nokre har veldig

mykje å seie i eit sånt samfunn.

Slike type maktstrukturar finn ein nok i alle lokalsamfunn, blant anna fann ein det i ei analyse

av kvinnelege bedriftsleiarar i distriktet frå 2001(Berglund et al. 2001). Her kom det fram at det

var klare maktstrukturar i lokalsamfunna som avgrensa kvinners handlingsrom. Maktstrukturar i

18 Her visar vi til Tor Jonsson, diktaren frå Lom som ”fann opp” bygdedyret (Kolloen 2003)

52

kommunen er ofte knytt til dei tradisjonelle ”store mektige menn”, desse mennene tek del i

uformelle, men institusjonaliserte maktstrukturar som påverkar alt frå offentleg styre og stell til

dei viktige sivile rollene i samfunnet. Sjølv om vi her har for knapt datagrunnlagt for å seie at

”slik er det” i alle lokalsamfunn, er det heilt klart at det enno er ei utfordring for mange lokal-

samfunn at nokre få bestemmer veldig mykje. Ein kan likevel spørje seg om dette gjeld i størst

grad på stader med store interesser innan nokre få næringar, slik som på stadar med mykje

reiseliv.19

Informant 2: Eg har tru på at kommunen kan spele ein viktig rolle som utviklar, men dei lar seg

overkjøre.

Informant 1: Det er ikkje tilrettelagt for innbyggarar, berre for turistar.

Informant 2: Kommunen legg til rette for turistar og vi som bur her, vi kjem i andre rekke, det

synest eg.

Informant 3: Ja, mine pengar er ikkje like mykje verdt som turistanes pengar.

Dei store aktørane blir veldig dominerande på små plassar der det er sterke næringsinteresse. Og

spesielt kan det verke som det er vanskeleg å bli høyrt i dei rette fora for kvinner:

Ja, det å vere jente å bli høyrt! Da må ein prate ti gonger så mykje ti gonger så høgt som ein

mann. Dei snakkar om at likestilling har komme langt, men faen heller, det er berre ikkje sant.

Kommunen blir av mange løfta fram som dei som kan gjere noko, men kommunane si satsing

på næringsutvikling varierar mykje, som vi skal sjå i neste kapittel. Denne variasjonen er likevel

enda tydelegare, i følgje våre informantar, om vi ser til vest.

Informant 1, stad 1: Det er stor forskjell frå andre sida av fjellet her [vestlandet], kor det er ein

heilt annan kultur for etableringar. Der blir ting lagt til rette. Eg har høyrt folk seie det om

denne kommunen òg, men eg må seie eg er kjempeopprørt over kommunen

Informant 2, stad 2: Kvifor kan ikkje kommunen leige ut lokalar litt billege til lokale, slik at ein

kan skape arbeidsplassar då?

Som vi har vore inne på, stiller folk store krav til kommunen si rolle. Kanskje for store krav,

men sidan kommunen ofte tek ein så aktiv rolle som lokalsamfunnsutviklar, og går såpass høgt

ut for å folk til å flytte til kommunen sin, så blir det òg store forventningar til kva kommunen

kan gjere.

Kommunen som stad for næringsutvikling speler ei rolle både som tilrettelegger for næring, og

som det vi kan kalle ”sosial stad” (Sve 2008). Det er altså (minst) to nivå her som speler ei rolle,

kommunen si konkrete rolle som tilretteleggar, og kommunen som ein stad der ein opplever

særskilte sosiale hendingar som mogleggjer eller avgrensar åtferd. Men likevel er det ei tru på at

19 I ein analyse ein av forfattarane gjorde i fjell-landsbyar i Nepal, fann han det same poenget: på dei små

plassane som var prega av turisme, var det nokre ”big men” som bestemde mykje (Skålholt 2006).

53

kommunen òg kan endre dette nivået. Kommunen kan vere med å endre kultur. Det gode dømet,

som mange trekk fram, er Vågå.

Informant 1: I forhold til kommunen, så har det støtt vært eit problem, det er aldri blitt gjort

noko [..]

Informant 2: Ja, Vågå er ein mye klarare kommune, der har dei fått til mykje.

Kommunen kan vere ein kulturskapar, men det er enda mykje ugjort. Det var òg forskjell på kor

stor trua var på kva kommunane kunne få til, spesielt var det dei heilt unge meir pessimistisk om

kva som er mogleg å få til av kulturendring.

Det er langt fram, det er så mykje fordommar mot alt som er annleis. Grunnen til at eg kanskje

flytter, er at dette er så vanskeleg.

Som vi ser er dette såpass viktig for nokre, at dei vurderar å flytte. Sjølv om nokre da meiner at

slike kulturar og maktstrukturar i mindre grad finnest no, samanlikna med før, er det likevel

kvardagen for nokre av våre informantar.

I følgje teorien referert til i kapittel tre, er det eit mål i seg sjølv å ver opne for ting og folk som

er annleis. Tanken er at om ein er open for nye folk, er ein òg open for nye idear og tankar. Er

ein open for nye folk, er det òg større sjanse for at nye folk med nye tankar kjem til bygda.

Spesielt med tanke på å opne opp for nye folk og nye impulsar trur vi kommunen kan spele ei

viktig rolle. Mykje må likevel gjerast, og ein konkret ting, som vi òg skal kome innom seinare,

er at ein ikkje lyser ut ledige stillingar. Fleire informantar var opptatt av at rekruttering går føre

seg (for) uformelt:

Viss det skal kome fleire folk hit så må stillingar lysast ut. Mykje rekruttering går føre seg

gjennom ”AS vener og kjente”. Slikt får vi ikkje fleire folk av. Det kan liggje opne utlysingar

ute, slik at viss den rette personen melder seg så kan vi rekruttere nye folk.

På den andre sida opplever bedriftsleiarar at det er ei utfordring å rekruttere folk med spesial-

kompetanse til norddalen:

Vi har hatt store utlysingar, i aviser, aetat (den gong) og på kommunen sine heimesider, men vi

fekk ikkje det søkargrunnlaget som eg var ute etter. Difor har vi handplukka folk som nokon av

oss kjende eller hadde hørt om. Eigentleg burde vi lyse ut, men det er godt å sleppe når vi ikkje

må. Det har vore greitt å rekruttere folk med spesialkompetanse på denne måten. Nokon dett

innom litt meir tilfeldig. (…) Det kan vere ei utfordring å rekruttere fordi folk må ta ei aktivt val

og flytte til Vågå for å arbeide hos oss.

Det er med andre ord både eit problem å rekruttere riktig folk òg at stillingar ikkje i stor nok

grad lyses ut.

54

4.2.5 Arbeid og fagmiljø

Det er fleire som har vist at det ser ut til at arbeid har blitt stadig mindre viktig faktor når vi vel

kor vi vil bu. Andre faktorar, verkar det som, har blitt stadig meir viktige, og jobb har falt stadig

lenger ned på lista.20 Er jobb blitt uviktig? Lite tyder på det; andre studiar har sett på om dette

ikkje betyr at arbeid har blitt mindre viktig, men at arbeid berre har vore lettare å få. Det inneber

ikkje at arbeid ikkje er eit krav (Skålholt og Batt-Rawden 2008). Ein kan argumentere for at

arbeid er meir eit minstekrav enn eit motiv. Slik sett er det enno heilt sentralt at ein har ledige

attraktive arbeidsplassar i distriktet om ein skal tiltrekke seg fleire folk. Alle er ikkje, og kan

ikkje, bli gründerar; ein kan ikkje rekne med at alle skapar sin eigen arbeidsplass. Det er heller

ikkje slik at alle har moglegheit for å ta med seg det arbeidet ein har i byen til bygda. Brei-

bandsoptimismen var kanskje for stor, alle kan ikkje sitte på heimekontor.

Det var større fokus på arbeid og fagmiljø i intervjua blant studentane, enn blant dei som var

fastbuande. For mange av dei fastbuande var ikkje arbeid den problemstillinga som dei i høgst

grad ville trekke fram. Men som vi var inne på over, dette betyr ikkje at arbeid ikkje er viktig.

Som for studentane var det eit fokus på at arbeidsplassen som fagmiljø er svært viktig. Men

ikkje berre det. Arbeidsplassen er òg for mange den viktigaste sosiale arenaen utanfor familien.

Da er det viktig at dei mange arbeidsplassane i regionen er medviten om at viss dei vil ha nye

arbeidarar, må dei legge til rette for at dei nye som faktisk kjem kan trivast. Spesielt sidan det er

mindre lokalmiljø, noko som gjer at arbeidsmiljøet på mange måtar blir enda viktigare. Når vi

spurte ei om det var stor forskjell på om ein var tilbakeflyttar eller nyinnflyttar svarte ho:

Tilbakeflyttar eller nyinnflyttar er ikkje viktig, men storleiken på arbeidsplassen er det. Dersom

det er folk i ulik alder på arbeidsplassen, er det større sjanse for å finne seg til rette. Når du sit

saman med berre 50-årige gubbar får du ikkje omgangskrinsen din gjennom jobben, for å seie

det slik.

Å skape attraktive jobbar, blir difor heilt sentralt om ein skal ha noko som helst slags mål om å

auke folketalet. Og her har det offentlege ein viktig rolle å spele. Mange av ”kvinnejobbane” er i

offentleg sektor (helse og utdanning). Dette er sektorar som i stor grad rekrutterar gjennom

vikar- og deltidsstillingar. Våre informantar peiker på det openbare poeng at det er lite truleg at

du flyttar frå ein jobb i byen til eit 27,3 prosent vikariat.

Informant1:Da eg var ferdigutdanna fekk eg tilbod om fast jobb her, og det var avgjerande for

meg, for eg hadde ikkje is i magen til å flytte utan den.

At mange går i vikariat gjer òg at dei ikkje får etablert seg skikkeleg, og ein må vurdere om ein

verkeleg kan bli buande, dersom ein ikkje får seg fast jobb:

Vi er i vippeposisjon om vi skal flytte [frå bygda] eller ikkje. Ingen av oss er garantert jobb til

hausten og da kan vi ikkje bu her lenger.

20 www.ssb.no/magasinet/slik_lever_vi/art-2008-12-18-01.html sist lest 17. november

55

Også her har små arbeidsmarknadar ein ekstra utfordring. Det er noko anna å ta seg ein vikar-

jobb i ein stor arbeidsmarknad enn i ein liten. I ein stor marknad, er sjansen mykje større for at

det kan dukke opp ein ny jobb når vikariatet er over. Det er difor ikkje det same å tilby eit

vikariat på bygda enn i byen. Dette må kommunen vere medviten om. Det offentlege er òg blir

ein svært viktig arbeidsplasstilbydar i distriktet, difor må spesielt kommunen vere medviten si

rolle som arbeidsgjevar.

4.3 Oppsummering

Her skal vi kort oppsummere nokre av hovudfunna i dette kapitlet.

Eit problem som særleg studentane peikte på, var mangelen på store nok fagmiljø. Spesielt er

det viktig, sa dei, med eit stort fagmiljø når ein er nyutdanna. Sidan det er når ein er nyutdanna

at ein gjerne vel kor ein vil bu (gjerne for resten av livet), blir dette eit stort minus for små

lokalsamfunn. Det hjelp ikkje om dei har utdanningar som er etterspurt (typiske døme for jenter

er lege og sjukepleiar), om ein ikkje har attraktive jobbar for nyutdanna.

Skilje mellom dei som aldri har flytta ut, og dei som kom tilbake var stor, både hos studentane

og dei som hadde flytta til regionen. Dette skiljet viser klart at det òg her handlar om at bak-

grunnen er viktig for kva for vener du får deg, og det kan tenkast at det er ekstra utfordringar for

folk med høgare utdanning å passe inn i små lokalsamfunn. Nokre har til ein viss grad opplevd

at dei skal ikkje ”kome her og kome her og tru dei er betre enn dei”, sidan dei har høg utdan-

ning. Dette stemmer med forsking gjort andre stadar, som viser at det for folk med høgare

utdanning nettopp kan vere vanskelegare å passe inn i små lokalsamfunn (Bye 2009). Dette er

òg framheva med at mange av studentane la vekt på det at dei gjerne ville flytte heim, men berre

viss mange andre venninner gjorde det same. Som ein ung kvinneleg student sa det:

Det har frykteleg mykje å seie om dei du kjenner vil flytte attende, så viss eg flytter attende no,

så er det folk som er jamnaldringar med meg som er der, men dei har ikkje fått utdanning, dei

har kanskje tre ungar og gifta seg for mange år sidan. Så sjølv om dei er i same alder er dei i

forskjellige livsfasar

For dei som budde i regionen, var det mange som la vekt på nærleiken til naturen. Den var svært

viktig for ein del, spesielt kanskje for tilbakeflyttarar. For fleire av dei, var det fjella som var

den store magneten. Spesielt i fjellbygda Lom, men òg i Dovre og på Otta var det fleire som

peikte på fjellet som ein svært viktig faktor.

Generelt var alle dei vi snakka med i regionen svært reflekterte over fordelane og ulempene ved

å bu i regionen. Den gode plassen vart verdsett, men dei store avstandane var òg eit viktig tema.

Spesielt gjeld dette for småbarn. For om du flyttar til bygda for å få betre tid, er det da greitt at

du må køyre ungane i ein halvtime for å kome til barnehagen, eller om ungane dine må sitje

lenge på buss for å kome til skolen?

56

Det som stadig vekk vart løfta fram som noko positivt med å bu i norddalen, var moglegheitene

til å spele ei rolle i lokalsamfunnet. Er det slik at det individuelle prosjektet får vike for meir

kollektive tilnærmingar og løysingar når ein busett seg i distrikta? Ein kan i alle fall spørje seg

dette. Og her er vi ved ein kjerne i det vi meiner å finne i denne analysen. Ein stor del av det å

bu i eit lite lokalsamfunn, handlar om å ta aktivt del i dette lokalsamfunnet. Det handlar om

deltaking, og det handlar om å skape sine eigne liv. Difor er det så viktig å unngå så stor utyn-

ning av små lokalsamfunn at dei ikkje greier å oppretthalde slike lokalsamfunn. Dette er ein stor

fare ved uttynningssamfunnet (Aasbrenn 2007).

Funna analysert i kapitlet over kan kort oppsummerast slik:

Veldig mange studentar har eit stort ønskje om å flytte heim

Svært få er medvitne om kva for jobb dei kan få når dei starta utdanninga si

Få vil ha sin første arbeidsplass i Nord-Gudbrandsdalen etter at ein er ferdig utdanna

Små fagmiljø er ein av hovudgrunnane til at dei ikkje vil ha første jobb i regionen

Det er eit større skilje mellom dei som har flytta tilbake og dei som aldri har flytta ut,

enn det er mellom nyinnflyttar og tilbakeflyttarar

Mange sett stor pris på moglegheitene for å påverke lokalsamfunnet

Stor utfordring for kommunane å tilfredsstille kravstore småbarnsfamiliar

Arbeid er eit krav for å flytte, først da kan ein snakke om alle dei andre faktorane

57

5 Om å etablere seg i norddalen – Det kjem ikkje fort,

men det kjem

Eit av hovudmåla med denne undersøkinga var å sjå nærare på korleis kvinnelege entreprenørar

oppfatta ”nyskapingskulturen” i regionen. Dette hadde bakgrunn i eit konkret funn frå ”Mot-

strøms”-rapporten, som viste at kvinner i større mon enn menn kunne tenkje seg å starte eiga

verksemd. Samtidig som dei i større mon ønska å starte ny verksemd, meinte dei òg at kulturen

for å starte ny verksemd var dårlegare enn det menn meinte.21

Tabell 1: Kvinner og nystarting av verksemd

Kvinne Mann

Vurderer å starte ny verksemd 17,5 16

Norddalen er ein god stad å starte ny verksemd 25 30

Kjelde: (Skålholt 2008)

Kvifor meiner kvinner at Nord-Gudbrandsdalen er ein verre stad å starte ny verksemd enn

menn? Det er dette som er bakgrunnen for at vi i denne analysen har intervjua tiltaksapparat og

kvinnelege gründerar.

I dette kapitlet studerar vi først tiltaksapparat og så kvinnelege gründerar.

5.1 Kva hindringar er det for kvinner som vil etablere seg i

norddalen

Til denne delen av analysen intervjua vi følgjande informantar:

Toril Bye Wihelmsen Næringssjef i Lom kommune

Håvard Gangsås Næringsutvikler, Lesja kommune

Inge Angård Næringssjef med meir i Dovre kommune

Kari Holen Kommunalsjef, Sel kommune

Tora Sandbu Næringskonsulent, Vågå kommune

21 Spørsmåla var: I kor stor grad er du einig i påstanden: ”Nord-Gudbrandsdalen er ein god stad for folk

som vil starte ny verksemd” og ”Eg vurderer å etablere eigen verksemd i løpet av dei to neste åra”.

58

Ivar Brandsarbakken Næringssjef, Skjåk kommune

Ingunn Kalterud Rekneskapsførar, Heidal regnskapslag

Roar Nilstad Veksthuskoordinator, Lesja veksthus

Torunn Aass Taralrud Direktør, Innovasjon Noreg Oppland

Sigbjørn Oppheim Daglig leder, Nord-Gudbrandsdalen næringshage

Gry Helene Stavseng Prosjektleiar Athene utvikling, rådgjevar,

Tidlegare næringskonsulent i Vågå kommune

I tillegg til desse blir det også i noko mon brukt data frå intervju med etablerarar. Som ein ser er

det i stor grad dei kommunale aktørane vi har snakka med. Dette er ei svakheit: vi burde i større

grad ha intervjua private aktørar i regionen. Grunnen til at vi valde å fokusere på kommunane

var det klåre fokuset som mange informantar hadde om kommunane si rolle som samfunnsut-

viklar og som næringsutviklar. Det var gjennomgåande at informantane meinte at kommunen

hadde ei rolle å spele for å utvikle lokalsamfunnet, men òg direkte for å drive med støtte til

næringsutvikling.

I dette kapittelet fokuserer vi på kva oppfattingar dei forskjellige aktørane har om kvinneetable-

ring i regionen, og kva som kan gjerast for at fleire kvinner skal meine at Nord-Gudbrandsdalen

er ein god plass å etablere verksemd.

For å strukturere stoffet har vi valt å ta sitata inn i nokre kategoriar. Desse kategoriane vart

presenterte i kapittel tre, og er det individuelle, strukturelle og det symbolske nivå.

5.1.1 Individuelle høve

Det individuell nivået går på den einskilde si oppleving av kva som er mogleg eller ikkje. I vår

runde med tiltaksapparatet var det fleire som peikte på at forklaringa på at fleire kvinner enn

menn meinte det var vanskelig å etablere seg i norddalen hang saman med individuelle høve.

Kvinner er meir forsiktige, sa mange. Spesielt går dette på det å satse pengar. Men kvifor er det

slik?22

Det er ein ibuande beskjedenheit hos ein del kvinner, om du er framfusen som kvinne, så kan du

fort bli stigmatisert, vi kan stille spørsmål om ei kvinne som er litt frampå […] Eg veit ikkje om

det er et generelt bilete, men mange er beskjeden, og det er dei i politikken òg. Det gjeld å få

fram dei gode!

Menn har nok lettare for å starte verksemd, kvinner, mange er ikkje tøffe nok, man har ein

tanke, men dei trur kanskje at det blir for mykje, at dei ikkje greier å kome inn i det, og så tør

dei ikkje satse nok.

Det er litt – det er litt det vi kanskje kan kalle traust, og dermed kan prosjekt som er drivverdig

ikkje bli, for man er litt for forsiktig, ein har større risikoaversjon enn nødvendig, og der er det

litt forskjellig på kjønn, det er litt færre søkarar, men større gjennomføring […] det er ikkje

22 I det følgjande har vi gjort sitata anonyme, da det er av mindre interesse kva for aktør som har sagt kva.

59

noko anna en at dei [kvinnene] er litt meir forsiktig, meir spørsmål rundt det å minimere risiko.

Det er stort sett økonomisk, det går ikkje på kultur.

Det er tydeleg at fleire meiner at det ligg noko på det individuelle nivået. Det er noko som ikkje

kan forklarast med kultur, men som ein kan forklare rett og slett ut frå kva ein tør og ikkje tør.23

Det med å tørre går i stor grad på risikoaversjon. Mange kvinner vil ikkje starte med ny verk-

semd, seier dei, om ein ikkje er heilt sikker på at det går bra. Men som dei seier: dette kan òg

vere noko positivt. Det er færre kvinner som søker støtte og som vender seg til tiltaksapparatet,

men det er fleire som gjennomførar.

Trass i at mange nok er einig i at det til dels er forskjellar mellom menn og kvinner som vil

etablere seg, er det slett ikkje alle som meiner at det er forskjell i det heile tatt. Mange peiker på

at dei slett ikkje har erfart nokre forskjellar mellom korleis kvinner og menn er i etablerarsitua-

sjonar. Det er med andre ord relativt store forskjellar på korleis dette spørsmålet blir oppfatta av

dei forskjellige aktørane i tiltaksapparatet.

Eit sentralt spørsmål for oss var om dei som jobbar med å snakke med nyetablerarar sjølv trur

dei møter kvinner i rådgjevingssituasjonen annleis enn dei gjer det mot menn. Som vi såg i

teorien, var det i andre analysar vist at det var vanskelegare å kome gjennom hos tiltaksapparatet

viss du var kvinne. Nokre var difor medviten om kven dei snakka med:

Eg er veldig varsam med kva eg seier, eg er meir forsiktig med å kome med kritiske spørsmål

om dei[kvinnene]er i den tidlege fasen.

No har ikkje vi eintydige svar på det ut frå denne undersøkinga, men det verkar som det er slik

at det er forskjellar på det individuelle plan mellom kvinner og menn når det gjeld korleis hind-

ringar dei føler dei står overfor når dei skal etablere verksemd. Burde ein ikkje da òg ha tilnær-

ma seg rådgjevingssituasjonen forskjellig? Vi spurte difor alle konsulentane om dei møter

kvinner og menn på same måte i ein rettleiingssituasjon.24 Sidan vi veit at kvinner i større mon

enn menn finn kulturen i Nord-Gudbrandsdal vanskeleg når ein skal starte verksemd, er det klart

at kvinner i alle fall har ei oppleving om at det er visse hindringar i kulturen.

Erfaringar frå likestillingssenteret på Hamar viser at det er ein fordel om ein som rådgjevar er

medviten på kjønn, når ein er i rådgjevingssituasjonen. Det at vi veit at kvinner opplever større

hindringar enn menn, saman med den erfaringa vi har frå likestillingssenteret, tydar på at det

kan vere av det gode å ha ein slik medviten rådgjevingsstrategi med tanke på kjønn. Slik kan ein

bøte på nokre av dei individuelle hindringane som eventuelt ligg der.

23 Det er viktig at vi her ikkje diskuterar korleis det har blitt slik at kvinner har andre individuelle tilnær-

mingar til det å starte verksemd24 Intervjuguidane er vedlagte

60

5.1.2 Kultur, med stor K

I denne delen av analysen skal vi sjå om det er nokre konkrete strukturelle høve i norddalssam-

funnet som påverkar moglegheitene for kvinnelege etablerarar. Strukturelle høve vil seie at

samfunnsstrukturar som maktforhold, økonomi og tidsbruk vil verke inn på kva kvinner og

menn oppfattar som mogleg å gjere. Nokre av desse strukturane er opne og lette å sjå og peike

på. Har ein til dømes ikkje full barnehagedekning i ein kommune, veit vi at det reduserar mog-

legskapen for at ein får fleire (kvinnelege) gründerar.

Om ein har familie er det òg i fylgje våre informantar heilt sentralt at ein har ein partner som

kan støtte ein fullt ut i ein oppstartsfase. Både fordi ein truleg vil trenge økonomisk støtte i ei

oppstartstid, men òg fordi at ein vil trengje full støtte på heimefronten (om ein har barn). Har ein

da ikkje barnehageplass, blir det håplaust. Andre openbare strukturelle høve finns òg, men desse

strukturane var ikkje i fokus frå tiltaksapparatet, vi skal likevel kome tilbake til dei når vi kjem

til dei kvinnelege gründerane – nokre moment tek vi likevel med her.

I førre kapittel var vi inne på småkongane, som stadig i noko mon gjer seg gjeldane. I alle fall i

nokre av lokalsamfunna denne studien dekkar.

Eg trur at kvinner legg ekstra avgrensing på seg sjølv, men akkurat her i [kommunenamn] er

det ein mannsdominert kultur, og det er mange "vaksne" som har lang erfaring og som er i

viktige posisjonar, som rett og slett forskjellsbehandlar. Så da er det noko i om kvinnene lar seg

undertrykke.

Og ein annan næringsansvarleg i ein annen kommune:

Ikkje noko eg har tenkt voldsamt på, at det er markert forskjell. Men klart, det er forskjellige

ting. Det er klær, design, frisør, andre typar verksemder. Og dei er veldig opptatt av økonomi -

det blir jo sagt at de er meir risikoavverse, men eg tykkjer det er vanskeleg å seie […] men det

er jo eit mannssamfunn, det er det jo mange plassar, men kanskje enda meir her, det er få

rollemodellar [...] det går meir på kulturelle ting

Her ser vi at diskriminering på grunn av den mannsdominerte kulturen blir framstilt som eit

problem knytt til kvinner som individ, dvs om dei lar seg undertrykke. Den første informanten

er seg ikkje medviten om at det er kulturen ein bør ta tak i for å skape endring.

Fleire av våre informantar trakk fram at det i noko grad var innflyttarkvinner som var gründerar

og som skapte ny verksemd. Kanskje vil ikkje innflyttarkvinner i like stort mon kjenne desse

lokale maktstrukturane som avgrensande? Våre funn tyder likevel på at dei kjenner strukturane

på kroppen, dei visste berre ikkje om dei frå starten av.

Ein annan strukturell faktor kan òg forklare kvifor innflyttarkvinner i større mon startar ny

verksemd. Dei har ikkje anna val om dei skal få jobb. Rekruttering i regionen føregår i dag i stor

grad gjennom eigne nettverk. Stillingar lysast rett og slett ikkje ut. Dette samsvarar med funn frå

andre samanliknbare regionar. I ein analyse Østlandsforskning gjorde av Valdres og Hallingdal,

fann vi det same (Skålholt og Batt-Rawden 2008). Dette er ei problemstilling som fleire av

61

kommunane jobbar aktivt med. Blant anna har regionkontoret jobba for å få til fellesutlysningar

for heile regionen.

Men til tross for at vi til ein viss grad fann at tiltaksapparatet var medviten om at ein kunne

finne slike hindringar i samfunnet, var bilete langt frå så klart som vi fekk det fortald når vi

snakka med dei ”fastbuande” i førre kapitlet. Med atterhald om at vi her sjølvsagt har intervjua

for få til å det heile biletet, verkar det som at det frå tiltaksapparatet si side er mindre fokus på

dei strukturelle høva som kan motarbeide kvinnelege etablerarar enn blant dei faktiske etablera-

rane.

5.1.3 Kultur, med liten k

I neste delanalyse skal vi sjå på det symbolske nivået. Hindringar på symbolsk nivå går på

førestillingar om kva som er ”passande” for kvinner og menn. Dette blir trekt fram og framheva

i større mon som ei utfordring enn strukturelle nivå av tiltaksapparat. Men, som venta, i størst

grad frå dei av tiltaksapparatet som var kvinner.

Nokre symbolske hindringar er likevel ikkje kjønnsspesifikke. Og det er i stor grad det ein

generelt kan kalle "nyskapingskultur". No kan vi ikkje ut ifrå dei informantane vi har her, danne

eit generelt bilete av Nord-Gudbrandsdalen som stad å starte ny verksemd. Men våre informan-

tar teiknar eit bilete av ein stadig meir positiv nyskapingskultur i regionen. Dei forskjellige

lokalsamfunna har likevel utvikla seg forskjellig, og ut frå våre informantar kan vi lese at det er

noko forskjellig kor opne lokalsamfunna er overfor nye verksemder.

Dei seier at Skjåk er ein god del prega av vestlandet, at det skil seg frå dei andre kommunane,

spesielt på industri, og likeins innafor landbruket, det er små forhold så da må vi tenke annleis.

Næringssjefen i Skjåk var inne på noko - det er store forskjellar i korleis etablerarkulturen er i

dei forskjellige kommunane. At Skjåk vart framheva som noko meir open for nysatsing har også

tidlegare analysar vist (Spilling og Vaagland 1989). Det verkar som Skjåk tradisjonelt har blitt

prega av sin tette kontakt mot Vestlandet. Tradisjonelt har ein forklart dette med at det er ann-

leis eigarstruktur på jorda der. Teigane var mindre, og husmennene færre. Dette førte til ei

mindre fatalistisk tilnærming, din skjebne var ikkje bestemt på førehand. Men forskjellane

mellom bygdene og kommunane blir stadig mindre; det har skjedd store positive endringar dei

seinaste åra:

Det har skjedd ei endring, eg har følt det same, det har skjedd ein god del entreprenørskap. Det

kjem ikkje fort, men det kjem

Kulturen har endra seg veldig mykje på ti år. For ti år sidan kunne det vere litt slik: ”du trur du

er noko”, men no er det klapp på skuldra og lykke til.

Det ser ut til at denne forskjellen til ein viss grad kan ha samanheng med kommunane si satsing

på feltet. Det ser ut som at ei bevisst satsing frå kommunane er med på å skape positivt fokus;

62

det kan vere med å skape ein tru på at nyskaping kan lykkast. Og det er heilt nødvendig. Men

ein må ha med eit atterhald her: det kan sjå ut som at tiltaksapparatet vurderar etablerarkulturen

som litt meir positiv enn etablerarar og kvinnene elles. Men det er likevel brei semje om at det

går rett veg. Kvifor det er blitt slik er ikkje heilt klart, men at kommunen har spelt ei rolle, det er

folk sikre på:

Den jobben Rune Øygard og nokre til har gjort, har gjort at vi har fått vår eigen stoltheit. Før

var det meir at de stod med lua i handa og sa dei var frå Nord-Gudbrandsdalen, no er det meir

at dei slår seg på brystet og skryt av at dei kjem frå Vågå!

Kommunen, med flinke eldsjeler, har altså fått til ei endring. Dette har truleg gjort det enklare å

starte ny verksemd. Og det er svært viktig:

Dei som bur i distriktet må satse på nyskaping, vi må skaffe oss dei folka som har utdanning og

som har kompetanse om kommersialisering, og, anten ved hjelp av seg sjølv eller andre greier å

vere innovative. [...]Det må vere opning for å vere kreativ. Ein må akseptere det kreative og dei

kreative prosessane.

Dette har nær samanheng, som vi har vore inne på, med Florida sine tankar. Han peiker på at eit

samfunns evne til å vere opne for nye folk speglar seg i kor vellukka dei er økonomisk. Open-

heit er ein nøkkeleigenskap. Da blir det ekstra skadeleg med diskusjonar rundt asylmottak, til

dømes. Det er òg svært viktig å minimere negativitet mot nye satsingar.

I Oslo jobbar ikkje folk redusert, men det gjer alle her. Og da blir det ikkje fokus på å starte ny

verksemd, der ein må jobbe meir enn full tid.

Vi forstår forventningane i samfunnet om å ikkje jobbe fulltid som ein symbolsk hindring, som

spesielt gjeld kvinner. Dette er likevel ikkje noko som vart fokusert på som ein reell hindring av

mange av våre informantar, men likevel:

Men det er jo eit mannssamfunn […]Kvinnene er meir tradisjonelle her. Få familie, få ungar.

Dei er mindre opptatt på karriere.

Det er viktig å få full barnehagedekning, og dei bidrar til å frigjere kvinnetid. [Kommunen] er

litt konservativ, men så stakar dei nye kvinnene veg

Merksemda om slike symbolske hindringar for kvinner som vil vere gründerar er altså til stades

hos nokre i tiltaksapparatet, men ikkje alle har det fokuset. Men om samfunnet skal tiltrekke seg

dei som har kompetanse og ønskje om å starte noko nytt, er dette haldningar ein må jobbe med.

Vi skal i avslutningskapitlet kome tilbake til korleis desse kjønnsspesifikke forventningane både

kan vere frigjerande og avgrensande.

63

5.1.4 Oppsummering, tiltaksapparat

Eit generelt problem som alle informantane har vore inne på, er at satsingane frå kvinner i

regionen er lite innovative og lite marknadsorienterte. Mange vil starte frisørsalong eller butik-

kar av ulike slag. Sidan folketal legg klare marknadsmessige avgrensingar på kva som er mog-

leg å få til av slike typar verksemd, er det ikkje alle idear som kan gjennomførast. Generelt

peiker fleire på at kvinner er for lite fokusert på at ein faktisk må ha veldig klare økonomiske

mål med det ein skal gjere. Dette kan ha noko med å gjere at ein del av satsingane vi har sett er

det som kan kallast stadsspesifikke overlevingsstrategiar. I ein situasjon der landbruket spelar

ein stadig mindre økonomisk rolle (ein familie kan i liten grad overleve på ein gard, aleine), må

ein finne på noko nytt for å kunne halde fram med å bu. Men dette nye skal ikkje vere ei stor

verksemd der ein har som mål å tene store pengar, målet er berre å få nok til å kunne fortsette å

bu der ein bur. Slik kan ein risikere at satsingane blir for små, og dermed ikkje berekraftig over

tid. Ein analyse av landbrukssatsingar i Nord-Noreg har vist at dette kan vere tilfelle (Sve 2008).

Kvinner er meir risikoavers, og da spesielt med tanke på å ta opp lån. Dette kan ha samanheng

med at satsinga ikkje har utgangspunkt i å starte ei ny bedrift, men at satsinga har utgangspunkt

i å lage sin eigen arbeidsplass. Dette skal vi òg sjå på i neste kapittel, der vi skal høyre frå nokre

kvinnelege gründerar.

Som vi har vore inne på allereie, ser det ut som at kommunen har ein rolle å spele både som

direkte støttespelar økonomisk til gründerar, men like viktig at kommunen har ein rolle å spele i

å lage kultur for nyskaping. Spesielt blir dette viktig med tanke på at det kan virke som at nokre

lokalsamfunn enno har nokre kulturelle hindringar for at kvinner skal etablere seg i det mon

som det ser ut som dei faktisk vil. Vi ser at informantane tyr til individuelle forklaringar på

kvifor det er få kvinner som etablerer ny verksemd, medan det er lite merksemd på strukturelle

og kulturelle forklaringar.

For å få til ei slik kulturell endring, blir det heilt sentralt at kommunane satsar bevisst og nok på

slike problemstillingar. Lesja, Skjåk og Vågå kommune kan her vere døme på kommunar som

har komme lengst i sitt arbeid. Lesja og Skjåk har til og med ei konkret og bevisst satsing på

kvinnelege gründerar. I Lesja er det politisk vedtatt at kvinner skal få føremon når ein handsa-

mar søknadar til næringsfondet; i Skjåk kan unge kvinnelege gründerar få ein større del av

investeringsbehovet sitt dekka enn menn. Lesja og Skjåk blir òg framheva som dei som i størst

mon har fått til eit godt samarbeid med den viktige regionale aktøren Næringshagen Nord-

Gudbrandsdal.

Det er òg nokre forskjellar i kor stor grad landbruksdelen av næringsutviklinga er integrert i det

arbeidet som kommunen gjer med næringsutvikling. Landbruk er og blir ein av dei viktigaste

næringane i regionen. Denne todelinga blir difor noko kunstig. Landbrukets rolle i samanheng

med regional utvikling har ikkje vore i fokus i denne analysen, men det er ikkje det same som at

landbruket ikkje er viktig. Landbruket burde inkluderast i ein vidareføring av det arbeidet som

er gjort her. Spesielt med tanke på at vi ser at kvinner speler ein svært viktig rolle i utvikling av

nye næringar i tilknyting til landbruket.

64

Det er klart at det er store forskjellar i kor stort handlingsrom dei forskjellige kommunane har

reint økonomisk. Her er kraftinntekter heilt sentralt for kor mykje kommunane kan gjere. Eide-

foss er den store tunge aktøren, og det er klart at dei fem kommunane som er medeigarar i

Eidefoss (Lesja, Dovre, Sel, Vågå og Lom) har nokre fortrinn, men det er ikkje eigarskap i

kraftselskap som er den største faktoren. Viktigare er det å ha rolla som ”vertsskapskommune”

for kraftinstallasjonar og dei inntekter ein får gjennom grunnrenteskatt og eigedomskatt (LVK

2004). Kommunane som har størst inntekt gjennom å vere vertskapskommunar for vasskraft er

Skjåk, Lesja og til dels Lom. Dei store forskjellane i kraftinntekter gjer at situasjonen og mog-

legheitene for næringsutvikling er svært ulik i dei ulike kommunane. Dei store forskjellane i

kraftinntekter kan òg tenkast å hindre større samarbeid mellom kommunane, sidan utgangspunk-

ta er så forskjellige reint økonomisk. Dette er òg eit tema som ein bør sjå nærare på i ein framti-

dig analyse av regionen.

Det er ikkje heilt klart kva rolla kommunen skal ha med tanke på lokal næringsutvikling. Dette

syner seg òg i intervjua med næringssjefane og -konsulentane, det varierar kva for rolle kom-

munane har tatt i arbeidet med næringsrådgjeving.

I følgje nokre av dei private aktørane vi snakka med, er det blant nokre av kommunane litt

uklart kva som er kommunen si rolle når det kjem til næringsutvikling. Dette kan føre til usik-

kerheit og rolleblanding. Det er rett at kommunane skal ha eit mottaksapparat for nye etablera-

rar, men er det rett at dei òg skal gje konkrete råd? Kanskje kommunen i større grad berre skal

vidareformidle kontakt til dei rette aktørane og meir vere ein formidlar av kunnskap? Om kom-

munen òg tek på seg rådgjevarrolla, må det innebere at kommunen må vere svært medviten om

kva for slags kompetanse ein har, og enda viktigare, kva ein ikkje har kompetanse på.

Det er på gong ei ny større satsing frå regjeringa der kommunane i større mon skal ha ansvar for

førstelinja i tiltaksapparatet (altså at dei i større mon skal vere den som først tek i mot etablera-

rar i startfasa).25 Siktemålet her er at kommunane i større mon kan bidra til økt vekst, sysselset-

ting og verdiskaping, tufta på lokale føremon. Ein kan argumentere for at kommunane i Nord-

Gudbrandsdalen har tjuvstarta med denne verksemda. Kommunane i regionen har allereie kome

relativt langt i å spele denne rolla (allereie før dei har fått ho), slik sett kan du seie at kommuna-

ne har vore forut si tid. Andre vil seie at kommunane har gått for langt, det er til og med nokre

av næringssjefane einige i:

Kommunen er ein stor og viktig arbeidsplass, og gjer masse til næring, men kanskje litt for

mykje kanskje? Kommunen må ta initiativ til alt, og det går ikkje. Dei [verksemdene] må ta

initiativ, og så må kommunen leggje til rette.

Denne informanten problematiserer det sterke næringsutviklingsinitiativet dei hadde i kommu-

nen. Dette burde jo eigentleg kome frå verksemdene si side, ikkje frå kommunen si side. Dette

var likevel ikkje hovudproblemstillinga til denne analysen. Hovudmålet med denne analysen var

25 http://www.regjeringen.no/nb/dep/krd/tema/regional-_og_distriktspolitikk/utvikling-av-bedrifter-og-

naringsmiljo/kommunene-som-forstelinje-for-smaskala-n.html?id=528199

65

å få kunnskap om kva som hindrar at fleire kvinner etablerar ny verksemd. Da er det sjølvsagt

òg sentralt å snakke med dei det gjeld, dei kvinnelege etablerarane.

5.2 Kvinnelege gründerar

Intervju og hovudanalyse av dette stoffet er gjort av Goro Ree-Lindstad og Signe Opsahl ved

Likestillingssenteret på Hamar. Stoffet er omarbeidd og satt inn i samanheng i rapporten av

forfattarane. I tillegg er element frå fokusgruppeintervjua inkludert, i den grad dette gjaldt

kvinner som òg hadde starta eigen verksemd.

I alt vart åtte kvinnelege etablerar intervjua. Dei dekka forskjellige bransjar og alle dei seks

kommunane i Nord-Gudbrandsdal. Det er nokre metodiske problem med utvalet vi har i denne

delen av undersøkinga. Vi prata i (hovudsak) med kvinner som har lykkast med etableringa si.

Det er fleire grunnar til at det måtte bli slik. For det første er det dei som har lykkast, som vi

faktisk får vite om. Det er ikkje råd å få tilgong til alle som har tenkt, eller så vidt prøvd å etab-

lere seg. For det andre, var det i utgangspunktet dei som har lukkast vi i hovudsak var ute etter.

Eit av måla med prosjektet var jo å finne kva det er som gjer at desse faktisk har lykkast? Kva

for erfaringar har dei som kan vere relevante for andre? Og, ikkje minst, kva har dei opplevd

som kan gje grobotn for nye politikkutformingar?

Sjølv om ein ikkje kan trekke generelle konklusjonar ut frå dei intervjua vi har hatt her, ser vi at

mange av dei kvinnelege gründerane vi har snakke med, i stor grad har etablert seg enten for å

ha ein jobb der dei vil flytte (dei vil flytte heim), eller for å kunne halde fram med å bu der dei

bur. Dei etablerar seg ikkje berre for å starte ei verksemd, men for å kunne bu. Dette funnet

samsvarar òg med anna forsking som er gjort på kvinnelege gründerar (Førde 2004; Guldvik og

Lauritzen 2009) og med det som vi fann i førre delkapittel. Men sjølv om det ser ut som at

mange kvinnelege gründerar ikkje har ambisjonar ut over det å lage sin eigen arbeidsplass, gjeld

dette sjølvsagt ikkje alle, og det er heller ikkje slik at små arbeidsplassar er dårlegare enn store,

kvar arbeidsplass er av stor verdi for små kommunar.

5.2.1 Tid, tryggleik og fleksibelt liv?

I kapittel fem såg vi på kva som var fint med å bu i Norddalen. Det som mange la vekt på her,

var at Norddalen mogleggjorde eit meir fleksibelt liv, med betre tid. Korleis stemmer dette med

det å etablere ei bedrift? Det som våre informantar fortel oss, og som er viktig å hugse på, er at

det tek TID å etablere ei bedrift. Ein kan ikkje rekne med å ha noko særleg ferie, og heller ikkje

mykje fri i helgene. Sidan ein del av det som skal vere fordelen med å bu på landet er at ein får

betre tid enn det ein ville hatt/hadde i byen, kan ønskje om å få fleire gründerar vere i konflikt

med dette. Har ein gründer tid til å bruke naturen, tid til å ikkje stresse og ikkje minst mykje tid

66

til barna sine? Ut frå dei intervjua vi har gjort her må det leggast vekt på at det å vere gründer

tek tid.

5.2.2 Tiltaksapparatet si rolle

Kommunen si rolle er litt forskjellig oppfatta av etablerarane. Nokre er veldig fornøgd, men

fleire klaga over oppfølginga frå kommunen. Nokre peikte òg på at råda dei fekk var direkte

feil. Det klaraste døme på dette er ho som fekk vite at det var det same for ho, om ho danna

aksjeselskap eller eit enkeltmannsføretak. Sidan aksjeselskapsforma gjer fleire rettigheitar når

ein får barn (og ved sjukdom), tapte denne kvinna på ikkje å etablere aksjeselskap når ho seinare

vart gravid. Dette er (kjønnsspesifikk) kompetanse som det er viktig at kommunen har, når ein

først skal gi råd til etablerar. I neste kapittel skal vi kort sjå på kva vi meiner faktisk bør vere

oppgåva til kommunen i slike spørsmål. Vi minner likevel om at kvinnene vi intervjua danna

verksemd for noko tid tilbake (frå starten på 1990-talet og fram til i dag). Det er ein auka fokus

på næringsrådgjeving i kommunane no, og det kan tenkjast at kvaliteten på råda har blitt betre

med tida.

Innovasjon Noreg (IN) sin aktivitet var dei fleste misfornøgd med. Dette har nok i stor grad

samanheng med at IN ikkje prioriterar tenesteproduksjon, og at dei ikkje prioriterar mindre

satsingar. Eit anna spørsmål er likevel kvifor IN ikkje prioriterar tenesteproduksjon, når vi veit

at det er det dei fleste kvinner kan tenkje seg å starte med om dei vil starta sin eigen verksemd.

Tenesteproduksjon er viktig for Noregs økonomi, og rollen til tenesteproduksjon ser berre ut til

å bli større. Fleire peikte på at dei berre hadde blitt møtt av "ei kald skulder" hos IN. Det er

lettare for menn, sa ei, sidan dei i større mon satsar på det som IN satsar på (produksjon av

varer, ikkje tenester).

Satsinga til Innovasjon Noreg for å få fleire kvinner ser på nettopp det vi har sett her, som eit

problem, og som noko dei vil endre på.

Kvinner starter sjeldnere bedrift og starter også andre typer bedrifter enn menn. Ofte dreier det

seg om enkelpersonforetak med lav risiko, små vekstambisjoner, rettet mot et lokalt marked.

Dessuten har kvinner en langt høyere terskel for å starte egne bedrifter sammenlignet med

menn. Kvinnovasjon ønsker å endre dette. [...]Kvinnovasjon skal øke ambisjonsnivået blant

kvinner som starter egne bedrifter.

frå kvinnovasjon.no, som SIVA (og IN) si satsing på kvinner og entreprenørskap26

Nord-Gudbrandsdal har berre observatørstatus i dette prosjektet, og er difor ikkje aktivt med i

denne satsinga enno. I Oppland er det næringshagane på Dokka (”Landsbyen”) og Kapp som er

deltakar i prosjektet. Det blir av stor interesse om dette vil gjere ein forskjell i korleis IN jobbar

i framtida. Det interessante her er likevel at IN ikkje nærmar seg slik kvinner vil jobbe, men

heller vil at kvinnene skal ha større ambisjonar og risikere meir.

26 http://kvinnovasjon.no/om-kvinnovasjon

67

Likevel speler tiltaksapparatet i stor grad ei viktig rolle. Mange trekk fram etablerarkursa som

viktige for at dei turte å satse. Mange har òg hatt stor bruk for dei forskjellige næringshagane.

Spesielt var det viktig å skape seg eit arbeidsmiljø i ein einsam etablerarkvardag.

Noko av det som vi ville finne ut av med denne undersøkinga, var om det fantes sosiale hind-

ringar i samfunnet (slik som tradisjonelle kjønnsroller, bygdedyr m.m.) som kunne hindre

nyetablering. Sjølv om deler av dette vart bekrefta i kapittel 5, fekk vi eit anna bilete frå dei

etablerarane vi snakka med her. Fleire peikte tvert i mot på at dei hadde opplevd støtte og inte-

resse frå omgivnadane. Spesielt frå nær omgivnad, slik som familie (og spesielt mor). Likevel er

bildet samansett, det var også nokre som hadde opplevd noko motstand i lokalmiljøet:

"Folk hadde ikkje noko tru på at eg kunne få det til, men eg ville, og eg stod på, og eg fekk det

til".

Det er med andre ord enno ein veg å gå for å skape eit godt miljø for næringssatsingar:

Det er ikkje akkurat kultur for entreprenørar her, det går tregt, men det går jo.

Ei anna peikte på noko som vi såg frå fokusgruppeintervjua:

"Eg kom flyttande til bygda, og visste ikkje om kva som ein kunne gjere og ikkje gjere, så eg

gjorde det eg ville".

Er det slik at det er lettare for innflyttarar å starte ny verksemd enn det er for fastbuande og

tilbakeflyttarar? Det er nokre ting som kan tyde på det (sjølv om vi kanskje har eit seleksjons-

problem her, dei som flyttar til ein ny plass, er gjerne nokre som er litt meir aktiv i høve til sin

eigen livssituasjon enn nokre som flyttar "heim" eller ikkje flyttar). Om det er slik, at innflytta-

rar i større mon etablerer verksemd, blir det ekstra viktig å jobbe for å få nye folk til bygdene.

Men òg dei som kom som innflyttarar opplevde miskunna mot det å få ting til som ei mental

hindring:

Eg har starta eigen verksemd, og det er tommelen ned frå dei fleste, faktisk. Det er heldigvis

alltid nokon som seier: "så flott at du får det til", så du klamrar deg til det. Men dei aller nær-

maste, dei som synest at, nei, du skulle helst gjort noko anna. Det verkar nesten som om dei

hadde blitt lykkelegare om det hadde blitt nedlagt og mislukka. Når vi får til noko så… ja du

skal helst ikkje få til nok […] Eg skjønner ikkje kvifor folk ikkje kan glede seg over det, i staden

for å seie, nei…

Ein av næringskonsulentane som vi snakka med, var inne på eit viktig poeng; du treng ikkje at

eit heilt lokalmiljø støttar deg, men du må ha nokre (få) nære som faktisk gjer det. Det er kan-

skje difor at nyinnflyttarar ikkje kjenner dei stadspesifikke kulturane like godt på kroppen. Så

lenge du har nokre få nære rundt deg, kan det vere det same kva alle dei andre seier.

68

Rolla til dei private rekneskapsbyråa må også hevast fram. Av dei meir praktiske råda, peikte

mange på at det var viktig å komme tidleg i kontakt med rekneskapsbyrå. Dei er ein svært viktig

faktor, og i stor grad viktigare enn kommunen. Kommunen skal i utgangspunktet i liten grad gje

råd om det reint økonomiske og bedriftsmessige til etablerarar – det er difor viktig å vere medvi-

ten om andre aktørar i regionen (næringshagen, rekneskapskontora, bankane, næringsliv).

Kommunen si rolle er som handsamar av forskjellige fond, og som det ein informant kalla

”mobilisering”, kommunen skal mobilisere til næringsutvikling, men skal ikkje drive nærings-

utvikling.

Ut ifrå intervjua gjort med dei kvinnelege entreprenørane, kan det vere naturleg å peike på at det

er (minst) like viktig å ha ein god planavdeling, for å få til ein god næringsutvikling, som det er

å ha ei velfungerande næringsavdeling.

5.2.3 Er kvinner meir forsiktige?

Runden med tiltaksapparatet viste oss at mange hadde inntrykk av at kvinner var meir forsiktige

med å investere (noko som jo stemmer med det kvinnovasjon sa). Dette vart stadfesta av dei

etablerarane vi snakka med. Fleire peikte på at dei var svært forsiktige med å ta opp lån. Men

som ei sa, ho anbefalte likevel andre etablerarar å ta opp lån i større mon enn ho sjølv hadde

turt. Dette viser at det finnes eit visst potensiale for å få til større satsingar frå kvinner (om det er

større satsingar som er målet).

5.2.4 Er etablerarar spesielle menneske?

Det er nesten eit krav, seier våre informantar, at du er full av pågangsmot og optimisme om det

skal vere mogleg å få til å starte ny verksemd. Det vil ta lang tid, og du må rekne med å jobbe

veldig mykje for lita eller inga lønn ei god stund. Berre gode prosjekt tener pengar før det er gått

ein to-tre år. Så at ein må vere ein optimist av natur, verkar naturleg å konkludere. Men, som

klisjeen seier det, naud lærar…

Det handlar òg om å lage seg ein jobb fordi ein må. Kanskje blir ein tvinga til å bli full av

pågangsmot og optimisme om ein flyttar til ein stad der det kan vere vanskeleg å finne seg

”vanleg” jobb. Men kven er desse superkvinnene? Og er dei verkeleg superkvinner?

Ein av føresetnadane for prosjektet ”Jenter mot strømmen” viser seg å halde tritt. Der var ut-

gangspunktet å nå kvinner med utdanning, fordi ein trudde det var desse ein måtte rekruttere til

bygda for å få nysatsing. Og nesten alle av våre gründerar har høgre utdanning, sjølv om utdan-

ning ikkje er påkravd for å gjere det ein gjer i dei bransjane ein har starta.

Om vi skal generalisere meir, er det ofte ei dame som er gift med ein bonde. No er det òg ofte ei

odelsjente som flyttar heim, men som må ha noko gjere ved sida av garden. Og det er gjerne

ikkje kvinner som alltid har drøymt om å gjere noko spesielt. Dei berre måtte for å kunne bu der

dei ville bu. Som ei sa det:

69

Eg hadde ikkje starta for meg sjølv andre stadar, men eg ville flytte heim.

Den aller største barrieren for våre kvinnelege gründerar er økonomien. Som vi har vore inne på

er det ikkje overskot av risikovennleg kapitel i Nord-Gudbrandsdalen, ei fortalde at ho måtte ut

av regionen og til Vestlandet for å få lån til si (vellykka) verksemd. Men det må òg seiast at om

prosjekta er gode nok, er det rimeleg å tru at det skal vere mogleg å få tak i kapital. Det er ikkje

politisk vilje (eller strengt tatt moglegheit enn så lenge vi er i EØS og medlem av WTO) til å

fullfinansiere private næringsetableringar frå offentleg side. Allereie no er det slik at det i fleire

av kommunane er tilgong til meir offentleg kapital enn det er i dei fleste andre kommunar i

landet. På grunn av statlege særtilskot og ikkje minst på grunn av kraftpengar, er det større

moglegheiter for å skaffe seg kapital i mange av kommunane i Nord-Gudbrandsdalen enn andre

stadar.

Sjølv om ein del kvinner peiker på at den største barrieren er tilgong på kapital, er det òg fleire

som peiker på at ein like stor barriere er den som kvinnene sjølv har. Det som vi i førre delkapit-

tel kalla individuelle høve. ”Om berre dei indre barrierane er borte”, seier ein informant, ”går

alt”. Her er det likevel òg snakk om at kjønn på strukturelt og symbolsk nivå verkar inn på

kvinner sitt individuelle handlingsrom. Det finst få rollemodellar for kvinner som entreprenørar

og da kan terskelen for å skape si eiga bedrift bli høg.

5.2.5 Råd

Her skal vi gje nokre enkle å konkrete råd, ut i frå dei intervjua som er gjort med kvinnelege

gründerar.

Ordføraren er viktig, og bør brukast meir i næringsutviklingsomsyn

Det skulle vore enklare å få leie lokale, billeg

Kvar kommune burde hatt ei konkret informasjonspakke om kva kommunen kan tilby

av tenester, og kva for tenester ein bør finne andre stadar

Gje heller mykje pengar til få, enn litt til alle

Det er ikkje store bedrifter våre kvinnelege gründerar har starta. Sidan ein del av dei kommunale

og offentlege tilskota er retta spesielt mot store (industrielle) satsingar, er det viktig at fokuset

rettast meir mot små satsingar. Sidan Innovasjon Noreg har sin politikk, og den ikkje gjev

pengar til frisørar, klesbutikkar og kafear, blir det viktig at kommunen yter sin skjerv her, så

lenge dei har kapital til det.

70

71

6 Avslutting

Her vil vi diskutere nokre funn i lys av perspektiva i kapittel 3. Vi drøftar forståingar av ”nord-

dalen”, ulike kulturelle tilhøve og kjønn, for å peike på kva implikasjonar funna har for kom-

munen si rolle og politikkutforming.

6.1 Kva er "Norddalen"

I arbeidet med dette prosjektet, har vi alltid hatt eit regionalt fokus. Vi har sett på Nord-

Gudbrandsdalen som ein region, med felles utfordringar. Sjølv om dei forskjellige stadane deler

ein del av dei same utfordringane viser arbeidet gjort hittil, at denne Regionen (med stor R) i

alle fall ikkje enno blir oppfatta som ein Region. Dette poenget kom fram når vi snakka med

studentane, og det kom fram i fokusgruppene våre, blant dei som bur i regionen.

For det første: nesten ingen identifiserar seg som Norddøl. Stort sett er identiteten knytt til

akkurat den staden dei bur; dei kallar seg Lalming, Dombæsing, Vagvær. Om dei har noko

felles identitetsmarkør er det ”døl”, eller ”gudbrandsdøl”. Vidare er oppfattinga av dei problema

dei strir med til vanleg, i stor grad kommunespesifikke. Til dømes får Skjåk kommune mykje

skryt for sitt gode arbeid med barn og unge, medan Lom kommune blir kritisert for å gjere for

lite. Vågå kommune får skryt for sitt arbeid med å skape ein positiv identitet, medan folk i

Dovre kommune kritiserar kommunen sin for å ikkje gjere noko for å skape ein slik positiv

instilling. Lesja kommune får skryt for si satsing på næringsrådgjeving, medan Sel blir nemnt

som eit døme på nokre som ikkje har brukt like mykje ressursar på dette området. Desse døma

er ikkje tatt med for å henge ut nokre kommunar, men for å vise at utfordringane i noko mon

ligg på kommunenivå, og at tiltaka er og må vere forskjellige i dei forskjellige kommunane.

6.2 Frigjerande og avgrensande kulturar

Den kjende sosiologen Granovetter innførte dei analytiske omgrepa svake band and sterke band

(Løyning 2006). Desse kan vere brukbare for å sjå på situasjonen i Nord-Gudbrandsdalen i dag.

Granovetter sine tankar, saman med Floridas tanke om at ein må ha opne og inkluderande

samfunn for å få til vekst (økonomisk og folketalsmessig), kan samen gje ein teoretisk argumen-

tasjon for kvifor det er viktig å jobbe for å skape meir opne samfunn i Nord-Gudbrandsdalen.

Granovetter meiner at om ein har for sterke ”strong” ties, kan det føre til at ein ikkje får den

utviklinga ein ønskjer seg. Eit konkret og aktuelt døme, er arbeidsmarknaden i norddalen. Om

dei ”sterke banda” er for sterke, kan det føre til rekrutteringa til arbeidsplassane blir for intern

og at ein dermed vil miste mange gode kandidatar. Stemmer det, slik ein del informantar seier,

at rekruttering i norddalen er svært prega av nettverk, kan dette tyde på at gode kandidatar ikkje

72

blir rekruttert inn i næringsmiljø i regionen. Og sidan vi veit at næringslivet i norddalen er svært

mannsdominert, vil dette òg innebere at kvinner i for liten grad blir rekruttert inni næringslivet.

Om ein derimot lykkast med å skape meir ”svake band”, kan ein greie å rekruttere breiare. Eit

problem med dette er sjølvsagt at for å ha meir svake band må ein ha meir opne samfunn. Det er

med andre ord nokre paradoks her, som ikkje nødvendigvis er lette å løyse. Alt har sin pris. Det

store spørsmålet blir igjen å maksimere nytten av den sosiale fordelen og minimere ulempa med

at samfunna er såpass små.

6.3 Forståingar av kjønn

Kjønn blir skapt, som nemnt i kapittel 3, både på individuelt, strukturelt og symbolsk nivå.

Forståinga av kjønn på ulike nivå kjem fram i samtalar med informantane om yrkesliv og næ-

ringsetablering. Kjønn skapast på individuelt nivå i samtaler med tiltaksapparatet. Informantane

legg vekt på at korleis kvinner ”er” gjer at dei i mindre grad enn menn etablerar eiga verksemd.

Kvinner beskrives til dømes som forsiktige, ikkje tøffe nok, og dei har risikoaversjon. Manglan-

de etablering blir forklart med eigenskapar hos den einskilde kvinne. Det vil vere vanskeleg å

skape endringar i forholdet mellom kjønn dersom ein berre ser på individnivået, og ikkje reflek-

terar over kva tyding kjønn har på strukturelt og symbolske nivå (Harding 1986). Tilsette i

tiltaksapparatet er også lite medvitne om kva tiltak dei kan ta i bruk overfor kvinner som søkjer

råd for etablering.

Nokre informantar løfter også fram strukturnivået. Tilsette i tiltaksapparatet peiker på at kvinner

møter mannsdominerte miljø. Det er altså ei viss overvekt av menn i posisjonar som skal hand-

same søknader og gje råd til kvinner. Da kan det tenkjast at aktørane ikkje veit nok om kvarand-

re til å skape fruktbare dialogar. Vidare trekk enkelte kvinner fram at ulike posisjonar fører til at

kvinner har vanskeleg for å bli høyrt i miljø der det er dominerande mannlege aktørar med

sterke næringsinteresser, spesielt innan reiselivsbransjen. Å vere seg bevisst tydinga av slike

strukturelle tilhøve kan medverke til at dei som sit i maktposisjonar opnar for prosessar som i

større grad fremmar kvinners deltaking og at deira stemme blir høyrd og får påverknad.

Likevel ser det ut til at kjønn i størst mon skapast på eit symbolsk nivå. Òg her skapast kjønn på

ulike måtar. For det første handlar det om å skape kvinner som mødrer og hovudansvarlege for

omsorgsoppgåver. Tradisjonelle haldningar kjem til uttrykk gjennom for eksempel korttidsplas-

sar i barnehagen, søknadsskjema om foreldrepermisjon som ikkje legg til rette for at fedrar tek

ut permisjon og råd om selskapsform som ikkje tek høgde for kva som er lønsamt med tanke på

svangerskapspengar. Slik viser dei som sit i sentrale posisjonar i norddalen forventningar om at

kvinner skal ha hovudomsorga for barn ved at kvinner skal ta heile foreldrepermisjonen og dei

skal jobbe deltid. Samstundes kan det også tyde på at dei ”styrande” ikkje forventar at kvinner i

reproduktiv alder skal drive med næringsetableringar. Å rekruttere dagens høgt utdanna kvinner

(og andre kvinner med) krev ein meir profesjonell og likestillingsorientert styring i privat næ-

ringsliv og offentleg forvaltning.

73

For det andre handlar det om ”den maskuline dominans” der tradisjonelle førestilingar om kva

som ikkje er ”passende” for kvinner, for eksempel leiarposisjonar, fell saman med at kvinner i

liten grad er bedriftsleiarar, leiarar i offentleg sektor og ordførarar (Bourdieu 1999). Kulturen

tilseier at menn er norma for leiarskap. Informantane peiker på forskjellsbehandling frå mange

”vaksne” eller ”småkongar” som ”veit” korleis ting skal vere. I tillegg seier ein informant at det

blir eit spørsmål om kvinner lar seg undertrykke av slik forskjellsbehandling. Både lovverket og

normene i det norske samfunnet er slik at vi ikkje aksepterer forskjellsbehandling på bakgrunn

av kjønn, alder, etnisitet, seksualitet eller funksjonsevne. Da kan det ikkje vere slik at det er eit

spørsmål om personar i ulike grupper lar seg undertrykke, men ein må jobbe for å så slutt på

forskjellsbehandlinga.

Å forstå kjønn på alle dei tre nivåa er avgjerande for å skape likestilling og likeverd mellom

kvinner og menn. Det symbolske nivået, dvs. førestillingane våre, er dei det tek lengst tid å

endre. Men greier vi å gjere noko med førestillingane så vil det også skje endringar på individu-

elt og strukturelt nivå.

6.4 Kommunen si rolle

Kommunen speler ei viktig rolle, men den rolla må avklarast betre. Slik vi ser det, er det viktig

at etablerarar i stor grad blir sendt vidare til rekneskapsrådgjevarar. Men rekneskapskontor har

sine ulemper, dei er ikkje kreative. Dei gjer gode råd om rekneskapsføring, revisjon med meir,

men dei inspirerar lite. Her kan rolla til kommunen vere. Men dette krev stor kompetanse frå dei

som skal jobbe hos kommunen. Spesielt krev det kunnskap om kva ein ikkje skal drive med.

Det er difor sentralt at kommunane har ein klar oppfatting om arbeidsdelinga mellom seg sjølv,

næringsliv, lokale bankar og lokale rådgjevarar. Spesielt er næringshagen i Nord-Gudbrandsdal

ein sentral aktør. Det er viktig å engasjere lokalt næringsliv og bankar, fordi vi veit at mangel på

risikokapital er eit problem for mange etablerarar (Langeland og Doblout 2009). Dette var òg

tilfelle i vår undersøking. Fleire peikte på at lokale bankar var lite risikovillige, og at dei søkte

ut av regionen for å finne finansiering.

Innovasjon Noreg har særskilte politisk pålagte restriksjonar for kva dei vil støtte, kommunane

har ikkje dei same restriksjonane (men må òg sjølvsagt følgje lovverket). Kommunane har større

moglegheiter, slik det er i dag, til å støtte mindre satsingar. Sidan det ut frå våre informantar

verkar klart at kvinner i noko større mon nettopp vil sette i gong med mindre satsingar, får dette

òg ein kjønnsdimensjon. Kommunane kan til dels rette opp i dei skeivskapane som Innovasjon

Noreg skapar, men eit anna spørsmål er om IN kanskje heller burde endre sine retningslinjer.

Som vi allereie har vore inne på er det stor forskjell på kor mykje pengar dei forskjellige kom-

munane kan bruke på næringsutvikling. Det er i stor grad på grunn av inntekter frå kraftproduk-

sjon. Det er grunn til å spørje seg om regionen kunne hatt godt av at det vart eit meir regionalt

fokus på korleis ein skal bruke kraftinntekter, slik det er i dag, kan det snevre kommunale

74

fokuset verke lite effektivt. Eit konkret forslag til endring på dette som ein informant kom med,

var at Eidefoss skulle sette av større del av sin inntekt til regionalt næringsutvikling, til dømes

eitt øre per kilowattime. I 2008 ville dette utgjort ca fire millionar kronar.27 Slik kunne ein òg

fått eit klarare regionalt fokus, og i større mon unngått dei sylkvasse kommunegrensene.

6.5 Politikkutforming

Som vi var inne på i kapittel fire, er det mange av dei studentane vi har snakka med som tek

samfunnsvitskaplege og humanistiske utdanningar som gjerne ønskjer seg inn i offentleg for-

valtning. Ein openbar måte å rekruttere desse på er å jobbe for å få sentrale forvaltningsoppgå-

ver til regionen. Eit konkret døme på dette er korleis Vågå har greidd å tiltrekke seg spesialav-

delingar frå NAV. Sjølv om dette kan verke lite "innovativt" og smakar lite av entreprenørskap

og gründerverksemd, er det likevel klart at om det er kvinner med høgare utdanning ein ønskjer

å tiltrekke seg kan offentleg forvaltning vere vel så fruktbart veg å gå enn å få nye og betre

virkemiddel frå Innovasjon Noreg. Eit anna viktig poeng her, er at fleire offentlege høgkompe-

tanse arbeidsplassar i andre omgang kan skape meir nyskaping. Som vår analyse har vist, er det

mange som gruer seg for å starte ei ny verksemd som det første dei gjer når dei flytter til ein

stad. Det å ha ein trygg jobb å kome til, vil vere sentralt. I tillegg til dette er det viktig å vere

klar over at dei færraste startar eigen verksemd, det er heller ikkje slik at alle nødvendigvis

ønskjer å starte eigen verksemd (og det må jo vere greitt). I vår undersøking hadde 17,5 prosent

av kvinnene vi spurte vurdert å starte eigen verksemd. Det er ikkje klare tal på kor mange som

startar eigen verksemd av dei som kjem til regionen, men ein næringssjef antyda at dette kan

vere omtrent 20 prosent. Dette stemmer med funna frå vår undersøking. Det vil seie at i alle fall

80 prosent av dei som kjem til regionen, vil vere avhengig av ”vanlege” arbeidsplassar. Å bruke

for mykje tid og ressursar på nye verksemder, i staden for å styrke det som allereie finns, kan

difor diskuterast.

Under følgjer heilt skjematisk nokre forslag til tiltak som kommunen kan gjere

- Kommunane/NAV må ha skjema for fødselspermisjon som tek omsyn til at

også fedrar ønskjer å ta sin del av permisjonen

- Sende ut info til ungdom med opplysning om kva som går føre seg i samband

med kommunevalet

- Tilflyttarprosjektet bør ha ein stad der folk kan melde frå om at dei er interes-

serte i å flytte tilbake

- Stillingar må lyses ut, gjerne fleire stillingar i samarbeid mellom bedrifter og

kommunar

- Etablere ein kompetansebase av folk som er ute og som tenkjer seg heim

- Kommunane kan vere bevisste på å bruke private tenesteytarar, det kan med-

verke til å sikre drift

27 Produksjonen i 2008 var på 407 GWH

75

- Rådgjevarar i kommunar må ha kunnskap om regelverk i samband med føre-

taksform og trygdeytingar, eksempelvis svangerskapspermisjon

- Barnehagar må ha ledig kapasitet – heiltidsplass

- Kulturskulen må ha ledig kapasitet til nyinnflytta elevar

- Kommunar og private må kunne tilby leigebustader for folk

- Kafear må legger meir vekt på bruk av lokale råvare og god mat

- Ordførarar bør stå saman og ikkje drive småleg krangel i media

- Skap trivsel for tilsette

Med desse råda avsluttar vi denne analysen med å gje eit siste råd. Den beste og billigaste

tilflyttingsstrategien er å sørgje for at dei som faktisk bur i kommunen trivst.

76

77

Referansar

Alsos, G. A. og Ljunggren, E. (2006). Kjønn og entreprenørskap. i: Spilling, O. og Alsos, G. A.(red.) Entreprenørskap på norsk, side 217-238. Bergen, Fagbokforlaget

Berglund, A.-K., Wollan, G., Hedlund, M., Nilssen, I., Johansen, M. og Holst, B. (2001).Stedets betydning - kvinnelige og mannlige bedriftsledere i distriktene, Rapport 2001:2. Alta,NORUT Finnmark

Bourdieu, P. (1999). Den maskuline dominans. København, Tiderne skifter

Brandth, B. (1995). Rural masculinity in transition: gender images in tractor advertisements.Journal of Rural Studies, 11 (2) side 123-133

Bye, L. M. (2009). 'How to be a rural man': Young men's performances and negotiations of ruralmasculinities. Journal of Rural Studies (25) side 278-288

Champion, A. G. (1998). Studying counterurbanisation and the rural population turnaround. i:Boyle, P. og Halfacree, K. (red.) Migration into Rural Areas: Theories and Issues, side 21–40.Chichester, Wiley

Florida, R. (2002). The rise of the creative class: and how it's transforming work, leisure,community and everyday life. New York, Basic Books

Florida, R. (2008). Who's your city?: how the creative economy is making where to live the mostimportant decision of your life. New York, Basic Books

Florida, R., Mellander, C. og Stolarick, K. (2008). Inside the black box of regionaldevelopment—human capital, the creative class and tolerance Journal of Economic Geography,8 (5) side 615-649

Førde, A. (2004). Svaler som gjer nye somrar: kreative kvinnepraksisar i provençalsk ognordnorsk landbruk. Akademisk grad: Dr. Polit. Tromsø, Universitetet i Tromsø, Institutt forplanlegging og lokalsamfunnsforskning

Grimsrud, G. M. (2005). ValHall: Resultater fra en spørreundersøkelse blant unge voksne medrelasjoner til Hallingdal og Valdres, ØF-rapport nr. 19/2005. Lillehammer, Østlandsforskninghttp://www.ostforsk.no/rapport/pdf/192005.pdf

Grimsrud, G. M. (2006). "Valdres-Rypa": Tilflytting og trivsel blant kvinner i Valdres, ØF-Rapport nr. 03/2006. Lillehammer, Østlandsforskninghttp://www.ostforsk.no/rapport/pdf/032006.pdf

78

Guldvik, I. og Svarstad, H. (2005). Kvinnelige utmarksgründere og kjønnsspesifikke hindringerUtmark (2)

Guldvik, I. og Lauritzen, T. (2009). Kjønnsperspektiver på innovasjon. i: Johnstad, T. ogHauge, A. (red.) Samhandling og innovasjon - Aktører, systemer og intiativ i Innlandet, side463-482. Vallset, Opplandske Bokforlag

Harding, S. (1986). The science question in feminism. Ithaca, N.Y., Cornell University Press

Hauge, A. og Skålholt, A. (2009). Floridas teorier som grunnlag for attraksjon og bolyst -Gammel vin på nye flasker eller nøkkelen til regional utvikling?, ØF-notat 02/2009.Lillehammer, Østlandsforskninghttp://øf.no/notater/pdf/022009.pdf

Hauge, E. S. og Havnes, P. A. (red.). (2005). Women Entreprepreneurs. Theory, Research andPolicy Implications. Kristiansand, Høgskoleforlaget

Hellevik, O. (2008). Jakten på den norske lykken: Norsk monitor 1985-2007. Oslo,Universitetsforlaget

Kolloen, I. S. (2003). Berre kjærleik og død: ein biografi om Tor Jonsson. Oslo, Samlaget

Langeland, O. og Doblout, T. A. (2009). Regional finansiering av vekstbedrifter. i: Johnstad, T.og Hauge, A. (red.) Samhandling og innovasjon - Aktører, systemer og initiativ i Innlandet, side155-188. Vallset|, Opplandske Bokforlag

LVK. (2004). Kraft og kommuner - Grunnbok om kraftkommuner og LVK,Landssamanslutninga av Vasskraftkommunarhttp://www.lundogco.no/upload/LVK/venstre%20kolonne/232303_lvk_grunnbok.pdf

Lysgård, H. K. og Berg, N. G. (2004). Ruralitet og urbanitet - bygd og by. PLAN (2) side 18-25

Løyning, T. (2006). Økonomisk sosiologi. Oslo, Samlaget

Overvåg, K. (2009a). Secon Homes in Eaastern Norway - From Marginal Land to Commodity.Akademisk grad: PhD. Trondheim, NTNU, Department of Geography

Overvåg, K. (2009b). Second homes and urban growth in the Oslo area, Norway. NorwegianJournal of Geography, 63 side 154-163

Petterson, K. (2006). Masculine entrepreneurship - the Gnosjö discourse in a feminstperspective. i: Hjort, D. og Steyaert, C. (red.) Narrative and Discursive Approaches inEntrepreneurship. A second Movements in Entrepreneurship Book. Northampton, MA, EdwardElgar

Rye, J. F. (2006). Lokal kapital og arvelig bofasthet. Tidsskrift for ungdomsforsking, 6 (1) side3-24

Skjeie, H. og Teigen, M. (2003). Menn imellom: mannsdominans og likestillingspolitikk. Oslo,Gyldendal akademisk

Skålholt, A. (2006). Tourism in the global periphery: a case study from Manang, NepalHimalaya. Akademisk grad: Master, The University of Bergen, Department of Geography

79

Skålholt, A. (2008). Motstrøms: Ein analyse av bulyst i Nord-Gudbrandsdalen. Lillehammer,Østlandsforskninghttp://www.ostforsk.no/rapport/pdf/202008.pdf

Skålholt, A. og Batt-Rawden, K. B. (2008). Regionenes kamp? – om tilflyttingsprosjekter, ØF-rapport nr. 19/2008. Lillehammer, Østlandsforskninghttp://www.ostforsk.no/rapport/pdf/192008.pdf

Spilling, O. og Vaagland, J. (1989). Ottadalen - Kulturtradisjoner brynes mot framtida, ØF-notat 04,3/1989. Lillehammer, Østlandsforskning

Stenbacka, S. (2001). Landsbygdsboende i inflyttarnas perspektiv: intention och handling ilokalsamhället. Akademisk grad: nr 42. Uppsala, Uppsala University, Department of Social andEconomic Geography

Svarstad, H., Guldvik, I. og Dervo, B. K. (2005). Kjønnsperspektiver på utmarksbasertnæringsutvikling, NINA rapport 94/2005. Lillehammer, NINA

Sve, K. (2008). Nye handlingsrom i landbruket: stadlege forteljingar og nyskapande praksisar iLyngen. Akademisk grad: Master. Tromsø, Universitetet i Tromsø, Institutt for planlegging oglokalsamfunnsforskning

Sørlie, K. (2003). Bosettingspreferanser, flyttemotiver og flytteprosesser. Regionale trender, 1.Oslo, Norsk institutt for by- og regionforskning

Vareide, K. (2008). Nærings-NM 2008, TF-notat nr. 19 - 2008. Bø, Telemarksforskninghttp://www.tmforsk.no/publikasjoner/filer/1494.pdf

Aasbrenn, K. (2007). Lokale servicetilbud på defensiven: kunsten å overleve som liten. i:Berger, S., Forsberg, G. og Ørbeck, M. (red.) Inre Skandinavien : en gränsregion underomvandling. Karlstad, Karlstad University Press

Bulyst, kjønn og entreprenørskap – ein kvalitativ analyse

Denne analysen er ein kvalitativ analyse av intervju gjort med det næringspolitiske

tiltaksapparatet i Nord-Gudbrandsdalen, studentar i Trondheim, Oslo, Ås og Bergen samt eit

utval av kvinner i Nord-Gudbrandsdalen. Fokus var å finne ut kva vilkår det er som

avgjer kvifor kvinner vel å bu, eventuelt ikkje bu, i regionen. Analysen viser at det enno er

kulturelle trekk som kan virke avskrekkande på nokre kvinner, men alt i alt er det klart at

regionen er attraktiv for spesielt småbarnsfamiliar. Det er likevel store utfordringar knytt til å

skape ein god nok jobbmarknad for høgt udanna par. Det er òg viktig å vere klar på at

fagmiljøa er i minste laget, slik mange kvinner ser det – spesielt med tanke på den første

jobben.

Rapport nr.: 16/2009

ISBN nr: 978-82-7356-660-7

Documents

ØF-rapport nr. 16/2009Denne analysen er ein kvalitativ analyse av intervju gjort med det næ-ringspolitiske tiltaksapparatet i Nord-Gudbrandsdalen, studentar i Trond-heim, Oslo, Ås