Erop of eronder: hoe Holland het hoofd boven water houdt

Erop of eronder.indd 1 21-07-15 12:11

Erop of eronder



EROP OFERONDER

HOE HOLLAND HET HOOFD BOVEN WATER HOUDTEROP OFANNE PEK

ILLUSTRATIESIRENE GOEDE

ERONDERErop of eronder.indd 5 21-07-15 12:11

Kijk voor meer informatie over de kinder- en jeugdboeken van de Gottmer Uitgevers Groep op www.gottmer.nl

Deze publicatie is mede tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Prins Bernhard Cultuurfonds en de Ruigrok Stichting

© 2015 tekst: Anne Pek© 2015 illustraties: Irene Goede

Voor deze uitgave:© 2015 Uitgeverij J.H. Gottmer / H.J.W. Becht BV, Postbus 317, 2000 AH Haarlem (e-mail: [email protected])Uitgeverij J.H. Gottmer / H.J.W. Becht BV maakt deel uit van de Gottmer Uitgevers Groep BV

Vormgeving en zetwerk: Anton Feddema, www.afeddema.nlIllustraties: Irene Goede

ISBN 978 90 257 5466 2NUR 210, 212

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of een andere manier, zonder voorafgaande schrif-telijke toestemming van de uitgever.Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloem-lezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).


WOORD VOORAF EEN SPRONG TERUG IN DE TIJD 9

1 OP DE VLUCHT VOOR HET ZAND 11

2 DE GROTE ONTGINNING 27

3 EEN VERNIETIGENDE VLOED 45

4 EEN DAM IN DE RIVIER 59

5 VAN MODDERGAT TOT GROTE STAD 73

6 DE JACHT OP HET BRUINE GOUD 87

7 WEG MET DAT WATER 101

8 TEGENSLAG OP KOMST 119

9 NIEUWE WATERWEGEN 135

TOT SLOT KOMT ONS LAND OOIT AF? 159TIJDLIJN 164

INHOUD


Voor Isa & Dirk en hun opa, de waterbouwer


9

Je zou kunnen kiezen voor Istanbul. Dat was rond het jaar 1000 de grootste stad van Europa en alle

rijkdommen van de wereld lagen er uitgestald. Waar je ook keek, overal zag je pakhuizen, paleizen en prachtige badhuizen. En op de universiteit puilden de boekenkasten uit. Bijna alle kennis die de mens-heid tot dan toe had verzameld, lag namelijk opgeslagen in de bibliotheek van Istanbul.

Je zou ook naar Parijs kunnen reizen. Dat was lang niet zo indrukwekkend als het machtige Istanbul, maar best al een aardig marktstadje. Tussen de ruïnes van allerlei Romeinse gebouwen lagen huizen genoeg en zelfs een paar mooie kerkjes. Of je kon naar Londen gaan, of naar Keulen. Ook daar vond je tussen de Romeinse resten knusse kerken en huisjes, en bovendien kwamen er veel reislustige kooplieden.

Maar één reisdoel zou er niet in zitten: Amsterdam. Op de plek aan het IJ waar de stad nu ligt was rond het jaar 1000 nog geen huisje of kerkje te vinden, en zelfs geen spoor van een Romeins bouwwerk.Wat je er wel vond, was een enorm dikke, groen-bruine veenlaag. Die zag er van een afstandje best stevig uit, maar als je erop ging staan, merkte je meteen dat het veen zo slap was als een natte spons.

EEN SPRONG TERUG IN DE TIJD

WOORD VOORAFStel je voor dat je in de tijd kon reizen en dat je terug kon gaan naar het Europa van duizend jaar geleden. Waar ging je dan heen?

Het was een metershoge blubberbult, waar je tot je knieën in verdween. En dat gold voor de hele wijde omgeving. Tussen de duinstrook langs de kust en de zandgronden in het midden van ons land lag een leeg, nat niemandsland; er woonden geen mensen en er liepen geen wegen. Het was er stil en groen…

Hoe kan het dat dit gebied nu het dichtstbevolkte deel van Nederland is – en zelfs een van de dichtstbevolkte delen van de wereld? Daarover gaat dit boek. Over hoe in de afgelopen duizend jaar die blubberbulten bewoond raakten, hoe ze zo inzakten dat de zee er om de haverklap overheen spoelde, hoe er dijken omheen werden gelegd, poldermolens in werden gebouwd en kana-len door werden gegraven. En hoe er in dat natte, platte land in diezelfde periode allerlei rijke steden ontstonden, waar mensen uit heel Europa naartoe reisden.

Kortom, dit boek gaat over een waterrijk land dat misschien heel gewoon lijkt, maar dat voor wie wat beter kijkt een van de wonderlijkste woongebieden op aarde is: Holland.



11ZAND DAT OVERAL in gaat zitten… je bent niet de eerste die zich daaraan ergert. Als je echt terug in de tijd kon reizen, zou je merken dat

de Hollanders zich er duizend jaar geleden ook al over opwonden. Nog een paar graadjes erger zelfs dan jij nu tijdens een zomerse stranddag, want rond

het jaar 1000 stoven de duinen veel meer dan tegen-woordig. Bovendien woonden in die tijd alle mensen in Holland dicht op elkaar op die ene smalle zand-strook langs de Noordzee. De rest van Holland was onbewoonbaar, omdat het vooral uit veenmoeras bestond: een zompig landschap vol ondiepe meren, begroeid met plantjes die dol zijn op water.

En als er achter de duinen iets in overvloed aan-wezig was, was het wel water. Twee grote Europese rivieren – de Maas en de Rijn – stroomden door ons vlakke land naar zee, maar voor ze door de duinen heen braken, vertakten ze zich in talloze treuzelende riviertjes. Eindeloos slingerden die door het veen, zodat dat steeds kon doorgroeien – de levende plant-jes boven op de dode. Op sommige plekken staken de veenkussens wel vijf meter boven het rivierwater uit.Van een afstandje zag zo’n kussen er misschien groen en stevig uit, maar zodra je erop stond merkte je dat de bodem zo zacht was als een vochtige spons. Bij elke stap zakte je bijna kniediep weg en borrelde er een putlucht omhoog, na tien stappen zat je tot je navel onder de stinkende spetters en na honderd stappen was je helemaal buiten adem van het moei-zame geploeter.

Daarom woonde dus toen iedereen op de zandstrook die de wind en de zee eeuwen eerder al aan de rand van ons land hadden neergelegd. Daar stonk het niet 1

Het is zomer en het is warm… Dus wil in Nederland iedereen naar zee. En daar gaan jullie dan, bumper aan bumper met de andere auto’s, op weg naar het westen. Met in de kofferbak badspullen en koelboxen vol lekkers. Je kunt bijna niet wach-ten tot jullie er zijn. Niets zo fijn als een dagje strand! Maar dan, als je net je kuil hebt gegraven en tot je navel in het best wel koude zeewater hebt gestaan, denk je ineens: Wat waait het hier! Uit de duinen komt een stevige wind. Hij jaagt het zand in je haren, onder je zwemkleren en tussen de bladzijden van je boek. Er zit zand op de broodjes en in je sap. Het zit overal. Patatje zeezand! Om gek van te worden. Eigenlijk zat je nu net zo lief thuis.

OP DE VLUCHT VOOR HET ZAND


12

Bezoek uit Engeland

Wanneer de bewoners zich op deze zandstrook ves- tigden, weten we niet precies. Er is maar heel weinig bekend over wat er in deze uithoek van Europa gebeurde nadat de Romeinen er in de vierde eeuw waren vertrokken. Iedereen die kon lezen en schrij-ven, was toen met de Romeinen mee naar het zuiden verdwenen, en de mensen die in hun plaats onze kant op kwamen, waren analfabeet. Dus werd er een paar eeuwen lang niets opgeschreven over wat er gebeurde.

Pas in het jaar 690 duikt de duinstrook weer op in de boeken. In dat jaar sprong er een energiek mannetje uit zijn boot op het Hollandse strand, vlak bij de plek waar toen de Rijn in de Noordzee stroomde. Het was Willibrord, een Engelse monnik van een jaar of dertig, die kennelijk genoeg had van het kloosterleven en de Noordzee was overgestoken om in Holland het christendom te verspreiden. Dat was heel dapper van hem, want lang niet iedereen hier zat op het christelijk geloof te wachten; er zijn in de loop van de eeuwen dan ook heel wat van die zendelingen of ‘missiona-rissen’ vermoord.

en was de grond stevig en droog. Maar aan het eind van de tiende eeuw stoof het zand daar wel bij elk zuchtje wind omhoog. Het stoof over de akkers en de moestuinen, het stoof in de soep en het beddengoed.

Misschien vind je dit een raar begin van een boek over Holland en het water, maar het is niet anders: het verhaal van de vlakke Hollandse polders begint hier, hoog en droog in de stuivende duinen, kort voor het jaar 1000.

In het jaar 690 stak de Engelse monnik Willibrord in een bootje de Noordzee over om de Hollanders voor zijn geloof te winnen.


13

Maar deze missionaris zou het tientallen jaren vol- houden aan onze kant van de Noordzee. Onvermoei-baar reisden Willibrord en zijn helpers rond om mensen te bekeren en kerken te bouwen. Alles wat ze deden werd keurig opgetekend, want monniken kon-den wel lezen en schrijven en vonden hun werk ook nog eens erg belangrijk. Daardoor weten we dat Willi- brord in de duinstreek maar liefst vijf kerkjes heeft laten bouwen. Het meest zuidelijke kwam in Vlaar-dingen te staan, het meest noordelijke in Petten, en daartussen verrezen er nog kerkjes in Oegstgeest, Heiloo en Velsen. En omdat het nergens op slaat om kerkjes te bouwen op plekken waar niemand woont, weten we dat al die plaatsen rond het jaar 700 al aar-dig wat inwoners moeten hebben gehad.

Het kerkje van Velsen komt in het volgende hoofd-stuk nog aan de orde, maar het is leuk om alvast te weten dat Willibrord het waarschijnlijk heeft laten bouwen binnen de muren van een oud Romeins fort. Een vreemd idee als je het plaatsje nu ziet, want niets doet er denken aan de oude Romeinen. Er staat een joekel van een staalfabriek, het Noordzeekanaal gaat er dwars doorheen en van een afstand zie je al de ventilatietorens van de autotunnel die hier onder het kanaal door duikt. Maar de geschiedenis van deze industriestad gaat toch echt terug tot het begin van onze jaartelling.

Tussen Keulen en Denemarken

Het gekke is dat we dat heel lang niet hebben gewe-ten. Ja, wel dat van Willibrords kerkjes, omdat het in de oude boeken van de monniken stond. Maar de Romeinse resten bij Velsen zijn pas eind vorige eeuw ontdekt, toen daar tunnels onder het Noord-zeekanaal werden gegraven. Ineens doken er in de modder tweeduizend jaar oude dolken, loden slinger-kogels en een paardentuig op, plus de skeletten van een aantal soldaten die hier kennelijk gesneuveld waren Een complete verrassing was dat, want tot die tijd wist niemand dat er zo noordelijk in ons land Romeinse forten waren geweest.

Overigens maakte Willibrord ook op andere plekken in Holland gebruik van Romeinse overblijfselen. De grootste kerk, met een klooster, liet hij bijvoorbeeld bouwen binnen de dikke muren van het voormalige castellum Traiectum – nog zo’n fort uit het begin van onze jaartelling, maar dan een stuk verder land- inwaarts.


14

Het was een perfecte verblijfplaats voor iemand die veel op reis moest, want het lag aan de hoofdstroom van de Rijn. Zo kon Willibrord vanuit Traiectum alle kanten op: via de Rijn terug naar de duinen, of juist dieper Europa in. En dan had de Rijn hier ook nog een zijrivier, de Vecht, die naar het noorden afboog, in de richting van een aantal veenmeertjes. Het ‘Almere’ werden die bij elkaar genoemd. Ze klots-ten tussen de venen door naar de gebieden waar de Friezen woonden, en naar de Noordzee. En als je daar eenmaal was, zat je ook zo in Denemarken.

Het duurde dan ook niet lang of Willibrord en zijn helpers kregen gezelschap van kooplieden. Zo groei-de er uiteindelijk een hele stad rondom zijn klooster-kerk – een van de oudste steden van het tegenwoor-dige Nederland, want Traiectum werd Trecht… en dat werd weer Utrecht!

De Rijn is sindsdien een heel eind naar het zuiden gekronkeld. Langs Utrecht stroomt nu alleen nog een smaller restantje ervan – de Oude Rijn. Die komt trouwens nog wel altijd in zee uit op de plek in de duinen waar Willibrord ooit voet aan land zette: bij Oegstgeest.

Een land vol mooie bomen

Maar hoe kwam het eigenlijk dat Willibrord in 690 op die smalle duinstrook zo veel bewoners aantrof dat hij er makkelijk vijf kerkjes mee kon vullen? Waarom woonden al die mensen daar?

Heel simpel, het was er mooi, het was er veilig en vooral: er was genoeg voedsel. Toen de eerste mensen er neerstreken, was het zand nog vaak bedekt door een weelderige laag groen: struiken en gras in de lagergelegen valleitjes, en bomen op de hogergele-gen plekken. En dat waren niet zomaar bomen, maar eeuwenoude reuzen, zoals iepen, beuken en vooral gigantische eiken.

Die bomenrijkdom verklaart waarschijnlijk ook waarom de duinstreek in die tijd de naam Holland kreeg. Want hol komt van holt en dat is weer een oud woord voor ‘hout’. Holland betekent dus ‘Houtland’!

Allereerst boden ze natuurlijk bescherming tegen de zee. Maar bovendien zat je er lekker hoog boven het veen. En dat was fijn, want die natte bulten bleven maar groeien – in regenachtige perioden soms zo onstuitbaar dat ze lager gelegen duintjes helemaal overwoekerden. Maar vlak aan zee hadden de men-sen daar geen last van, want daar waren de duintop-pen soms wel tien meter hoog.


En ten slotte was er in het duingebied voedsel in overvloed te vinden. Wie verse vis of garnalen wilde, liep gewoon met een schepnet de zee in; en wie trek had in bramen of paddenstoelen, ging die zoeken in de uitgestrekte duinbossen. Ook de varkens vraten zich daar dik en rond, terwijl op de duinweiden scha-pen graasden. De bewoners hoefden maar een stuk bos te kappen of ze hadden al een akker waarop het koren omhoog schoot. Zand blijft namelijk nooit lang nat, en dat vindt graan prettig.

eeuwenoudereuzen


HOLLAND ROND 1000 N. CHR.

NOORDZEE

Rijn

Medemblik

AlkmaarEgmond

VelsenHaarlem

Oegstgeest

Utrecht

ALMERE

IJ

Vecht


17

Maar je kon op die veenmeren ook linksaf slaan, naar het noorden. En dat vonden duinbewoners met luxe wensen lange tijd een beter idee. Want terwijl de Utrechtse handel nog in de kinderschoenen stond, lag er op een oude zandbult aan het Almere al een bloeiende handelsnederzetting. Die was wel aan drie kanten ingesloten door soppig veenland, maar had aan de vierde kant een haven waar allerlei exotische waren werden binnengebracht.

We hebben het hier over Medemelacha – of Medem-blik, zoals het tegenwoordig heet. Als je nu door dat slaperige stadje loopt, is het moeilijk om je voor te stellen dat het er ooit krioelde van de kooplieden met beurzen vol goudstukken en fraai versierde dolken aan hun riem. Maar omstreeks 700 voeren schepen vol luxeproducten er af en aan.Die schepen kwamen vanuit het zuiden, via de Rijn en de Vecht, en ze hadden allerlei kostbare ladingen aan boord, zoals wijn, glazen en aardewerk uit Keulen; maar ook kwamen ze helemaal van de Oostzee met bontvellen, geheimzinnig glinsterend barnsteen en heerlijk zoete honing uit het verre Rusland.

Al die handelsactiviteiten maakten Medemblik tot een belangrijke stad. Toch kun je niet zeggen dat het Hollands oudste stad is. Want Holland, dat was alleen maar de duinstrook. De rijke Medemblikse kooplui voelden zich Friezen. Niet zo vreemd trouwens:

Boodschappen doen in het binnenland

‘Holtland’ moet eeuwenlang een soort Luilekkerland zijn geweest. Alles wat de bewoners in het dagelijks leven nodig hadden, was er voorhanden – van stevig hout voor hun huizen en wol voor hun kleren tot graan voor hun brood.

Alleen luxegoederen had je er niet. Als iemand bij-voorbeeld mooi serviesgoed of wijn wilde hebben, moest hij dat van elders laten komen. Maar dat was geen groot probleem, want er waren genoeg goede en veilige handelsverbindingen.

Bijvoorbeeld via de rivieren. Op de plek waar de Rijn bij Oegstgeest in zee uitmondde, is een paar jaar geleden een haventje uit Willibrords tijd opgegra-ven. Vanuit Oegstgeest kon je zo dus dwars door het veen met een bootje naar Utrecht varen. Of zelfs nog verder, naar een van de grootste Europese steden in die tijd: Keulen.

Als je wat noordelijker woonde, liet je de duinen waar-schijnlijk eerder bij Velsen achter je. Daar kabbelde langs het voormalige Romeinse fort een riviertje waarover je zo het Almere op voer. Als je dan een stuk verderop rechtsaf de Vecht op draaide, kwam je uiteindelijk ook in Utrecht uit.


18

het was immers maar een klein stukje varen over het Almere naar de Friese gebieden, terwijl de duinen helemaal aan de andere kant van de zompige moe-rassen lagen. Al lijkt het er niet op dat de Medem-blikkers zich daardoor lieten afschrikken. Ze dreven waarschijnlijk graag handel met de Hollanders.

Archeologen hebben de afgelopen jaren veel vroegmiddeleeuwse resten opgegraven in de Hollandse duinen.

Een eeuwenoude duinweg

Hoe we dat weten? Door opgravingen. Aan het eind van de vorige eeuw hebben archeologen namelijk op verschillende plekken in de Hollandse duinen resten van vroegmiddeleeuwse dorpen blootgelegd. Daarbij vonden ze van alles: sierlijke mantelspelden, dolken, scherven van Keuls aardewerk en munten – zelfs uit afgelegen plaatsen als Istanbul! Allemaal exotische spullen die vast naar ons land zullen zijn gehaald door Medemblikse kooplieden. Of misschien door Utrechtse. In ieder geval zijn ze in de duinen terechtgekomen.

Maar als ze eenmaal in de duinen waren, konden die spullen natuurlijk niet meer per boot worden ver-voerd; iedereen moest dan te voet verder. Grappig genoeg kunnen we na al die eeuwen nog heel precies aanwijzen waar de mensen liepen. Want langs de binnenrand van de hele duinstrook, daar waar het ’s zomers niet te stoffig en ’s winters niet te nat was, slingerde van zuid naar noord één lange handelsroute. Die begon net boven de hoek van Holland waar de Maas in zee stroomde, en liep door tot in het noorde-lijkste puntje van de duinenrij.

En geloof het of niet: die weg ligt er nog steeds! In-middels is het natuurlijk geen zandweg meer, en op veel plaatsen zie je ook niet meer direct dat het een


19

Als je op Google Maps ‘Heereweg, Groet’ intypt, heb je meteen het allernoordelijkste stukje ervan te pakken. Volg je dat naar het zuiden, dan zul je merken dat de weg regelmatig even van naam verandert en dat er bij het Noordzeekanaal zelfs een heel stuk ontbreekt – dat verdween toen het kanaal werd gegraven. Maar aan de zuidzijde duikt de weg al snel weer op, en dan slingert hij net als afgelopen eeuwen langs het Velsener kerkje van Willibrord, langs de Haarlemse Gravenzaal, langs het Binnenhof in Den Haag en nog veel meer oude gebouwen, helemaal naar het zuiden van de duinstrook. Als een soort ruggengraat – de ruggengraat van Holland.

Archeologen hebben de afgelopen jaren veel vroegmiddeleeuwse resten opgegraven in de Hollandse duinen.

HOLLANDS RUGGENGRAAT

Als je in de Hollandse duinstreek woont, ken je hem misschien wel: de Herenweg – of de Heerweg of Heereweg, zoals hij in sommige plaatsen heet. Hij loopt bijvoorbeeld door Lisse en Hillegom, en door Schoorl en Groet. Tussen die laatste twee dorpen in slingert hij onder meer langs de abdij van Egmond.

Ook passeert deze weg de oude kerk van Velsen en gaat hij dwars door Haarlem

heen, precies langs de plek waar in de mid-deleeuwen de Hollandse graven woonden. Maar in die plaatsen heeft hij wel een andere naam. Want veel delen ervan zijn in de loop van de tijd anders gaan heten. Zo heet hij in Haarlem de Grote Houtstraat en Kruisstraat, en in verschillende dorpen Hoofdstraat of Dorpsstraat. Tussen die dorpen in worden hele stukken ervan Rijksstraatweg ge-noemd. Maar overal tussen Lisse en Groet keert de naam Herenweg terug.

Het is dan ook steeds dezelfde oeroude route, die het Hollandse duingebied van zuid naar noord doorkruiste. In de veertiende eeuw werd er voor het eerst over geschre-ven, maar toen bestond hij beslist allang. Volgens sommige mensen werd hij zelfs al gebruikt door de Romeinen.


20

doorgaande route was, maar toch: als je het asfalt even kon wegtoveren, net als de huizen, stoplichten en rotondes, dan zou je met een beetje goede wil een rondtrekkende handelaar, een ‘marskramer’, met zijn koopwaar over deze eeuwenoude verbinding kunnen zien zeulen. Zelfs het feit dat ergens halverwege die route de duinen doorbroken werden door de monding van de Rijn, vormde toen geen onoverkomelijke barrière, zoals we sinds kort weten. In 2010 vonden archeo-logen bij Oegstgeest namelijk de resten van een 1500 jaar oude brug. Je kon hier dus al omstreeks 500 met droge kleren oversteken!

Het was dan ook een drukke route, die zowel gebruikt werd door handelaren als door geestelijken. Ook Willi- brord en zijn helpers zullen er vast vaak langs zijn getrokken. En in het begin van de tiende eeuw nam de drukte er nog toe, want toen werd er vlak bij de plek waar een van Willibrords helpers – een zekere Adelbert – begraven lag, een klooster neergezet: de abdij van Egmond. Omdat Adelbert inmiddels heilig was verklaard, kwamen daar al snel veel mensen naartoe. Bovendien had het klooster een grote biblio-theek. Tegenwoordig is dat natuurlijk niets bijzon-ders meer – je kunt nu ‘alles’ op internet vinden –, maar in die tijd was je echt afhankelijk van boeken als je wat wilde weten. Wie boeken bezat, wist dan ook zeker dat hij bezoek zou krijgen.

Verschrikkelijke zandstormen

Bloeiende dorpen, rijke graanoogsten, haventjes, wegen en bruggen, en als kers op de taart een biblio-theek vol zeldzame boeken – ‘Holtland’ was dus eeuwenlang een prima plek om te wonen. Tot de zandstormen begonnen... Want zoals we aan het begin van dit hoofdstuk al zagen, woei rond het jaar 1000 het zand je hier om de oren. En dat kon een angstige ervaring zijn, als we de weinige berichten erover mogen geloven.

Zo is er bijvoorbeeld het verslag van een monnik uit de abdij van Egmond. Huiverend vertelt hij over een zandstorm die hun land een nacht lang heeft geranseld. De wind gierde met striemende uithalen rond de kloostergebouwen, verstikte de groenten in de moestuinen en zwiepte ladingen zand over de akkers. Toen de kloosterlingen de volgende ochtend weer buiten kwamen, was de kapel op het graf van de heilige Adelbert verdwenen – helemaal bedolven onder een dikke laag zand.


21

Op een nacht raasde er zo’n verschrikkelijke zandstorm over Egmond dat de kapel van de heilige Adelbert helemaal onder het zand verdween.

Maar, zo gaat het verhaal verder, toen greep de heilige in. Want de nacht daarop bulderde de wind opnieuw over het abdijterrein – en hop… de volgende ochtend was het graf er weer. De hele zandberg had zich een paar honderd meter verplaatst.

Jammer genoeg liet de heilige het in andere gevallen afweten. Want in de loop van de tiende eeuw verdwe-nen complete nederzettingen voorgoed onder het zand. Nee, niet met mensen en al, zoals bij Pompeii, de Romeinse stad die in het jaar 79 binnen een paar uur bedolven werd door een dikke laag vulkaanas. Het ging een stuk geleidelijker, maar het effect was hetzelfde: veel duindorpen hielden op te bestaan.

Waarschijnlijk begon het er vaak mee dat een kale akker te lang geen regen kreeg, of dat een weide iets te lang begraasd was door net iets te veel schapen. Het zand werd dan niet meer op zijn plek gehouden door plantjes en wervelde bij het minste zuchtje wind omhoog. Zulk land was niet meer te gebruiken – en het land eromheen al snel ook niet meer.

Bewoners die hun bouwland zo zagen wegwaaien, moesten hun boerderij dus verlaten. Maar waar moesten ze heen? In de duinen waren nauwelijks plekken meer om opnieuw te beginnen. Het grootste deel van de uitgestrekte bossen was inmiddels ge-kapt voor huizen en akkerland, en veel duinweiden waren compleet kaalgegraasd. De duinen waren overvol, ze waren op...


22

Een Sahara aan de Noordzee

Het is makkelijk om te denken dat het suf is om je land zo uit te wonen, maar die zandramp was niet alleen de schuld van de bewoners. Het kwam ook doordat het klimaat veranderde, en daar konden de mensen niets aan doen. Soms gebeurt dat gewoon – de ijstijden werden ook niet door mensen veroor-zaakt.

De klimaatverandering aan het eind van de tiende eeuw betekende voor ons deel van de wereld dat het er warmer werd en minder regende. Tegelijkertijd werd het op het zuidelijk halfrond juist kouder; daar veranderde veel water in ijs. En dat zorgde er weer voor dat de zeewaterspiegel wereldwijd iets daalde. Zo kon het rivierwater dat ons land binnenstroomde, een stuk makkelijker in zee verdwijnen.

Al met al was ‘Holtland’ rond het jaar 1000 geen Lui-lekkerland meer. In plaats van groen oogde het vaal-geel en zodra de wind opstak, bulldozerde het zand over hele nederzettingen heen. Zó grondig zelfs dat we tot voor kort niet eens wisten dat er ooit zo veel mensen in de duinen hebben gewoond! De vondst van al die dorpen was, net als die van de Romeinse overblijfselen bij Velsen, een grote verrassing voor de archeologen. Hoe meer nederzettingen er werden blootgelegd, hoe duidelijker het werd: hier moest in de tiende eeuw iets heel dramatisch zijn gebeurd!


23

Toch moet het een enorme overgang voor ze zijn ge-weest: van dat droge, lichte zandland met zijn hoge eiken en zijn frisse zeegezichten naar het veengebied, waar je tot aan de horizon geen fatsoenlijke boom zag en de bodem vochtig, donker en zwaar was…

In die tijd werd het hier dus een stuk droger. Een paar eeuwen eerder was dat waarschijnlijk niet zo’n groot probleem geweest, want meestal weet de natuur zich best aan te passen als het klimaat ver-andert. Maar dat lukt niet op een plek waar zó veel mensen wonen die het land zó intensief gebruiken. Die combinatie maakte van de Hollandse duinen een soort Sahara.

Gelukkig hoefden de verjaagde duinbewoners niet lang te zoeken naar een nieuwe woonplaats. Want je raadt het al: behalve in de duinen werd het ook in de binnenlanden flink droger! Daardoor werden de veenkussens langzamerhand minder drassig en beter begaanbaar.

En dus pakten rond het jaar 1000 steeds meer duin-bewoners hun boeltje en trokken ze het veen in, op zoek naar een plaats om opnieuw te beginnen. Ver hoefden ze niet te gaan – de meesten gingen hemels- breed nog geen twintig kilometer van hun oude woonplaats af wonen.

kaal droog uitgewoondErop of eronder.indd 23 21-07-15 12:11

24

Els Linde Eik

Zodra je de duinen wilde verlaten, had je dus een boot nodig.In de tijd dat de

duinbewoners besloten naar het veengebied te verhuizen, kon je die natuurlijk niet bij een winkel kopen. Wie een boot nodig had, moest er zelf een maken.

Gelukkig groeiden er in de duinen genoeg bomen die zo dik waren dat je ze kon uithol-len. Want dat was een van de snelste manie-ren om een stevige boot te maken: door een boomstam uit te hollen en er een kano van te maken. Zulke boomstamkano’s werden overal ter wereld gebruikt – en in sommige gebieden maken de mensen ze nog steeds, bijvoorbeeld in Nieuw-Guinea.

In de Hollandse bodem zijn heel wat oeroude boomstamkano’s teruggevonden, zelfs prehistorische. Nog tot ver in de mid-deleeuwen werden ze gemaakt.

aantal van zulke opgehoogde boomstam-boten opgegraven, onder andere bij Utrecht en bij Velsen – maar bijvoorbeeld óók in de Londense haven! En het leuke is: volgens mensen die alles van oud hout weten, werd die Londense boot gemaakt uit een boom die in de tiende eeuw in Nederland groeide. Kennelijk kon je met zo’n opgepimpte kano prima de Noordzee oversteken. Wie weet is Willibrord wel in een holle boom naar Hol-land gekomen!

Maar hoe deed je dat nou precies, een boot maken uit een boomstam? Eerst moest je natuurlijk een geschikte boom zien te vinden. Voor een simpele kano die niet zo lang dienst hoefde te doen, was een els, een populier of een linde goed genoeg; die groei-den hier veel, ook in de nattere gebieden, en het hout ervan is vrij zacht en dus makkelijk te bewerken. Maar als je een grote boot

Als je nu door Holland reist, kun je het je waarschijnlijk nauwelijks voorstellen, maar eeuwenlang werd bijna alles in dit deel van ons land over water vervoerd. Buiten het duingebied had je nauwelijks wegen, maar riviertjes en meren waren overal.

IN EEN BOOM HET WATER OPMaar aan het einde van de tiende eeuw wa-ren er natuurlijk al andere manieren bedacht om een boot te bouwen: toen zag je dus ook bredere en plattere boten op het water, waar meer spullen in pasten. Maar zó veel spullen zullen de verhuizende duinbewoners nou ook weer niet naar het veen hebben meege-sleept – waarschijnlijk niet meer dan wat kookpotten, een stapeltje dekens en een koe of schaap. Het is dus heel goed mogelijk dat de Hollanders die toen de duinen ontvlucht-ten, zich met behulp van zo’n uitgeholde boomstam verplaatsten.

Overigens klinkt ‘uitgeholde boomstam’ wel een beetje simpeler dan het is. Want je kon van zo’n holle boom ook een echt mooi bootje maken: als je bijvoorbeeld de zijkan-ten wat verder ophoogde met rondgebogen planken, kreeg je een elegant en super-wendbaar geval. In de vorige eeuw is er een


25

Els Linde Eik

te verkolen en dat kon je daarna makkelijk weghakken. Om te voorkomen dat het echt vlam zou vatten, werd de buitenkant van de stam ondertussen natgehouden.

Beetje bij beetje werd de stam zo uitgehold, tot er een wand over was van een centimeter of vijf dik. Dan begon deel twee van de fabri-cage: het bijbuigen. Want vaak moest de boot nog wat breder worden gemaakt, zeker als je geen grote eik had kunnen bemachtigen.

Dat bijbuigen gebeurde door het hout zowel nat als warm te maken. Hierdoor werd het buigzaam en kon je de zijkanten van de

wilde die langer meeging, was een eik meer geschikt. Eikenhout is veel harder en zal dus minder snel rotten. Bovendien worden eiken ook een stuk dikker, waardoor ze veel grotere boten opleveren.

Was de boom eenmaal omgekapt, dan werd hij in de lengte gesplitst. Zo kreeg je twee lange stukken, die al een beetje bootvormig waren. De uiteinden werden afgerond of een beetje spits gemaakt, en dan kon het uithol-len beginnen. Daarvoor hadden de mensen al in de oertijd een handig trucje: ze legden gloeiende houtskooltjes op de platte kant van de stam. Het hout daaronder begon dan

Zonder boot kwam je in de vroege middeleeuwen niet ver in Holland.

uitgeholde stam iets verder naar buiten drukken. Maar door al dat wegkappen en bijbuigen werd de boomstamboot natuurlijk wel wat minder stevig. Daarom versterkte men hem aan de binnenkant vaak weer met losse stukken hout. Tot slot werd de zijkant meestal nog opgehoogd, zodat er minder makkelijk water naar binnen kon klotsen.

En dan was je bootje klaar en kon je ermee van Medemblik naar Utrecht varen. Of, als je durfde, van het Hollandse strand naar Londen. Rond het jaar 1000 deden ze dat gewoon, maar vandaag de dag zouden niet veel mensen het meer in hun hoofd halen…


Documents

Erop of eronder: hoe Holland het hoofd boven water houdt