Devrim Eric Hobsbawm en nemli tarihilerinden biri olarak kabul edilen Eric Hobsbawm 1917 Viyana, Berlin, Londra ve Cambridge gibi ehirlerde srdrd. Akademisi, Amerikan Sanat ve Bilim Akademisi gibi birok kurulua ye olan Hobsbawm, uzun Londra niversitesi'nde yesi olarak sonra New York "New School for Research"te ok en toplumsaltarihi olan, Devrim (1789-1848), Sennaye (1848-1875), imparatorluk (1875-1914) (1914-1991). Rebels, Sanayi ve imparatorluk, Bandits, On History, Labouring Men and Worlds of Labor, ve Jazz Scene En son c az tarihinden tamircilerinin radikal kadar uzanan geni bir yelpazede yer alan "Uncommon D ' . Hobsbowm, E. J. Devrim ISBN 975-7501-41-71 Trkesi, Sina 1 Dost Kitobevi Haziran 2003, Ankara, 380 sayfa. Tarih-Avrupo-19. yy.-Fronsa!ingiltere-Kaynoka-Dizin Avrupa 1789-1848 E.]. Hobsbawm ISBN 975-7501-41-7 The Age of Revolution E. J. HOBSBAWM E.J. Hobsbawm, 1975 Bu Trke haklan ONK Ltd. Dost Kitabevi aittir. Birinci Ekim 1998, Ankara Eyll 2000, Ankara nc Haziran 2003, Ankara eviren, Sina Halim Yurdakul Teknik Mehmet Dirican Dost ve Pelin Ofset Karanfil Sokak, 29!4, 06650, Ankara Tel: (0312)4188772 Fax: (0312)4199397 Bu kitap, The Age of Weiden & Nicholson evrilmitir: evirisi iin Mehmet Emin zcan'a ederiz .. nsz 7 9 I. 13 1 1780'lerin 2 Endstri Devriini 36 3 Devrimi 63 4 89 5 112 6 Devrimler 123 7 Milliyetilik 147 II. Sonular 161 8 Toprak 163 9 Endstri 184 1 O Yetenekiilere Ykselme 200 ll Yoksullar 219 12 Din 237 13 Laiklik 254 14 Sanatlar 274 15 Bilim 299 16 Sonu: 1848'e 320 Haritalar 333 Notlar 345 358 Dizin 365 Onsz Bu kitap, burada 'ifte devrim' verilen olguyu -1789 Devrimi ile olan Endstri Devrimi'ni- lde, 1789 ile 1848 izini srmektedir. O neden-le, tam olarak ne bir Avrupa ne de bir dnya tarihidir. Bu dnemde ifte devrimin etkilenen lkelere, stnkr de olsa Bu dnemde devrimin zerlerindeki etkisi ihmal edilebilir boyutta okur, kitapta bir eyler bula- ama Japonya Bulga-ristan'dan, Latin Amerika Afrika'dan dahafazla ey Bu, bu kitapta gz edilmi olan lkelerin ve tarihlerinin, kitapta yer alanlardan daha az ilgin ve nemsiz gelme- olarak. grngesini, esas olarak daha kesin bir olu nedeni, bu dnem-de -en byk bir blmnn- daha bir temelden hareketle dnme Ne var ki, pekala daha biimde ele hak eden konular, yer (ABD tarihi gibi) bu dizide yer alan ciltlerde uzun ele iin bir yana 8 DEVRiM AGI bir sunmak yorumlamak ve Fran- vulgarisation dedikleri ideal okuru, merak duymakla bugnk duruma ve neden ve nereye anlamak isteyen, kuramsal bir sahip, zeki ve Metni, ancak daha bir okur kitlesi-nin bilginlik gereleriyle doldurmak, hem yersizdi hem de bilgiliklik O nedenle dipnotlanmda, neredeyse tmyle kitapta geen ve kaynaklara; zellikle veya durumlarda da otoritelere yer verdim. Buna bylesine geni bir malzemeler bir eyler sylemek tarihiler, belli alan-larda tarihilerden daha (ya da tersinden sylersek daha bilgisizdir). Olduka dar bir alan tarihiler byk oranda baka tarihilerin bel dneme ilikin bu ikincil bile tek btn dillerden okuyahue-cek durumda bile olsa herhangi bir kiinin bilebileceklerini ok aan bir eser (Oysa btn tarihiler gerekte topu topu bir avu dille O yzden elinizdeki byk bl-m, ikinci ya da nc el kaynaklara ve yazan kadar bir da zecek hatalar ierecektir ister istemez. Kitapta, daha ileri rehber ola_cak bir kaynaka Tarihin dokusu, onu bozmadan ipliklerine olanak vermese de, amalardan konunun belli llerde alt blmlere ay- gerekmektedir. Ben, ok kaba olarak iki genel olarak dnemin ana gelimeleri ele ikinci ifte devrimin ortaya toplum trnn Ancak bu iki bilerek kuramsal bir sorun eitli ynlerini benimle ya da taslak veya prova ha-lindeyken blmleri okuyan, fakat sorumlu olmayan, ha ta J. D. Bernal, Douglas Dakin, Ernst Fischer, Francis Haskell, H. G. Koenigsberger ve R. F. Leslie olmak zere teekkr borlu-yum. zellikle 4. Blmde, Emst Fischer'in fikirlerinden ok yaradan- Bayan P. Ralph, sekreter ve olarak ok byk bulundu. Bayan E. Mason da dizini E. J. H. Londra, 961 Szckler, zaman belgelerden daha gl Bu kitapta ele dnem iersinde icat edilmi veya anlam- esas olarak bu dnemde birka gz Bunlar, 'endstri', 'sanayici', 'fabrika', 'orta 'allan 'kapitalizm' ve 'sosyalizm' gibi szcklerdir. 'Aristokrasi' ve 'demiryolu'nun 'libe-ral' ve 'muhafazakar' gibisiyasal terimler, 'milliyet', 'bilim 'mhen-dis', 'proletarya' ve (ekonomik) gibi szckler de bunlar ve 'istatistik', 'toplumbilim' ve daha pek ok bilimin 'gazetecilik' ve 'ideoloji', bu dnemde uydurulmu ya da szcklerdir.* 'Grev' ve 'yoksulluk' da yledir. dnya bu terimler olmadan (yani eyler ve onlara veren kavramlar olmadim) 1789 ile 1848 pat-lak veren ve metalrjiyi, kenti ve devleti _Bu szcklerin ya bu halleriyle ya da szlk korunarak eitli dillere evrilmiletdir. 'socialism' [sosyalizm] veya 'industry' [endstri] az ok olarak geerli szcklerken, 'demir yol [iron road]' lke her yerde evrilerek 1 0 DEVRiM AGI o uzak beri tarihindeki en byk dnm olu turan bu devrimin ne denli derin ve kkl da Bu devrim, btn dntrd ve hala da dntrmeye devam etmektedir. Fakat bu devrime bakarken, herhangi bir toplumsal ereveyle, siyasal rgtlenmeyle veya g ve kaynak yacak olan uzun vadeli belli bir toplumsal ve duruma olan ilk ve tayin edici evresini birbiiinden zenle 1789-1848 byk devrimi, 'endstri' olarak endstri-nin kapitalist endstrinin; genel olarak ve orta ya da burjuva liberal toplumun; 'modern ekonomi'nin veya 'modern devlet'in merkezinde, birbirine komu ve rakip Byk Britanya ve Fransa devletlerinin zgl bir blgesindeki bir blmndeki ve Kuzey birka blgesindeki) devletlerin ve ekenomilerin zaferiydi. 1789-1848 dn m, bu iki lkede ortaya ve oradan btn dnyaya znde ikiz bir Fakat bu ifte devrimi -daha ziyade siyasal bir nitelik Devrimi ile daha ok endstriyel bir nitelik Devrimi'ni-, onun ve simgeleri durumundaki iki lkenin tarihine ait bir ey olmaktan ok, daha geni blgesel bir ikiz krateri olarak grmek olmaz. anda Fransa'da ve Britan-ya'da meydana gelmek zorunda ve birbirinden ok az gstermesi, gibi, ilginlikten uzak bir durum da dir. Fakat, inli ya da bir gzlemcinin kadar, diyelim 3000 bir tarihinin da, bu Avrupa'da bir yerde ve onun meydana geldiklerini ve o baka bir yerinde yaan-ma belirtmek, her eyden daha nem-lidir. Yine bu bu dnemde burjuva-liberal bir kapitalizmin zaferinden baka bir biim tasavvur bile be-lirtmek de lde nemlidir. Bylesine derin bir dnmn, 1789'dan, hatta 1789'un hemen n-cesindeki ok daha gerilere gitmeden bes-belli bir eydir ve ifte devrimin halla gibi gibi eski rejimlerinin [ancien regime] 1776 Amerikan Devrimi'ni, ister devrimleriyle eit neme sahip bir patlama olarak, ister bu devrimierin en nemli habercisi ve olmaktan ibaret grelim; temel nemi, ister 1760-89 daki anayasa ister ekonomik altst olulara ve canlanma- 1 J lara verelim, btn bunlar en iyi halde bu byk vesilesini ve temel nedenlerini Bir zmleme, cinin tarihte ne kadar geriye gitmesi gerekir? On yedinci Devrimi'ne mi, Reformasyon'a askeri yol, dan fethinin ve smrgeler tarihini olu turan anal, hatta daha ncesine mi? Bu sorun, buradaki ilgi nk by, !esine derinlemesine zmleme, bu zamandizinsel ok tesine gtrecektir bizi: Bizim burada Unu farketmemiz gerekiyor: Bu dnmn toplumsal ve ekonomik gleri, siyasal ve zihinsel geri da devrimciletirmeye yetecek byklkte bir blmnde oktan Sorunumuz, bir dnya yeterince etkin bir zel giriimciler hatta zel kan h, kmet temeli nermesine kendini adam! bir devletin unu izlemek gibi, teknolojinin, bilimsel bilginin veya birey, ci, laik, ilerlemeye inanan bir ideolojinin evrimini izlemek de Henz yeterince gl ve varsayamasak bile, 1780'lerde btn var veri olarak kabul edebiliriz. te yandan, grnmnn bize gelmesinden, Robespierre ile Saint-Just'un giysilerinin, ve eski rejimin salonlannda hi de reformcu fikirleriyle 1830'lann burjuva dile getiren Jeremy tam da fikirleri Rus Byk Katerina'ya da neren adam ve orta ekonomi en nermelerinin onsekizinci Lordlar yelerinden gelmi btn bu gereklerden ifte devrimin yeni olma gzden gibi bir gerekiyor. halde bizim sorunumuz, yeni bir ekonominin gelerinin ve yeni bir toplumun zaferini nceki kalenin temellerini azar azar fethettik, lerini izlemektir. zamanda da bu ani zaferin, ondan en etkilenen lkelerde ve bu yeni glerin (geenlerde lanan ve bu dnemin dnya tarihini ele alan bir ifadeyi 'fatih burjuvazi'nin) etkilerine geri yol kkl izlemektir. ifte devrim bir blmnde ortaya en bariz ve etkilerini yine burada bu kitapta ele alman tarihin, esas olarak blgesel bir nitelik Yine, dnya 1 2 DEVRiM AGI devrimi, ve ifte kraterden bata dnyaya ve fethetmesi biimini Gerekten de ifte devrimin dnya tarihi en gze batan ve dnya tarihinde bir benzeri daha olmayan sonucu, birka rejim, zellikle yerkrenin egemenlik ve dnya makineleri, gemileri ve teslim oldular ve ktler. Hindistan, genel valileri ynetilen bir eyalet haline geldi; devletleri, penesine dt; Afrika, fetihe Hatta byk in 1839-42'de kalelerini smrsp.e amak zorunda 1848'e ynetimlerin ve igal etmeyi bulabilecekleri herhangi bir lkenin fethedilmesinin nnde hibir engel kapitalist giriim giknn ilerlemesi de, zaman meselesiydi. Bununla birlikte, ifte devrimin tarihi, yeni burjuva toplumunun zaferi-nin tarihi zamanda, mre bedel1848'de genilemeyi daralmaya dndrecek olan glerin de tarihidir. stelik 1848'e kaderingelecekte ters yz olu kendini oktan gstermeye Geerken belirtelim, yirminci orta- olan dnya o dnemde yeni yeni farkedilebilmekteydi. fethettikleri lkelerin, ona kullanmak zere fikirlerini ve tekniklerini benimsedikleri bu srecin ilk evrelerini ancak (1830'larda Trk ve hepsinden te Mehmet Ali'nin edilmi, fakat nemli giriimlerinde) gzlemleyebiliyoruz. Fakat Avrupa'da da muzaffer yeni toplumun yerini tasadayari gler ve fikirler oktan ortaya 1848'e gelirken, 'komnizm hayaleti' oktan 1848'de ise hayalet Bundan sonra uzun sre, zellikle ifte devrimin en biimde gerekten de hayaletlerkadar gsz Fakat 1960'lann dnp o gnlere ifte devrime tepkiden ve ilk klasik formlasyonuna 1848'de kavuan devrimci sosyalist ve ko-mnist ideolojinin tarihsel gcn Modern ilk fabrika sisteminin Lancashire'de ve 1789 Devrimi ile balayan bu tarihsel dnem, ilk demiryolu ve Komnist Manifesto'nun sona ermektedir. I G e l i ~ m e l e r 1 1780'lerin Le siecle doit etre mis au -Saint-Justl I 1 780'lerin gzlemlerrecek ilk ey, bizim anda hem daha byk hem de daha kk O gnlerde en ve bilgili kimseler, diyelim Alexander von Humboldt (1 769-1859) gibi ve gezgin biri bile, oturulan ancak belli blmlerini (Bilimsel Avrupa daha az gelimi ve daha az kyllerin ve Burma yaayan srdrdkleri, tesinin bilin- ve bilinmeden de kalacak olan yeryznn varana dek- 'bilinen ise ok daha kkt). Deniz ilikin bilinenler, yirminci kadar kayda olmamakla birlikte, James Cook gibi onsekizinci deniz-cilerinin stn yetenekleri sayesinde yzeylerinin olmasa da byk bir oktan kefedilmi ve Modern ldere gre fazla dakik da ve pek ok ada- "Onsekizinci Panteon'a 16 DEVRiM AGI ana bilinmekteydi. Avrupa'daki byklkleri ve ykseklikleri lde, Latin blmlerin-dekiler ok kabaca biliniyor; Asya'dakiler hemen hi, Afrika'dakilerse (Atlaslar kesinlikle bilinmiyordu. in ve Hindistan'dakiler da byk nehirlerinin ynleri, kendi blgelerindekileri bilen ya da bilebilecek durumda olan bir avu gezgin ya da coureurs-de-bois* herkes iin bir Bir iki blge -ki pek ok ancak birka mil ieri girilebilmiti-, dnya gez-ginlerin ya da kaiflerin belirten iaretlerin beyaz yerlerle doluydu. Fakat uzak karakollardaki resmi grevlilerden ve yolculardan edinilen kaba ama ikinci, nc el bilgiler gz nne bu beyaz yerler gerekte ok daha byk 'bilinen dnya' daha kk olmakla insani koul-lar gerek dnya da kkt. Pratik amalarla hibir nfus btn demografik lendirmeler tahminierin tesine geememektedir; fakat byk bir bugnk nfusun te birini gemeyen bir nfusu bavurulan tahminler. ok Asya'da ve Afrika' da dnya nfusunun bugnknden daha byk bir blm; Avru-pa'da (bugnk 600 milyonluk nfusa 1800'de 187 milyonla daha kGk bir blm; Amerika'daysa kesinlikle daha az bir blm 1800'de kabaca her insandan ikisi her be insandan biri her on insandan biri her otuz insandan biri ya da idi. Modem zamanlardakine bir nfusu mmkn in, Hindistan ve veya Orta gibi entansif kimi kk blgeler ile kentsel fazla yerler bu ok daha az nfusun, dnya yzeyine ok daha seyrek olarak Nfus az gre, etkin biimde alanlar da 1300-1 700'lerde yaanan 'kk buz kadar ya da olmamakla birlikte gnmze gre daha ve iklim kuzey kutbuna yerlemele-rini engellemekteydi. gibi pek ok blgede yerle-menin nnde hala bir engeldi; uzun sre bo Gney insanlar ancak ondokuzuncu ve yava ya va yerlemeye ekonomi biimleri, zellikle ve (Avrupa' da) ziyan edecek biimde mevsimlik ola- 1 780'LERiN DNYASI 17 rak g ettirilmesi, Apulia gibi btn bir blgenin insan yerle-imine neden Ondokuzuncu bala- Roma turistik basma resimlerinde, birka harabenin, bir iki kol yerler, tuhaf grnl pitoresk haydutlar, bu tarz bir grntleri Tabii o tarihlerde Avrupa'da bile hala su dolu engebeli otlak ya da Yine bugne gre bir nc da daha kkt: Bir btn olarak bugnknden belirgin biimde daha ve hafiftiler. Bu genellerilenin askere beden lleriyle ilgili istatistikten bir rnek Ligurya sahi-lincieki bir kantonda, 792-9 tarihlerinde askere yzde 72'si .50 metreden daha 2 Bu, onsekizinci ya ayan bizlerden daha gelmez. Devrimi'nin bodur, talimsiz askerleri, smrge gerillalara denk bir fiziksel diren gstermilerdi. Hergn otuz mil olmak zere bir hafta tam olarak yry yapmak, bir Ancak sekin ve svari blkleri olu turulurken ve generallerin 'uzun boylular'a zel verme-lerinden de gibi, bizim lderimize gre, o gnk fizik gcnn ok da bir gerektir. Ancak, dnya pek ok daha kk idiyse de, haberleme-deki zorluklar ve belirsizlikler onu uygulamada bugnknden ok daha byk Bu glkleri abartmak istemem. ya da onyedinci ltlerine gre onsekizinci ok ve haberleme bir hatta demiryolu devri-minden nce, yollarda, arabalarda ve posta hizmetlerinde iyiletirmeler 760'larla sonu Londra'dan Glasgow'a yolculuk, on oniki gnden iki saate Onsekizinci ikinci kurumlaan posta sistemi ya da diligences, Napoleon ile demiryolunun gelii dnemde boyutlarda ve sadece grece bir srat -Paris Strasbourg posta hizmetl saat tutuyordu-, zamanda dzen-lilik de getirmiti. Fakat karadan yolcu ta yetersizdi; gnde-rilen maliarsa hem yerine hem de son derece tuzluya yordu. Devlet ilerini grenler ya da ticaret yapanlar, birbirlerinden Bonaparte ile posta idaresinin elinden yirmi milyon mektup (ele dnemin sonunda bu on fakat o gnn 1 8 DEVRiM AGI iin mektup, iin bir eydi ve -pazardan pazara yolculuk iti. Karayolundan gitme-leri ya da karadan gndermeleri bunu ya yryerek ya da ondokuzuncu bile gnde yirmi milden daha az yol yaparak yk al nda beini olan ya va seyre-den yk arabalanyla Kuryeler, uzak mesafelere srcler, salianmaktan kemikleri yer ya da arabaya yeni deri sspansiyonlar kokudan mideleri altst olan bir dzine yolcunun posta zel arabata- onlarla yarla Fakat byk blmnde kara ya da yryen egemendi. O nedenle, bu koullarda su yoluyla kolay ve ucuz olmakla (rzgar ve hava belirsizlikler zamanda daha da Goethe, gezisi deniz yoluyla Napali'den Sicilya'ya drt gnde gitmi ve gnde dnmt. Rahat olsun diye kara-dan yolculuk etseydi, bu yol durgunluk verecek bir sre tutabilirdi. Bir limana olmak, dnyaya olmak demekti: Gerek anlamda . Londra, Norfolk'un Breckland'indeki kylerden ok, ya da Leith' e Sevilla'ya Veracruz'dan ulamak, Valladolid'den ulamaktan, Ham-burg'a Bahia'dan gitmek, Pomeranya gitmekten daha ko- Su yoluyla kusuru, uzun 1820'de bile Londra'dan Hamburg'a ve Hollanda'ya haftada iki, ve Portekiz'e bir, Kuzey ise ayda bir posta gidiyordu. Ancak Bostan'un ve New York'un Paris ile diyelim Karpatlardaki Mararnaras blgesinin Budapete ile olan daha da bir gerektir. Yine bir sr ve devasa uzunluktaki okyanus-lardan daha kolay gibi 44.000 ki iyi be ieri-sinde (1769-74) Kuzey Amerika'ya deniz yoluyla gndermek, be bin kiiyi kuakta Dundee'ye daha ko- birbirinden uzakta:ki bakentleri birbirine kenti bir-birine daha Basrille'in haberi Madrid on gnde bakente 133 kilometre uzaktaki Peranne'da halk 'Paris'ten gelecek haberler' iin 28'ine kadar beklemiti. O 1 789'un sakinlerinin iin hesaplana-mayacak kadar bykt. byk askere gibi kt bir ey gelmedike kontlukta hatta mahal-lede yaar ve lrd: 1861'e bile doksan blge-sinden yetmiinde nfusun onda dokuzu, blgeden hi geri devlet grevlilerinin meselesiydi ve sy-1 780'LERiN DNYASI 19 lenti kon us uydu. Orta ve st bir avu insan iin gazete yoktu bile bir gazetesinin 5000 idi) ve ok az kii okuma biliyordu. Haberler daha ok yolculardan, tccar, seyyar gezgin usta, gebe zanaatkar, mevsimlik gezgin rahip ya da soyguncu ve dek uzanan ve serseriler gibi nfusun yer kesimlerin-den ve elbette sava halka tebelle olan, oralarda askerlerden olarak resmi kanallardan da -devlet ve kilise- haberler gelmekteyciL Fakat bu tr devlet ya da kilise yerel grevlilerin byk blm, ya yrenin ya da yaam boyu hizmet vermek iin kimse-lerdi. Smrgeler merkezi hkmet tarafindan ve birbiri tarada greve gnderilmeleri, daha yeni yeni ortaya bir Devletin btn ast grevleri bir tek, teseliiyi lkenin envai eit ve arayan subay- belli bir blgeye kalmadan beklenebilirciL II Bu 1 789'un ezici oranda Bu temel gerek iyice bu anlamak Kent olgusu-nun hibir biimde Rusya, gibi lkelerde ya da Balkanlarda nfusun yzde 90 ile 97'si alanda Hatta gerilerneye olsa da gl bir kent blge-lerde bile ya da nfusun yzdesi yksekti: Eli-mizdeki tahminlere gre Lombardiya'da yzde 85, Venedik'te yzde 72-80, Kalabriya ve Lukaniya'da yzde zerindeydi.3 Gerekten de gelimekte olan birka endstri ya da ticaret blgesi her be sakminden en az drdnnkyl bycek bir Avrupa devleti bulmak iin kendimizi epey gerekir. bile kentli nfus, nfusu ilk kez 'de geride Kukusuz 'kentli' iki anlama da gelmektedir: 789'da bizim lderimize gre gerekten byk denebilecek iki Avrupa kentini, yak- bir milyon nfuslu Londra ile milyon nfuslu Paris 'i ve nfusu 100.000 ya da zerinde, Fransa'da iki, Almanya'da iki, drt, be (Akdeniz geleneksel olarak kentlerin yurduydu), Rusya'da iki ve Portekiz, Polanya, Hollanda, Avusturya, ve Avrupa Trkiyesi'nde de birer tane olmak zere yirmi kadar yerlekeyi iermenin zamanda bir evresinde devlete ait ve 20 DEVRiM AGI evlerinin katedral tarlalara kadar birka dakikada kk tara da kapsa- Ele dnemin (1834) bile kentlerde oturan yzde ondakuzunun drtte nden 20.000'den az, da iki ila be bin nfuslu kasabalarda gezgin Tour de [Fransa ait ehreleri, durgun geen sonraki sayesinde kehribardaki sinekler gibi korunmu; Alman romantik airle-rinin iirlerinde geen dingin arka olu turan; yol katedrallerinin yarlar misali Hasidik Yahudilerin, mucize yaratan nnde el pene divan durdu- Ortodoks ilahi inceliklerini Gogol'n mfettiinin zenginleri korkutmak ve iikof'un l canlar kafa- tartmak iine bunlar. Fakat za-manda gayretli ve genlerin ya devrim ya da ilk milyon- veya her ikisini birden gerekletirdikleri kasabalar da yine Robespierre, Arras'tan; Gracchus Babeuf, Saint-Quen-tin'den; .Napoleon ise Ajaccio'dan gelmiti. Bu tara kk de olsalar birer kentti. Gerek bir kentli, evresini kuatan taraya, zeki ve bilgili birinin, gl, cahil ve aptal kiilere kmsemeyle grm gerek bir hayat ltleriyle uyuuk geri bir bbrlene-cek bir eyi yoktu: Alman halk komedileri 'Kraehwinkel'i -kk beledi-yeler-:-, daha belirgin kiilik zelliklerine sahip kyllere gibi alaya Kent ile ya da daha kent ileriyle ileri arasmda bir izgi Pek ok lkede, gmrk bariyeri, hatta eski sur izleri, bu ikisini blmekteydi. Prusya'da gibi u rneklerde, vergi deyen gzetim tutmaya can atan devlet, kentsel ve faaliyetleri neredeyse tamamen birbirinden Hatta bir idari yerlerde bile kentliler, zaman fiziksel olarak kyllerden geni blgelerinde, Slav, Macar ya da Romen gllerinin Alman, Yahudi ya da olarak evrelerindeki kyllerle dinden ve milliyetten olan kentliler bile giysiler ve gerek-ten de durumda ve imalat yapan sm-rlen nfus daha uzun, daha ince Kyllerden daha 1823-?'de Brksel'de kentliler, evrelerindeki kylerde kyllerden ortalama 3 cm., Louvain'dekilerse 2 cm. daha uzundular. Hepsi de ondokuzuncu ait olmakla birlikte, bu konuda ha miktarda askeri istatistik 4 l780'LERiN DNYASI 21 ve daha okuryazar olmakla gurur ve muhtemelen de yleydiler. Ne var ki yaam tarzlan nedeniyle evrelerinin olup bitenler hemen hemen kylerde kalml olan kyller kadar cahildiler. Tara kenti, znde haLa ekonomiye ve topluma aitti. evrelerin-deki kyllerin Tara kentlerinin meslek sahiple-riyle orta ve hayvan ticareti iftlik rnlerini iliyor, avukat ve noter olarak soylularm malikanelerinin ilerine ya da sahip olan veya ileyen ya nemli bir olan bitmek bilmeyen davalara iplik ve doku- sipari veren, sonra toplayan tccar-giriimciydiler ve btn bunlardan daha olarak hkmeti temsilen kiliseyle lord bulun- Bu kentlerdeki zanaatkarlar ve dkkan sahipleri, evrelerindeki kyllere ve kyllerden geinen mal Tara kenti, grkemli gnlerinden sonra hazin bir gerileme iine girmiti. 'zgr kent'den ya da kent-devletten neredeyse eser ticaretre bir yeri ya da daha byk bir pazar iin retim yapan merkezi olmaktan Gerilemekte dan, tekelini elinde ve gelen herkese kendi pazanna giderek artan bir Gen radikalterin ve byk kent alaya byk blm, bu ekonomik z-savunma hareketinden G-ney Avrupa' da kibar beyler ve zaman zaman da soylular, malikanelerinden kiralada buralarda Almanya' da, her biri by-cek birer malikaneden ibaret olan kk prenslikteki brokratlar, itaatkar ve sessiz kyllerden gelirlerle Serenissimus'un istek-lerini Onsekizinci tara kenti, blgelerinde klasik ya da rokoko ta egemen fiziksel grnmnn gibi, mreffeh ve ge-nileyen bir topluluk olabilirdi. Fakat bu refah, gelmekteyciL III O nedenle sorunu; 1789'un temel bir sorundu ve ilk sistemli okulu olan neden ve toprak net gelirin tek olarak anlamak sorununun hassas ileyenlerle ona sahip olanlar; retenlerle biriktirenler ilikiydi. 22 DEVRiM AGI mlkiyet ilikileri -ya da daha merkezi Avrupa'da bulunan ekonomik byk smrgeler nemli bir istisna olarak kuzeyindeki Birleik Devletler ile, daha az nemli birka blge buralardaki tipi, zorunlu emeki ya da fiilen serf olarak bir Yerli ya da kle olarak bir Zenci idi; ok daha nadir olarak da kyl, ya da buna benzer biri nadiren retim Hint smrgelerde, denetleyenterin tipik zorlama biimi, rnn belli bir Hollanda'ya adalarda baharat ya da kahvenin-zorla Ba-ka bir deyile tipik zgr olmayan ya da siyasal bulunan biriydi. Tipik toprak lorduysa, byk yan-feodal malikanenin finca, estancia) ya da bir kle planrasyonunun sahibiydi. feodal malikaneye zg ekonomi, ilkel ve kendine yeterli, ya da belli llerde salt blgenin talebine veren bir ekonomiydi: yine fiilen serf olan Yerliler retilen maden rnleri ihra etmekteydi, ama iftlik rnlerinde fazla bir gstermiyordu. Merkezi, Gney kuzey sahilinde (zellikle Kuzey Brezilya' da) ve ABD'nin gney sahilleri boyunca uzanan Karaibierde bulunan kle-plantasyon zg ekonomi, eker, daha az lde ttn ve kahve, boya hammaddesi ile Endstri Devrimi'nden sonra bata pamuk olmak zere yaamsal nem birka ihra rnnn retilmesine dayan- O nedenle bu ekonomi, Avrupa ekonomisinin ve kle ticareti yoluyla Afrika ekonomisinin btnleyici bir Temelde, ele dnemde bu tarihini, ekerin gerilemesi ve ykselii yazmak mmkndr. zellikle kabaca Elbe nehri boyunca uza-nan, bugn ekoslovakya alan lkenin gneyde Trieste'ye inen ve hkm blg'e Toplumsal (Danimarka ve Gney bir blm hari, Taskana ve gneyinde kalan kesimleriyle Gney da bu blgeye girer. Bu geni kuak ierisinde yer yer teknik olarak zgr kyller Slovenya'dan Volga'ya kadar btn bu blgeye Alman kyl kolonicileri; i blgelerindeki vahi fiilen kabileler, Pandurlar ve Kazaklar gibi kadar Trkler ya da Tatarlar 1780lERiN DNYASI 23 askeri tekil etmi blgelerde yaayan vahilikte kyl lordun ve malikanenin menzili kalan nc zgr gerler ya da byk lekli sz konusu bile geni alanlarda yaayan kimseler. Ancak btn olarak tipik zgr olmayan biriydi; onbeinci itibaren neredeyse kesintisiz bir biimde kabaran serflik seli Trklerin ynetimi bulunmu, o tarih-lerde hala da bu durumda olan Balkanlarda durum bu boyutta Trklerin feodalizm ncesi zgn sistemi (her birimin olma-yan bir Trk kaba bir toprak blm), uzun zaman nce bozularak Mslman beylerin ynetimindeki bir toprak m lk sistemine dnm bu beyler ok nadiren iftilikle kyllerden Bu. yzden Balkanlar, ve gneyi, ondokuzuncu ve yirminci Trk son derece yoksul ve mlkiyerin lkeler olsalar. da, znde kyl lkelerdi. Yine de Balkan kyls, bir olarak yasal dan zgr ve en beyin menzili iersinde srece de bir kyl olarak de facto [fiilen] zgr Blgenin geri tipik kyl, byk blmn lord un wrunlu ya da buna benzer ykmllklerle geiren bir serfti. bazen okadar byk olabiliyordu ki, Rusya'da ve yerlerinde gibi, topraktan olarak bir mal olan kleden hemen hemen hibir (1801 'de Gazette de Moscou'da yle bir ilan Terbi-yeli ve grnleri iyi her ikisi de el ilerinde becerikli ve gzel grnl 18 ve 15 yalannda iki evden, biri 21 mzik aleti bilen araba bay ve yapmakta usta, zamanda piyano ve org alan iki berber.". Serflerin byk bir blm ev ilerinde 1851'de Rusya'da btn serflerin yzde 5'i evlerde yordu.5 ). Avrupa ile ticaretin ana bulunan deni-zinin i blgelerinde, lkelerine gnderilen ihramalla- keten, kenevir ve genellikle gemicilikte orman rnleri) byk blm serf yerlerdeyse daha ok Sakson ya, Bo hem ya ve byk bakent Viyana gibi olduk-a ilerlemi bir ve kentsel gelimenin varold ula mm-kn en az bir blgeyi iinde blgesel pazarlara Ne var ki, bu geri Karadeniz yolunun 24 DEVRiM AGI ve Avrupa' da, zellikle de kentlemenin SSCB'nin endstrilemesine kadar Rus ticaretinin rn olarak kalacak olan ihra rnlerini yeni yeni uyarmaya O nedenle egemen blgeler, s mrgelere benzer biimde, yiyecek ve hammadde reten ekonomiler'i olarak grlebilir. Geri kyllerin statsnn yasal biraz olmakla birlikte, ve serf blgelerinin de benzeri ekono-mik zellikleri Genel bir byk soylu malikane-lerinin yerlerdi. Sicilya'da ve Endls'te bu malikanelerin biro- klelerin ve coloninin, blgeye zg gndelikitere dn- Roma latifurulia sisteminin soyundan gelmeleri pekala mm-kndr. Bu malikanelerin sahibi olan dklerin ve gelirleri, retiminden (Sicilya, eski bir ihra ve biare kyllerden zorla eylerden gelmekteydi. halde, egemen blgelere zg toprak lord u, sahip byk malikaneyi eken ya da smren bir soyluydu. Bu malikane-lerin hayal gcn zorlayacak Byk Katerina, gzdelerine ile elli bin serf vermiti; Radziwill'lerin mlkleri Potaeki'nin Ukrayna'da milyon dnm himaye edenMacar Esterhazy'nin sahip topraklar, bir ara yedi milyon dnme Yzbinlerce dnmlk malikanelerin bir durumdu.* Bunlar ilkel ve verimsiz de olsalar, prensiere gelir Bir ziyaretinin viran haldeki Medina Sidonia mlk-lerinde gibi, asilzadesi, "uzaklardan kkremesiyle kendisine korkutan ormandaki bir aslan gibi hkmetmi"7 te yandan, milordunun ferah ltleriyle bile, nakit para yoktu. byklkleri ve ekonomik olanaklan toprak soylusu bir kylleri smrmekteydi. lkelerde biimde bykt ve bunun sonucu olarak da yoksul ve honutsuzdu; soylu olmayanlardan, esas olarak siyasal ve toplumsal ile gibi soylulara bulunmaya isteksiz- Macaristan ve Polanya'da toplam nfusun onda birini, onsekizinci sonunda milyonunu ekoslovakya'da, kabaca 25.000 dnmn (10.000 hektar) zerindeki seksen 1918'den sonra Schoenbomlann ve Schwarzenberglerin 500.000 dnm, 400.000, Kinskylerin 170.000 dnm da bulunuyordu.6 1 780lERiN DNYASI 25 -ya da 7'de Avrupa'daki toplam yzde lO'u kadar8- Baka yerlerdeyse ok daha IV geri toplumsal Yani, kylnn ya da gznde, malikanesi olan herkes bir 'soylu'ydu ve hakim yesiydi; ya da tersine, (tplumsal ve siyasal ve biimsel olarak hala yksek devlet grevlerine giden yegane yol olan) soyluluk ya da asillik stats, malikanesiz dnle-bUecek Avrupa lkesinde bu tarz biimle-rinde ifadesini bulan feodal dzen, ekonomik giderek geiyor olsa da, siyasal hala Gerekten de, gelirlerinin; ve ykselii ok geride neden olan feodal dzenin tam da bu [ eskimesi], aristokrasinin, tek devredUemez ekonomik d urumundaki tan gelen ve statsn grlmedik bir neden oldu. soylular, halk gelen devlet grevlileri yzde 66'dan 700'de yzde 42), 780'de yzde 23'e

'feodal tepki'nin Devrimi'ni abuk- Fransa'ya dek, tabakadan rakiplerini, glgesindeki kazan makamlardan (3. Blme Fakat toprak sahibi soylular grece kolay Fransa'da, hatta toprak sahibi ve soylu statsnn her tr dl olarak gibi, bu dzenin belirgin biimde yerlerde bile, malikane hakim stats ara- hatta biraz daha Ne var ki, ekonomik toplumu son derece Yasal can pek ok izini hala olmakla birlikte, karakteristik kyl serf statsn byk lde tL Karakteristik malikane de, uzun zaman nce ekonomik bir birimi olmaktan kiralan ve parasal gelirleri topla-ma sistemine Byk, orta ve kk, az ok zgr olan kyl, karakteristik bir toprak lorduna kira (ya da birka yerde rnden pay) demekteyciL Teknik mlk sahibi olan bu kylnn, prense verginin, kiliseye ve angaryalarm yanmda (ki hepsi yksek toplum-sal greli muafiyetleriyle elimekteydi), paraya dntrlsn dntrlmesin (rnn lord un gtrmek gibi) kendisine 26 DEVRiM AGI eitli ykmllkler yerel bir lord u Fakat bu siyasal byk blm; genelde, zengin bir kyl daimi rn kent satarak tccar ifti durumuna gelme ve, kk ve orta lekli kyllerin cret tarlada ya da imalat-hanede gn mecburiyerinde kadar kk geimlik retim yaparak kyl geerli bir blge olarak boy gsterecektir. gelime, ancak birka blgede safkapitalist bir bir daha geliyordu. Burada toprak ml-kiyeri son derece olmakla birlikte, karakteristik emek kiralayan, ticari retim yapan orta lekli kk mlk sahipleri, renberler ve benzerlerinden oluan byk kitle, bu duru-mun grlmesini engellemekteyciL Fakat (kabaca 1760-1830 . bu ortaya kyl bir giriimd-ler iftiler ve geni bir Kuzey ve Hollan-da gibi ticari geleneksel olarak ya da uzmanla-ml ticari rnlerin birka blgesinde de gl kapita-list grlmekteydi, ancak bu istisnai bir durumdu. Bir baka istisna da, geri blgelerine zg dezavantajlarla, en gelimi ekonomisine birlikte yaayan mutsuz bir ada olan idi. Burada, Endlsl ya da iftlik sahiplerine benzeyen, bulunmayan bir avu iftlik sahibi, zorla para-rant almak suretiyle geni bir kitlesini smrmekteydi. Avrupa birka gelimi blge teknik hala hem geleneksel hem de biimde verimsizdi. rnleri, hala avdar, arpa, yulaf ve Avrupa'da temel olan kara koyun, kei gibi hayvan rnleri, domuz ve kmes hayvan- bir miktar meyve ve sebze, arap, ip iin yn, keten, kenevir, bira iin arpa gibi geleneksel rnlerdi. beslenmesi hala blgeselciL Baka iklimierin rnleri, nadir olarak bulunuyor ve belki tropik lkeler-den ithal edilen en nemli maddesi olan ve benzersiz insani mal olm u ekerin lks mal 1790'larda dne-min en ileri lkesi olan ortalama eker tketimi kii 7 Fakat Devrimi'nin bile ortalama kii ay tketimi ayda 50 gram Amerika ve tropikal blgelerden ithal edilen yeni . rnler, biraz tutunmaya Gney Avrupa ve Balkanlarda (yerli epey -Balkanlarda gezgin kyllerin yerlemele-1780'1ERiN DNYASI 27 rinde onun ve Kuzey pirin belli bir ilerleme kaydet-miti. e idi prensliklerde, gelir bir devlet tekeli olarak ttn yetitirilmekteyse de, modem ldere gre fazla 790'da ortalama bir ayda 40 gram kadar ttn iiyor ya da yordu. retimi, Gney blgelerinde Yeni rnlerin gelen parates (belki yiyeceklere nazaran dnm bariz ekilde daha fazla iin olsa gerek) rn olarak kendine daha yeni yeni yol ve Alak lkeler kkl bitkiler ve saman yem bitkilerinin sistemli bir biimde yetitirilmesi hala olduka istisnai bir duru1:9du ve eker iin pancarekimine biimde ancak Napoleon Savalan ile Elbette onsekizinci bir uzun bir demografik genileme, byyen kentleme, tica-ret ve imalat iyilemeyi tevik etmi, bunu zorunlu itibaren, modem dnya iin son derece niteleyici bir grng olarak nfus ta ve kesintisiz bir bala- 755 ile 784 (Belika) nfusu yzde 44 10 Fakat Rusya'ya kadar demekler kuran, hkmet ve propaganda bildiriler iyiletirme en fazla etkileyen ey, ilerlemelerden ok, gelimenin nne dikilen engellerin V uyuuktu; belki kapitalist sektr bu istisna tutulabilir. Ticaret, imalat ve her ikisiyle birlikte giden teknolojik ve etkinliklerse, kendine gvenliydi, ve genilemekteydi; bunlardan kazan da ve iyimserdi. Dnemin gzlemcisini en etkileyecek ey, smrgelerin smrlmesiyle olan ticaretteki muazzam Oylum ve olarak bymekte olan deniz ticareti, sarmakta ve Kuzey Ariantik tccar cebini Bu topluluklar, smrge gcn, Avrupa ve Afrika'ya mal ihra eden Hint sakinlerini soymak iin Bunlar ve Avrupa zamanda bu mallara artan talebini zere ay, ipek ve porselen Uzak da belli llerde eyi Fakat in'in ve siyasal bu ticareti bir lde korsanvan hale getinnekteydi. 28 DEVRiM AGI Amerika byyen plantasyon sistemleri iin kle Buna Amerika'daki plan tasyonlar da, ticaretinin geleneksel mallan olan tekstil rn-leri, tuz, arap ve birlikte yeniden zere Adamik'teki ve Kuzey Denizi'ndeki limanlara her zamankinden daha fazla ve daha ucuza eker, pamuk vs. ihra ettiler. da kereste ve keten geliyordu. Avrupa' dan, bu ikinci smrge dan, kereste, keten, keten bezi ( tropik lkelere bir ihra ca kenevir ve demir gelmekteyciL Bunun -ekonomik bir dille ifade edecek olursak, kuzeyindeki smrgele-rinde (1 783'ten sonra Kuzey ABD) etkinliklerini giderek beyaz gmen dahil- grece gelimi ekonomileri ara- ticaret her zamankinden ok daha bir hal muhterisin hayallerinin ok tesinde bir zenginlikle smrge-lerden dnen naboblar ya da plantasyon sahipleri, bu ya da yeniden ina edilen (Bordeaux, Bristol, Liverpool gibi) grkemli liman- olan gemiciler ve tccarlar, gerek galipleriydi ve bu onlarla ancak, servetlerini devlet hizmetlerinden byk memurlar ve bankerler atabilirdi; nk bu, 'kar, deyii-nin hala bir dnya- bir servet edinmi avukatlar, malikane idarecileri, yerel iki tacirler ve benzerlerinden oluan orta sakin bir yaam srdrmekteydi; hatta bile ok yoksul bir akrabadan hallice grnyordu. nk madencilik ve her geniliyor olmakla birlikte, tccar (ve zamanda Avrupa'da zaman feodal lord) bu ilerin denetisi olma konu-munu srdrmekteyciL Bu durum, genilemekte olan endstri retiminin esas biiminin; za-naatkann, ya da kyfnn rnnn tccar dan pazarda s zere eve i verme ya da sipari sistemi denen bir biimi Bu ticaret biiminin bymesi, olarak ilk endstri kapitalizmi iin ilkel bir durum satan zanaatkar, (zellikle hammaddesini tccardan hatta retim tccardan zaman) para cret alan bir iiden baka bir ey olmuyordu. zamanda da yapan kyl, kk bir arazi sahip bir haline gele biliyordu. ve ilevlerin eski blmekte ve kyller iiler yaratabilmekteyciL Eski usta zanaat-karlar ya da zel zanaatkar veya belli bir yerel grubu, 1780'LERiN DNYASI 29 taeron ya da durumuna gelebiliyordu. Fakat bu merkezilikten yoksun retim biimlerinin kilit denetmeni, yitik kylerin veya arka so- emekisini dnya kii, bir e it Bizzat reticilerin ya da olan 'sanayiciler' se, dan onlara bile, kk sahip-leri zellikle endstri birka istisna da yok Demir byk mleki Josiah Wedgwood gibi adamlar, ve kimselerdi; tesisleri, her gelen ziyaret edilirdi. Fakat tipik sanayici (bu szck henz icat edilmemiti), bir endstri ok bir Buna statleri ne olursa olsun, ticaret ve imalat ileri ok parlak bir gelime gstermekteydi. Onsekizinci Avrupa devletleri en parlak imza olan gcn ekonomik ilerlemesine borluydu ve bunun sonucu olarak 1780'lerde, son derece dzeyleri sergilemi olsalar da, ussal bir politika izleme iddia- hareket eden btn devletler, ekonomik by-rneyi tevik ettiler. Henz ondokuzuncu stn bir 'saf', bir dal olan bilimler, kendilerini retimdeki zmne 1780'lerin en ilerlemeleri, geleneksel olarak endstrinin gereksinimlerine ve atlye en konumdaki kimya gerekleti. Diclerat ile d'Alembert'in Byk Ansiklopedisi, salt ilerici toplumsal ve siyasal dnceyi teknolojik ve bilimsel ilerlemeyi de ieren bir zetti. nk, gerekten de onsekizinci derinden biimlendirmi olan insan bilgisinin, ve zerinde kurulan denetimin ilerlemekte yani gcn esas olarak retimden, ticaretten ve her ikisiyle olarak ilikisi ekonomik ve bilimsel Bunun da, en byk ekonomik en ilerici elle tutulur ilerlemeleriyle ilgisi bulunan tccar evreleri ve ekonomik toprak bankerler, eko-nomide ve toplum idari konumda bulunan bilimsel dnen yneticiler, orta ve giriimeiler gibi Bu insanlar, matbaa ve gazeteci, mucit, giriimci ve dirayetli bir olan Benjamin Franklin'i, etkin, kendi kendini yetitirmi ussal yurtta bir simgesi olarak Bu tr yeni insanlar, okyanusun te gelecek somut rneklere gereksinmesi olmayan re'de, tarada, gerek bilimsel ve endstriyel gerekse siyasal ileriemelere eden demekler kurdular. Birmingham'daki Lunar Society'de 30 DEVRiM AGI [Ay mleki Josiah Wedgwood, modern makinenin mucidiJames Watt ve Matthew Boulton, kimya Priestley, biyo-log ve evrim ncs kk soylu Erasmus Darwin (byk bilgin Darwin'in byk matbaa Baskerville bulunmaktay- Bu insanlar; her yerde, ve gzetmeyen bir ev kle ideolojisinin Farmasbn ifte devrimle ilgili dnceler (hatta bunlar, Fran- yorumu hallerde bile) en geni geerliliklerine. sayesinde olmakla birlikte, bu ideolo-jinin nde gelen iki merkezinin ve Fransa' zamanda ifte devrimin de merkezleri olmalan dnceye, laik, ussal ve ilerici bir bireycilik egemen Bireyi, zincirlerin-den; hala drt bir kesine glgesi den cahil gele- ve 'ussal' dinden olarak) kilisenin hurafelerin-den, insanlan ve ilgili baka ldere gre alt ve st olarak kurtarmak, zgrlk, eitlik ve takiben) btn onun bunlar, Devrimi'nin slogan- oldular. Bireysel hakim en sonulan yaratmak mmkn olabilecekti. En sonular, bireysel yetene- ussal bir dnyada engelsiz bir biimde beklenebilir-di; bunu grmek de mmknd. Tipik bir ilerlemeye tutkulu inan, evresindeki bilgide, teknikte, zenginlikte ve ve belli bir da kendi dncelerinin durmadan ilerlemesine gzle grlr ta hala Avus-turya gibi devletler, sadece izin veren de Feodalitenin ve kilisenin gibi, ilerlemenin nne dikilmi geriye kalan tm engeller de sprlse, kim bilir daha neler olabilirdi? zgr toplumun kapitalist bir toplum varsayan pek ok stelik siyasal da belirleyici kimseler bir orta ideolojisi demek, tam olarak Kuramsal olarak btn zgr Btn ilerici, ve humanist ideolojiler onun iinde rtk olarak onlar Ne var ki, uygulamada 1780'LERiN DNYASI 31 zgrleimin nderlerinin, soylulardan ok toplumun orta gelen yetenek ve liyakat sahibi ussal insanlar olmalan ve etkinliklerinin ortaya toplumun da 'burjuva' ve kapi-talist bir toplum bir durumdu. . _ - Pek kadar- mutlak monarklara siyasal ve tuturulanna kar devrimci bir ideoloji belirtmek ok daha olur. nk pek ok yerinde hakim olan toplumsal ve siyasal dzene son verilmesini ima etmekteyciL Anciens n'gime'lerden kendini gnll olarak fesh etme-sini beklemek ok fazla olurdu. Tam tersine, daha nce gibi, bu rejimler yeni toplumsal ve ekonomik glere kendilerini tahkim etmekteydiler; ve Birleik Eyalerler ve oktan yenilclikleri baka birka yer tutunabildikleri kaleler, tam da bel monarilerdi. VI Devrimini on yedinci gereklqtiren ile nemsiz birka devlet di Avrupa ilevlerini srdren btn devletlerinde, mutlak monariler hakimdi; monarinin egemen devletler ya anariye ya da Polonya gibi komulan yutulmutU. Kilisderin geleneksel rgtlenmeleri ve ortodoksileriyle desteklenmi, uzun gemileri verilecek bir kurumla evrelenmi toprak sahibi hiyerarinin tepesinde, inayerine mazhar olan manarklar Vahim boyutlarda bir rekabetin bir devletin tutu-nurulu ve etkili duyulan uzun ve yerle ik sahiplerinin anarik dizginle- . meye ve devlet mmkn aristokrat olmayan memur-larla doldurmaya mecbur Bunun onsekizinci son bu ihtiyalar ve kapitalist arenadaki aikar pek ok (daha ekonomik, toplumsal, idari ve dnsel modernleme programlan uygulamaya yneltti. O gnlerde prensler benzer nedenlerle gnmzdeki hkmetlerin 'planlama' benimserne-lerine ve yine gnmzde bu sloganlan kuramsal olarak benimseyen kimi-lerinin uygulamada hemen hibir ey yapmamalanna ve uygulamada pek ok ey gelirlerini, zenginliklerini ve glerini 32 DEVRiM AGI en gncel yntemlerini benimsemenin pratik (ya da toplumun gerisinde yatan genel fikir-lere ok az iltifat gstermelerine benzer biimde benimsemilerdi. Oysa orta ve ilerlemeye olanlar, gerekletirmek iin kez bir monarinin gl merkezi Prens in, devletini modernletirmek iin bir orta ve onun fikirlerine gereksinimi bir orta da, aristokrasinin ve kilisenin ilerlemeye direnilerini mak iin bir prense gereksinim duyuyordu. Ne var ki, gerekte ve yeniliki de olsa, mutlak monari, her eyden nce kendisinin de yesi byk oranda toprak sahibi soylular siyle gryordu. Teorik olarak yap-makta zgr olsa da mutlak monari uygulamada ileride Devrimi'nin bir terirole feodalite ya da feodalizm bir dnyaya aitti. Byle bir monari, elindeki btn kaynak- otoritesini glendirmek, iinde vergi gelirlerini, gcn kullanmaya bu durum onu pekala ykselen toplumun glerine de destek vermeye gtrebilirdi. Bir malikaneyi, ya da eyaleri bir bakasma oynayarak politik elini glendirmeye Ne var ki ufku, tarihinin, ilevinin ve tarihiyle Ekonomik ilerlemenin ve ykselen toplumsal talep ettikleri kkten toplumsal ve ekonomik dnm hibir zaman isteme-miti; byle bir dnm gerekletirmeye ise asla yetenekli Bilinen bir Prensierin bile, ve feodalizmden kalma kyl ciddi ekil-de kuku duyan usu dnrlerin yok denecek kadar Byle bir reform, bir zelliklerinden biri olarak kabul edilmekteydi ve Madrid' den St Petersburg'a, Na po li' den Stockholm' e kadar, Devrimi'nden nceki eyrek byle bir programa imza atmayacak tek bir prens yoktu. Ne var ki, gerekte 1789'dan nce kurtuluuna dayanan yegane hareketler, Danimarka ve Savoy gibi kk ve rnekleyici olmayan devletlerle prensierin zel malika- ortaya Bylesi byk bir kurtul u 1781 'de Avusturya imparatoru II. Joseph ama tahmin edilenin bir kyl ve yerleik siyasal direnii olm u, yzst btn ve daki feodal ilikileri etki ve tepki yaratan ya da rnek oluturan Devrimi ile 1848 devrimi oldu. 1 780'lERiN DNYASI 33 Demek ki, 'burjuva' toplumunun eski ve yeni gleri elbette gibi burjuvazinin zaferinin oktan tescil yerler zlmesi sonralan gizli bir atlma h-km srmekteydi. Bu rejimleri daha da yapan ey, ynden; yeni glerden, giderek direniinin kklemi eski yerleik ve yabanci rakiplerden gelen bir maruz kalmalan oldu. En ve nokta, uzaktab ya da denetleneme-yen eyaletlerdeki veya smrgelerdeki zerklik hareketlerde oldu- gibi, eski ve yeni muhalefetin aklma yerlerdi. rne- Il. Joseph'in 1780'lerde Habsburg monarisinde re-formlar, Avusturya (bugnk Belika) birbirine ve olarak 1789'da buluan bir devrimci hareket ortaya Daha da olarak, Avrupa devletlerinin smrgelerinde ki beyaz gmen topluluklar, kendi merkezi h-kmetlerinin smrgedeki tamamen merkeze politika-lanna direndiler. Amerika her Fransa ve bu tr gmenler, -her zaman, merkeze nazaran ekonomik daha ilerici gleri temsil eden rejimler olmayan- zerklik isteyen hareketler Bunu, ya gibi pek ok smrgesi bir sre iin yollardan ya da ABD gibi devrim yoluyla Ekonomik genileme, smrgelerdeki geli-me ve reform giriimlerinin gerilimler, 1770'lerde ve 1 780'lerde bu tr iin vesileleri Kendi eyaletlerin ya da smrgelerin muhalefeti, vahim bir olay Bir iki eyaleti eski yerleik monarileri nitekim smrgelerdeki zerklik hareketlerin durumundaki eski rejimierin etkilenmeye-rek, Amerikan devrimine kar eskiden gibi ve dinamik bir g olmaya devam etmitir. lke iinde byk lde el yol aacakkoullann mevcut pek az blge Durumu hale getirense, rekabetti. nk rekabet, bir devletin baka hibir eyin kadar im tahandan geiren bir olguydu. Bu geemeyenler, ya da Ondokuzuncu byk bir blmnde sahnesine bylesine bir rekabet egemendi ve (1689-1713, 1740-8, 1756-63, 1776-83 ve ele dneme denk gelen 1792-1815'te gibi) Avrupa'da depreen genel sava dnemlerinin gerisinde bu olgu Bu, 34 DEVRiM AGI ile Fransa, zamanda bir anlamda eski ve yeni rejimler da bir nk, ticaretre ve smrgelerde ilerle-me yznden eken Fransa, zamanda klasik en gl, sekin ve etkili bir aristokratik mut-lak monariydi. Yeni toplumsal dzenin eskisi hibir yerde bu iki devlet daha bir rnek nk belirleyici nitelikleri de biri bu tmn kazanmakla bu grece daha kolay bir biimde rgtledi, parasal olarak destekledi ve yrtt. te yandan monarisi, daha byk, nfusu daha fazla ve potansiyel daha zengin olmakla birlikte, bu yrtebitmek iin ok byk aba (1 7 56-63) yenildikten sonra Amerika'daki smrgelerde patlak veren ayaklanma, Fransa'ya durumu tersine evirmek iin bir verdi. Fransa da bu Gerekten de mteakip kt bir yenilgi ve Amerika'daki ok nemli bir kaybetti. Yeni ABD'nin mttefiki olan Fransa ise sonuta zafer Fakat maliyet ok devletinin iine zorluklar, onu olarak lke iinde bir siyasi buna- dnemine srkledi ve sonra da bu Devrim VII geriye, Avrupa (daha kesin bir Kuzey Avrupa) ile geri ilikilere bir gz atarak, bu nitelikteki dnya turunu, ifte devrimin kadar getirip tamamla-mak (ve onun olan beyaz gmen-lerin) dnya zerindeki eksiksiz siyasal ve askeri ifte devrim bir rn Onsekizinci olma-yan byk devletlerin ve pek henz beyaz tccar, denizci ve askerlerle grnte eit kullarda gelmekteyciL O gnlerde Manu hanedam dneminde nfuzunun olan byk in henz kimsenin durumunda Tersine, bir kltrel etkilemeden sz edilecekse, bunun yn . dan ve zanaatkarlar o zamana dek Uzak motiflerini eserlerinde ok olarak ve ('porselen' gibi) yeni malzemelerini uyarla-yarak sunarken, filozoflar da bu son derece ama yksek kesin dersleri zerine kafa KomU Avrupa 1 780'LERiN DNYASI 35 deviederinin (Avusturya' ama hepsinden te Rusya' askeri gleri kar zaman zaman (Trkiye gibi) devletleri, henz birer hurda olmaktan ok uzak ondo-kuzuncu bu hale geleceklerciL Afrika, askeri srdryordu. mid Burnu'nun evresinde yer alan k-k blgeler beyazlar, ticari blgelerde Ne var ki, ticari ve kapitalist giriimin ve giderek artan genileme sreci, bu lkelerin ve blgelerin top-lumsal dzenlerini daha nce grlmedik boyut-larda korkun bir kle ticareti yoluyla Afrika; rakip smrgeci glerin yoluyla Hint Okyanusu; ticaret ve askeri malar ve hepsi de bu sreten nasiplerini uzun sre nce, nc ve smrgecilerin, on yedinci da Kuzey beyaz gmenlerin igal ettikleri blgelerin hayli tesine istila hareketlerine oktan girimilerdi. Bu konuda hayati ilerlemeyi, zaten bir blm (zellikle Ben-gal) zerinde teritoryal bir denetim olan gerekletirmiti ve bu, ele dnemde btn hakimi ve yne-ticisi yapacak bir teknolojik ve askeri olmayan fazla bir zaten ngrlebilir bir eydi. 'Vasco da Gama denen ey, bir avu devletin ve Avrupa kapitalizminin, btn dnya zerinde tam (ama bugn gibi) geici bir egemenlik drt yz dnya tarihi, varmak zereydi. olmayan dnyaya zamanda nihai gemesi iin gereken ve olsa da, ifte devrim genilemesini konulmaz bir hale getirecekti. 2 Endstri Devrimi nedenleri ve ne olursa olsun, bu tr ilerin sonsuz bir ve nereye giderse gitsin, dnmeye sevketmek gibi birerdeme sahip olan bu son derece ve adanun yeteneklerine byk iltifat ... sorgulamadan, dnmeden, heves etmeden, btnyle yoluna zincirleyen bu miskin, uyuuk, bu tembellik gafletinden kurtul ve iyiyi emin oL Brindley, Watt, Priesley, Harrison, Arkwright gibi eserlerinden, her yolundan nice bir azmi bir dn ... buhar makinesini grp de byk bir bir insan, hangi yolunda bulunabilir? Arthur Young, Tours in England and Bu pis su yolundan, btn gbrelernek Zere, insan gayretinin en byk nehri Bu pislikten Burada en tam ve en gelimesine burada mucizelerini gerekletiriyer ve uygar insan bir valliye dnyor. A. de Toqueville, 1835'te Manchester zerine sylediklerinden2 I Endstri Devrimi ile, yani ile bu, kaprisli bir hareket gibi grnmektedir; nk bu devrimin ele dnemin dek (her halkarda kendini ve bir biimde hissettirmedi. Devrimin 1830'dan nce byk 1840'dan nce de ama yakla- o duyulmaya Ancak 1830'larda ve sanatlar, kapitalist toplumun ykseliiyle, (Carlyle'nin deyiiyle) para bir ve btn toplumsal bir dnyayla megul olmaya Bu ykseliin en olan Komedisi, bu on aittir. Endstri Devrimi'nin toplumsal etkileri zerine resmi ve resmi byk bir selinin ortaya Bluebooklar ve istatistik Villerme'nin Tableau de l'etat physique et moral des ouvriers'i, Engels'in Durumu, Belika'da Ducpetiaux'un Almanya'dan ve ABD'ye kadar [Endstri Devrimi dehete ya da kederlenen gzlemcinin ENDSTRi DEVRiMi 37 1840'lara kadar gereklemedi. Yine, Endstri Devrimi'nin olan ve kendi toplumsal hareketleriyle birlemi Kom-nizm'in -Komnist Manifesto'nun hayaletinin- her 1840'lara kadar gereklemedi. Endstri Devrimi bile, Avrupa zerindeki grece gecikmi etkisini Bu ey, nce de ve sosyalistlerinin -bunlar daha nce benzerleri olmayan muhtemelen siyasal devri-miyle benzeim kurarak onu icat etmeleri 1820'leri buldu. 3 Buna Endstri Devrimi iki nedenden ncelikle ele Birincisi; o, Bastille'e nce -kaamak bir ifadeyle-'patlak vermi'ti; ve ikincisi, o olmadan, ele dnemin ve zerinde tarihin ahsi ritminin dzenini 'Endstri Devrimi patlak verdi' ifadesi ne anlama gelmektedir? 1780'ler gibi bir tarihte ve tarihinde ilk kez, kendi retici glerinih zincirlerden gelmektedir; bundan byle retici gler, durmadan, ve bugne dek bir biimde insan, m.al ve hizmet gerekletirmeye muktedir buna teknik olarak 'kendini besleyen bir bymenin vermektedir. dek hibir toplum, endstri ncesi bir toplumsal noksan bir bilim ve teknolojinin, bunun sonucunda da ve lmn retime ereveyi Elbette . bu depremler ya da byk gibi, teknikten uzak, ona bir srkleyen grunglerden biri Bu grngnn Avrupa'daki tarih ncesini, tarihinin keyfine ve zel ilgi olarak, daha nce bile 1000 kadar geri gtrmek mmkndr; ve nceki -on nc, ve on ye-dinci son rdek beceriksizce kanat benzer biimde 'endstri devrimi' yceltilmitir. Onsekizinci itibaren iin toplama sreci ylesine grlebilmektedir ki eski tarihilerde En-dstri Devrimi'ni 1 760'a kadar geri gtrmek gibi bir gzlenmek-teydi. Fakat zenli bir pek ok belirleyici on olarak 1 1 780'leri semek durumunda nk bilebil- ilgili btn istatistik vuran ani, keskin, neredeyse dikine bir ykseliin ancak o tarihlerde ortaya gstermekteydi. Deyim yerindeyse ekonomi, uua gemiti. Bu srece Endstri Devrimi demek, hem hem de -belki de kavramlardan duyulan ekingenlik nedeniyle olsa gerek-38 AGI muhafazakar tarihiler bir ara byle bir devrimin reddet-mek ve onun yerine evrim' gibi yavan terimler koymak gibi bir yerleik uygundur. 780'lerde ya da o tarihlerde meydana gelen bu ani, niteliksel ve temel dnm, bir devrim idiyse, bu durumda bu bir yok demektir. Endstri Devrimi, bir ve bir sonu olan bir olay Ne zaman sormak nk onun z, o tarihlerden sonra devrimci bir kural halini Hala da srmektedir; ok ok, bu ekonomik dnmlerin, genel konuursak, varolan teknikler iersinde her eyi retmeye yetenekli esastan endstrilemi bir ekonomiyi, teknik dille 'olgun bir endstri ekonomisi'ni yerletirecek kadar ileri gidip gitmediklerini sorabiliriz. da dnyada endstrilemenin bu dnemi, muhte-melen, neredeyse tam tarnma bu kitapta ele dnemle nk, 1780'lerde balamlsa, 1840'larda endstrinin ve sylemekte de hibir yoktur. Fakat Devrimin kendisine, dnemine, bu gibi konularda kadar bir kesinlikle, 780'den 1800'e kadarki yirmi iersinde bir tarih vermek mmkndr; yani, biraz daha nce olmakla birlikte Devrimi'yle Nereden bu, en ve kentlerin dan bu yana dnya tarihinde gereklemi en nemli ve ekmekteyciL Bunun bir onse-kizinci Endstri Devrimi iin bir bu tek bir olurdu. Portekiz'den Rusya'ya, hepsi de en gnm-zn yneticileri kadar 'ekonomik byme'yle ilgilenen Avru-pa'daki her ve pek ok en-dstriyel ve ticari ilerlemeyi desteklemilerdir. Endstriyel ok kk olmakla ve endstrisinin dnya devrimci etkisini gsterebilmek iin fazla yerel birlikte, kk devletler ve blgeler, Sakson ya ile Liege gibi yerler, gerekten etkileyici biim-de endstrileIDilerdi. Fakat devrimden nce bile toplam retim ve ticaretiyle boyutlarda olsa bile, re-tim ve ticaret potansiyel rakibinin olduka nnde grlmektedir. ilerlemesi nereden bilimsel ve teknolojik kesindir. Fransa, bilimleri hemen hemen kesin biimde nndeydi; reaksiyon bili-me kukuyla bakarken, Fransa'da Devrimi bilimi tevik ENDSTRi DEVRiMi 39 herhalkarda matematik ve fizikte Devrimi'nin ok keskin biim-de bir stnlkt bu. Hatta toplum bilimleri da, esas olarak Anglo-Sakson bir konu haline sokan -ve byk lde de yle o stnlkten henz ok fakat burada Endstri Devrimi biimde ilk yerletirdi. 1780'lerin Adam Smith'i, ama zamanda da -belki de daha ok ve milli gelir Quesnay'i, Turgot'u, Dupont de Nemours'u ve belki de bir de ok daha bir sahip- Jacquard dokuma (1804) gibi daha zgn yenilikler ve daha iyi gemiler Almanlar, benzeri bulunmayan Bergakademie gibi teknik sahipti ve Devrimi de benzersiz ve etkileyici bir ku-rum olan Ecole Polytechnique'i ortaya tl. Eksiklikleri ve as yzl ky ve parlak, kan, ykselrnek isteyen, usu a ames Watt, Thomas Telford, Loudon McAdam, James Mill gibi) genleri lke-nin gneyine gnderen Kalvinci sofu, demokratik niversiteleriyle bir lde dengelense de, sistemi bir aka gibiydi. Anglikan sisteminden muhalif mezheplerin Akademiler hari, miskin devlet ya da gramer gibi, yegane niversiteleri olan Oxford ile Cambridge'in de dn-sel hibir yoktu. grmesini isteyen aristokrat aileler bile zel ya da niversitelerinden medet Ondokuzuncu Quaker Lanca- (ve onu izleyen Anglikan rakiplerinin) bir eit okuma yazma nce, sistemi yoktu; geerken be-lirtmeli ki, bu yzden sistemi mezhep ekimelerinden hibir zaman alarnam Toplumsalkorkular yznden, tim grmesi de desteklenmiyordu. ki, Endstri Devrimi'ni yapmak iin fazla bir dnsel incelik gerekmiyordu. * Devrimin teknik yenilikleri (uan mekik, iplik "Bir yandan siyasal iin, bunu bilgilik tasiayarak olsalar da, eserlerinden zengin bir hazine grmek memnuniyet vericidir; yle ki parlamentodaki ha tipler, her iyi amalarla onlardan ve bu, meclislerinde taraftar bulan, etkisiz de kalmayan bir te taraftan retim konusundaki o nedenle bu bilimlerle ve sanatlada bir lkede, bu gibi ders kiraplannda yer grmek bizi hayrete Buna mesleki bir formel yoksun bu kadar ok da lde W. Wachsmuth, Europaeische 5, 2 (Leipzig, 1839), s. 736. 40 AGI hkm aleti, masura makinesi) son derece gsterisizdi ve kendi atlye-lerinde deney yapan zeki ya da fabrika iilerinin ve ilingirlerin faaliyet hibir biimde Hatta James buhar makinesi (1 784) gibi Devrimin bilimsel en bile, bu bilinmekte olan fizikten daha gerektirmiyordu makineler ancak 1820'lerde Camot ex post fact [i olup bittikten sonra, geriye dnk olarak] gelitirilmiti- ve madencilikte olmak zere buhar makinele-rin iin bu kurama Gerekli koullar Endstri Devrimi'nin teknik yenilikleri de, (belki kimya endstrisi kendi kendilerine ortaya Ancak bu, ilk endst-ricilerin bilimle ve onun pratik hi ilgilenmedik-leri gelmez. 4 Ancak bu gerekli ve uygun koullar [bir tek]; bir ilk kez resmen ve idam edilmesinin, zel kar ile ekono-mik gelimenin devlet yce olarak kabul grmesinin zerinden fazla bir gzle grlr ekilde sorununun zmne benzersiz devrimci zm oktan uygulanmaya ya da kk toprak sahibi kyly iftiler ekilen topraklar, oktan ticaret sahip grece az toprak lordunun elinde Eski kolektifky ekonomisinden kalma pek ok iz de, itleme (1 760-1830) ve zel anlamalarla temizlendi; fakat bir Alman ya da Rus kylsnden sz edebilmemiz bir kyls'nden sz edebilmek ok zordur. uzun sredir esas olarak pazar iin imalat, uzun sre nce feodal zelliklerini yitirmi olan her endstrileme temel ilevini yerine getirmeye oktan byyen nfusu beslemek iin retimi ve kentlerin ve endstrilerin durmadan artan potansiyel fazla emek mak; ve ekonominin daha modem sektrlerinde sermaye birikimi iin bir iki ilevinse muhtemelen ok fazla bir nemi ardarda byk nun nfus yeterince byk bir ve sermaye ithalinin garanti olacak bir ihracat zellikle gemi liman tesis-leri, kara ve su iyiletirilmesi bir -ekonominin przsz biimde ilerlemesi iin btn bir ekonomi iin gerekli genel bir Siyasi ENDSTRi DEVRiMi 41 yaam kara endekslenmiti. Elbette zel talepleri, teki yerleik direnciyle ve gibi, 795- sanayicilerin ilerleyiini durdurmak iin son engeli de dikeceklerdi. Ne var ki, btn olarak sadece zamanda de kabul edilmiti. Toplumun yneticileri iin btn sanayicilerin gereken ey, yeterince para sahibi daha fazla para kazanma srecinde kuku yok-tu; nk onsekizinci byk blm, yerinde, rahat bir ekonomik genileme ve refah demekti; Voltaire'in Dr Pangloss'u-nun mutlu arka bu Bu genilemenin ll bir enflasyonun da er ya da ge bir lkeyi, endstri ncesi ekonomiyi endstri ekonomisinden eikten ileri srlebilir. Fakat sorun bu kadar basit Onsekizinci byk blmnde endstriyel genileme, derhal ya da ngrlebilir bir gelecekte endstri devrimine, yani, mevcut talebe kendi iin byk miktarlarda ve giderek azalan maliyer-lerle retim yapaak makinelemi bir 'fabrika sistemi'nin yol Midlands'de ve Yorkshire'da inaat malzemelerini ya da evde metal eyalan -ivi, kap kacak, makas gibi- reten kk lekli endstri, bu dnemde byk bir genileme gstermi olmakla birlikte, hibir zaman mevcut pazann bir ilevi olmaktan 750'dekinden ok daha fazla retimde kar znde eski usullerle retim duyulan ey, U ya da bu tarz bir Birmingham'dan ok bir Manchester ortaya tarzda zel bir genileme biimiydi. stelik nc endstri devrimleri; ekonomik bymenin, her biri ilk gre (ucuza al sat) hareket eden zel giriim ci ve birbirini kesen zel bir tarihsel durumda ortaya En fazla bilinen (ve gemite en fazla getirmi olan) ilerden ok, endstri devrimini rgdemekten fark edebilirlerdi? O zamanlar kimsenin bir eyi: Endstri devriminin kendi yaratarak ei grlmedik bir nereden ve onsekizinci gibi, bir endstri toplumunun ana toplumsal temellerinin oktan ortadayken, iki ey gerekiyordu: Birincisi, Modem motor endstrisi, bunun iyi bir 1890'lardaki motorlu talebi, modem boyutlarda bir endstri yaratacak durumda ama ucuz araba retme kapasitesi, motorlu modem lekte bir kitlesel talep yaram. 42 DEVRiM AGf makul ucuzlukta ve basit yeniliklerle retimini ima- dllendiren bir endstri ve byk oranda tek bir retici lkenin tekelinde bulunan bir dnya Bu dnceler, ele dnemde belli btn lkeler geerlidir. her lkede endstriyel tke-tim -tek olmamakla birlikte esas olarak tekstil rnleri6- nk bu tr mallar kitlesel bir