Emre Kongar - Devrim Tarihi Ve Toplumbilim

8/8/2019 Emre Kongar - Devrim Tarihi Ve Toplumbilim

1/251

DEVRM TARH VE TOPLUMBLM AISINDAN ATATRK

EMRE KONGAR

ocukluumdan bugne, yetimeme katkda bulunan btn byklerime vehocalarma...

:::::::::::::::::::

NDEKLER

NSZ

KNC BASIM N NSZ

Birinci Kitap

BR DEVRMN NESNEL KOULLARI VE TRK DEVRM

I) GR

I- KAVRAM VE TERMNOLOJ SORUNU

1-htilal

2-nkilAp

3-Devrim

II- MODEL SORUNU

III- AZGELM LKELERN YARATTII SORUNLAR

IV- DEVRM MODELLERN SINIFLAMA SORUNU

II) EVRENSEL MODELLER VE TRK DEVRM

I- LER TEKNOLOJYE SAHP LKELER N GELTRLM MODELLER

1- Endstri Devriminin zellikleri

2- Pozitivist Model ve Trk Devrimi

3- Snfsal Devrim Modeli ve Trk Devrimi

II- GER TEKNOLOJYE SAHP LKELER N GELTRLM DEVRM MODELLER

1- Teknolojik Bakmdan Geri lkelerin zellikleri

2- Merkez-evre Kuramna Dayal Kar-Emperyalist Devrim Modeli ve TrkDevrimi

III) BR DEVRMN GENEL KOULLARI

I- DEVRME YOL AAN NESNEL KOULLAR

1- Devrime Yol Aan Ekonomik Koullar

2- Devrime Yol Aan Toplumsal KouIlar


2/251

3- Devrime Yol Aan Siyasal Koullar

II- BR DEVRM N GEREKL OLAN ZNEL KOULLAR

1- Liderlik

2- rgt

3- deoloji

4- znel Koullar Arasndaki liki

III- NESNEL KOULLAR LE ZNEL KOULLARARASINDAK LK

IV- DEVRM AISINDAN SYASAL KTDAR VE ORDU

V- NESNEL KOULLAR AISINDAN TRK DEVRM

1- Ekonomik Koullar

2- Toplumsal Koullar

3- Siyasal Koullar

4- Sonu

kinci Kitap

BR DEVRMN ZNEL KOULLARI VE TRK DEVRM1) LDERLK

I- LDERLK KONUSUNDA TOPLUMBLMSEL YAKLAIMLAR

II- KARZMATK LDER OLARAK MUSTAFA KEMAL ATATRK'N ZELLKLER

III- ATATRK'N KEND KARZMASI KARISINDAK TUTUMU

1- Hazrlk Aamas

2- Karizmasn Yaratmaya Yardm Ediyor

3- Karizmasn Ulusa Mal EtmesiIV- ATATRK'N LDERLNN SOSYAL PSKOLOJ AISINDAN DEERLENDRLMES

1- Liderliin Kaynana ilikin Grler

2- Atatrk'n Liderlik Kaynaklarna Gre Deerlendirilmesi

3- Liderlik Trleri

V- ATATRK'N BREYSEL LDERLK NTELKLERNE GRE DEERLENDRLMES

1- Grup Liderlii lkeleri ve Atatrk

2- Grup Dinamii zmlemelerinin Katklar ve Snrllklar

II) RGT


3/251

I- BRNCi DNEM: --VATAN VE HRRYET--

II- KNC DNEM: --TTHAT VE TERAKK--

III- NC DNEM: --REDD- LHAK VE MDAFAA- HUKUK CEMYETLER--

IV- DRDNC DNEM: --TRKYE BYK MLLET MECLS--

V- BENC DNEM: --PART DNEM-DEVRMN YAYGINLATIRILMASI--

III) DEOLOJ

I- DEOLOJNN LEV

II- MUSTAFA KEMAL ATATRK'N iDEOLOJSi

III- ALTI OK'UN ANLAMI

1. Laiklik

2. Cumhuriyetilik

3. Halklk

4. Milliyetilik

5. Devletilik

6. DevrimcilikIV- KEMALST DEOLOJ

nc Kitap

TRK DEVRMNDEN BR DEVRM MODELNE (Trk Devriminin Deerlendirilmesi)

I- MODERNLEME KURAMI VE TRK DEVRM

II- GERC VE LERC TEPKLERN MEKANZMASI

III- DEOLOJK DNEMLER

IV- TEPK BMLENMES AAMASI VE TRK DEVRMV- KTDARI ELE GERME AAMASI VE TRK DEVRM

VI- UYGULAMA AAMASI VE TRK DEVRM

VII- KURUMSALLAMA AAMASI VE TRK DEVRM

VIII- BRBRN ZLEYEN DEOLOJK DNEMLER

IX- TRK DEVRMNN DEME DNEM

KAYNAKA

:::::::::::::::::::

Bazan bir szck arar ozan, bekler,


4/251

bir anahtar szck, balamak iin iire,

birgrnt bazan, birses, birkoku,

bazan da birey bir devinim izi.

ZDEMR NCE, --nsz--den.

NSZ

Bu almay yaparken drt ana kaynak grubundan yararlandm.

Birinci grup kaynaklar, belgelerdir. Bunlarn banda, Birinci Byk MilletMeclisi'nin gizli oturum tutanaklar geliyor. imdiye kadar aratrmaclarnkullanmasna pek ak olmayan bu tutanaklar gerekten almama byk ktuttu. Pek ok karanlk noktay, gizli oturum tutanaklarndan aydnlakavuturmak olanan buldum. zellikle Atatrk'n Nutuk adl yaptyla, TrkTarih Kurumu'nun pek ok almas, bu tutanaklarn nda yeni anlamlar kazand.

kinci grup kaynaklar, Atatrk hakknda yazlm anlar ve yaplmincelemelerdir. Bunlarn bir blm, birinci azdan, bir blm,yazlanlardan derleme nitelii tayan ikinci elden almalardr.ncelemelerin iinde ise yabanc bilim adam ve yazarlarn, gerek Atatrk,gerekse Cumhuriyet Trkiyesi hakkndaki yaptlar nemli bir yer tutuyor.

nc grup kaynaklar, ada toplumsal bilimlerin; toplumsal deime,devrim, liderlik, rgt, ideoloji gibi konulardaki kuramsal ve uygulamal

bilgilerini ieren almalardr. Bunlarn nemli bir blmnn Atatrk ya daTrkiye ile dorudan hibir ilikisi yoktu. Ben bunlar yalnzca, Atatrk'neylemini ada bilimlerin bulgular asndan inceleyip, irdelemek iinkullandm.

Drdnc grup kaynaklar, Trk edebiyat, zellikle Trk Roman'dr. GerekMustafa Kemal Atatrk'n, gerekse o dnem Trkiyesinin Trk romanna naslyansd, yalnz o yllarn havasn renmek asndan deil, Atatrk'nliderlik niteliklerinin ve eyleminin karizmatik zelliinin daha iyibelirlenmesinde de bana ok yardmc oldu. Bu drt kaynak grubunun ne hepsini,ne de herhangi birini tmyle aratrabildim. stelik elimdeki kaynaklarntmn de bu almamda kullanamadm. Bu adan ortaya kan eksikliklerinbalanmasn dilerim.

Elimdeki kaynaklar, dnyaya armaan ettiimiz ve henz ikinci bir benzeriretilmemi olan Trk Devrimi'ni anlamak ve anlatmak iin birbiriyle i iegemi bir biimde kullandm. zmlemelerim srasnda, resmi ideolojiyebaml kalmak gibi bir kaygm olmad gibi, bu ideolojiyi yadsmak iin dezel bir aba harcamadm. Tarihin gerekleri neyse, onlar kavramaya veada toplumsal bilimlerin altnda yeni zmlemeler yapmaya altm.

Atatrk ile simgelenen Trk Devrimi, hem kar-emperyalist bir eylemin, hemde Batllk ideolojisinin bir bireimi olduu iin, dnyada ikinci bir benzeri yoktur. Bu --biriciklik-- bilimsel zmlemelerde de zorluklar yaratt.Tarihsel gerekleri elimden geldiince uygun bir aktarmay, ada biliminbize verdii yeni zmleme modellerini gcm yettiince kullanarak yapmayaaltm.

almam kitapk biiminde dzenledim. Bu kitapklar birbirindenbamsz olarak ele alnabilecei gibi, birbirlerini tamamlayc zelliklerede sahip.


5/251

Birinci kitapta, bir devrimin nesnel koullarn kavramlar ve modeller asndan Trk Devrimi'ni irdelemek amacyla ele aldm. nce terim vekavramlar zerinde durduktan sonra, gelimi lkeler iin geerli iki modelile, gelimekte olan lkeler iin geerli bir modeli Trk Devrimi ilekarlatrmal olarak inceledim. Son olarak da bir devrimin koullar zerinegenel bir model nerdim (kinci baskda bu blmn sonuna ayrca nesneldevrim koullar asndan Osmanl toplumunun durumunu irdeleyen bir blmdaha ekledim.).

kinci kitapta, bir devrimin znel koullarn, Trk Devrimi asndan elealdm. Bu kitapta Atatrk' liderlik, rgt ve ideoloji asndan incelemeyealtm. Bylece znel koullar asndan bir deerlendirme yapmaya abaharcadm.

nc kitapta ise, Trk Devrimi'ne dayal olarak bir deerlendirme yaptm.Bu deerlendirmeye dayal olarak, ideolojik boyutu ar basan bir modelerevesinde Trk Devrimi'ni aklamaya altm.

Bu abalarmn Trk Devrimi'ni aklamakta da, Atatrk'n eyleminideerlendirmekte de yeterli olmadn biliyorum. nk her iki olay da tekbir kiinin abalaryla akla kavuturulacak denli yaln deil. Bu nedenleyaptm alma, tartmalara yeni bir boyut kazandrabilirse, kendimigrevini yapm sayacam.

EMRE KONGAR, Ankara, Eyll 1980

:::::::::::::::::::

KNC BASIM N NSZBir Batl dnr: --Baar ve baarszlklar, tarih asndan, yalnzca

dnya olaylarn dorudan etkiledikleri iin nemli deildirler. Aslnemleri siyasal bakmdan bir simge oluturmalarnda yatar. te Kemalistdeney bunun en gzel rneidir.-- diyor (Wiatr, 1981:3).

Bu anlayla kaleme aldm ve birinci basks --Atatrk ve Devrim Kuramlar--ad ile yaplan bu kitap ok abuk tkendi.

kinci bask iin kitab gzden geirirken, niversitelerimizdeki DevrimTarihi derslerinde kullanlabilme zelliini de dikkate aldm. Gerekli eklemeve dzeltmeleri bu adan da yaptm.

Ayrca, birinci baskdan sonra yaymlanan ve zellikle uluslararasseminerlerde yaplan almalar ve yeni kitaplar gzden geirdim. Bunlardanyararlanabileceklerimi almama aldm. Bu arada, 1920'ler ve 1930'lardayaymlanm olan yabanc kitaplar bakmndan da yeni kaynaklar buldum. Bylecebir yandan Trk Devrimi'nin yabanc gz ile deerlendirilmesini, te yandanda Atatrk yaarken yaplan gzlemleri okuyucuya daha iyi yanstmaya abaharcadm.

Bu kitabn ilk basksn yapan Bankas Kltr ve Sanat Mavirlii ileikinci basky yapan Remzi Kitabevi'ne teekkr ederim.

En byk teekkr ise, kitab eletirenlere borluyum. Melih CevdetAnday'dan, Oktay Akbal'a, Mete Tunay'dan smet Giritli'ye dek pek ok yazar ve bilim adam kitabn zerine eilmek zahmetine katlandlar. kinci baskdahepsinden ok yararlandm. Onlara minnet borluyum.

EMRE KONGAR, Mart 1983, ankaya-Ankara


6/251

:::::::::::::::::::

BRNC KTAP

Bir Devrimin Nesnel Koullar ve Trk Devrimi

ilk seferde on be kii vurdular

ve bir hayli dman krdlar

yamalarda koptu kzlca kyamet

cesaretlerine sz yoktu ama

neyleyip nitsinler dman daha oktu

dt birer birer btn yiitler

grltler boazda sustu nihayet

ATTLA LHAN,--2'nci cebbar olu mehemmed-- adl rden.

:::::::::::::::::::

I

GR

teki odalardaBaka baka resimleri Atamn

Atatrk'm, artk mrm olduka

Bu resminle karmdasn!

BEHET NECATGL, --Resim--den.

:::::::::::::::::::

I- KAVRAM VE TERMNOLOJ SORUNU

Toplumsal bilimlerin ve siyasal bilimlerin zel terimleri, gnlk konumadilinde tadklarndan farkl anlamlar tar. Her bilim dalnn olduu gibi,toplumbilimin de kendine zg bir dili, kendine zg terimleri vardr. Bir rnek --rol-- terimi iin verilebilir. Gnlk yaamda, sahne etkinlikleriarasnda dnlen --rol-- terimi, toplumbilim iin, --bir durumun hak vegrevlerinin nasl yerine getirilmesi gerektii hakknda ilgili baka kiiler tarafndan sahip olunan rol beklentilerinin toplam-- olarak tanmlanr (Kongar,1978:60).

in ilgin yan, hemen hemen tn bilim dallar iin, zel terimlerin vezel bir dilin varl kabul edilir ama, i toplumsal ve siyasal bilimleregelince biraz karr: nsanlar bu bilim dallarnn terimlerinin --zel anlam--tadklarn unutur grnrler. Bu yzden de herkes her terimi aklna vediline geldii gibi kullanr. Oysa, her ayr terimin, temsil ettii kavramlar asndan ayr anlamlar vardr.

Bu durumun en klasik rneklerinden biri, konumuz olan --Atatrk-- zerindegrlr. --Atatrk Devrimleri--, --Atatrk Reformlar--, --Atatrk htilali--,


7/251

--Atatrk nklab--, --Trk Devrimi--, --Trk nklab-- gibi terimler sk skbirbirlerinin yerine kullanlr.

Btn bu terim ve kavram kargaasna, Trkiye'nin iinde bulunduu hzldeime sreei de katkda bulunur: Eski ve yeni terimlerin, hangi kavramlarnkarl olarak kullanld ayrca bir tartma konusu olur. --Devrim--szc, --htilal-- karl olarak m, --nklap-- karl olarak mkullanlmaktadr, ya da kullanlacaktr? --Reform-- karl olarak hangi terimen uygun anlam verir?

:::::::::::::::::::

1) htilal

Toplumsal ve, siyasal bilimlerin kulland terimler arasnda en geni vefarkl anlamlara sahip olan szcklerden biri --ihtilal--dir. Bir yandan siyasalanlaml Fransz htilali'nden sz ederken, te yandan ekonomik ve toplumsalanlaml ve teknolojik temelli --endstri ihtilali-- deyimi tm lkelerinkulland bir terimdir.

Siyasal balam iinde --ayaklanma--, --isyan--, --darbe-- gibi terimleri aklagetiren --ihtilal--, braknz --endstri ihtilali-- gibi farkl kullanl,siyasal anlamdaki kullanl asndan bile zerinde anlamaya varlm bir szck deildir.

Bu almada, --ihtilal-- szc yerine --devrim-- terimi kullanlacaktr. Buterim, siyasal olarak, --siyasal iktidarn kaynann deitirilmesi-- anlamndakullanlacaktr.

Bylece sz konusu olan olay, bir --ayaklanma--dan bir --isyan--dan bir --hkmet darbesi--nden farkl olmaktadr.

:::::::::::::::::::

2) nklap

Szck anlam, deime, bir durundan baka bir duruma dnme olan vegnmzde daha ok --reform--, --evrim--, --deime-- szckleri yerine kullanlan--inklap-- terimi, gemite ok daha farkl bir anlam yklenmitir (Bu arada--inklap-- szcnn ikinci sesli harfinin zerinde nokta olmadna, buharfin --i-- deil ---- olduuna dikkati ekmek isterim.).

zellikle Atatrk yaarken, Trk devriminin, siyasal bir iktidar deiikliinden daha derin, toplumsal ve ekonomik sonular olacangrenler, buna --ihtilal-- yerine, --inklap-- demeyi yelemilerdir. Bylece,genellikle siyasal ierikli olan --ihtilal-- yerine toplumsal ve ekonomikierikli olan --inklap-- deyiminin kullanlmasyla, o zaman, olay daha genikapsaml olarak ele alnmtr.

yle sanyorum ki, nl Kadro dergisinin ilk saysnda yer alan bildirininu satrlar, terimlerin 1930'lu yllardaki kullanln ok iyibelirtecektir:

--Trkiye bir inklap iindedir. Bu inklap durmad.

Bugne kadar geirdiimiz hareketler, ahit olduumuz muazzam kyam(ayaklanma) manzaralar, onun yalnz bir safhasdr. Bir ihtilal geirdik.htilal, inklabn gayesi deil, vastasdr.

Bu ihtilal safhasnda dursaydk inklabmz akim (sonusuz) kalrd. Halbuki


8/251

o, geniliyor, derinleiyor. O henz son szn sylemi, son eserini vermideildir. Tesviye edilmi (dzeltilmi) bir zemin stnde yarnki Trkcemiyetinin, kendine has ve kendine uygun binasn kurabilmek iin,inklabmz derinleme ve genileme istikametindedir.

nklap bitaraf bir nizam deildir. Onun iinde yaayanlarr taraftar olsunlar veya olmasnlar, ona intibak etmeleri lazmdr. nklap ona taraftar olanlarn iradelerine, taraftar olmayanlarn iradelerinin, kaytsz veartsz, balanmas demektir.

nklabn irade ve menfaati, inklab duyan ve yrten azlk, fakat uurlubir avangardn, azlk fakat ileri bir KADRO'nun iradesinde temsil olunur. Bukadro, inklabn eniyetinden (gereinden) karlan ve onun seyrine uygunbir ekilde izah edildike ekilleen prensipleri kendine uur edinir.nklabn derinlemesi demek, her eyden evvel, bu prensiplerin ve onlarnifadesi olan inklap, ahlak ve disiplinin, ileri kadronun dimandan genneslin, ehir halknn ve kylnn dimana inmesi ve yerlemesi demektir.--(Ayra iindeki szckler benim. E.K.) (Kadro, 1932, No. 1:31).

Grld gibi, Kadro'cularn kulland biimde, --inklap--, aka--ihtilal--den ok daha geni ve derin kapsaml bir szcktr. zellikle--htilal, inklabn gayesi deil, vastasdr-- sz, iki terim arasndakiilikiyi ve o zamanki kullanlar arasndaki fark ok ak seik bir biimde ortaya koyuyor.

Terimler arasndaki kullanl farklarn vurgulamas bir yana, yukarda bir blmn aktardm bildiri aslnda --devrim toplumbilimi-- konusuna damkemmel bir giri nitelii tamaktadr.

--nklap-- teriminin yukarda belirttiim kullanl ancak bir anlamnverir. Oysa kimi zaman, --Atatrk nklaplar-- deyiminde olduu gibi, ikincianlam da vardr: Buna gre --inklap--, --reform--, --yenilik-- anlamna gelir (--nklap-- szcnn Arapa anlamnn alt st olma, ters evirme olduu dabu arada anmsanmaldr.)

Bylece --inklap--, bir yandan geni kapsaml, toplumsal, ekonomik vesiyasal bir ihtilal anlamnda kullanlrken, te yandan, apka, alfabe,takvim, eitim konularndaki reformlar nitelemek iin de bavurulan bir terim zellii de kazanmt.

:::::::::::::::::::

3) DevrimTrkedeki zletirme akmnn rettii terimlerden biri olan --devrim--

yalnz siyasal anlamda dnld zaman --ihtilal-- karl, toplumsal,ekonomik ve siyasal balamda kullanld zaman da, eski gnlerdekikullanl ile --inklap-- karldr (--Devrim-- szc ile hem ihtilal hemde inklap terimlerinin karlanmas iin ve bunun Atatrk ile ilikisi iinbkz. Berkes, 1982:133-151.).

Biz bu almada --devrim-- terimini hem --ihtilal--, hem de --inklap-- anlamndakullanacaz. Bu ereve iinde terimi bir kez daha tanmlarsak yle bir sonuca ularz: Siyasal anlamda --devrim--, iktidarn kkeninde deyimeyaratan bir olaydr. rnein Fransz devrimi, siyasal iktidarn kkeninitanrdan ve gelenekten alp, o dnemin ilerici snf olan burjuvaziye vekentli halka vermitir. Ayn biimde Trk devriminde de, Atatrk,dinsel-geleneksel kkenli iktidar, (o dnem iin kuramsal planda da kalsa),ulusa ya da halka dayal, laik bir nitelie dayamtr.


9/251

ktidarn kkeninde, yani dayand glerde (inanlar ya da snflar,ilikiler) deiiklik yapmayan siyasal olaylar, bu anlamda devrim deildir.--Hkmet deiiklii--, --hkmet darbesi--, --isyan--, --i sava-- gibi farklnitelikte olan olaylarn --devrim-- olay ile kartrlmamas gerekir.Demokratik yolla yaplan btn deiiklikler, ayn kkene, halk kkeninedayand iin --devrim-- diye nitelenemez. Fakat demokrasinin balamas bir devrimdir. rnein, bizde 1950 seimleriyle, Demokrat Parti'nin iktidaragelmesi ulus egemenliini ve demokrasiyi kuramdan uygulamaya aktard iin,uygulama asndan bir devrim olarak dnlebilir.

te yandan, bir grubu siyasal iktidardan uzaklatrp, baka bir grubuihtidara getiren --hkmet darbesi--, siyasal iktidarn kkeninde deiiklikyapmad takdirde, --devrim-- olarak nitelenemez. Ancak, siyasal iktidarndayand glerde deiiklik sonucunu douran --hkmet darbeleri--, --devrim--diye nitelenebilirler. Bu adan, dnldnde ttihatlarn --Bab- Alibaskn-- devrim olmaktan uzak bir --hkmet darbesi--dir. nk, sonu olarakyalnz Kamil Paa hkmetinin yerine, Mahmut evket Paa hkmeti geliyor veparti olarak ttihatlarn etkisi artyordu. Oysa; gerek padiah, gerekmerutiyet 1908'deki nitelii ile varln srdryordu.

Yine bu ereve iinde dnldnde, 1908 ylnda ttihatlarnMakedonya dalarna ekilmesi ve Abdlhamid'i Meclis'i toplantya armayazorlamas, siyasal anlamda --devrim--dir. nk, rafa kaldrlm olanAnayasa'y yeniden yaama geirerek, Padiah'n kaytsz koulsuz kullanddinsel-geleneksel otoriteye, o dnemin etkin gc --brokrasi--yi ortak etmiti.Belki ok kapsaml deildi ama, hi kukusuz bir --devrim--di 1908 eylemi.stelik de sonular bakmndan daha geni kapsaml devrimlere de yol amt.

Ayn biimde 27 Mays 1960 --hkmet darbesi-- de sonunda siyasal bir --devrim--e dnt. nk, siyasal iktidara, halkn setii Meclis'in yanndayargsal ve brokratik ortaklar getirdi. Bylece bir anlamda siyasaliktidarn dayand glerin niteliinde deiiklik yapt.

--Devrim-- teriminin siyasal alan dnda da anlam olduunu daha ncebelirtmitik. Ekonomik ve toplumsal anlamda devrim, ekonomik ve toplumsalilikilerde temel deiiklikler yapan bir olaydr.

Bilindii gibi, toplum, bir dizi --dzenlenmi ilikiler--den oluur. Toprakaas-kyl, ii-patron, anne, baba-evlat, retmen-renci ilikileri gibi.te dzenlenmi olan bu ilikilerin tm --toplumsal yap--y oluturur.Yukardaki tanma yakndan bakarsak, toplumsal ve ekonomik anlamdaki devrimin,toplumsal-ekonomik yapy etkileyen bir olay olarak ortaya ktn grrz.

ada toplumbilimin snf, deime, rgt, kurum gibi tm kavramlar--ilikiler-- iinde dnd ve bu ilikileri bir --yap-- erevesinde eleald dnlrse, (Tiryakian, 1970:112-145; Bottomore, 1970:146; Kongar,1979:33-34) devrim, siyasal toplumsal, ekonomik ilikiler dzeninde hzldeimeye yol aan olaydr demek yanl saylmaz (Burada bir yaklam olarak--yapsalclk-- deil, toplumsal degimenin ancak --yapdaki deimeler--biiminde alglanabilecei dncesini aktarmak isteimi zellikle belirtmekisterim. E.K.).

Devrim ile teki deimeleri birbirinden ayran fark aslnda kapsam ve hzayrmdr. Her toplumun her an deime iinde olduu anmsanrsa, --devrim--olayn yalnz --deime-- kavramna balamak anlamszlar. nk o zaman,her toplum her an --devrim-- yayor demektir. Oysa, her toplumda her an devrimolmaz.

imdi --devrim-- kavramnn gesi ortaya km olmaktadr. Bunlar srasile, --yap deimesi--, --bu deimenin allagelmiten hzl olmas-- ve yine


10/251

--bu deimenin allagelmiten kapsaml olmasdr--. --Allagelmi-- teriminiznel bir kavram olarak deil, --tarihsel sre iinde-- ve --belli bir toplumbalam--nda nesnel bir adan alyorum.

Sonu olarak, Trk Devrimi'ni, Trkiye'nin siyasal, toplumsal ve ekonomikyapsnda (yani, ilikilerinde) hzl ve kapsaml bir deime yaratma olayolarak grdmz ve Atatrk'n eylemini bu balam iinde inceleyipirdelemeye alacamz belirtelim.

:::::::::::::::::::

II- MODEL SORUNU

Bilimsel dnce soyut dnce demektir. Daha dorusu, soyutlama dzeyiyksek temeller zerine kurulmu dnce demektir. Somut dnce bile, ancak,belli bir soyutlama dzeyinin zerine konduu zaman bir anlam tar bilimde.Bir baka deyile, somut dnce, bilimsel olabilmek iin, bellisoyutlamalara dayal sonular ile karlatrmal olarak anlam tar.

Neden bu byledir? Neden, bilim soyut dnceye dayanr, ya da dayanmakzorundadr?

Bu sorunun yant ok aktr aslnda: Bilim, urat ilgi alanndagenel kurallara, yasalara ulamaya alr. Oysa gerek, ister toplumsal,isterse bireysel olsun, son derece eitli ve karmaktr. Bu eitlilik vekarmaklk iinde, belli ilikileri grebilmek, belli kurallaraulaabilmek iin, ayrntlardan kurtulmak, genel zellikleri bulabilmekzorunludur. te bu zorunluluk iinde bilim, ayrntlarn kendisini

saptrmasn nlemek iin genel zellikleri, benzerlikleri ortaya koyar.Sonra da bu zelliklerden --soyut modeller-- oluturur.

Soyut dncenin en klasik ve ilkel rn --renk-- kavramdr. Yeil, mavi,krmz, doada tek balarna bulunamazlar. Yeil yaprak, krmz elma, mavigk sz konusudur ancak. Bakkala gidip --yarm kilo krmz renk-- alamazsnz.Ancak, --krmz renkli badana boyas-- isteyebilirsiniz.

Toplumsal ve siyasal bilimlerdeki durum da byledir. Nasl, hibir zamantek bana bulunamayan renkler bize, evremizdeki varlklarn tanmlanmasve betimlenmesinde yardmc olurlarsa, bilimsel modeller de ayn biimde ieyararlar. rnein, feodal toplum, ana zellikleriyle, emein topraa bamlolduu, serbest dolamnn sz konusu olmad, piyasa ekonomisininbulunmad, toprak aalarnn ayn zamanda siyasal g sahibi bulunduu vekylnn art rnne bu aalarn el koyduu, esas olarak tarma bal bir toplum olarak tanmlanr. Hi kukusuz bu --soyut bir model--dir. Somut olarak--feodal toplum--, onyedinci yzyl spanya's mdr, onaltnc yzylFransa's m? Yoksa onnc yzyl ngiltere'si mi?

Bu sorunun yant, --hepsi-- ya da --hibirisi-- diye verilebilir. Bir toplumungenel nitelikleri belirtilmek isteniyorsa, yant --hepsi-- olacaktr. Fakat,her trl sapmann ve ayrntnn dikkate alnarak, --soyut model-- ile --bire bir akan-- bir somut toplum dnlyorsa, yant elbette ki --hayr-- olacaktr.nk, her toplumda, mutlaka, soyut modelden sapan kk ya da byk, az ya daok, birka zellik olacaktr.

te yandan, elimizde --feodal toplum--, --kapitalist toplum-- gibi modeller olmasa, toplumlar ne snflamamz, ne de onlar bilimsel kategoriler halindeincelememiz olanakl olur.

Bu adan bir --devrim sosyolojisi--nin ancak belli modeller erevesinde elealnabilecei aktr. Fakat, modeller ile alrken, bunlarn soyut


11/251

genellemeler olduu ve --her zaman her yerde geerli-- kavramlardan olutuuiin, hemen hemen hibir somut toplum ya da olayla --bire bir-- akmagstermeyecei unutulmamaldr.

:::::::::::::::::::

III- AZGELM LKELERN YARATTII SORUNLAR

nsanolunun ileri ocuklar, gelimi teknolojiye sahip toplumlardr.Atomu paralayan, bilgisayarlar reten ve uzay teknolojisine geentoplumlardr, insanln geleceini belirleyen toplumlar.

Oysa, insanolunun ounluu azgelimi toplumlar biiminde yaamaktadr.stelik bunlarn nemli bir blm, yalnz azgelimi deil, --geribraktrlm-- toplumlardr. Yani, insanolunun bir blm, --gelimi lke--ad altnda, baka blmlerini igal etmi ve smrmtr. Askeri igalsonras kurumlaan ekonomik smr, --gelimi lkeler--in bir blmn iyicegelimi yaparken, smrge lkeler de geri braktrlmln penesinden bir trl kurtulamamlardr. rnein, Hindistan halk aln penesindekvranrken, bu lkeyi smren ngiltere, insanolunun nnde yeni ufuklar aan --endstri devrimi--ni gerekletirmitir. Bylece, tm insanln malolan, --endstri devrimi--nde Dou lkelerinin de byk pay olmakla birlikte,bu devrimin rnlerinden en byk yarar Bat lkeleri salamtr.

Teknolojisi ileri olan lkeler, tm dnyay etkileri altna alr. Onlarndilleri daha yaygn konuulur. Ksacas, teknolojisi ileri olan lkeler,teki lkeleri ideolojik adan da etkiler. Doal bilimler de, toplumsalbilimler de daha ok bu toplumlarn girikenliinde ve nclnde geliir.

nk bu toplumlarn bilime ayrdklar zaman, para ve beyin gc, tekitoplumlardan daha fazladr. Sonu olarak bu toplumlarn bilimsel retimleritm insanl etkiler.

Kuramsal Adan Bat'nn Egemenlii

Toplumbilim konusunda da bu byledir. Dikkat edilirse, gnmzde egemenolan btn toplumsal ve siyasal bilim kuramlar gibi, toplumbilim kuram vemodellerinin de Bat'da retilmi olduklar grlr. Yukarda akladm gibi,bu bir raslant deil, ileri teknolojiye sahip olmann doal bir sonucudur.

Bu durumun bir baka sonucu --devrim toplumbilimi--ne esas olacak kuramsalmodellerin de Bat kkenli olmalardr.

Oysa, Bat, kuramsal modelleri, uzun sre kendi tarihine ve toplumunabakarak retmitir. nk, sorun kendi toplumunun gelimesidir.

Dikkat edilirse, pozitivist yaklamdan, snfsal yaklama kadar, hemenbtn kuramlarn, aslnda Bat toplumlarnn yazglarn belirlemek amacylaortaya atlm modeller olduu grlr. Bunlar, hemen endstri devriminiizleyen yllarda, teknolojik ilerlemeye ayak uydurmaya alan ideolojikatlmlardr.

Azgelimi lkelerin gndeme gelmesi, uzun yllar sonra olmutur: MustafaKemal Atatrk'n ncln yapt --azgelimi lkelerin kurtulu savalar--yoluyla gerekletirilen devrim, Kuzey Afrika'da ve Gneydou Asya'da ancakotuz-krk yl sonra dnyann dikkatini ekmitir.

Gelimi lkelerin bilim adamlar tarafndan kendi lkeleri iingelitirilen kuramlar ile azgelimi lkeleri incelemek, ilk bakta pek deyanl bir i deil gibi geliyor ,insana: yle ya, gelimi olan lkeler,insanln en ileri teknolojik aamasn temsil ettiklerine gre, gelimemi


12/251

lkeler de er ya da ge, onlarn bulunduu yere geleceklerdir. Hem de onlarngetikleri yollardan geerek. Bu durumda, gelimi lkeler iin geerli olantm modeller, bir sre sonra gelimemi lkelerin de gndemine gelecektir.

Ya da baka biimde bir mantk yrtlerek u sonuca da varlabilir:Gelimi toplumlarn tarihleri, azgelimi toplumlarn bugnlerini yanstr.Bu nedenle de bu tr toplumlarn tarihleri incelenerek varlan sonular,azgelimi toplumlar iin de geerlidir.

Azgelimi lkelerin zel Durumlar

Bu dnceler tmyle sakat ve geersizdir. nk etkileim olay bugnk--azgelimi lkeler--in, --gelimi lkeler--in dnk durumlarna benzemeleriniengellemektedir. Bu etkileimin iki yn vardr:

Birinci olarak, gelimi lkeler, kimi azgelimi lkeleri bilinli olaraksmrmekte, onlarn --geri braktrlma--larna yol amaktadr, kinci olarak,teknolojileri geri lkeler isteseler de istemeseler de, gelimi teknolojiyesahip lkelerin teknoloji ve ideolojilerinden etkilenmektedirler. Ksacas,biri bilinli ve gdml olan, teki kendiliinden oluan iki --etkileim--,gelimi lkelerle birlikte yaayan azgelimi lkelerin, nlerinde rnekolan gelimi lkelerle ayn gelime ve deime izgisini izlemeleriniolanakszlatrmaktadr.

Bu konudaki bir baka gerek, gnmzdeki hibir --azgelimi-- lkeningelimi lkelerden herhangi birinin gemiteki herhangi bir aamasnabenzemediidir. Bunun en nemli nedeni, azgelimi lkelerin, gelimilkelerden teknoloji ve ideoloji ithal etmeleridir. rnein, --Trkiye,

Bat'dan yz yl geridir-- desek, bu szn hibir anlam olamaz. nk, yzyl nceki Bat'da ne uak vard, ne televizyon. Dolaysyla gerek hzlulamn, gerekse hzl ve grntl haberlemenin etkileri yz yl ncekiBat'da yoktu. Oysa gnmz Trkiye'sinde var. Yz yl nce Bat'dabilgisayar da yoktu, NATO'da, Marx hkmetler de. Oysa, imdi Trkiye'degerek teknolojik, gerek ideolojik btn bu gelerin etkileri var.

te ileri teknolojiye sahip lkelerle, geri teknolojiye sahip lkeler arasndaki gerek --bilinli--, gerekse --kendiliinden-- olan etkileimler,gnmz dnyasndaki toplumsal bilimleri --gelimi lkeler-- yannda--azgelimi-- olan lkeler ile de ayrca uramaya zorluyor. Bir baka deyile,artk Bat iin retilmi olan modellerin genel geerlilii, tartma konusu.Bunlar, tm dnyay aklamaya yetmiyorlar.

Biz bu nedenle ileri teknolojiye sahip olan lkeler iin gelitirilmi olanmodeller ile, geri teknolojiye sahip lkeler iin gelitirilmi olan modelleriayr ayr ele alacaz. (Gelimi lke, azgelimi ya da geri braktrlmlke terimlerini, yalnzca, --ileri teknolojiye sahip lke-- ve --geriteknolojiye sahip lke-- anlamnda kullandm belirtmek isterim. Bu konudakigenel yaklamm iin Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei adlalmamn --Modernleme-- ve --Trkiye Gerei-- blmlerine baklabilir.).

leri teknolojiye sahip lkeler, gelimi lkeler ya da Bat lkeleridenilen lkeler iin gelitirilmi olan modeller daha ok tarihsel deeresahiptir. Fakat, bunlar gnmzde olup bitenleri anlamak bakmndanincelenmesi zorunlu olan modellerdir.

te yandan geri teknolojiye sahip lkeler asndan konuya yaklaanlar,rnein, --ulusal kurtulu savalar-- gibi ok daha somut olaylara eilmekteve belki de Mustafa Kemal Atatrk'n eylemini ok daha iyi anlamamza yardmeden ipular vermektedir.


13/251

:::::::::::::::::::

IV- DEVRM MODELLERN SINIFLAMA SORUNU

Toplumbilim asndan devrim sorununu incelemeye ve irdelemeye alanlarnhemen hepsinin ilk karlat glk, snflama olaydr. Ciddi bir devrimtoplumbiliminin altnda anlaml bir snflamann yatmas gerei aktr.nk, bilimsel bilgi bir anlamda karlatrmal bilgidir. Karlatrmalbilgi ise, ancak belli snflamalar sonunda elde edilebilir. Ayrca, bilimselbilginin soyut olmas ve belli tipleri aklamakta kullanlabilir niteliktamas da ancak snflama ilemleri sonunda bir anlam tar.

Her snflama ileminin altnda bir temel lt yatar. imdiye dek yaeyleme, ya ideolojiye, ya nedenlere, ya sonulara, ya da ynteme ilikinltler kullanlmtr. Aslnda btn kullanlan ltler, anlamldr. Kendiiinde tutarl olduu oranda, her lte gre yaplan snflama, bize bir eyler retir. Toplumsal gerei daha iyi alglamamza yardm eder.

ou zaman --devrim-- terimine deer yarglar da eklenir. rnein, bir toplumsal olaya --devrim-- denilebilmesi iin, onun, ilikileri mutlaka ilerigtrmesi gerektii ne srlebilir. ok da yanl bir tutum deildir bu.Fakat --ileri-- ve --geri-- kavramlar da eitli ltlere gre belirlendiinden,zaten kendisi ok kesin olmayan kavramlar, bilimsel snflamalarda kullanmak,aklk deil, tam tersine mulaklk getirir. Bu nedenle bir almada,--devrim-- terimine --iyi--, --kt--, --gzel--, --irkin--, gibi deer yarglareklenmeyecektir.

Ayrca, --devrim-- terimini ilikilerde temel deiikliklerin olumas

biiminde tanmladmza gre, bu deimelerin, ileriye doru mu, geriyedoru mu dnk olduu sorunu, bizim amzdan ancak devrimin --nitelii--,asndan nem kazanr. Yoksa bir olayn --devrim-- olup olmadnnbelirlenmesinde deil.

Snflama sorununun mutlaka zmesi gereken konu, yaplan snflamadakikategorilerin, evrensel olarak btn devrim olaylarn aklayabilecek bir kapsamda olmasdr. Bir baka deyile, yle bir snflama yapmalyz ki, osnflamaya girmeyen bir devrim tr olmasn.

Tek lte Gre Devrim Snflamalar

Bu tr snflamalarn en klasik rnei, tek bir lte gre --taraftar--,--tarafsz--, --kart-- snflamas yapmaktr. rnein, devrimleri --Marxlk--ideoloji ve eylemine gre snflarsak, --Marx devrimler--, --Marx olmayandevrimler-- ve --kar Marx devrimler-- kategorileri, dnyadaki tm devrimlerikapsar. Fakat tek lte gre yaplan snflamalar, kendi ilerinde ok iyikarlatrma olana vermekle birlikte, o tek ltn dndakikarlatrma olanaklarn son derece snrladklarndan, toplumsal gereinbaz blmlerini darda brakmak tehlikesiyle yz yze gelirler. Konuyu birazdaha aarsak, bir devrimin --Marx-- olup olmamas bazen her eyi aklamaz.rnein, o devrimin bir toplumun iindeki snflararas atmalardan mkaynaklandn, yoksa bir d gce kar yrtlen bir kurtulu savasonunda m gerekletirildiini ,belirlemez. Bylece --birden ok lt--kullanma zorunluluu domu olur.

ok lte Gre Devrim Snflamalar

Devrimleri birden ok lte gre snflayanlar arasnda Brinton'unkategorileri olduka aklaycdr. Brinton, devrimleri drt gruba ayryor.Birinci grup, ortaa sonras Bat toplumunda --halk-- ya da --demokratik--dedii devrimlerdir. Bunlar kk ve ayrcalkl bir aznla kar,


14/251

ounluun zgrlkleri adna yaplm devrimlerdir. Brinton asl bunlarinceliyor. Ona gre ngiliz, Amerikan, Fransz ve Rus devrimleri byledevrimlerdir. kinci grup devrimler sac devrimlerdir. Bunlar otoriter eilimliler, oligariler ya da tutucular tarafndan yaplan devrimlerdir.talya ve spanya'daki faist devrimlerle, Almanya'daki milliyeti-sosyalistdevrimi bu gruba sokuyor. nc grup devrimler ulusal kurtulu devrimleridir.Asya ve Afrika ktalarndaki bamszlk savalarn bu gruba sokuyor Brinton.Drdnc grup devrimler ise baarya ulamam devrimlerdir. Amerikan isava, 1848 Avrupa ayaklanmalar, 1871 Paris komn bu tr devrimlerernektir (Brinton, 1965:21-26).

Grld gibi Brinton'un devrim snflamas olduka ada ve ie yarar bir snflamadr. Kulland birden ok lt ise ok mantkl bir biimdesralanmtr. --ounluk adna-- --aznlk adna-- yaplm olma lt pekok yazarn --ilerici-- --gerici--, ya da --solcu-- --sac-- ayrmnkarlayacak niteliktedir. Ayrca, ulusal kurtulu savalarn ayr bir grupiinde alm olmas, hi kuku yok ki, snflamasn toplumsal ve siyasalgeree daha da yaklatrmaktadr. Baarya ulaamam devrimlerin ayr bir snf olarak ele alnmas, bunlarla, baarl olanlar arasnda karlatrmave belli nitelikleri vurgulama olana verdii iin olduka anlamldr. Neyazk ki, Brinton, --Devrimin Anatomisi-- adn verdii kitabnda yalnzca bir grup devrimi, ngiliz, Amerikan, Fransz ve Rus devrimlerini incelemitir. Budrt devrimden bile, zaman zaman bizim de kullanacamz sonular karanBrinton, tm devrimleri inceleseydi, mutlaka, ok daha verimli sonularaulaabilirdi.

Biz bu almada Brinton'un snflamasn da kullanmayacaz. nk, bir ileri teknoloji lkesi bilim adam olan Brinton da, Bat'ya arlk veren bir

yaklam belirliyor; yalnz ileri teknoloji lkelerinin devrimleriniinceliyor. Oysa, bizim inceleyeceimiz devrim, bir --geri teknoloji lkesidevrimi--dir. stelik de ulusal kurtulu sava ile i ie gemi bir devrim:Trk Devrimi. Bu nedenle, daha nce belirttiim gerekeleri de aklda tutarak,buradaki snflamamz daha ok Trk Devrimi'ni aklamaya yardmc olacakbiimde yaplacaktr. Bu nedenle de nce Bat'y ve tm dnyay etkileyenendstri devrimi zerinde durulacaktr. Daha sonra genel model asndanTrk Devrimi'nin irdelenmesi yaplacaktr.

Bu modellerin iki tanesi --ileri endstri lkeleri-- iin geerlidir. Bir tanesi de --geri teknoloji lkeleri-- iin gelitirilmitir.

:::::::::::::::::::

IIEVRENSEL MODELLER VE TRK DEVRM

Gkte bir bulutgeziyordu;

Bir yan krmzyd, bir yan beyaz;

Bat'ya ynelmiti,

Belli, Dou'dan gelmi.

Gkte gezen bulut, gzmle grdm;

Tpk, Mustafa Kemal'e benziyordu.

M. SUNULLAH ARISOY, --Mustafa Kemal Trks--nden.


15/251

:::::::::::::::::::

I- LER TEKNOLOJYE SAHP LKELER N GELTRLM MODELLER

Her ne kadar Trk Devrimi bir anlamda --geri teknolojiye sahip--, ya daazgelimi-geri braktrlm lke devrimlerine nc ve rnek bir devrimise de, Mustafa Kemal Atatrk'n gerek yetime biimi, gerek okuduunu veincelediini bildiimiz kitaplar, gerekse sonradan yapt uygulamalar, TrkDevrimi'nin byk lde --ileri teknolojiye sahip-- Bat lkelerinden ve bulkeler iin gelitirilmi olan baz modellerden etkilendiini gstermektedir.Bu nedenle ileri teknolojiye sahip lkeler iin gelitirilmi olan modellerinincelenmesi, yalnz devrim toplumbiliminin kuramsal temellerini belirlemekasndan deil, Trk Devrimi'nin ve Mustafa Kemal Atatrk'n eylemininanlalmas bakmndan da zorunludur.

Bilim, hi kukusuz, bir birikimdir. Bu adan gnmzn sorunlarnabakarken, --Amerika'y yeniden kefetmemek iina, tarihsel adan konuya naslyaklalm olduunu ok iyi bilmek gerekir.

nsanolunun en ileri teknolojiye sahip toplumlar, tarihte de, gnmzdede, genel olarak Bat toplumlardr. Her ne kadar Japonya, bugn teknolojikilerilik asndan, Bat'ya nemli lde ortak olmu gzkyorsa da, buhenz, --Bat-- egemenliine son verdirecek bir yaygnla erimemitir.

Bat toplumlar tarafndan ve genellikle Bat toplumlar iin gelitirilmiolan modellerin altnda ise onsekizinci yzyln ikinci yarsndanondokuzuncu yzyln ilk yarsna dek varln btn iddetiyle duyuran

endstri devrimi yatar.Endstri devrimi yle bir olaydr ki, yzyllarn birikimi ile atrdayan

ve ryp giden feodal dzenin zerine, yeni bir yapy, burjuvazi veproleterya arasnda paylalan bir dzeni getirmitir.

te amzn devrim modellerine damgasn vuran temel olay budur.

Avrupa'da endstri devrimi, btn gc ile srp geliirken, bir baka olay,Fransz Devrimi, teknolojik gelimelerin kar durulmaz dalgalarn,ideolojik kalplar biimine sokuyor ve bir dzenin tm temellerinisarsyordu.

Bu anlamda dnldnde, Bat'nn teknolojik bakmdan ileri lkeleri iinve bu lkelerde gelitirilmi olan devrim kuramlarnn altnda teknolojik golarak endstri devrimini, ideolojik g olarak da Fransz Devrimi'nigrmemek olanakszdr. Bu nedenle de ileri teknolojik lkeler iingelitirilmi modellerin zelliklerini anlayabilmek iin nce bunlarnteknolojik ve ideolojik kaynaklarn bilmek gerekir.

:::::::::::::::::::

1-) Endstri Devriminin zellikleri

Bat kltr birikimini tm dnyaya yetkiyle yayma ilevini yklenmi olanBritannica ansiklopedisi, Endstri Devrimi'nin zelliklerini endstri ii ved olarak snflyor ve yle zetliyor:

Endstri Devrimi'nin endstri yaamnda grlen zellikleri:

1) Bata demir ve elik olmak zere yeni hammaddelerin kullanlmas.2) Kmr, buhar makinesi, elektrik, petrol ve patlamal makineler gibi, yeni


16/251

enerji kaynaklarnn kullanlmas. 3) plik eirme makinesi ve yeni enerjikaynaklar ile alan tezgahtar gibi, daha az insan enerjisi ile daha okretim yaplmasna yol aan yeni makinelerin icad. 4) gcnn fabrikasistemi iinde, daha yksek bir iblmne ve uzmanlamaya yol aan biimdeyeni rgtlenmesi. 5) Buharl lokomotif, buharl gemi, otomobil, uak, radyove telgraf gibi ulam ve haberlemede nemli gelimeler. 6) Biliminendstriye, gittike artan bir biimde uygulanmas.

Grld gibi, alt nokta biiminde zetlenen bu yenilikler, gerektentm insan ilikilerini etkileyecek gte teknolojik gelimelerdi. stelik, buteknolojik deime ve gelimelerin dorudan doruya ortaya kan birtakmbaka sonular da vard. Britannica, bunlar da, endstri devrimininendstri alan dndaki zellikleri olarak yle zetliyor:

1) ok daha byk tarm d nfusu besleyecek retimi salayan tarmsalgelimeler. 2) , Servetin daha yaygnlamasna yol aan ekonomik deimeler,artan endstriyel retim ve uluslararas ticaret karsnda servet kaynaolarak gerileyen toprak. 3) Ekonomik g kaynandaki deimeleri yanstansiyasal deiiklikler ve endstriyet bir toplumun gereklerine uygun olarakdzenlenen yeni politika uygulamalar. 4) Kentlerin bymesi, ii snfhareketlerinin gelimesi ve yeni otorite kaynaklarnn ortaya kmas gibi,byk toplumsal deimeler. 5) alanlarn yeni beceriler elde etmeleri,fabrika disiplininin ortaya kmas, btn bunlarn sonunda insann kendinegveninin artmas gibi gelerle belirlenen ok geni bir kltrel deime.(Britannica: XII, 210-211 ).

Fransz Devrimi

Yukardaki deimelere dikkatle bakldnda, bunlarn toplumsal, ekonomik,siyasal ve kltrel alanda gerek bir devrimi belirlediine hi kimse kukuduymaz. Nitekim, bu oluumlar srasnda ortaya kan bir baka olay, FranszDevrimi, duyulabilecek tm kukular datacak bir biimde ana damgasnvurdu.

1789 ylnda doruk noktasna ulaan, 1830 ve 1848'de yeniden Avrupa'ysarsan siyasal devrim, zgrlk, eitlik, kardelik terimleri erevesindetm bir dzeni deitirmekle kalmyor, gelecei de biimlendiriyordu.

Genellikle ksr bir grle yalnzca --bir burjuva devrimi-- olaraknitelenen ve incelenen Fransz Devrimi, aslnda, barnda burjuvazininzorunlu ikizi olan ii snfnn ykseliini de simgeliyordu. SanrmDanton'un u szleri durumu btn akl ile simgeler: --Kendiniaristokrasiye ve ruhbana eit klmak iin monariyi deviren nc snf,drdnc snfn genel eitlik istei karsnda yenilme tehlikesiylekarlam bulunuyor.-- (Eliin, 1967:298).

Endstri Devrimi'ni, siyasal alana tayan ve gnmz dnyasn bilebiimlendiren Fransz Devrimi iin nl tarihi Albert Sorel'in zmlemesi;hi kukusuz yalnz bir --Devrim Toplumbiliminin Kuramsal Temelleri--ne deil,ayn zamanda Mustafa Kemal eyleminin kkenine de k tutacak niteliktedir:

--Balangcndan itibaren ve ana prensibinin tab bir neticesi olarak,Fransz htilali temele saldrr ve saltanat rejimi altnda bulunan ihtiyar Avrupa'nn btn yapsn harap eder. Milletin egemenliini ilan eder, kendinazariyelerini pek tabii ve dnyaya amil hakikatler eklinde tantr,yerlemi btn iktidarlar tehdit eder, milletleri ayaklanmaya vehrriyetleri elde etmeye arr. Bu ite bilhassa garip olan taraf, nenazariyenin mahiyetidir, ne de propagandann iddeti; Avrupa hkmetlerininkaytszlklardr. Borann belirtilerini sezmemilerdir, koptuu zaman onubencil bir rahatlk iinde seyrederler; ancak saanak boand ve sel kendi


17/251

stlerine geldii zaman dehete derler.

Tehlikeyi farketmeyi bilmemilerdir; onu nlemeye de muvaffak olamazlar.Ona ancak birbirini tutmayan gayretler, birbirlerine zt tedbirler, durmadanboa kan niyetlerle kar koyarlar. syan etmi bir milletin ve her eyialtst edecek bir nazariyenin tehdidi altnda bulunduklar halde, nenazariyeye kar bir koruma prensibine, ne de ayaklanmaya kar karlacakbir milli kuvvete sahiptirler. Fransa'da her ey karm ve bozulmutur,Avrupa'da ise her ey yerli yerindedir. Fransa'da ne hkmet, ne de hazinekalmtr; kendisinin bir ordu kadrolarna sahip kaldn sylemek bilegtr. Eski saltanat idareleri kudretli hkmetlerin btn imkanlarna sahipbulunmaktadrlar. Ordular harbe girecek durumdadr; muharebeleri inceleyerekve savaarak bilgi kazanm generalleri, itaatli ve tecrbeli erlere kumandaetmektedirler. Fen, disiplin, say stnl, mhimmat onlardadr. Fransamahvolacak gibi grnr. Her trl tahminin hilafna tekilatlanan anaridir,dalan da tekilatl kuvvettir. Fransa, ittifak yener; daha alacak bir ey yapar; onu paralar. ttifak etmi hkmdarlardan biri: --Bu haydutlar dost da, mttefik de istemiyorlar; onlara su ortaklaryla kurbanlar lazm--diye yazmaktadr (II'nci Katerina'nn Berlin'deki Bykelisine 6 Haziran1794'deki talimat, Martens Traites de la Russic avec l'Allemagne (Rusya'nnAlmanya ile Muahedeleri). (II'nci cilt, 167'nci sayfa.Petersburg, 1883).Fransz smrgelerini esasen kendi hesabna zaptetmi olan ve bunlar eldenkarmamak iddiasn gden ngiltere mstesna, tekmil mttefikler sra ileoyunbozanlk eder ve kurbanlarn topraklarndan hisse almak iin galiplerinorta olurlar. Krallar tarafndan yerlemi haklarn mdafaas iin Franszhtilali'ne kar giriilmi kutsal sava, saltanat haklarnn koruyucularylaihtilalin ortaya kard iktidar kuvvetleri arasnda ktann paylalmasnavarr. --htiyar Avrupa hayasz bir iflasla can vermektedir.-- (Siyahlar benim.

E.K.) (Sorel, 1949:I, XIII-XIV).Bu satrlardan da aka grld gibi, Fransz Devrimi yalnz Fransa'ya

zg olarak kalmam, Avrupa'nn tm dzenini deitirmitir. Fakat budeiiklik iinde yeni filiz veren btn snflar yerli yerine oturamam,irazesinden km Avrupa, bir trl dzene ve skunete kavuamamtr.

Deerli tarihimiz Ahmet Mumcu, --Fransz htilali'nin insanla atufuklar sonucunda; zellikle Avrupa'da daha da sistemletirilmi ve siyasalnitelikleri daha belirgin yeni dnce akmlar ortaya km ve gnmzekadar srmtr-- dedikten sonra, bu devrimin rettii akmlar,--Anayasaclk--, --Ulusalclk-- (Milliyetilik), --Cumhuriyetilik ve Demokrasi--olarak zetliyor (Mumcu, 1980:76-82).

te Endstri Devrimi'nin teknolojik ve Fransz Devrimi'nin ideolojikbasks, --ileri teknolojiye sahip lkeler-- iin --byk boy-- devrim vedeiim modellerinin retilmesine yol at.

:::::::::::::::::::

2-) Pozitivist Model ve Trk Devrimi

Hemen hemen btn byk boy deime kuramlarnn ve bu kuramlara uygunolarak gerekletirilen modellerin ortak bir yan vardr: Hepsi tarihsel bir incelemeyle ve bir tarih yorumuyla ie balarlar.

Bu, onlara iki konuda byk avantaj salar. Birinci olarak, ciddi bir deime modeli ancak ciddi bir tarih ve toplum zmlemesiyle ortayakonulabilecei iin, ileri srdkleri nerilerin anlaml olmalarn salar.kinci olarak da, inandrmak zorunda olduklar insanlara, daha --nesnel-- vedaha --bilimsel-- olduklar izlenimini verdikleri iin, taraftar toplamalarkolaylar.


18/251

te tarihsel olarak Endstri Devrimi ile Fransz Devrimi'nin ilk kuramsal

rn, --pozitivizm-- ve ona dayal olan --insanlk dini-- dir.

Fransz Devrimi'nin doruk yllarnda doan Auguste Comte tarafndanoluturulan --pozitivist-- model, aslnda hi de --devrimci-- deildir. nk,herhangi bir dzeni --devirmek--ten ok, --kurma--ya ynelik bir modeldir. Comte,bizzat kendisi, --pozitivist-- grl --sosyokratlar-- iin unlar sylyor:

--u halde, her birisinin mahiyetine gre tatbik zemini bulaca btnbeeri kabiliyetleri umumi teceddde (yenilemeye) hakimane bir suretleitirak ettirecek hakiki bir sosyokrasiyi imkan nisbetinde tesis etmek zere,Garb (Bat) anarik bir demokrasi ile mtedenni (gerileyen) bir aristokrasiden kurtarmaya geliyoruz. Filvaki, biz sosyokratlar, aristokratolmadmz kadar demokrat da deiliz. Bize gre bu muhalif partilerinehemmiyete deer ktleleri, tatbikatta bir taraftan tesand, dier taraftanda devamll temsil eder ki, pozitivizm nihayet bunlarn esef edilecekarpmalarnn yerine aralarnda esasl zaruri bir tabiiyet mnasebeti(bamllk ilikisi) tesis etmitir. Fakat, her ne kadar siyasetimiz bu ikieksik ve insicamsz temayln ayn nisbette stnde bulunuyor ise de, bumukabil iki partiyi bugn aynen reddedecek deiliz. Felsefi ve itimaimesleimin devam ettii otuz seneden beri muhtelif rejimlerimizde muhalefetismi verilen eye kar daima derin bir nefret ve her trl yapclara karmahrem bir yaknlk hissetmiimdir. Her tarafta umumi kuruculuun bellibalbir ihtiya halinde grnd bu asrda, hatta aka eskimi malzeme ileyapclkta bulunmak isteyenler bile, sadece ykc olanlara nisbeten, banamreccah (tercih edilir) grnmt. Resmi muhafazakarlarmzn geri hallerineramen, basit ihtilalcilerimiz bana zamanmzn hakiki ruhundan, pek daha

uzak grnmektedir. Bunlar, durgunluklarna karlk seleflerini(kendilerinden nce gelenleri) temayz ettiren cmert umumi inklap hislerinikullanmadan, XIX'uncu asrn ortasnda kr krne ancak XVIII'inci asrayaraacak menfi istikameti (olumsuz dorultuyu) devan ettirmektedirler.--(Comte, 1952:XLII-XLIII).

Aslnda birazdan pozitivizmin, nasl bir evrim ile ortaya ktn vegenel kuramn akladmzda, insan d krklna uratacak szlerdir bunlar. nk pozitivizm, aslnda, insanln genel evrimi iinde nesnellieve deneyselcilie doru bir gelimeyi simgeler.

A) Pozitivist Kuramdaki Determinizn

Hemen hemen btn byk boy kuramlar gibi, pozitivizm de deterministtir.Pozitivizmin kurucusu olan Comte, btn toplumlarn, zorunlu olarak,kendisinin belirledii teolojik, metafizik ve pozitif devrelerden getiinine srer. Comte'a gre, her devre, kendisinden nceki dnemin zorunlu bir sonucu, kendinden sonraki dnemin de hazrlaycsdr (Erman, 1952:XXVI;Harris, 1968:62).

Comte'un --Pozitif Felsefe Dersleri--nde ayrntl bir biimde akladsistem, aslnda, insanln dnce biiminin, tm topluma egemen olmasnadayanmaktadr. Comte'a gre, toplumlar da, insanlar ve bilimler gibi dnce aamasndan geerler. Birbirini zorunlu olarak srayla izleyen buaamalar dnce biimindeki zelliklere bal olarak tm toplumsal yapy dabelirler.

Pozitivist dnceye gre, insanolu, aamadan geerek olgunlar. Her gelime srekli olarak daha iyiye, daha doruya yneliktir.

Birbirini zleyen Aamalar


19/251

Birinci aama dinsel dnemdir (Teolojik devre) . Bu dnemde insanolu tmyaamn doast hakknda sahip olduu inanlara gre dzenler. evreyialglamakta d gc, duyu organlarndan ok daha etkilidir. Zaten, gerekduyu organlaryla, gerek deneylerle geree erimek iin, teknoloji deyeterli deildir. Bu devrede insanolu, evresindeki olaylarn ardnda, kendiiradesini andran Tanr iradesini aratrr.

Dinsel dnem de kendi iinde aamaya ayrlr. Birinci aama fetiistaamadr. Bu devrede, tek tek nesneler, insan zelliklerine sahip gibidnlr. zellikle totem anlaynda simgelenen bu gr, cansz varlklar,insann ruhuna sahipmi gibi ele alr. Dinsel dnemin ikinci aamasoktanrc aamadr. zellikle eski Yunan'da simgeleen bu gre gre,insanlara benzeyen ve onlarn ilevleri gibi ilevleri yklenen tanrlar vardr. Bunlarn her biri insan yaamnn belli blmn ynetir; ak,haberleme gibi. Dinsel dnemin son aamas tektanrc aamadr. Musevilik,Hristiyanlk, Mslmanlk gibi tektanrl dinler, bu aamay simgeler.

kinci aama metafizik dnemdir. Bu dnemde, d gc ve akl yrtme ileeriilen gereklerin, kk bir lde de olsa, duyu organlaryla alglanangerekler tarafndan etkilenmelerine izin verilir. evredeki olaylarnaklanmalar iin Tanr dncesi ile birlikte ruhlar gibi, doann geneleilimleri gibi, ok iyi tanmlanamayan baz gler de kullanlmayabalanr.

Fiziktesi dnem, tam bir teslimiyetilikten, doal ve toplumsal bilimlerindeneysel sonularn, yaama aktarmaya gei iin bir hazrlk dnemi, bir ara aamadr. Dinsel dnemin tam teslimiyetilii bu ara aamada, bir ldede olsa azalmtr.

nc aama pozitif dnemdir. Bu dnem, endstrileme sonunda elde edilenbtn sonular, zellik olarak yapsnda tar. Dinsel ve fiziktesidnemlerden sonra zorunlu olarak ortaya kan bu devrenin en nemli zellii,insann evresindeki gerei artk duyu organlaryla ve deneysel yntemlealglamakta oluudur. Bu dnemde deney, d gcnn; akl, hurafenin yerinialmtr.

B) Pozitivist Kuramn Toplum Modeli

Comte, toplumlarn srekli daha iyiye ve doruya doru gelimesinin doalve toplumsal evrimin bir sonucu olduunu syler. Bu evrim ise, toplumlarnkendi i dinamiklerinden domaktadr (Comte, 1964:15-20).

Pozitivist anlaya gre toplum modelleri, her dnemin egemen dncebiimi tarafndan belirlenir. rnein, dinsel dnemin toplumsal rgtlenmetipi, askeri bir siyasal gcn ynetim ve denetimindeki zellikleri tar.Toplum bu aamada tarmla uramaktadr. Bu iki zellik birlikte, dinselaamadaki toplumlarn tm niteliklerini belirler. Yalnz burada unutulmamasgereken nokta, toplumun rgtlenme biimini egemen dnce yapsnnbelirlediidir.

Metafizik dnemdeki genel rgtlenme, gittike gcn yitiren derebeyliktir.Bir nceki dnemin gl askeri ynetim modeli gittike zayflamaktadr.Klelik kurumu kmektedir. Doal hukuk fikri de btn bu deime vegelimelere kout olarak ortadan kalkmaktadr. Dnemin en nemli zellii,bir gei aamas olmasdr. Dinsel dnemden pozitif dneme gei ilebelirlenen bu aamada, hemen hemen her kurum yozlamakta ve gszlemektedir.nk endstrilemenin ilk tohumlar tm toplumu etkisi altna almtr.

Son aama olan pozitivist dnemde, artk deneyin, pozitif bilimlerin vepozitif dnce biiminin egemenlii sz konusudur.


20/251

C) Pozitivist Kuramn Temel zellikleri

Pozitivist kuram, ok ksaca, bir dnce devrimi olarak nitelenebilir. Bukuram --akln hurafeye--, --bilimin dine-- zaferi olarak da dnlebilir.

in ilgin yan, --akln dine egemenlii-- dncesini yaymak iin Comte'unbir --insanlk dini-- kurma abasnda oluudur.

Bu noktada, hem determinist oluu, yani pozitivist aamann toplumlarnkendi i dinamii sonunda, zorunlu olarak eriilecek bir aama niteliitadna inanmas, hem de bu aamay kurmak ve gelitirmek iin bir dinoluturmas, tam anlamyla, snfsal devrim kuramn ve bunun kuramcsMarx' anmsatmaktadr. Bu adan bakldnda, belki de Marx dncenintemelleri arasnda --Fransz sosyalizmi-- ile birlikte --Fransz pozitivizmi--nide saymak gerekebilir (Snfsal devrim modeli incelenirken bu konununzerinde daha ayrntl olarak duracam) . Bilindii gibi, Marx da komnisttoplumu hem zorunlu bir aama olarak grr, hem de bunu abuklatrmak iiniilerin birleerek almalarn tler ve bu amala bir de rgt kurar.

te tam bu noktada, pozitivist kuramn tutuculuu ve bu yzden de uradbaarszlk ortaya kar. Comte, kendi dinini yaymak, devriminigerekletirmek iin mevcut dzenin egemenlerinden yardm aramaktadr.Bunlarn arasnda Rus ar ve Osmanl mparatoru bile vardr.

Comte'un btn bu abalar aslnda, insanln mevcut elikileriniuzlatrma tutkusunda yatar. Ona gre, Dou ve Bat dnyalar arasndaki enbyk eliki ilahiyat alanndadr. Bu yzden de, --u halde ark ve Garp,

fikri ve ahlaki ittihat (birleme) larnn sistematik kaidelerini her trlmetafizik ve ilahiyatln dnda aramaldrlar. Bu kadar beklenilen vedaha sonra derece derece btn beer nevi iinde yaylacak olan bu kaynamatabiatyla ancak pozitivizmden, yani eniyet (gereklik) ile faidenin iindedaimi surette imtizac ile temayz eden bir meslekten (Sosyokrasiden)gelebilir.-- diyor (Ayra iindeki aklama ve ekler benim. E.K.) (Comte,1952:XLVI). Arad uzlama, mevcut siyasal yap iinde, yeni bir dncebiimindedir. Oysa, yine kendisinin koyduu tehise gre, eski dzen,Endstri Devrimi'nin getirdii yeni dnce biimiyle atrdamakta,kmektedir.

D) Pozitivist Kuramn Eletirisi

Sosyokratlarn byk yanlglar, tarihi yzeysel zmlemelerinde, tmoluumlar insan zihnindeki deiikliklere balamalarnda ve stelik dezmlemeyi ileri gtrmek yerine, gncelde sabitletirmelerindedir.

Bu iki tr eletiriyi aslnda ayr ayr incelemek gereklidir. nk, biritarihin yorumunda, teki ise gelecein belirlenmesinde yaplan hatalardr.Temelde ayn olmakla birlikte, biri yoruma, teki uygulamaya ilikinbulunduundan farkl sonular verirler.

Tarihin yorumuna ilikin hata, esas olarak, teknolojinin ihmal edilip, tmarln ideolojiye verilmesinden kaynaklanr. Bir baka deyile, Comte tmzmlemelerini, insan zihninin doa ve teki insanlar hakknda rettiidncelere dayamtr. Fakat bunu yaparken, bu dncenin kaynaklandnesnel koullara, zellikle insann doay denetlemek amacyla rettii arave gerelere, yeterli arl vermemitir. Teknolojinin sonular, doayaegemen olmaya yol atna ve Comte'un sistemi de, genellikle, insann doayalglama biimine dayal olduuna gre, bu hata balanr bir yntem hatasdeildir.


21/251

Aslnda Comte, bu hatay yapmamak iin btn gelere de sahiptir. Gerekbilimlerin gelimesi, gerek kendisinin yntem konularndaki dnceleri, onubu hatadan koruyacak nitelikte gibi gzkmektedir. stelik bir de --kendi dini--iin gelitirdii okuma listesi vardr ki, temelde, yalnzca --ideolojik--deil, dorudan doruya --teknolojik-- gelime ve deimeler konusunda daaydnlatc grlerin benimsenmesine yneliktir. rnein, kendisininastronomi kitab, Lavoisier, Condorcet, Lamarck, Langrange gibi bilimadamlarnn matematik, kimya ve benzeri msbet bilim konularn kapsayanyaptlar bu listenin iinde yer almtr.

Btn bu noktalar gz nnde tutulduunda, Comte'un tm insanlngelimesini salt gerein alglan biimine; hem de bunun belirlediidnce sistemine, dorudan doruya --ideolojik-- gelerle baml saymasolduka artcdr.

Bu noktada, Pozitivizmin ikinci hatasna, gnn deerlendirmekte dtyanla geliyoruz. Nasl oluyor da, Comte gibi bir dnr, hem EndstriDevrimi'nin insan dncesinde yapt --pozitif devrimi-- gryor, hem de--demokratlar--dan nefret ediyor?

Aslnda bu sorunun yant son derece basittir. nk Comte, bilimselbulgularn kesinliine ve doruluuna inanmaktadr, demokrasiye deil.Toplumlar iin de --iyi--nin ve --doru--nun, ounluun karar ile deil,--bilimsel yntemler--le bulunacana inanr. Bu --bilimsel yntem--i de kendisitarihe uygulayarak, --doru-- ve --iyi-- olanlar bulduundan, kendisi ileuyumayan herkes --yanltr--, --ktdr--, --bilimsel deildir--. Zaten, kendiyntemi ile tarihe baktnda dnce biimleri yanl olduu iin,ynlarn nasl yanldklarn grmemi midir?

Bu anlamda, Comte ve onun izleyicisi olan --sosyokratlar-- olduka --sekinci--bir gr simgelemektedirler. Bu durum onlarn yalnz dncelerine deil,eylemlerine de nemli lde yansmtr. Kendi grlerinin benimsenmesinive yaygnlatrlmasn, hep, Endstri Devrimi'nin yok edecei dzenlerinbanda bulunanlardan beklemeleri bunu gstermez mi?

Pozitivist Kuramn Gncellii

--Pozitivizm-- dncesini hem douran, hem de yanllaryla birliktebiimlendiren, Fransz Devrimi ve bu devrim srasnda olup bitenlerdir.Fransa'nn temelden sarsldn gren Comte, bir k aramakta, bunu,gnnde atan grlerin arasn bulmakla oluturabileceini sanmaktadr.Bu yzden de kendi dnemindeki --gelenekiler--le --devrimciler-- arasnda bir orta yol izlemeye almaktadr. O dnem Fransa's, hemen hemen btndeerlerin ykld fakat yerine bir trl yenilerinin konamad bir dnemdir. --Devrim, ocuklarn yemektedir--. Yani, bir trl toplumun nereyegittii saptanamamaktadr. Avrupa bu durum karsnda olduka duyarszdr.

te Comte, btn bu gncel durumdan son derece etkilenmi ve bykkitleleri, kendisinin --bilimsel yntem-- uygulayarak bulduu --iyi--leri ve--doru--lar kabul etmeye armtr. Bir anlamda, Comte'un dncesi, gnnkurtarmaktr.

--Gnn kurtarmak-- Pozitivist kurama zg bir nitelik de deildir ayrca.Btn byk boy kuramlara ve bunlar retenlere bakldnda, hemen hemenhepsinin --gnnn sorunlarna yant aramak-- amacyla retildiini grrz.Burada Comte'un yanl, hem, sistemini dayad --gerein alglan biimi--gesinin nasl bir yol izleyeceini iyi grmemi, hem de hangi somut kii,grup ya da rgt ve snflara dayanacan iyi kestirememi olmasdr.

Tam bu noktada tarihe bakarken yapt yanl ile gnn deerlendirirken


22/251

yapt yanl birlemektedir: Tm insanln gemi ve gelecek evrimini,yalnz ve soyutlanm bir biimde --ideoloji--ye balamak.

Pek doal olarak gemi ve gelecek byle bir --soyutlanm ideoloji--erevesinde alglannca, yaplacak i de --soyut ideoloji retmek--tir. Soyutideoloji retiminin en gzel mekanizmasnn da bir --din-- kurmak olduunda hikimsenin kukusu olmasa gerek.

Bylece, --Endstri Devrimi--nin, insan dncesinde yapt en nemli aamay,--pozitif dnce-- aamasn en iyi biimde ortaya koyan ve bu yzden degerek bir --dnce devrimi-- yaratan --pozitivistler--, ne yazk ki, BatAvrupa'nn toplumsal ve ekonomik gelimesi asndan nce --tutucu--, dahasonra da --gerici-- izgiye dzmlerdir.

Pozitivistlerin lericilii

in ilgin yn, toplumsal ve ekonomik adan grlen bu --tutucu-- ya da--gerici-- izgiye karn, dnce sistemi asndan pozitivistlerin --ilerici--nitelie sahip olmalardr. nk, savunduklar dnce biimi, --deneyselyntem--e dayal dncedir. --Deneysel yntem--e dayal --tmevarmc-- ya da--endktif-- dncenin ise doal gerei olduu gibi toplumsal gereialglamakta da en geerli bilimsel yntem olduu aktr (Kongar, 1979:43-47).Bunun dnda kalan gerek analoji ve tmdengelim, gerekse diyalektik gibiyntemler ancak, temelinde, deneysel bilgi ile beslenmilerse anlam tarlar.stelik bunlarn bir blm, yeni bilgi retmek iin deil, belli durumlar,nceden retilmi bilgilere gre irdelemek iin kullanlan modellerdir.

Btn bu verilerin altnda, tm modeller asndan olduu gibi,

--Pozitivist modeli-- de tmyle mahkum etmek ya da aklamak olanakl deildir.Toplumsal ve ekonomik yap bakmndan yetersiz ve yanl olan bu modelin,insanla --bilimsel yntem-- temel dncesinin simgesi niteliiyle malolduunu unutmamak gerekir. Nitekim zellikle Trk Devrimi asndan,--Pozitivist dnce-- son derece etkin olmutur. Bu etkilerin en belirginlerindenbiri, Mustafa Kemal Atatrk'n eyleminde grlr. imdi bunu ksaca grelim.

E-) Trk Devrimi ve Pozitivizm

Fransz Devrimi'nin etkileri, Osmanl'ya aslnda ok abuk gelmiti.stanbul'da yaplan gsterilerde balarna devrimin renkleri olan mavi-krmzapkalar giyerek gsteri yapanlarn durumu bunun en gzel belirtilerindenbiridir. Oysa, Osmanl ynetimi, bu devrim karsnda, Albert Sorel'in Avrupahkmdarlar iin belirttii ayn vurdumduymazl paylayordu. Sadrazamn,kendisine gsteri haberini getirene, verdii: --sterlerse balarna zmsepeti geirip dolasnlar-- yant, bunun tam bir kantdr.

Pozitivizmin etkileri, mparatorluu kurtarma grevini stlenen sivil veasker brokratlarn tarihsel rolleri ile birlikte, toplumda gzkmeye balar.

lk giriimler, aslnda slam ile pozivitist ilkeleri birletirme abalarbiiminde ortaya kar (Mardin, 1962:293-297). Sonralar slam bir yanabraklarak, kurtarc olarak tam bir pozitivizme sarlnr (Mardin, 1964:170).

Pek doal olarak, --mparatorluu kurtarma-- abalar eitli dnce akmlarevresinde oluur. Fakat, Batl dncelerin --pozitivist-- bir yaklamlaTrkiye'ye aktarlmak istenmesi o dnem iin en radikal zmdr. Nitekim,Osmanl iindeki devrimci birikimlerin en radikal ve en btnc temsilcisiolan Mustafa Kemal Atatrk, genel eylemini hemen pozitivist dnce biimininiine oturtmutur.


23/251

Trkiye'de Pozitivizm Gelenei

Atatrk'n eylemi, dnsel olarak da, siyasal olarak da Osmanl iindeTanzimat'tan beri oluagelen birikimlerin bir sonucudur. Bu adandnldnde, Trk Devrimi'nin dnsel planda pozitivizme oturmuolmasnda alacak hibir taraf yoktur.

Halkevlerinin kurucusu Dr. Reit Galip ile yapt bir konumada Atatrk'nsyledii u szler, tam bir pozitivist felsefenin yansmasdr: --Benim manevimirasm, bilim ve akldr. Zaman hzla dnyor. Byle bir dnyada asladeimeyecek yarglar getirdiini ileri srmek akln ve bilimin gelimesiniyadsmak olur.-- (Kololu, tarihsiz:48).

Taner Timur, Trk Devrimi'nin hemen hemen tmyle --pozitivist ideoloji--yedayandn ne srerken yle diyor: --XIX'uncu asrda Avrupa'da keskinleensnf kavgalarnn ideolojik ifadesi idealizm-materyalizm atmas eklindeortaya kmt. Aslnda, idealizm-materyalizm mcadelesinin tarihi eskidir ve eski Yunan'a kadar gider. Ancak burjuva devrimlerinden nce idealizm,dinci idealizmin tekelindeydi ve kilise tarafndan temsil ediliyordu. Oysa,XIX'uncu yzylda msbet ilimlerin gelimesi, bir yandan kilisenin itibarnsarsm ve idealizmin laik biimlerde savunulmasna yol am, dier yandanda geleneksel mekanik metaryalizm yerine diyalektik materyalizmin douunusalamtr. Burjuva karlar bu dnemde eitli ideolojiler tarafndansavunulmutur. Ancak bunlardan bir tanesi vardr ki, Bat'dakinden farklnedenlerle Jn-Trkler'den itibaren Osmanl aydnlarn etkilemi ve TrkDevrimi'ne de temel , tekil etmitir. Bu ideoloji pozitivizmdir.--(Timur,1971:128-129). Yine Timur; bir yanl anlamay nlemek iin, --pozitivizm--denanlalan kavram yle belirtiyor: --Ancak bugn bir fikir akmn veya

sosyal teoriyi --pozitivist-- olarak nitelendirirken dayanlan ey, Comte'unbugn iin nemi kalmam olan teorileri deil, yntemidir.--(Timur, 1971:129).

Timur, pozitivist dncenin, Osmanl aydnlar tarafndan benimsenmesinide yle aklyor:

--Osmanl brokratlar ve aydnlar Bat'nn --stnl--n aklayacak vebize aktarlacak bir --sihirli denek-- aramakla meguldler... Pozitivizm vedayand ilim anlay, hem Bat'nn stnln aklamak, hem deHristiyanla bulamam olmak erdemlerine sahipti. Toplumsal ahenk fikriile de, snfsal adan her trl uzlamaya elverili olan kk burjuvazlemlerine cevap veriyordu... A. Comte'dan sonra ikinci ve ok nemli bir pozitivist sosyolog olan Durkheim'in de Trkiye'de ok tannm olmasanlamldr. ttihat ve Terakki'nin fikir babas Ziya Gkalp, TrklnEsaslar'nda Durkheim'in --kollektif bilin-- kavramn tarihi maddeciliinsnf elikisine kar kullanmtr.-- (Timur, 1971:132-133).

Gerekten de gen Trkiye Cumhuriyeti'nin --imtiyazsz snfsz, kaynambir kitleyiz-- slogannda belirginleen --dayanmaclk-- (o zamann deyimiyle,tesantlk) anlay da kaynan pozitivist dnceden alyordu (Ayraiindeki aklamalar benim. E.K. Bu konuda farkl ve eletirel bir yaklamiin Mazrui, 1981:11'e baklabilir.), (Kili, 1969:91-94).

Aslnda Timur'un ve Kili'nin pozitivizmin yorumu hakkndakideerlendirmeleri ok yerindedir. Gerek Trk aydn, gerek Mustafa KemalAtatrk, pozitivizmi, bilimin egemenlii biiminde alglamlar; bylece, onu,dine ve gelenee kar kullanmlardr. Ayrca, toplumsal ierik bakmndanda, atmacln yerine --uyum-- dncesinin egemen klnmasnda ilev sahibiyapmlardr.

Atatrk'n --Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, muvaffakiyet


24/251

iin en hakiki mrit (yol gsterici, aydnlatc) ilimdir, fendir.-- sz hemTrk Devrimi'nin ruhunu, hem de ne denli pozitivizme dayal olduunuyanstmaktadr (Ayra iindeki aklamalar benim E.K.).

Atatrk Devrimleri'nin tohumlarnn ttihat ve Terakki dnemindeki--Batllama-- akmna dayal zmlerde yatt anmsanrsa, pozitivizminTrk toplumu iindeki sreklilii daha iyi anlalabilir. Bilindii gibi,ttihat ve Terakki ismi bile zellikle o dnemin liderlerinden Ahmet Rza'nnkiiliinde simgeleen bir pozitivizme ball belirtir. ntizam ve Terakkianlay giderek ttihat ve Terakki olmu ve Atatrk'n iinde yetitiiortam byk lde etkilemitir (Akit, 1980:80) . Yaz devriminden laiklie;laiklikten milliyetilie kadar hemen hemen btn Atatrk devrimlerinintemelleri ttihat ve Terakki dnemine kadar gider (Lewis, 1968:238).

Ergil'in ilgin bir almas, Atatrk'n kar-emperyalist eyleminintemellerinin bile ttihat ve Terakki srasnda atldna iaret ederek, TrkDevrimi'nin pozitivist nitelii ile kar-emperyalist niteliinin kklerinitoplumsal ve siyasal yapda birletirir (Ergil, 1995).

Trk Devrimi, pozitivist dnceyi hemen hemen tmyle uygulamayaaktarmtr. Pek doal olarak burada sz konusu olan, Comte'un --dnya dini--deil, --pozitivist dnce ilkeleri--dir.

Aslnda, belki de Comte'un kendi adalar arasndaki --gecikmi-- nitelii,dinsel banazl henz kramam olan, bu yzden de Bat Avrupa'nn gerisindekalm bulunan Osmanl mparatorluu tarafndan kullanlabilecek bir modelkurmasna yol amt. Bir baka deyile, Comte'un --ileri dnk-- olmaktan ok,--gemiin deerlendirilmesi--ne dayal modeli, ancak --dnce sistemi--

bakmndan Bat Avrupa'nn gerisinde kalm bir toplumda gerekten --devrimci--olabilirdi.

Nitekim, pozitivizmin, Mustafa Kenal Atatrk'n elinde bu denli ilevselolabilmesinin altnda yatan gerek, Osmanl toplumunun hem siyasal otoriteninkayna bakmndan, hem de toplum yaps asndan dine dayal bulunmasyd.

:::::::::::::::::::

3-) Snfsal Devrim Modeli ve Trk Devrimi

Gnmz dnyasna biim veren ondokuzuncu yzyl Bat Avrupa'snn ennemli rnlerinden biri de --snfsal devrim-- modelidir. Marx ve Engelstarafndan gelitirilen bu model de, btn benzerleri gibi, tm insanlbelli bir biimde yourmaya yneliktir. Yine tm benzerleri gibi, temelindeondokuzuncu yzyl Bat Avrupa'snn zellikleri yatmaktadr. Marx ve Engels'etarihsel maddeci adan yaklaan Moskova, Marx-Engels Enstits MdrRiazanov, Sosyalist Akademi'de verdii derslerde yle diyor: --Marx veEngels'in yaamlar zerine hazrladmz bu alma, kendileriningelitirdii ve uygulad bilimsel ynteme uygun olarak yaplmtr. Kiiseldehalarna ramen, Marx ve Engels de son tahlilde belirli bir tarihsel annadamlaryd. kisi de olgunlarken, yani aile evrelerinin etkisinden yavayava karlarken, dosdoru, temel zelliklerini Temmuz Devrimi'nin(Fransa'daki 1930 Devrimi) Almanya zerindeki etkilerinin, bilim ve felsefenindev admlarla ilerlemesinin, ii ve devrim hareketlerindeki bymeninbelirledii bir tarihsel an girdab iine srklenmilerdi. Marx ve Engels,yalnzca belirli bir tarihsel dnemin rnleri deildiler; kkenleriitibaryle zel bir blgenin, Ren eyaletinin insanlarydlar: Ren, Almanya'nntm paralar iinde en uluslararas zellik tayan, en sanayilemi veFransz Devrimi'nin etkisine en ak blgeydi.-- (Riazanov, 1978:43).

Snfsal devrim modeli de geni kapsaml bir tarih incelemesine dayanr.


25/251

Ondokuzuncu yzyl Bat Avrupas'nn alkantl yllar, tm dnrler gibiMarx ve Engels'i de, evrelerinde olup bitenleri anlamak iin tariheyneltmitir.

Tarih incelemelerinden kan sonuca gre Marx, insanolunun yazgsnnuzlamaz snflar arasndaki atmalarla belirlendiini savunur. Bu nedenlede insanln tarihini snf atmalarnn tarihi diye niteler (Marx andEngels, 1973-a:108-109). Snf atmalar sonunda insanln ondokuzuncuyzyl Bat Avrupas'nda eritii nokta, artk biri burjuvazi, tekiprotelerya olarak iki byk snf arasndaki savamdr.

Burjuvazi, Engels'in, Komnist Manifesto'nun 1888 basksna koyduu notagre, ada kapitalistler cretli igcnn ivereni ve toplumsal retimaralarnn sahipleridir. Yine ayn notta Engels, proleteryay da retimaralarna sahip olamayan ve yaamak iin emeini satmak zorunda braklanada cretli iiler olarak tanmlyor.

te --snfsal devrim-- modelinin temelinde snf atmas, gncel olarakda burjuvazi ile proleterya'nn savam yatmaktadr. Tm insanlk tarihiboyunca gelien bu snf atmas Marxlara gre artk son aamasnagelmitir.

A) Snfsal Devrim Kuramndaki Determinizm

Snfsal devrim modeli de insan toplumlarnn zorunlu olarak belliaamalardan geerek, kanlmaz bir sona doru gelitiini savunur.

Her toplum, retim gleri ve retim ilikileri tarafndan oluturulan

retim biimlerine dayaldr. retim gleri, makineler, ara ve gereler,i konular ve insanlardan oluur. Bu gler; hep birlikte insanlar arasndaki retim ilikilerini dzenlerler. i ile patron, aa ile kylarasndaki iliki, retim ilikisidir. Bunu belirleyen olay, endstri ya datarm konularnda kullanlan ara ve gerelerdeki deime ve gelimeler,eitli mekanizmalar yoluyla toplumun tm kurumlarn ve yapsn etkiler.

eitli gelime, keif ve icatlar sonunda, insanolunun kulland ara,gere ve makineler teknik olarak daha mkemmelleir. Bunlarn gelimesiyle,insanolunun makineleri kullanma biimi de deiir. rnein, iblm dahaileri ve etkin bir nitelik tar. Bylece, temeli maddedeki deimeye balolan gelimeler sonunda, bir toplumun retici gleri; o toplumun genelretim ilikileriyle uyumazla der. Bu durumda, toplumun retim biimideimek zorunda kalr. te toplumsal devrim budur (Marx, 1904:10-13). Btnbu mekanizmann altnda, mevcut retim biiminin eski retim aralarteknolojisi tarafndan ve eski snflar araclyla oluturulmu olmas, bunedenle de ada teknolojiye ve snflara uyum salayamamas gereiyatmaktadr.

te tam bu noktada, snflarn devrimci nitelii de ortaya kmaktadr.Yeni teknolojinin gelitirdii yeni snf, toplumun retim biimini yenidenoluturmak iin devrim yapar. Tm siyasal, toplumsal, kltrel yapykendisine, yani yeni teknolojiye ve yeni ilikilere uyacak biimde deitirir.

Snfsal devrim kuramnn altnda yatan inan, toplumlarn zorunlu olarakgidecei noktann, insann mdahalesiyle abuklatrlabileceidir.

Toplumlarn, eitli aamalardan geerek, sonunda, snfsz toplum(komnist toplum) aamasna ulamas kanlmazdr. Bu dnemde, artk, sondevrimci snf olan proleterya da kendisini tasfiye eder ve insanlk snfsztopluma ular. Bu aama, insanln zorunlu olarak ulaaca bir noktadr.Fakat, insan toplumunun son biimi deildir (Bottomore, 1963:246).


26/251

Marx, kendinden nceki dnrlerin de snf ve snf atmas

kavramlarn kullandn syler. Kendi kuramn, kendinden ncekidncelerden ayran zellikleri, determinizm olarak belirler. Marx'a gre,kendi katklar grupta toplanabilir: Birinci nokta snflarn, ancakretim gelimelerindeki zel tarihsel aamalar sonunda ortaya ktklardr.kinci nokta snf atmalarnn sonucunun kanlmaz ve nlenemez bir biimde proleterya diktatrlne yol amasdr. nc nokta ise, proleteryadiktatrlnden sonraki aamann, btn snflarn ortadan kaldrlmasylabelirlenen snfsz toplum biiminde sonulanacadr (Marx and Engels,1973-a:528).

B) Snfsal Devrim Kuramndaki Toplum Modeli

Tarih iinde eitli aamalardan geerek ondokuzuncu yzyla erieninsanolu, iki byk snf arasndaki atmalarla belirlenen bir toplumdayaamaktadr. i snf ve sermaye snf arasndaki bu atma srasndabtn teki snflar da bir taraf tutmak zorundadrlar. Sermaye snfgittike glendii, kudret de gittike tek elde topland iin, sermayednda kalan teki snflar da gittike gszlemekte, yoksullamaktadrlar.

Bu nedenle aa orta snf, kk imalat, esnaf gibi kiiler ve kyller de burjuvaziye kar savamak durumundadrlar. Bunlar da zamanla kanlmazolarak proleterlemektedirler. Btn bu sre sonunda sermaye ve mlkiyetmerkezileecek, buna karlk geni ynlar yoksullaacaktr. En sonunda daproleterya iktidara el koyacak, kendi dndaki snflar ortadan kaldracak,toplumda snflarn ilevine gerek kalmad iin de (yani, artk baz zelsnf karlar, genel karlarm gibi sunulmak durumunda olmayaca iin)

kendi kendisini de yok edecektir. Bylece snfsz topluma ulalacaktr.C) Snfsal Devrim Kuramnn Temel zellikleri

Snfsal devrim kuramnn birinci zellii, tarihe maddeci ve diyalektikbir yaklamla bakmasdr. Bir baka deyile, snfsal devrim kuram, tarihboyunca, teknolojik deimelerin etkilerini ve maddenin kanlmazgelimesini dikkate almtr. Ayrca, diyalektik bir yaklam da kullanmtr.Bu yaklama gre, her varlk her an deime durumundadr. Her olay ve varlkkartn da yaratr ve kendisiyle birlikte gelitirir. Belli birikimler, bir sre sonra, ayn nitelikte olmayan sonulara ular. Yani, belli sayyaulaan varlklar, bir dereceden sonra, farkl zelliklere sahip olurlar. Her sonu, yeni tepkiler dourur ve tepkileriyle birlikte, baka sonulara dorugeliir (Engels, 1977:85).

te bu anlayla tarihe baklm ve belli sonulara ulalmtr. Buulalan sonular, belli gelime yasalar biiminde zetlenmi ve byleceortaya tarihsel maddecilik kmtr. Bir baka deyile, diyalektikmaddeciliin tarihe uygulanmas sonunda elde edilen sonulardr tarihselmaddecilik.

Tarihsel maddeci gre gre, insan evresinin rndr. inde bulunduukoullar, onun bilincini, yani, ideolojisini belirler. Fakat, yine insan,evresini oluturan bir varlktr. Bu nedenle, evresinin rn olan insan,yeterince bilinlendikten sonra, dner ve kendini reten bu evreyietkilemeye balar. Bylece, insanolu kendisini yaratan koulara bilinliolarak karma ve onlar hzlandrma, olana bulur.

lk Uygulama

Snfsal devrim kuram, ilk uygulamasn Rusya'da bulmutur. Bu uygulamayyapan Lenin ve Troki, devrimi, Bolevik Partisi yoluyla gerekletirdiler.


27/251

Her byk devrimde olduu gibi, Sovyet Devrimi'nde de rgt, ideoloji veliderlik, tam bir uyum iindeydi. Bu uyumu salayan hi kukusuz, rgteegemen olan ve ideolojiyi de kendi toplumunun somut koullarna greyorumlayan liderlikti (Trk Devrimi'nde de ayn zellikleri, yani, rgte veideolojiye damgasn vurmu bir liderlii gryoruz) .

Snfsal Devrim kuramnn Rusya'daki uygulamas, Lenin ve Trokiynetimindeki Bolevik Partisi'nin katksyla, Marx kurama u ilaveleriyapt: Birinci nokta, snfsal devrim kuramnn ngrd, ii snfnnnderliinde gerekleecek olan bir sosyalist devrimin yaplaca toplumunzellikleriyle ilgiliydi. Esas kuram, byle bir devrimi, olduka sanayilemibir toplumda (rnein, Almanya'da) ngrd halde, greli olarak daha azsanayilemi bir toplumda da byle bir devrimin olabilecei Rusya'dakiuygulama ile kantland.

kinci nokta, esas kuram, sosyalist devrimin itici gc olarak tm iikitlelerini grd halde, Bolevik Partisi uygulamasnn, iyi rgtlenmi vedoru ideolojiye sahip bir partinin, ii snf adna eylem yapabileceinigstermesidir. Lenin ve Troki'nin gerekletirdikleri eylem, ii snf(proleterya) adna, bir partinin baarl bir darbe ile devrime yol aacakbir siyasal iktidar deiikliini yapabileceini gsterdi (Bu noktada,Sovyetler Birlii'ndeki rejimin, ii snfnn ynetimi mi olduunu, yoksa,gittike proleteryadan soyutlanan ve ona yabanclaan bir teknokrat-brokratiktidar m olduunu tartmadm zellikle belirtmek isterim. Buradaaktarmak istediim nokta, devrimi yapan partinin bu ii --ii snf adnayaptn sylemesi ve bunu baarmasdr.-- ).

nc olarak, Marx'n kyllere dayanarak devrim yaplamayacan

sylemesine karn, Bolevik Devrimi azgelimi :kapitalist lkelerdekyllerin de devrimci nitelik tadn gstermitir. Yeter ki, Parti,kyllerin de temsilcisi olduunu yeterince ortaya koyabilsin.

Drdnc bir nokta, dnya emperyalizninin en zayf halkasndan krlmassorunudur. Dnyann gelimi kapitalist Ikeleri, artk, rn ihracn bir yana brakp, dorudan doruya sermaye ihracna balamlardr. Bu durumdaRusya'nn kendi ulusal burjuvazisini gelitirme olana kalmamtr. Bunedenle de Rus proleteryas, hemen eyleme gemeli, lke ve kendileri,emperyalizm tarafndan btnyle yutulmadan, henz dnya emperyalizmi ile tambtnlememi olan dzene el koymaldr. Bu nokta da, devrimi, gelimikapitalist lkelerde bekleyen esas kurama bir ek niteliindedir.

Beinci olarak, proleterya adna devrimi yapan Parti, devlete el koyduktansonra da, merkezi otoriteyi elinde bulundurmal ve toplumu, kendi programnagre biimlendirmelidir. Bylece, proleteryann rgtsz ve bilinsizoluundan gelen sakncalar ortadan kaldrlabilir. Bu sre iinde eskidevlet mekanizmas tmyle ortadan kaldrlmal, yeni bir devlet kurulmaldr.

Btn bu sreler erevesinde Leninci uygulama, bir yandan Rus devriminidnyann teki tm lkeleri iin de bir rnek yapmay amalarken, zaten savadurumunda olan lkede mevcut arlk rejimine kar iddet kullanlmas veteki lkelere devrimin sratlmas iin bu sava kullanmaya alyordu.

Grld gibi Rus devrimi, snfsal devrim kuramndan etkilenmi ve hattaMarxl resmi ideoloji bile yapmsa da, uygulamada, kuramdan nemlisapmalar ve ekler vardr. te bu nedenle Marxlk ve Marxlk-Lenincilik,nitelikleri farkl iki okul olmutur. Marxlk, daha ok ondokuzuncu yzylBat Avrupas'na ilikindir. Daha ok genel kuram nitelii tar. Bunakarlk Marxlk-Lenincilik, daha ok yirminci yzyl Rusya'sna ilikindir.Marx kuramn, buradaki uygulamas olduu iin, hem daha zel, hem deuygulama yn ar basan bir nitelik tar.


28/251

D) Snfsal Devrim Kuramnn Eletirisi

Snfsal devrim kuram, herkesten nce, burjuvazinin dikkatini ekmitir.Marx'n tm dnce sistemini zerine dayad --diyalektik-- burada da etkinolmu, Marx'n dnceleri, hemen burjuvazi tarafndan kar nlemlerinalnmasna yol amtr. Bylece, kendi tarihini kendi yapan insan, bir yandan proleterya olarak devrime hazrlanrken, te yandan da burjuvaziolarak, devrim koullarn ortadan kaldrmaya almtr.

--Yitirilecek zincirler--inden baka bir eyleri olmayan iiler ile,--yitirilecek ok eyler--i olan sermayedarlardan hangi snfn Marx'a dahaduyarl olduunu sylemeye bile gerek yoktur. i snf daha iinbandayken, burjuvazi tm kuram alglamtr.

Bylece, Marx'n haber verdii kendilerini yok edici gelimelere kar, ilktoplumsal, ekonomik ve siyasal nlemler burjuvazi tarafndan alnmtr. Geneloy hakknn --bir adam-bir oy-- ilkesi biiminde tm toplumayaygnlatrlmas, ekonomiye devletin mdahalesi, sermayenin anonimlemesi,ii snfna tannan toplu szleme ve grev hakk, zel mlkiyet hakknn vebu hakkn kullanlnn kamu yarar adna snrlan, hep bu tr nlemler arasndadr.

Bu arada, teknolojik deime ve gelimeler otomatik makineleri reten vekontrol eden otomatik makineler aamasna eritiinden, deerin emee baloluu ilkesi de, (yine Marx'n ngrd maddeci tarih grne gre ortayakan deime ve gelimeler sonunda) nemli lde deiiklie uramtr.

imdi bu iki noktay da aklda tutarak, --snfsal devrim kuram--nn nedentm dnyada geerli olmadna bakabiliriz. Yalnz daha nce, gerek Marxlbir dnyada yaadmz (yani, Marx'n kehanetlerini nlemeye alanlarn daMarx' en az, ona bel balayanlar kadar iyi bildiini) ve teknolojikgelimenin hi durmadn (yani, yava yava, deerin emekten soyutlanmaktaolduunu) hi unutmamalyz.

Konuya snfsal devrim kuramnn genel ve temel ilkeleri asndanbaktmzda, zel uygulamalarn neden, genel kuramn ilkelerine greolumadn daha iyi anlayabiliriz.

retim Glerinin Engellenmesi Sorunu

lk olarak dikkat etmemiz gereken nokta, snfsal devrim kuramnn temelilkelerinden birinin, ancak mevcut retim biiminin, yeni gelien reticigleri engellemesini devrim iin gerekli bir koul olarak ne srddr.Bunu daha somut koullara gre ifade edersek, devrim olmas iin, burjuvatoplumlarnn, gelien retici gleri engellemesi gerektii ortaya kar (Marx and Engels, 1973-a: 289) . Oysa, Marx' ok iyi renmi olan butoplumlar ve bu toplumlardaki yneticiler, retici gleri devrime yol aacakbiimde engellemekten zenle kanmaktadrlar. rnein, iilere verilen grevhakk bunun en klasik rneidir. Buna karlk, azgelimi kapitalisttoplumlar eitli nedenler arasnda ideolojik bakmdan da azgelimiolduklarndan ve ok gelimi toplumlar tarafndan srekli smrlmektebulunduklarndan, bu nemli koulu ihmal etmekte, retici gleri devamlolarak bask ve kstlama altnda tutmaktadrlar. Bylece, retici gler ile,retim biiminin atmas, gelimi kapitalist toplumlardan ok azgelimikapitalist toplumlarda daha olas bulunmaktadr.

Ayrca burada belirtilmesi gereken bir baka nokta, Marx'n kendisinin deok gelimi (rnein, Almanya'dan daha ok gelimi) lkelerde, szgelii,Amerika ve ngiltere'de iilerin amalarna bar yntemlerle


29/251

varabilecekleri olaslna dikkati ekmi olmasdr (Marx and Engels;1973-b:291-294).

Ulusal Gelirden Alnan Pay

Dikkat etmemiz gereken bir baka nokta, ulusal retim ve ulusal gelir ile,eitli snflarn, bu arada ii snfnn bundan ald paydr. Bilindiigibi endstri devrimi ile gerek igcnn, gerekse sermayenin verimliliiartmtr. Bu artn ardnda da teknolojik gelimeler yatmaktadr. Fakat buverimlilik artlar, snflararas atmann, aslnda ulusal gelir paylalmas olduu gereini rtmez. Her toplum, kalknmak iin yatrmyapmak, yatrm yapmak iin tasarruf etmek, tasarruf etmek iin de az yemekzorundadr. te tam bu noktada, zveriyi kimin gsterecei sorusu ortayakmaktadr. Genellikle, dk cretle altrlan igcnn smrsondokuzuncu yzylda gerekletirilen endstri devrimin sonularndanyararlanma mekanizmas olarak belirmitir. Bylece, smrlen igc hzlabilinlenmi ve sonunda da proleterya kendisi iin, ulusal gelirden dahabyk paylar istemeye balamtr.

Bu durumda, bir lke, iiye daha fazla pay verebilmek iin, ulusalgelirinden teki snflara, rnein kapitalist snfa, ayrdndan daha azpay ayrmak zorundadr. Oysa, lkeyi yneten snf kapitalist snftr.Ynetici olan kiilerin, kendi arzularyla, kendi paylarn snrlamalar pekde beklenen bir gelime deildir.

Ancak, d smr yapan lkeler iin, bilinlenen iiye daha ok payvermek nemli bir sorun olmaktan kar. rnein, ngiltere, Hindistan'dakismrsnden elde ettii gelirin bir blmn, lke iindeki kapitalist

snf byk lde zarara uratmadan ii snfna aktarabilirdi.Nitekim, genel gelimeler de byle olmutur. Smrgesi olan lkelerde, hele

bu lkeler bir de gelimi kapitalist lke niteliindeyseler, iilerinisteklerini karlamak ok daha kolay olmu, bu da bir sosyalist devriminnn, onu anlamsz brakarak, kapamtr.

Ayn olguya, (endstri devrimi olgusuna) dikkatle bakarsak, bu dnemenclk eden lkelerde, smrnn ok hzl ve ok yksek oranlarda olduunugrrz. Bylece, ii bilinlenmeye pek de zaman bulamadan, ulusal gelir,artk proleteryay bile memnun edecek bir blme uygun dzeye gelebilmitir.

Yine ayn tr lkelerde, toplumsal akkanlk (meslek, gelir ve statbakmndan toplumun alt katlarndan, st katlarna doru hareket) oldukayaygn gzkmekte ve gsterilmektedir. Bu bir de, --bir adam-bir oy-- ilkesinegre ileyen demokratik mekanizma ile birletirildiinde, insanlar, gereksiyasal bakmdan ynetimi denetledikleri, gerekse toplumsal bakmdan her trl olanan eriilebilir olduu konusunda olduka belirgin yarglara sahipolurlar. Bu durumun, her trl devrimci tutumu anlamsz klaca aktr.

D Dnyann Etkileri

Snfsal devrim kuramnn yaygnl konusundaki tartmalarda dikkatealnmas gereken bir baka nokta, hi kukusuz d dnyann etkileri vezellikle sava durumu gibi zel hallerdir. Gnmzde gittike belirginsnrlarla blnen dnyada, byk devletlerin onay olmadan, herhangi bir nemli deime ok g gzkmektedir. Ayrca, sava gibi her deimeyibarnda tayan bir durum, her an sz konusu deildir. Bu nedenle de byklde belirsizlik, kuralszlk ve kargaa anlamna gelen sava dahil, bir devrimi douran d koullar, gnmzde, ondokuzuncu yzyl ve yirminciyzyln birinci yars kadar egemen deildir (Ulusal kurtulu savalarkonusunu ayr bir balk altnda ele aldm hemen belirtmeliyim).


30/251

Zaman ve Mekan Sorunu

Aslnda snfsal devrim modeline yneltilebilecek olan en temel eletiribtn devrim modelleri iin geerli olan bir eletiridir: Belli bir zamanda(ondokuzuncu yzylda) ve belli bir mekanda (Bat Avrupa'da) gelitirilmiolmasna karn, her zaman ve her yerde geerli olduu sav ile ortaya km,bundan dolay da baka yer ve zamanlarda ya genel kurama uygun olmayanuygulamalar grlm, ya da hi uygulama aamasna gelememitir. Fakat buradahemen eklenmesi gereken nokta, genel kurama uygunluu ne denli tartmakonusu olursa olsun, dnya lkelerinin bir blmnn bu kurama greyaptklar devrimler ile ynetildikleridir. Bu adan, snfsal devrim modeli,uygulamada en ok yansmas olan modeldir.

E) Snfsal Devrim Modeli ve Trk Devrimi

Snfsal devrim modelinin ilk uygulamas ile Trk Devrimi hemen hemen aynyllara, Birinci Dnya Sava yllarna rastlar. Bu adan her iki devrimarasnda ok youn bir etkileim vardr.

Ayrca, Mustafa Kemal Paa'nn unutulmaz anakkale savunmas, ngiliz veFranszlarn Rusya'ya ulamasn nlemi, bylece, gszleen arlkrejimine kar, devrim ok daha da kolaylamt.

Btn bunlara ek olarak, Mustafa Kemal ve arkadalarnn emperyalistlkeler ve bu lkelerin ajan olarak Anadolu'ya girmi olan Yunanllara karyrtt savata tek ve srekli yardm da yine Sovyetler Birlii'ndengelmiti.

Snfsal devrim modeli ile Trk Devrimi arasndaki ilikilerin younluu,Trkiye ile Rusya'nn snrda olmalarndan da kaynaklanyordu.

Aslnda, snfsal devrim modeli ile Osmanl mparatorluu'nun temasCumhuriyet'ten nce balamt. rnein, 1910 yllarnda Sosyalist Hilmi veBaha Tevfik, Osmanl Sosyalist Frkas'n kurmular ve dergi yaynnabalamlardr (apanolu, 1964:48-57) . Bir yandan Marx dnceler,mparatorluk srasnda ieri girerken, te yandan, rnein Parvus Efendi gibiMarx kuramn nde gelen kiilerinden biri uzun bir sre, Osmanlmparatorluu'nun durumunu, snfsal devrim asndan zmlyordu(Parvus, 1977) .

Mustafa Kemal eyleminin baarya doru yol ald sralarda, snfsaldevrimin de Rusya'da oturma ve yerleme dneminde olmas, iki olay arasndakietkileimi daha youn yapmt. Anadolu'da bir yandan sosyalist dnceler veakmlar eitli kii ve gruplar tarafndan savunulurken, te yandan Sovyetler Birlii'nde de Trk Devrimi'ni etkileyecek oluumlar ortaya kyordu. Eskittihat liderlerden Enver Paa'nn Sovyetler Birlii'nde bulunmas buetkileimi son derece ilgin bir duruma sokuyordu.

Trk ve Sovyet Devrimlerinin likileri

Trk Devrimi ile snfsal devrim kuram arasndaki ilikilere bakarken,hibir zaman akldan karlmamas gereken nokta, Mustafa Kemal Atatrkzamannda da, bugn de olayn temelini Trk-Sovyet ilikilerininoluturduudur. Bir baka deyile, Bamszlk Sava srasnda da, bugn deTrkiye asndan konu, yalnzca kuramsal bir olay deil, somutta, Sovyetler Birlii ile Trkiye arasndaki ilikiler konusudur. Bu gerein bilincindeolan Mustafa Kemal Paa'nn da konuya esas olarak ulusal bamszlkasndan yaklatn artk elimizde olan TBMM'nin gizli oturumtutanaklarndan aka anlyoruz. Aadaki konuma, Meclis'in hemen


31/251

alndan sonra, 24 Nisan 1920 gn yaplmtr. O aamada, konununkuramsal deil, somut ulusal bamszlk ile ilgili yn nemlidir. Btnbyk devrimciler gibi Mustafa Kemal Paa da, deerlendirmesini iin pratikyan ve kendi amacyla ilgisi ynnden yapmaktadr: --Malumu alinizboleviklerin kendilerine mahsus birtakm esaslar, noktai nazarlar vardr.Ben ahsen btn vuzuhile ve teferruatile bunlara vakf deilim (bilmiyorum)ve yakn zamanlara kadar bolevikler nereye temas ederse, nereye gelirsedaima kendi noktai nazarlarn (grlerini) kabul ettirmek azmindeydiler.Her ne olursa olsun bu noktai nazarlar; bizim milletimizin de kendine mahsusbirtakm noktai nazarlar vardr. Bu noktai nazarlarn siyasi esasat(esaslar) ihtimal ki maruzatmda zikrettiim ve cmlemizce malum olannoktalar gstermedim. Milletimizin adat, muktaziyat diniyesi (adetleri vedinsel gerekleri) ve memleketimizin icabat vardr ki, biz her ne yaparsakkendimizi, kendi adetimizi, muktaziyat diniyemizi nazar dikkatte tutmak,ona gre kendimize mahsus esaslar vazetmek (koymak) mecburiyetindeyiz. tebu itibarla aleltlak (mutlaka) bizimle bolevikler arasndaki mnasebetayan tetkik ve teemml (dnme) olur. Bir zamanlar oldu ki, bolevikler noktai nazarlarn daha umumiletirdiler. Hibir kimsenin, hibir milletinadet ve ahlaki hususiyetlerine ve milliyet esaslarna muarz deiliz. Yalnzistibdata kar, emperyalistlere kar dmanz. Biz, Avrupallarnbolevizmden korktuklarn ve bizim boleviklerle tevhidi efkar (dncebirlii) ve harekat edeceimizden daima kukulanmakta olduklarn nazardikkate alyor ve daima dnyorduk ki, byle bir eye mecbur olmaksznamali milliyemiz (ulusal amalarmz) dahilinde muayyen bir hudutta bizimeraiti hayatiyemiz (yaam koullarmz), eraiti istiklalimiz (bamszlkkoullarmz) temin olunursa... Byle azim (byk) bir maksat iin, byle uzakbir daiye (dava) iin herhangi bir devleti ecnebiye ile mnasebatihtilafata; anide girmek belki bizi nedamete mecbur edebilir ve zaten

hepimizde de, kendimizde de byle bir salahiyet mevcut deil. Filhakika buhududu millimiz dahilinde arzettiim eraitle muhafazai mevcudiyetedebildiimiz takdirde baka bir ey istemek bendenizce doru deildir. Yalnzher ihtimale kar, muhafazai hayat ve mevcudiyet iin hariten kuvvet, bir menba kuvvet (dardan bir kuvvet kayna) aramak lazm gelirse yine daimakendi noktai nazarlarmz baki kalmak artile her menbadan istifade etmeyi decaiz grdk. te srf bu nokta daima boleviklerin ahvalini, harekatn vekendilerinden icabnda ne dereceye kadar muavenet (yardm) grebileceimizianlamaya teebbs ettim. Bu teebbsat neticesinde phe yok baz temaslar hasl olmutur. Fakat bu temaslarmz imdiye kadar, yani bolevikler bizimle demin izah ettiim... manen ve maddeten beraber olan Dastan'a kadar temas ettii halde hibir kat'i mevat zerine mstenit bir ey yaplmamtr.Fakat byle bir ey yapmak imkan mevcuttur.-- (TBMM,I, 4-5 ) .

Mustafa Kemal Paa'nn TutumuMeclisin ald gnlerde yaplan bu konumaya dikkatle bakldnda,

birtakm ok nemli noktalarn gze arpmamas olanakszdr. Birinci olarak,Mustafa Kemal Paa, Sovyetler Birlii'nden, srekli bir biimde --bolevikler--olarak sz etmektedir. Bu da kendisinin muhatap olarak, Rusya ya da komnizmgibi, somut lke ya da soyut ideolojiyi deil, iktidar partisini aldngsterir.

kinci olarak dikkat edilmesi gereken nokta, kendisinin, bolevikleringr alar konusunda yeterince ve ayrntl bilgi sahibi olmadnsylemesidir. Oysa, biraz aada, rnein --emperyalizm-- ve --milliyetler sorunu-- gibi konular iyi bildiini gryoruz. yle sanrm ki, ortayakoyduu --bilgisizlik--, --bilgisizlik--ten ok bir --gvensizlik-- belirtisidir.Bir baka deyile, Mustafa Kemal Paa, Lenin ve arkadalarnn nesylediklerini iyi bilmekte, fakat ne yapacaklarn tam kestirememektedir.Byk komu ile yakn ibirliinin ulusal bamszlk ilkesine glgedrecei korkusunu iinde tad anlalmaktadr.

Documents

Emre Kongar - Devrim Tarihi Ve Toplumbilim