Eletiri Kuramlar- Ders Kitabnn tamam (pdf deildir ) Kullanc Oyu: / 0 En KtEn yi Ayrntlar Ayrntlar ELETR KURAMLARI Yazarlar

Prof.Dr. Rza FtT.t7.OK (nite 1 , 8) Prof.Dr. V. Doan GNAY (nite 2) Prof.Dr. Ece KORKU T (nite 3) Prof.Dr. Ayla GKMEN (nite 4) Do.Dr. Mustafa 7SARI (nite 5) Prof.Dr. Aye E7 KIRAN (nite 6) Prof.Dr. Kubilay AKTUTUM (nite 7) Editrler ANADOLU NVERSTES Prof.Dr. Rza FT7OK (nite 1-4) Yrd.Do.Dr. Eylem SATTIK (nite 5-8) Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, ma yetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or trans mitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic t ape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Cemil Ulukan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Belgin Boz Yksekda Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Eletiri Kuramlar 978-975-06-1118-6 1 . Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 16.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013 indekiler nsz

Dnce tarihi boyunca insanlar, doa olaylar zerinde olduu kadar kendi yarattklar sanat leri zerinde de dnmler ve sanatn, gzelliin, yararlnn ne olduu konusunda fikirler ar zerinde tartmlardr, Eletiri tarihi, bu konularda ileri srlen deiik grlerin t

Tarih boyunca sanat nedir, gzellik nedir, yararl olan nedir sorularna verilen cevap lar, dncenin, zamann, mekann ve alglarn deimesiyle eitlenmi, farkl eletiri anla abn amac, btn eletiri akmlarnn tam bir tablosunu izmek deildir, okuyuculara balca amlar hakknda derli toplu bir fikir vermek ve onlarn eletirel yaklamlarn zaman ve meka iinde nasl ve niin deitiini kavramalarn salamaktr,

Eletiri tarihi zerinde bugne kadar yaplan almalar, eletiri anlaylar ile zaman, mek tarihi, dnce tarihi, siyas tarih, uygarlk tarihi arasnda sk ilikiler olduunu gste kitapta ele alnan balca eletiri akmlar, okuyuculara bu konularda derli toplu bir fiki r verecektir,

Giri nitesinde Eletirinin Douu ve Geliimi konusu ksaca ele alnm, ilka filozoflar aki fikirleri zerinde durulmutur, Szbilim ve Yazn ncelemeleri nitesinde tarih boyunca etkili olan szbilim (rhtorique) kurallar tantlmtr, nc nitede zleki (tematik) E ede Ruhzmleyici Eletiri Kuram aklanmtr, Beinci nitede Sosyolojik Eletiri Kuram, al Gstergebilim yntemleri ele alnmtr, Yedinci nitede Metinleraraslk Kuram, sekizinc Bilimsel Eletiri ve zlenimci Eletiri Kuramlar hakknda bilgi verilmitir,

XX, yzylda zellikle iki dnya sava arasnda eletiri dnyas byk bir kriz iine girmi da bu yzylda pek ok eletiri akm domutur, XX, yzylda doan btn eletiri akmlarn kitabn amacn aacandan balca eilimlere yer vermekle yetinilmitir, nitelerde anlan diimiz tabloyu tamamlamakta okuyuculara yardmc olabilecektir,

Okuyucular, nite yazarlarnn ksmen farkl terimler kullandklarn greceklerdir, Bu, p tabn btnln ksmen de olsa etkileyen bir olgudur, Ancak bu olgu, bizim grmze gre, larnn stesinden gelemeyecei ve onlar aan bir toplumsal sorunun kitaba yansmasndan ba ey deildir: Trk edebiyat aratrmalarnda ve eletiri eserlerinde yz yl akn bir zam terim anlayyla kar karyayz, zellikle son elli yldr iki farkl dil ve terim anlay eletiri eseri yazlm, bunun sonucunda iki farkl anlatm tarz domutur, Eitim amal tutumun doru olduunu tartmak bounadr, Edebiyat ve eletiri konularna ilgi duyan Trk lar, elli yldr, bu karklk iinde her iki tarafn yazlarn da okumaya ve anlamaya al i geniletme abas iinde olmutur, Biz bu kitapta dil birliini salam olsaydk bile amac ayacaktk: nk, rencilerimiz, kitapta nerilen kaynaklara ulat zaman lkemizin bu dil en kar karya kalacaklard, Bu karlamay geciktirmenin eitsel bir yarar yoktur, Bu ol

calarn en aza indirmek iin kitabn sonunda yer alan szlk blmnde terim farkllklar lar yaptk, Temennimiz, Trk aydnlarnn yakn zamanda bilimsel bir anlayta birlemeleri v dnce hayatnn nndeki bu en byk engeli amalar ve okuyucular dil engelinden kurtarar udan doruya fikirler ve dncelerle karlamalarn salamalardr. Bu kitabn nite yazar de bir araya gelmi bulunmalarn terim konusundaki ikiliin ortadan kalkmas iin atlm n anlaml bir adm olarak dnyoruz. Bu bir araya geli, en azndan karlkl bir hogrn olmutur. Byle bir deneme, inanyoruz ki biz aydnlarn konu zerinde tekrar dnmemizi sa ve ikinci bir admda bu konularda alanlar zlenen birlie yahut uzlamaya ulatracaktr

Bu kitabn nite yazarlarnn bir araya gelmesinde sayn Prof. Dr. V. Doan Gnay'n byk a klar olmutur. Kitabn zgn bir nitelik kazanmasnda onun ve nite yazarlarmzn pay b dolay kendilerine ok teekkr ederiz. Yazlarn tmn deerlendirmede sayn Prof, Dr. Ece likle ok teekkr ediyoruz: Her yazyla ayr ayr ilgilendi, kendisine dzeltmeler iin vere diimiz ok snrl zaman iinde yaplabilecek her eyi yapt. Son olarak da karlatmz salayan meslektamz Sayn Prof. Dr. Muhsin Macit Bey'e de burada ayrca kranlarmz sun Editrler Prof.Dr. Rza Filizok Yrd.Do.Dr. Eylem Saltk ELETR KURAMLARI Amalar>m>z Bu niteyi tamamladktan sonra; ^ Eletirinin douu ve geliimini aklayabilecek,

XX. yzyla kadar olumu balca eletiri kavramlar ve snflandrmalarn aklayabilecek, lay>c>/Savunmac> Sylem

ncelikle adalet grevlilerine ait bir sylemdir. Amac birisini sulamak ya da savunmaktr. Yarglayc sylemde genellikle gemi zaman kullanlr. Bu tr sylemlerde akl yrtme bi da rtk tasm kullanlr. Karar Almaya Ynelik ya da Tart>mac> Sylem

Karar almaya ynelik sylem tr politikaclarn yaygn olarak kulland bir trdr. Amac ya da eylem yapmaya zorlamaktr. Bu tr sylemlerde gelecek zaman kullanlr, akl yrtme b larak rnek kullanlr. Bir bi- em betisi olan rnek, olgudan kurala ya da olgudan olguya giden bir tmevarm- sal kantlama biimidir. Alcnn sunulan durumdan bir sonu ya da yarg ilmesi, gerekli ise bir gr oluturabilmesi iin somut ve zel bir durum olarak sunulur. glayc trde bir eylemin doru olup olmad belirlenir, tartmac trde ise yararl ya d gre karar verilir. Tablo 2.1 (SIRA SZDE (3

Burada sz edilen sylem antik Yunandan bu yana bilinen sylem trleridir. Her birinin k ine zg yanlar vardr. Bu sylemin kendine zg yanlar u biimde gsterilebilir. Sylem tr Alclar Zaman Edim Deerler Kantlama tipi Yarglayc /savunmac Hakimler

Gemi Sulamaksavunmak Doru - doru deil rtk tasm (ya da tm- dengelimsel) Karar almaya ynelik/tartmac Topluluk Gelecek t vermek- t vermemek Yararl - zararl rnek (ya da tmevarmsal) vg/yergi Seyirci imdi vmek-knamak Soylu - baya Geniletme Geleneksel szbilimin sylem trleri nelerdir? SZBLMSEL BETLER YA DA BEM BETLER

Geleneksel szbilimin biem retileri, dilin yetkin bir kullanmna ynelik, doru, anlal i bir anlatm salamay amalamaktadr. Bu nedenle yazan kiiye yol gsterici bilgi ve lt ktadr. Yetkin dil kullanm yalnzca szbilimin ilgi alanna girmez. zellikle edebiyat yet dil kullanm rnekleriyle doludur. Edebiyat dersinin bir amac da budur: rencinin baar e metin retebilmesi ve dili etkili kullanabilmesi. O halde gerek edebiyatn gerekse edebiyat incelemelerinde kullanlan szbilimin balca grevi, toplumsal gereksinim ve koul ara uygun anlatma biimlerinin zelliklerini belirlemek, yani iyi bir dilsel dzenlemen in ltlerini ortaya koymaktr.

Szbilimsel yolla yeni anlatm biimleri gelitirmek, kullanlan dildeki biem betileri yolu yla gerekleebilir. Oluturulan syleme bal olarak biemlerin seilmesi sylemin baars nlatma ve sylemdeki durumu asndan tr biem vardr: Heyecanland>rmay> Amalayan Soylu Bem

Burada ama, alc zerinde bir etkileyim yaratarak onu heyecanlandrmaktr. Sylem sonu ya sylemin uzun uzadya anlatld ksmlarda alcya ynelik heyecanlandrc ksmlar bulun

Atatrk'n Cumhuriyetin Onuncu Yl Nutku alcy heyecanlandrmaya ynelik, soylu bir biemi m olarak grlr. Metnin iindeki cokulu anlatmn yannda sylemin sonundaki seslenmeler d anlandrmaya ynelik anlatmlardr. Trk Milleti!

Kurtulu Sava'na baladmzn on beinci ylndayz. Bugn Cumhuriyetimizin onuncu yln Kutlu olsun!

u anda, byk Trk milletinin bir ferdi olarak, bu kutlu gne kavumann en derin sevinci v eyecan iindeyim. Yurttalarm!

Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli, Trk kahramanl ve yk Cumhuriyetidir. Bundaki muvaffakiyeti, Trk milletinin ve onun deerli ordusunun bir ve beraber olarak, azimkrane yrmesine borluyuz. Fakat yaptklarmz asla kfi gremeyiz ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz. (Atatrk, Cumhuriyetin Onunc u Yl Nutku)

Biem alcya da uygun olmak zorundadr. Ak, ksa, konuya uygun, canl, yeniliki ve anla Belirsizlikten ya da rtk anlatmlardan kanmak gerekir. Bilgi Verme ve A>klama Amal> nce Ya da Yal>n Bem Bu tr sylem genellikle uslamlama ile birlikte anlr. Uslamlama, verici ile alc arasnda ilgi aktarmn salayan sylemi belirtir. K>sa Anlat Ya da Glmecey ne >karan Holarnlacak Bem

Temel ama hoa gitmektir. Burada kantlama asndan, alc zerinde gven salamak iin ko ndurduu tm zellikler sz konusudur. Sylemin metnin giriinde ya da sylemin uzun uzadya atld ksmlarda hoa giden biem bulunur.

Gnmzde szbilimsel betiler daha ok biembilim almalar iinde anlmaya balamtr. B konuucunun kulland anlatm tekniklerinin ve sz sanatlarnn incelenmesidir. Bir metinde emdeki dzanlamsal dzeyin tesinde, yananlamsal deerleri de ortaya koyabilmek iin szbili mden yararlanmak gereklidir.

Szbilim uzunca bir sre betiler kuram olarak grlmtr. Gzel konumada ve alcsn ikn arnn nemli bir yeri olduu aktr. Sz- bilimi betilere dayal bir yaklam olarak grmek Biem betisi, anlatm aralar daha sonra geliecek zerk bir disiplinin, biembilimin konus u oluturur. Biem betisi gnmz sylem zmlemelerinde ok nemli bir aratr. SZ SANATLARININ TRLER

Geleneksel edebiyat incelemelerinde sz sanatlar olarak kullanlan ve szbilimde beti o larak deerlendirilen dil kullanmlarn biz de szbilimdeki ekliyle kullanp beti olarak de lendireceiz. Betiler dilin sradan kullanmnn yannda gelitirilen savl kullanm belirti bir szcn bilinen ve var olan anlamnn yannda yeni bir anlam katlmasn gsterir. Sy n ve duygularn yaygn ve yaln anlatmndan uzaklaan, az ya da ok deerli bir bulu olan a ok arpc biime, deyie beti denir. Szbilim betileri, vericinin baarsyla dorudan i Alcya zevk verebilmeli ve onu konuya ekebilmeli gerektiinde ikna etmeli, ynlendirmelid ir. zgn ve yeni betilerle bu zellikler salanabilir. Btn bu sz sanatlar alcy ikna e la kullanlmaktadr. Betiler, syleyim (fr. diction), yap, syleyi vb. olarak da eitli b ayrlrlar. Yani bazen anlam betileri olarak anlamda, bazen de szck betileri olarak b iimde ortaya karlar.

Szbilim betileri genellikle sylemin ss ya da aksesuar olarak kabul edilir. Gnmzde ise ilim betileri, szbilimin konusu olmaktan nerdeyse km, ikna etme ve iletiim balamnda nlr olmutur.

ok saydaki szbilim betisinin snflandrlmas, gruplandrlmas tarihin her dneminde sz ilgisini ekmitir. Geleneksel szbilimde en nemli drt beti vardr: eretileme, dzdeimec amlay ve tersinleme. Ama bunun yannda ok farkl snflar iinde yz civarnda betinin old linmektedir.

Yaplan snflamalar genelde szck, szdizim ve balamla ilgilidir. ada dilbilim kuramla etilerini drt dzeyde ele alr: Szck Dzeyi

rnein deimece (fr. trope) bu grupta yer alr. Bir szcn kesin anlam olmayan yeni bir kazandrlmasna ya da bir szcn anlamlar arasnda yer almayan bir anlam bu szce yk r. Deime- celerde genellikle tek szcn anlam deimesi sz konusudur. Dizim Dzeyi

rnein ztlama betisi bu dzeyde yer alr. Kart ya da birbiriyle elien iki szcn ay

a ztlama denir. rnein karanlk gne. Tmcecik Dzeyi

Devriklik bu dzeyde yer alr. Devriklik, szcklerin allm dzeninin deitirilmesidir. angi bir zorunluluk olmad halde zne ile yklem arasnda yaplan deiiklii belirtir. Metin Dzeyi Tersinleme ve somut sunum bu dzeyde yer alr. Tersinleme, duyurulmak istenene eyin t ersini syleyerek belirtmeye denir. (Somut sunum iin Bkz. 2.2. ve Szlk).

Bu snflandrmalar betileri belli bir balam iinde biemsel etkileri asndan aklamaya y bilim, szbilim betilerini, herhangi bir konuma/yazma durumunu gz nnde bulundurmadan d inleyici/okuyucu zerindeki etkisi asndan ele alr. Kullanlan betiler kantlamaya katk Yerine (fr. allgorie), tanm yoluyla soyut kavramlar akladndan, konumalarda en ok betilerden birisidir. Betiler etkileyim (fr. pathos) ve zsunum (fr. thos) zerinde be lli bir etki yaratyorsa, bu betilerin alcy farkl biimlerde ynlendirme ilevlerinden bilir. Etkileyim denen ey, belirli bir bildiri yoluyla alcy etkilemek, ynlendirmektir; bu durumda beti, uslamlama ile, yani dilin mantksal kullanm ile de i lgilidir. Etkileyim boyutu, vericinin yaratcl ve dil kullanmndaki zgnl asndan lgilidir. rnein bu betiler sz dala yaratabilirler (tersinleme, rnekseme betileri), adl andrabilirler (dolaylama ve dolayl adlama betileri), dinleyicinin ilgisini ekebilir (abartma ve betimleme ile), bir dnce esinleyebilir (antrma, dzdeimece, rtmece beti a da sorgulayabilir (sz yneltme betisi).

ada dilbilim szck betileri ka grupta toplarlar? Devriklik ve deimece hangi gruplarda alr?

Farkl aratrmaclar sylemde/metinde kullanlan betilerle ilgili baz snflandrlmalar y ilineni udur: anlam betileri, szck betileri, dnce betileri ve kurulula ilgili betiler er baln altnda saysz beti vardr. Ksaca bu drt beti hakknda bilgi verelim: Anlam Betleri

Anlam betileri szcksel bir katk salar; dile yeni szckler katarak deil de, szcklere lamlar katarak bu zenginlii salar. Sana binlerce kez syledim'' szcesindeki bin''in nice bir zellii kalmamtr. Anlam betileri, temel olarak deimecelerden oluur; anlamsal akta ileridir. Burada, bilinen bir kavram betisel kullanmlarla yeni anlamlar salamaya yne lik olarak kullanlr.

Deimecelerde, bir terim ya da terim grubu ile bir baka terim arasnda yer deitirme, dah dorusu anlamsal aktarm sz konusudur. Yaln deimeceler olarak bilinen trler eretileme ece ve kapsamlaytr. Eretileme rnekseme zerine kurulur, dzdeimecede ise bitiiklik i onusudur. Dzde- imeceye benzer bir baka beti ise kapsamlaytr. Kapsamlayta bir iinde durumu vardr. Yirmi kadar anlam betisi vardr. Szck Betileri

Szck betileri, sz yaratma, eskillik, kkenbilimcilik, cinas gibi betiler yoluyla szckle rle yaplan oyunlar ilgilendirir. nsz yinelenmesi ve nl yinelenmesi gibi sesle ilgili y aplan betiler de bu grup iinde yer alr. Gerek nsz yinelenmesi yani bir uyum etkisi sa ak iin ayn nl sesleri yineleme biimi, gerekse nl yinelenmesi, yani bir uyum etkisi sa k iin ayn nsz sesleri yineleme iirdeki sessel uyum iin yaplr. Bir byk bolukta bo anlatmda b'' nsznn yinelenmesini grebiliyoruz. nl ya da nsz seslerle yaplan bu larak deerlendirilir, yani bir gsterenin ya da gstereni oluturan sesbirimlerinin bir ksmnn yinelenmesi sz konusudur.'' nsz yinelenmesi, ayn sesin bir tmce iinde yinelen rtir. Szbilim asndan yeni oluum da bir tr szck betisidir Sz betileri, dilsel gste en ksmyla ilgilidir. Deimece ise, gsterilen ksmyla ilgilidir. Birisi (szck betisi) l zellii, ses esi ile ilgiliyken, dieri (deimece) szcn anlam zellikleriyle ilgil

Son paragraftaki alntlar GNAY, V. Doan (2007) Metin Bilgisi, 3- bask, stanbul: Mul- K

tilingual Yaynlar ve GNAY, V. Doan (2007) Szckbilime Giri, stanbul: Multilingual Yay dan yaptk. Hece dzeyindeki ses betisi, ses benzeimidir. Hece dzeyindeki yinelemeyi belirtir. D ize sonundaki uyak bir ses benzemesi yapar.

Szck balamndaki ses yinelemelerine rnek olarak eadllk ve okanlaml- lk verilir. Ea k (fr. calembour) vardr. ki szck ses olarak zde fakat anlam olarak farkldr. okanlam cinas (fr. anatanaclase) vardr. Cinasta bir szcn birbirinden biraz farkl iki anlamn rada kullanma sz konusudur. Szck betisi olarak krk kadar beti ad saylmaktadr. Dnce Betileri

Bu grupta ok sayda beti vardr. zellikle tersinleme, kartlara betileri ile abartma ve a say (fr. lit-ote) gibi younluk betileri ve sz yneltme, dillendirme, s- zamazlk (fr. p erition) ve dn (fr. epanorthose) betileri gibi szcelemeyi ilgilendiren betilerden oluu r.

Kantlama betilerine ise, kant ylmas, ileriye atlay, kant reddetme ve deersiz gst k verilebilir. Dnce betisi olarak yetmi be dolaynda beti ad verilebilir. Kurulula lgili Betiler

Bu betileri u balklar altnda ele alnr: karma yoluyla beti grubunda eksilti, balamsz sessizlik, eksik kapama. Tekrar yoluyla betilere ise szck yineleme ve kar sav rnek ver ilebilir.

Bunun dnda amlama, apraz terim, ar devriklik, caymaca, kerteleme, szcksel deitir , szck artrm gibi betiler de bu grupta yer alr. Altm kadar kurulula ilgili beti bulu adr.

(UZDU YILDIZ, Funda (2010) Aklama ve Amlama zerine, Synergies-Turquie iinde, say: 3, e Du Gerflnt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270]). Sese dayal betiler hakknda bilgi veriniz? (SIRA SZDE JkH -OT7* KANITLAMA

kna edici bir sylemin/metnin ierdii iddialarn gereklikle hangi oranda rt- t bilin srd kantlarn akla yatkn olup olmadna, ne srd taleplerinin kendi ve kamunun zmlerin gerekten de en iyi zmler olup olmadna dair bir deerlendirmede bu- lunabi

Szbilimsel zmleme ya da inceleme yapabilmek iin temel e gereklidir. Aslnda her t da her tr iletiim iin bu geler gereklidir. Bir verici, bir alc ve bunlarn dndkle ni iletebilmelerine araclk eden bir iletiim arac ya da ortam gereklidir. Szbilimin en emli kuramndan birisi olan z- sunum (ethos), etkileyim (pathos) ve uslamlama (logos ) l yaps bir sanat, teknik ve bilim olan szbilimin yaplanma biimini ortaya koymaktad k kuram gibi szbilim de bu eyle ilgili syleyecek sz vardr. Her a lmada bu boyutlardan sz edilir. Bazen birisi ne kartlr, bazen dieri, bazen de her bi yer verilir. balk bir iletiimin temel esini (verici-bildiri-al- c) gsterir. Bur insana, zneye, ahlaka ve davrana, karaktere ve psikolojiye gnderme yapar. Bugn bu arat ma ve incelemelere insan bilimleri denmektedir ve bu da psikanaliz, hukuk ya da akla dayal ve inandrc bir sylem olarak felsefeye gnderme yapar. Ancak iktisat ve tarih in de kantlama ve szbili- min verileri ile desteklenmesi gerekir. Yaznsal metinler iin de bu temel e gereklidir. Yazarn bir metni vardr. Her metnin bir okuyucusu, yani

lcs vardr. O zaman asl sorun vericiden alcya gnderilen bildirinin nasl dzenlendii Yaznsal metin de bir iletiim biimidir ve burada da verici (zsunum), alc (etkileyim) v e bildiri (uslamlama) nemli bir yer tutar. Tm iletiimlerde birisi (verici) bir bakasna (alc) seslenir. Eer verici ve alc arasnda iletiimin gereklemesi konusunda ortak bi doal dil, beden dili, Mors alfabesi, sar-dil- siz alfabesi...), gnderge, deerler dizg esi ve kanal (yaz, sz, grnt...) yoksa ne bir iletiimden, ne bir syleimden, ne bir kan adan, ne bir bilgilendirmeden sz edilebilir. zsunum

Alc zerinde gven salamak iin konuann almak zorunda olduu ve gz nnde bulundurduu lirtir. Konuann drstl en byk kanttr diyor Aristotales. Ayn konuda Quintilianus'a ir: Szbilim, iyi syleme sanatdr, nk hem sylemin tm yetkinliklerini hem de konuann ar; nk iyi insan olmadan gerekten iyi konumak ve ikna etmek mmkn deildir. Antik ad uma ile konuann bireysel zellikleri iliki- lendirilmitir. Gzel konumann anlaml olab iin vericinin/konuann erdeminin n plana kmas gerekir. Buradaki erdem zsunumla ilgili Meslei, sosyal konumu, kkeni ne olursa olsun, ahlaknn herkese rnek olmas gerekir.

Demek ki, zsunum, verici ya da konuan kiiyi ilgilendirir. Konuann itenlii, sempatik o s, onurlu davran ya da namusu da aktard iletisine yansr. zsunumun temelinde ben imge rdr ve bu kavram konuucunun karakter, kiilik, davran zellikleri, yaam ve ama tercihi durumlar belirtir. zsunum konuann kendisi ile ilgili olarak verdii ve kendisini dinl emeye ve izlemeye hazr dinleyicinin rnek ald imgelerine baldr.

Kendisine ait zellikleri, erdemleri ya da gelenek ve grenekleri kiiye ait zellikler o larak deerlendirilir. Konuan, etkili konuup alcsn ikna eder. Bu ikna etme ve inandrm umla yani konuann zellii ile ilgilidir. Szbilimin knda gzel konuma ve ikna etme nir. Gzel konuma asndan, aktarlan bildirinin anlaml olabilmesi vericinin zellikleriyl lintilidir. Konuann ikna edici olmas, toplumda saygnlnn olmas, dille ve konutuu al li yeterli bilgi birikimine sahip olmas alc zerindeki etkisini attracaktr.

Elbette bir sylem yalnzca zsunum ile snrlandrlamaz. Konuan ilgilendiren gzel konu n bir szbilimin, kendisine baml klmak iin de olsa, dier iki boyutu (etkileyim ve uslam ama) iin iine katmas gerekir. Gzel sz syleme, ikna edici konuma, hem biem etkilerine, m heyecana, hem de tutkuya alr. Heyecanlanma ise etkileyimdir, yani alc zerinde olutur lan bir etkidir. Etkileyim

Vericinin alcda uyandrd heyecanlarn, tutkularn, duygularn tmdr. Her sylemde cok oyutu vardr. Sylemdeki cokusal ksm etkileyim (pathos) olarak belirtilir. Sergileme sre cinde dinleyicilerin bedenlerine ve yreklerine hitap etmek gerekir, yani alcnn tutkul ar, duygular, hatta heyecanlar hedef alnr. Burada temelde alcnn ikna edilmesi sz ko . Bu ikna biimi ok farkl olabilir: Kandrmak, raz etmek ya da bylemek istedii dinleyic nitelemek amac varsa etkileyim sz konusudur. Dinleyici/okuyucu bir eyin gzel/irkin ( ergi sylemi), doru/yanl (yarglayc sylem) ya da yararl/ya- rarsz-zararl (karar alma olup olmad konusunda karar verir.

Etkileyim durumunda dinleyici edilgendir, kendi tutkularnn etkisinde kald gibi konuann da etkisinde kalr. Konuan ile dinleyici iletiim iinde bulunduklar srada farkllklarn elki de mesafelerini tartrlar. Farkllklarn ya da atmalarnn kesinlikle birok neden unlar belki de sosyal, politik, etik, ideolojik, entelekteldir, ama kesin olan udu r: Bir sorun, onlar ayran bir sorun olmasayd aralarnda bir tartma, hatta bir atma d d. Uslamlama

Szbilimsel bir sylem usa yatkndr. Vericinin kendisini gl gsterebilmesi, alcy ikna uslamlamayla ilgilidir. Bildirideki baar vericinin iletiimsel

baarsn getirir. Konuan gl kantlaryla dinleyiciyi ikna eder ya da seslendii kiiler

ndran gzel biemi, dinleyicinin beenisini kazanr. Akla uygun sylem ve tutkular etkileye sylem arasndaki fark douran, heyecan yaratan ve ii, mant unutturma noktasna kadar g lamlamadr.

Uslamlama, kullanlan dilsel zelliklerle ya da kantlama yntemleriyle ekici gelebilir, heyecanlandrabilir, eitebilir, ama ayn zamanda kantlarla ikna edebilir. Kantlayc mant ya da szbilimsel betilerin grld yer uslamlamadr. Uslamlama yukarda sz edilen yarg tartma syleminde ya da v- g-yergi syleminde her zaman vardr.

zsunumda ben adl, etkileyimde sen adl baskn olarak kullanlr. Uslamlama ise szbilim b rinin ska kullanld gzel anlatm zellikleri barndran bildiriyi gsterir. Bir baka eyim ve uslamlama insann ok uzun sredir sorduu soruyu da anmsatr. zsunum konuan, aman merak edilen ben i, uslamlama ise iinde yaanlan dn yay ve dili, son olarak etki leyim ise tekim ilgilendirir. leti ve iletideki gstergeler dnyay alglamamz salar.

KTAP GNAY, V. Doan; KIRMAN, mral (2005). Bilimsel Sylem ve Kantlama Buca Eitim Fa k ergisi iinde, zel say, Yl: 2005, say: 17, [327-333] Metindeki Farkl Kantlama Trleri

Konuan kiinin, szbilim d ve szbilim ii olmak zere iki tr kant vardr. Gnmzde b ve ieriden gelen kant olarak tanmlanr. Dardan gelen kant, baka tanklarn dinlenme lemeler gibi zellikleri belirtir. eriden gelen tant ise konuucunun bir durumu zenginle irmesi, bu balamda farkl sz sanatlarn kullanmasn, dille ilgili yaplan her eyi belir

Kantlama, aklk ile bilgisizlik arasndaki ya da gerekli ile nedensiz arasndaki aratrm mini oluturur. Bir sylemin dncesini gelitirmede destek ve-

ren, bir neri ya da tez gelitiren sylemin eleridir. Kant, dilbilimin olduu kadar mant ratrma konusu olmutur.

Kantlama ile szbilim kimi zaman birbiriyle kartrlr. Szbilim kantlamay da ieren bir tekniktir. Her kantlayc sylem szbilimsel olsa da, her szbi- limsel sylem kantlayc orunda deildir. Dolaysyla kantlama ile szbilim ayn ey deildir. Szbilim etkilemeyi v uyandrmay amalar, kantlama ise nedenlerle ikna etmeye alr. Sylemin akla uygun olmas nt kullanlr. Kantlama, mantk yardm ile alcy ikna etmeye yarayan dnce dizgesidir m akl hem de eylemi belirtir. Bir eyi akl yoluyla tartmak hem dnmeyi hem de baz davra a bulunmay gerektirir.

Szbilim etkili sz syleme sanatdr, vme ya da dil araclyla batan karma tekniini antlama ise bir akl yrtme biiminin dzenlenii ve geliimidir. Szbilim ile kantlama a n byk fark udur: Szbilim yanta, dolaysyla soruya yaklar; kantlama ise sorudan yola im, soruya yant araclyla yaklar, soruyu ortadan kalkm, dolaysyla zmlenmi kabu lama, sorunun kendisinden yola kar, bireyler arasndaki atmann zmne ulamak iin f a biim ve biem fazla nemli olmayabilir, ama szbilimde bunlar nemlidir.

Tm kantlama biimlerini kaynak asndan iki gruba ayrmak olasdr. Birincisi mantk alan r, dieri ise bir yarg ileri sren kantlar. Bu iki gruptaki kantlarn tm drt balk al bilir: yar mantksal kantlar, grgl kantlar, zorlayc ya da kt inancn kantlar ve so tkileyim zerine kurulan kantlar.

Yan mantksal kantlar: Szbilim temelde yalnzca yar mantksal kantlara dayanr. Bazlar kiye ayrr: yar mantksal kantlar ve biimsel mantk alanna dayal kantlar. kincisi ii teki kantlamalar rnek verilebilir. Jean-Jacques Robrieux kantlar e ayrr: Tanmlar: Bir kavrama anlam vermek iin denklik ya da edeerlik ilikisi salar.

Karlat tna: Ortak zellikleri olan birden ok kavram arasnda yaknlatrarak ya da ay ne ya da kavram aklar ya da betimleme yapar.

Badamazlk: Ayn sistem iinde bir arada bulunmayacak iki kesinlemeyi belirtir. Dierini m ntksal olarak yadsmaz, ama ikisi ayn sistem iinde bir arada bulunmaz. Bu trn dnda yar mantksal kantlamaya bir rnek de ikili yineleme (fr. tautophonie) ir. Sama bir akl yrtme biimiyle bir durum kantlanmaya allr.

T A P

(ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001) Rhtorique et Argumentation, 2. bask, Paris: NathanUniversit) Grgl kantlar: Deneyim zerine kurulur. Mantksal kantlamann tersine, gerekliin bir gz makszn bu kantlar var olamazlar.

Grgl kantlar gruba ayrlrlar: nedensellik ve ardklk zerine kurulmu kantlar (rn bir kanttr). Yzletirme zerine kurulmu grgl kantlar (yetisizlenme (fr. disqualificat da yetkeci kant (fr. argument d'autorit) rnekleri verilebilir). Son olarak da tmevarms al kant vardr. Bezeme (fr. illustration) ya da rnekseme bu gruba rnek verilebilir. Zorlayc ya da kt inancn kantlar: Bu tip kantlamalarda bir ynlendirme ilevi sz kon eiik trleri vardr: saduyu, uyarclk, kurnazlk ya da iddet zerine kurulu olanlar. Sof ntktesicilik, sav kantsama, kar- tlam bu gruptaki baz betilerdir. Ne olursa olsun, kaz nma amacyla her trl hileye ya da kurnazla bavurulur.

Etkileyim zerine kurulan kantlar: Etkileyim zerine kurulmu kantlama biimlerinden bazla heyecan uyandrma ya da acma yaratmak amacyla oluturulmutur. Yarglayc sylem bu konuy ir rnektir. Bir avukatn jriyi heyecanlandracak biimde bir savunma yapmas etkileyim ze e kurulan bir kant durumunu belirtir. Dnme Dzeninin Bilimi

Szbilim, temel ve tm insanlk bilimlerini kapsayan bir bilim dal olarak grlmtr. Szb rileri ve baz nemli yaklamlar birok bilim dal tarafndan kendi aratrmalarnda kullan aman iindeki almalara bal olarak szbilim, bir konumann nasl gerekleecei, hangi e nin ya da aralarnn kullanlmas gerektii ve baarl bir konumacnn nasl davranmas ge en bir kurallar sistemi gelitirmitir. NTERNET

Szbilim ikna edici bir kantlama kuram olarak bilinir. Szbilimsel sistem, alcy ikna et (fr. persuader) ve inandrmak (fr. convaincre) amacyla sylemi yaplandrma tekniklerinin tm demektir. Szbilim belli yntem ve stratejilere dayal bir ikna sanat olarak deerlend rilir. Szbilimsel metinlerde bir sav vardr. Her savda bir inandrma durumu olacaktr. n andrma ve ikna etme gereksinimi, bireysel olduu kadar toplumsal bir nem de tar. Belli bir alcya ynelik sylemde ikna etme durumu sz konusudur, genel olarak insanla ynelik sylemde ise inandrma durumu vardr. Szn ksas, eer insan kendi kaderini oluturan bir v se evresindekileri ikna etmek zorundadr ve bu nedenle kantlamaya ihtiyac vardr. kna ed rek kendi varln kantlam olur.

Szbilimin blmleri iin Wikipedianin rhtorique balnma baklabilir, http://fr.wiki- pe /wiki/Rh%C3%A9torique#cite_ref-133

Szbilim bir bakma akla ait konumalarn dilbilgisidir. Aklsal konumann zellii de kiin netleyip, bunu iletiim kurduu tarafa kantlaryla aklamas ve bylece ortak bir toplumsal lem konusunda uzla salamasdr. Bu trden ikna etme giriimlerine iknac iletiim denir.

Kantlama bir dnme dzeni bilimidir. Kantlamann amac bilinenden yola karak bilinmeyen nda bir dnce gelitirmek ve akl yrtmektir. Biimsel mantkta bu duruma karm denir. ma da bir tr karm iidir. Burada anahtar szck dnme dzenidir.

Szbilim kimliin ve farklln bir mant olarak da tanmlanabilir, nk szbilim insanl leri arar. Dier yandan szbilimin tm insanlk sorunlarna tek ve btncl bir zm bulma

ac da yoktur. Szbilim akl yrtmeyle ilgilidir.

Dnme dzeni ikiye ayrlr: tmdengelim ve tmevarm. Kantlamann amac verici ile alc h safeyi azaltmaktr. Bir bakma dncenin halka uygun hale getirilmesidir. Tmdengelim ve Tas>m Tmdengelim, genelden tikele doru giden bir akl yrtme biimidir. Tasm (fr. syllogisme) bu akl yrtme biimini inceler. V. Her Anamurlu muzun ne olduunu bilir. D. Zeynel Anamurludur. G. Zeynel de muzun ne olduunu bilir. Tasm, kantlamalarda sklkla bavurulan bir akl yrtme biimidir. Anlatmlarda,

kantlara dayanarak sonular karma tmdengelimsel akl yrtme iini belirtir. Herkesin bil Tm insanlar lmldr. (Byk nerme) Sokrates insandr. (Kk nerme) Sokrates de lmldr. (karm)

l yaps bir tasmdr. lk iki nerme nc nermenin nclleridir. Birincisine byk n durumu ya da ilkeyi belirtir (Her insan lmldr). kincisine kk nerme denir, nk gen yola karak tikel bir durumu belirtir (Sokrat da insandr). Sonuncu nerme ise bir karm v sonutur (Sokrat da lmldr). Olas ncller zerine kurulur ve yalnzca geree benzer b Tasm iki biimde olabilmektedir: evrensel - tikel kartl zerine ya da olumlu- olumsuz ne. Tmevar>m ve Genelletirme

Tmevarmda, tikelden yola karak genele ulalmaya allr. Genellikle bilimsel yaklamd nir. Szbilimde iki tr tmevarm vardr. Tam tmevarm: Btnlkten yola karak baz karmlara izin verir. Geniletilmi tmevarm: Bir tikel durum sz konusudur; bunlar deiik yerlerde toplanr ve rdan bir genel duruma ulalr. Anket yaparak bir grupla ilgili bilgilere eriilir. Sonr a o grup ya da toplumla ilgili baz genellemelere gidilebilir.

Aristotales'e gre kantlamann iki temel yntemi tmevarm ve rnektir. Bu balamda az ok o l bir kurala doru gitmek ya da ondan yararlanarak benzer bir durumu dikkate almak sz konusudur. Ama bilimsel olarak her iki giriim de birbirine baldr. rtk tasm tmde e ve rnek ise tmevarmla ilikilidir. Szbilimin en eski dnemden bu yana temel ama^Qj c nedir?

Szbilim Antik Yunandan bu yana bilinen yedi sanattan biridir. Balangta gzel konuma ve ikna etme sanat olarak grlmtr. XX. yzylda ise dilbilimdeki gelimelere bal olarak na edici blmlerin ve szbilimsel betilerin kullanmlar, kullanm yerleri ve durumlar da lenmeye balanmtr. Aristotales, Platon, Quintilien gibi birok dnrn bu sanatn olum sinde nemli katklar olmutur.

Bugn szbilim, retilen sylem zerine dnmeye yneltir. Vericinin rettii bildirinin ge rn ve ikna etme srelerini ortaya koymaya alr. Bu da retilen bildirinin oluum sre me demektir. Verici ve alcnn ilevleri zerine dndrtr. Bugnk szbilim- de Antik Yu gelen zsunum (ethos) - etkileyim (pathos) - uslamlama (logos) ile ikna yntemi yenid en gndeme gelmi ve her trl sylemde bu l yap asndan deerlendirilmeye allmakt Szbilimin ka blm vardr ve bu blmler ne ^2 ie yarar?

Her trl konumann be aamada olutuunu bilmek gerekiyor. ok eskilerden bu yana bilinen lar gnmzde de ie yaramaktadr. Geleneksel szbilimin belirttii be aama : bulu, dzen a biimi, bellek ve harekettir. Burada belirtilen be aamann ilk gnmz sylemlerinin e nemlidir. Ancak bellein gnmz sylemlerinde ok fazla bir ilevinin kalmadn syley kii iyi bir konu semeli, bu konunun aktarlmasnda gerekli ikna yolu, metin tr, kantla biimi vb de ayrntl olarak belirtilmelidir. Tm bunlarn nceden belirlendii her trl s al bir anlat, politik bir sylem, felsefi konuma, eitimle ilgili metin, reklam bildiri si vb) alc zerinde daha fazla etki yaratacaktr. Bu be aama metin hazrlayan kiiye yar a aktr. Ayn zellikler metin zmlemede de nemli ilevler gerekletirir. Bir yazn ratrmac, metin tipini, sz- celeme znesini, alcsn, metnin retimiyle ilgili farkl b urmaca yapnn kurgulanma biimi, varsa ikna yntemlerini ortaya koyduu zaman inceledii me tinle ilgili ok nemli bilgilere ulam olacaktr. m

Aadakilerden hangisi ortaada okutulan yedi bilimden biri deildir? Dilbilgisi Astroloji Szbilim (retorik) Astronomi Eytiim (diyalektik) Szbilim, dilbilim, anlatbilim, yorumbilim, yaznsal gstergebilim gibi metin inceleme yntemlerinden hangi adan farkllk gsterir? Szceleme kuramn almann merkezine almas Yazar-anlatan-anlatlan-okur ayrmn metin zmlemede ne karmas Kantlama ve szbilim betileri ve ikna etme durumunun almann temelini oluturmas Yalnzca dinsel metinleri incelemesi Metin iindeki kurmaca dnyay yeniden oluturmak istemesi Szbilimin blmlerinden biri olan dzenleyite temel olarak nelere dikkat edilmelidir? Sunulacak bildirinin yapsn, tutarlln inceler. Sylemin girii, anlatlma ksm, gere utarl bir sonucunun olmas bu aamayla ilgilidir. Sylemin izlei ile ilgili her trl ikna yolunun aratrld aamay belirtir. Sylem tr bu aamada seilir. Alc zerinde gven salamak iin konuann almak zorunda olduu, gz nnde bulundurduu t rtir. Etkileyim ve uslamlama ile birlikte bir sylemin kantlama biimine dikkat edilme lidir. Sylemin anlatma biimini belirtir. Kullanlacak biemleri, kantlama yollarn semek bu aa lmaktadr. Sylemin kaydedilmesi, nceden kullanlm sz sanatlarn ve kantlama biimlerini grmek am nmasdr. Yarg: siz komunuza ktlk ettiniz. Onlarn hayvanlarn ldrdnz. Bunun iin sulusun orum hangi sylem grubu iinde yer alr? Niin? Karar almaya ynelik sylem. Kullanlan zaman imdiki zaman ve konuan bir eye karar almaya lyor. Tartmac sylem. Konuan kii bir mnazarada bir konuyu tartyor. Kullanlan zaman gem vg sylemi. Komunun ne kadar iyiliksever olduunu gsteriyor. Kullanlan zaman gelecek zam n. Yergi sylemi. Komusu ile iyi geinemeyen kiiyi yeriyor. Yarglayc sylem. Kullanlan zaman gemi zaman. Daha nce olmu bir durum ile ilgili yar rar veren kiiyi yarglyor. Ses oyunlaryla yaplan sanatlar aadaki gruplarn hangisinde yer alr? Dnce betileri Anlam betileri Syleyim betileri Szck betileri Kurulula ilgili betiler nandrmak ile ikna etmek arasndaki fark aada- kilerden hangisi aklar? nandrmak, birisini bir eye inandrmaya almak, zorlamak. kna etme bir bakma imgeleme e znel bir deerlendirmeyi belirtir.

nandrmak birisini bir eyi anlamaya tevik etmek. nandrmada anlamaya dayal bir kabulle ardr. nandrmada ise, akla dayanr ve nesnel bir deerlendirmeyi gsterir. kna etmek, birisini bir eye inandrmaya gtrmek, zorlamak. kna etmede, inanca bal ve d ik bir durum sz konusudur. kna etme bir bakma imgeleme dayanr ve znel bir deerlendirme i belirtir. nandrma, akla dayanr ve nesnel bir deerlendirmeyi gsterir. kna etme, inanca bal deildir ve dogmatik bir durum olamaz. nandrma anlamaya dayaldr a akla uygun bir ey sunulmak zorunda deildir. nandrma ve ikna etme dogmatiktirler. Her ikisi de akla nesnel bir deerlendirmeye day anr. Okuma Paras

Henz bekr olan Szbilim (Retorik, Belagat) tanrs Merkr, Virtus ile Apollo'nun tlerine , ar bal, okumu bir kz diye tannan Betikbilim (Filoloji) ile evlenmeye karar verdiind Tanrlar, Betikbilim'e lmszlk balarlar. Drt temel erdemin selamlamaya geldii gen vlenmelerin koruyucusu Juno karlar. Kendisine, hem orann trenlerini, hem de orada otu ranlar tantr. Olympos, yaptta, Tanrlardan baka nl ozanlarn, filozoflarn, bilginler onra oturduklar yer alarak gsterilmitir. Merkr, nianlsna; dn hediyesi diye yedi zg rir. Bu genel ereve iinde, kadn klnda canlandrlan bilimleri, z ayrntlaryla, be her birine bir blm ayrmtr.

Martianus Capella, her bilim kolunun konularn, ilkelerini rnek vererek aklamakla yetin memi, bunlar kmelere ayrp, iki dereceli bir retim dzeni kurmu ya da zamannda kurul n bir dzeni savunmutur. Bu tarihten sonra okullarda uygulanan sisteme gre ilkretimde s okutulurdu: Dilbilgisi (gramer), szbilim (retorik) ve eytiim (diyalektik). Bu il k kmeye l kol (lat. trivium) deniyor. Daha sonra drt farkl ders retilirmi: Aritmet tri, uzaybilim (astronomi) ve mzik. Bu ikinci kmeye drtl kol (lat. quadrivium) denili rdi.

Okullarda okutulan bu l kme dersleri her zaman gndemde kalmlar ve deiik dnemde die e gemilerdir. V-VIII. yzyllar arasnda szbilim, VIII-X. yzyllar arasnda dilbilgisi, X yzyllar arasnda eytiim baa gemitir. Son dnemde eytiim ve onun etki alan iine fazl ilbilgisini de yanna alarak, szbilimin gcn zayflatmtr. Gramer-literatura: Bat dille gramer, Yunanca gramma'dan (harf) gelir. Latince litteratura (yaz) szc de Yunanca litt ra'dan (harf) gelir. Gramer ya da literatura'nn kkeninde yaz bilimi bulunmaktadr. Kaynak: BAYRAV, Sheyla (1998) Filolojinin Oluumu, stanbul: Multilingual Yaynlar, ss.: 21, 22, 23. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar> gzden geiriniz. Yantnz yanl ise szbilimin tarihe ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise szbilimin tarihe ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise szbilimin blmleri ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise sylem trleri ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise szbilimsel betiler ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise kantlama ksmn yeniden Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Ortaada okutulan yedi temel bilim vardr. lkretimde ders okutulurdu: Dilbilgisi (gra szbilim (retorik) ve eytiim (diyalektik). Bu ilk kmeye l kol (trivium) deniyor. Daha onra drt farkl ders retilirmi: Aritmetik, geometri, astronomi ve mzik. Bu ikinci kme l kol (quadrivium) denirdi.

Bu listede astroloji yoktur. Astroloji, yldzlar ile kiilerin yaamlar arasnda bir ilik urmaya alan bir bilgidir. Falclktr. Astroloji szc astronomi szcnden domutur ir r- nekseme ilikisi vardr.

Sra Sizde 2

Btn blm srasnda en ok yinelenen ey ikna etme, szbilim betileri ve kantlamadr. Bu min temelini oluturuyor. Dier bilgiler de farkl bilimlerin konusunu oluturmaktadr. rn n szceleme kuram szceleme dilbilimi, edimbilim ve sylem zmlemesi iin nemlidir. Yaza nlatc ayrm anla- tbilim ve yaznsal gstergebilim iin nemlidir. Dinsel metinler zerin n yorumbilimdir. Ama gnmzde yorumbilim de alann geniletme abas iindedir. Metin ii ca dnyay inceleme izlek- ilik, metin zmleme ve metin aklama iin gerekli bir durumdur Szbilim bunlarn hepsiyle de az ya da ok ilgilenir, ancak burada temel olan kantlama, ikna etme, szbilim betileri ve inandrma durumlardr. Sra Sizde 3

Geleneksel szbilimde tr sylem vardr. vg-yer- gi sylemi, yarglayc sylem ve karar sylem. Son sylem iin tartmac sylem diyenler de vardr. Szbilimde eski dnemlerde en em tr vg ya da yergi sylemi idi. Hatipler devlet byn, nemli bir kiiyi verler ve i alrlardr. Bazen de eletirilirlerdi. Yarglayc sylem mahkemelerde kullanlan bir syle Burada da yargcn sylemi bir yarglayc sylem zelli?inde- dir. Burada doru ya da do eerlendirme vardr. Edim olarak sulamak ya da savunmak sz konusudur. Yarg ki?iyi sulam adr. Sra Sizde 4

Szbilimin blmlerinden biri de dzenleyitir. Bulutan sonra gelen aamadr. Metnin dzenl le ilgili ksmlar belirtir. rnein sylem girii, anlatma, metnin yeteri kadar uzatlmas sonu bu dzenle- yite gz nnde bulundurulmas gereken ksmlardr. Sylem sonu genelde ilmektedir. Birinci olarak, yarglayc sylem trnde cezalandrma iin deerler ve etkiley genelde szbilimsel konular zerine kurulmu geniletme biimindedir. kinci olarak sz yne betisi yoluyla acma ya da kaytszlk duygusu uyandran tutku yoluyladr. Son olarak da me inde ya da sylemde kullanlan kantlamann ksa bir zetiyle olur. Bunlarn hepsi de retile lemin alc zerinde bir etki yaratabilmesi iin yaplmaktadr. Sra Sizde 5

Sese dayal betiler szck betileri grubunda yer alrlar. Bu grupta yer alan nsz yinelenme si (fr. allitration), cinas (fr. antanaclase), nses dmesi (fr. aphrse), sonses dmesi . apocope), nsz yinelenmesi (fr. assonance), nde (fr. calembour), i ses tremesi (fr. p nthse), hece dmesi (fr. haplologie), eyazmllk (fr. homographie), eadllk (fr. homony eslilik (fr. homophonie), anta szck (fr. mot-valise), yansma (fr. onomatope), ses benz emesi (fr. paronomase), nses tremesi (fr. prothse), her trl uyak (fr. rime), iftleme ( r. syllepse), ises dmesi (fr. syncope), ikili yinelemeli ses (fr. tautophonie) gibi betilerin tamam ses zerine kuruludur. Sra Sizde 6

Szbilimdeki en nemli iki eylemi inandrmak ve ikna etmektir. nandrmak (fr. convaincre) , birini bir eyi anlamaya almak, tevik etmek demektir. nandrmada anlamaya dayal bir lenme vardr. nandrma akla dayanr ve nesnel bir deerlendirmeyi gsterir. kna etmek (fr. rsuader) ise, birisini bir eye inandrmaya almak, zorlamaktr. kna etmede, inanca bal gmatik bir durum sz konusudur. kna etme bir bakma imgeleme dayanr ve znel bir deerlend rmeyi belirtir. Yararlanlan Kaynaklar AKSAN, Doan (1993). iir Dili ve Trk iir Dili, stanbul: BE-TA Basm Yaym. AKSAN, Doan (2000). En Eski Trke'nin zlerinde, stanbul: Simurg Yaynevi.

AMOSSY, Ruth (2000). L'Argumentation dans le Discours, Paris: Nathan-Universit ARIST OTALES (1983). Politika, ev. Mete Tunay, 2. Bask, stanbul: Remzi Kitabevi. ARISTOTALES (1995). Poetika, eviren: smail Tunal,

bask, stanbul: Remzi Kitabevi ARISTOTALES (2001). Retorik, eviren: Mehmet H. Doan, 5. Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. BARTHES, Roland (1985). L'ancienne rhtoriq ide mmoire L'Aventure Smiologique, Paris: Editions du Seuil. BAYRAV, Sheyla (1998). Filolojinin Oluumu, stanbul: Multilingual Yaynlar BERTRAND, Den iz (1999). Parler Pour Convaincre. Rhtorique et Discours, Paris: Gallimard. CANU, Alain (1992). Rhtorique et Communication, Orne: ditions d'Organisation DLN, Cem ( 1983). rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara: Trk Dil Kurumu yaynlar. GUIRAUD, Pierre (1979). La Stylistique, Paris: PUF, Collection: Que sais-je?, No : 646. GUIRAUD, Pierre (1984). Anlambilim, eviren: Prof.

Dr. Berke Vardar, Ankara: Kuzey Yaynlar. GNAY, V. Doan (2002). Gstergebilim Yazlar, s ul: Multilingual Yaynlar. GNAY, V. Doan (2007). Metin Bilgisi, Geniletilmi

bask, stanbul: Multilingual Yaynlar. GNAY, V. Doan (2004). Dil ve letiim, stanbul: Multilingual Yaynlar GNAY, V. Doan (20 Szckbilime Giri, stanbul: Multilingual Yaynlar GNAY, V. Doan; KIRMAN, mral (2005). Sylem ve Kantlama Buca Eitim Fakltesi Dergisi iinde, zel say, Yl: 2005, say: 17, JOUBERT, Jean-Louis (1993). iir Nedir?, eviren: Ece Korkut, Ankara: teki Yaynlar MEY ER, Michel (1993). Question de Rhtorique: Langage, Raison et Sduction, Paris: Le L ivre de Poche. MEYER, Michel (2005). Qu'est-ce que l'Argumentation?, Paris: Librairie Philosophique J. Vrin, Collection: Chemins philosophiques. MEYER, Michel (2009). Retorik, ev. smail Yerguz, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar. PERELMAN, Chaim; OLBRECHTS-TYTECA, Lucie (2008). Trait de l'Argumentation: La Nouve lle Rhtorique, Bruxelles: Editions de l'Universit de Bruxelles. PLATON (EFLATUN) (1982). Diyaloglar I, ev. T. Ak- trel, M. Cevdet Anday, Adnan Cem gil, Tacettin nl, Sabahattin Eyubolu, stanbul. Remzi Kitabevi. REBOUL, Oliver (2001). Introduction la Rhtorique, Paris: PUF, collection: premier cycle. ROBRIEUX, Jean-Jacques (2001). Rhtorique et Argumentation, 2. bask, Paris: Nathan-U niversit. SUHAMY, Henri (1988). Les Figures de Style, Paris: PUF, Coll. Que sais-je?, No: 1889.

UZDU YILDIZ, Funda (2010) Aklama ve Amlama zerine, Synergies-Turquie iinde, sayi:3, R e Du Gerflnt, Sylvains Lesmoulins-France [261-270]

Wikipdia Rhtorique http://fr.wikipedia.org/wi- ki/Rh%C3%A9torique ELETR KURAMLARI Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bir edebiyat yaptnda izlek kavramn aklayabilecek ve ortaya karabilecek; Bir edebiya onusu ile izleklerini birbirinden ayrt edebilecek; zleki eletirinin ama ve yntemlerini tanmlayabilecek; zleki eletirinin nclerini tanyabilecek ve karlatrabilecek; Bir edebiyat yaptn izlek asndan zmleyebileceksiniz, Anahtar Kavramlar Edebiyat Eletirisi Yananlam zleki Eletiri iirsel mge Anlambirimcik Esenlikli / esenliksiz duygu de indekiler GR EDEBYAT NEDR? ELETR NEDR? Eletiri Kuramlar zleki Eletiri EDEBYAT ELETRS NEDR? MEFHUM VE KAVRAM NEDR? MGELEM NEDR? ZLEK ELETR ZLEK ELETRMENLER UYGULAMALAR GR zleki Eletiri

zleki eletiriyi daha iyi anlayabilmemiz iin, ncelikle bu konuyla dorudan ilintili olan genel kavramlar gzden geirip aklk getirmemizde yarar var, EDEBYAT NEDR?

Edebiyat ya da yazn, okuyucuda estetik (gzelduyusal) bir haz yaratmay amalayan, dilse l bir sanat alan ve bu alanda yaratlm yaptlarn tmdr, Sanat yapt ise, genel anlam r yap ile bir dncenin ayn anda ortaya kmas, bir biimle bir deneyimin alamdr (J Anlam), Edebiyat, ncelikle bir yaz, biem (stil, tarz) almas olup, roman, yk, tiyatr ni gibi yaratc bir anlatdaki ya da farkl bir alan oluturan iirdeki gibi zgn bir biim am btndr, Edebiyat ayn zamanda tm beer ve sosyal bilimleri de ilgilendiren bir aland ak hemen belirtelim: felsefe, psikoloji (ruhbilim), tarih, sosyoloji (toplumbilim ), antropoloji (insan bilimi) gibi bilim dallar iin edebiyat bal bana inceleme nesnesi olamaz; bunun yerine, edebiyat eletirmenleri ya da zmleyicileri, inceleme konularna a getirebilmek iin zaman zaman bu bilim dallarndan yardm alabilirler, Edebiyat yaptlar bir yarat rndr, dolaysyla her edebiyat yapt, kendine zg bir sezgisi ve imgelem gc i, dnyay alglama, kurgulama ve yazyla bunu yanstabilme becerisi olan bir yaratc zne an oluturulur, Bir yapt tamamlanp okuyucuya ulatnda ise, ortaya kan metnin okuyucu n anlamlandrlmas, deerlendirilmesi sreci balar,

Eletirmen de her eyden nce bir okurdur; dikkatli, zenli ve aratrmac bir okur, ELETR NEDR?

Trkede eletiri ad elemek fiilinden gelmektedir, Elemek fiili ise el adn- Ejetjr -e-- dan tretilmi olup, bir bir, tek tek elden geirmek, semek anlam tar (Eyubo- ti enzer bir tretim- lu 2004), Bat dillerinde ise bu anlamda kullanlan critique (Fr,) szc z-|-e--tir-mek) keni Latince criticus, Yunanca kritikos szcklerinden gelip, ilk anl am kesin olarak yarglamaktr,

Eletiri genel anlamyla, bir varlk, oluum, dnce, sylem ya da rnn olumlu ve olumsuz nitelik ve eksikliklerini irdeleyip anladktan sonra, tam deerini ortaya karma, bir y argya ulama abas ve yetisidir, Bu adan, her eletiri ayn doruluk, tutarllk ve kesin de olamayaca gibi, yaplan eletiri, incelenen varlk ya da nesnenin zelliklerine bal ol k farkl bilgi ve du-

yarllklar gerektirir. Bu nedenle, eletiride kullanlan ltler kadar, eletiren kiinin ri ve donanm da byk nem tar. Genel kural olarak, eletirinin mesafeli ve nesnel (Fr. o ctif) olmas beklenirken, zellikle sanat yaptlar sz konusu olduunda, izlenimci veya zne (Fr. subjectif) eletirilere sklkla rastlanr. Btnyle eletiren kiinin kimlii, yaps duyarll ve tutumuyla oluturulan bu tr izlenimci yarglar, eletiriden ok, kiisel bir lii tar. zmleme ise, bir btnn paralaryla olan ilikileri gz nne alnarak yap ilimsel dayanaklar olan bir deerlendirme ilemidir. Ksaca belirtmek gerekirse, bu ile irbirinden u zellikleriyle ayrlabilir:

zlenimci: Kiisel izlenime, kiisel algya dayanan. / Kesin bir doruluu olmayp duyumlara, izlenime dayanan. Yorum: znel

Eletiri: znel ve / ya da nesnel (izlenimci, ruhzmsel, tarihsel, toplumbilimsel, izleki .. eletiriler) DKKAT m zmleme: bilimsel ve nesnel (dilbilimsel, yapsalc, gstergebilimsel... zmlemeler) zlenim: Bir durum veya olayn duyular yolu ile insan zerinde brakt etki, intiba, imaj. http://tdkterim.gov.tr ) (SIRA SZDE J Eletiri, bir dnce ya da rnn olumsuz ve eksik ynlerini ortaya karmak mdr? EDEBYAT ELETRS NEDR? (SIRA SZDE 2

Edebiyat eletirisi, edebiyat yaptlarna ve / ya da yazarlarn, airlerin yaratclklarna ine ilikin belli bir yargda bulunmak, yorum ve aklama getirmek veya amlama yapmak amac la gerekletirilen zgn ve zenli okuma ve incelemeler sonucu oluur. Bu eletiriler edebi tarihi iinde kimi zaman, ele alman metinleri edebiyat dndan, yani tarih, toplumbilim , ruhbilim gibi farkl bilim dallarndan yararlanlarak ve edebiyat d ltler kullanlar una d eletiri ad verilir. Dier yandan, edebiyat eletirisi, zellikle 20. yzyln ik ibaren, btnyle edebiyat snrlar iinde kalarak da gerekletirilmeye balanmtr. zle mbilim, yaznsal gstergebilim ve iir gsterge - bilimi gibi yntemlerle yaplan bu eletiri tr i eletiri olarak adlandrlr ve bu tr eletiri, yntemli ve ncelikli olarak dilse anr. Gerekten de bir edebiyat yapt ne yalnzca, kantlanabilen d dnya bilgileriyle a ne de yalnzca dil ve biem bilgisiyle. Yaratc bir kiinin (yazarn, airin) edeb kiili syla oluturduu bir yapt ne kadar ok katmanlysa, okuma / eletiri / zmleme ilemi de armak bir sre olabilir.

Gncel bir olay, durum ya da tutumun eletirisi ile edebiyat eletirisi arasnda ne gibi farklar vardr? MEFHUM VE KAVRAM NEDR?

Mefhum (Fr. notion) Arapa kkenli bir szck olup, kavram'm karl olarak kullanlr. An anm alanlarna bakldnda, iki szck arasnda kimi farkllklar grlr. Mefhumun ilk anl endiliinden, bir anda tanma, bilme: zaman mefhumu, sre mefhumu, yer mefhumu, tehlike mefhumu gibi. Ayn szcn bir dier anlam ise yledir: Bir ey hakknda edinilmi temel il mefhumu; temizlik, hesap, hukuk, felsefe, tarih mefhumu gibi. Kavram (Fr. concept) ise, genel anlamda bir nesnenin veya dncenin zihindeki soyut ve genel tasarm (Trk Dili Kurumu -TDK-, 1983) olarak tanmlanr, Kavramn felsefedeki tanm dur: Nesnelerin ya da olaylarn ortak zelliklerini kapsayan ve bir ortak ad altnda top layan genel tasarm. rnein gereklik, uzam, zaman, neden-sonu, zgrlk, ak, cesaret... Elbette, zel alanlara ilikin olarak kullanlan terimler de kavramlara dayanr. IZLEK NEDR? Ulam: Kategori.

zlek (tema), TDK szlnde ksaca yle tanmlanmtr: Bir edeb eserde ilenen konunun uu ana ynelim. Bir yapttaki izlek(ler) ou zaman yaptn konusu ile kartrlr; biri n kullanld olur. Konu yaptn dnda da var olan kavramlar anlatr; oysa izlekilere aptn iinde yeniden yaratlan bir anlam ulamdr. zlek, bir (yaratc) znenin dnya ile ikisini anlatr. Bu adan izlekilik, biimcilik akmnn tersine bir yntemden hareket ede nomenolojiden yararlanr. DKKAT

Biimcilik: 1915-1930 yllar arasnda, Rusyada ortaya kan ve edebiyat yaptlarn kendi b dizge olarak alp eleri arasndaki balantlara gre inceleyen, bugnk yapsalclk akm etkileri bulunan, bir dilbilim ve eletiri akm. Formalizm. (http://tdkterim.gov.tr/bt s/ )

Fenomenoloji: Grngbilim / Grng: Duyularla alglanabilen her ey. / (Grngbilim- de) Y dolayl olarak bilinen ieriklere kart olarak, dorudan doruya grlen, yaanm olan ier p://tdkterim.gov.tr/bts/ )

Yananlam: Dzanlam kart. Bir szcn belli bir toplulukta yaygn olarak artrd anl r. connotation) rtk anlam: Belirtik olmayan anlam. Bir ey sylerken bakE bir eyi kastetmek. (Fr. implic ite.)

zlekler mefhumlardan ve kavramlardan yola kar. Bu nedenle, bir metindeki kavramlar o rtaya karabilmek iin yntemli bir okumayla metin iinde iz srmek gerekir. zleksel eleti bu anlamda, kavramsal eletiri olarak da kabul edilebilir. zlek bir yaptta yinelenen eler, olgular ya da kavramlardr. Yinelenen izlek, kimi zaman yananlamlarla, simgele rle (sembol), rtk anlamlarla da oluturulmu olabilir. Dolaysyla izlekler her zaman metn n yzeyinde bulunmaz, ou zaman derin yapda, rtk olarak yer alrlar; dikkatli bir metin si de bu nedenle gerekli, hatta zorunludur. Bir yaptta ounlukla birden ok izlek yer alr, yani her yapt iin bir izlekler btnnden sz etmek gerekir. Bu izlekler de kendi ar rnda bir bant iindedir.

eitli izlekler: yalnzlk, dostluk, sahiplenme, yaam mcadelesi, sevin, pimanlk, gemi hasret... m d Aadakilerden hangisi izlek anlamndadr? Mefhum Kavram Biem Yananlam < > Aadakilerden hangisi bu iirin izleklerinden biri deildir? Rzgar Kadn < > zlek ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? Konu izlekten daha genel bir kavramdr. zlek konudan daha genel bir kavramdr. Bir edebiyat yaptnda birden ok izlek olabilir. zlekler kart iftlerden oluabilir. zlek, anlam alanlaryla ilintilidir. zleki eletiri aadakilerden hangisi ile ortak yntemleri kullanr?

Gstergebilim Toplumbilim Yapsalclk Ruhbilim Biimcilik iirsel imge ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? airin imgelem gcne baldr. Anlamsal sapmalarn rndr. Szdizimsel sapmalarn rndr. Benzerlik ya da benzeim ilikisine dayanr. Gndelik dilde sklkla bavurulur. Aadakilerin hangisinde iki izleki eletirmen birlikte verilmitir? Poulet / Baudelaire Poulet / Rimbaud Richard / Rimbaud Bachelard / Richard Bachelard / Baudelaire

Arkada verilen okuma parasnda, Orhan Veli Ka- nk'n iirinin konusu aada-kilerden hangi ? ELETR KURAMLARI 1 indekiler 3 nsz 5 Amalar>m>z 7 Anahtar Kavramlar 7 indekiler 7 slubun Genel Nitelikleri 13 slup Trleri (slbun zel Nitelikleri) 14 Kompozisyon 14 zet 19 Kendimizi Snayalm 20 Okuma Paras 21

Kendimizi Snayalm Yan>t Anahtar 23 S>ra Sizde Yan>t Anahtar 23 Bavurulabilecek Kaynaklar 25 nternet Kaynaklar 25 Yararlanlan Kaynaklar 25 Amalar>m>z 26 Anahtar Kavramlar 26 erik Haritas> 26 Szbilim ve Edebiyat ncelemeleri 27 Bulu 33 Dzenleyi 33 Anlatma Biimi 34 Hareket 35 Yarg>lay>c>/Savunmac> Sylem 37 Karar Almaya Ynelik ya da Tart>mac> Sylem 37 SZBLMSEL BETLER YA DA BEM BETLER 37 Heyecanland>rmay> Amalayan Soylu Bem 38 Bilgi Verme ve A>klama Amal> nce Ya da Yal>n Bem 38 K>sa Anlat Ya da Glmecey ne >karan Holarnlacak Bem 38 Anlam Betleri 40 Dnce Betileri 41 Kurulula lgili Betiler 41 zsunum 42 Etkileyim 43 Uslamlama 43 Metindeki Farkl Kantlama Trleri 43 Dnme Dzeninin Bilimi 46 Tmdengelim ve Tas>m 48 Tmevar>m ve Genelletirme 48 zet 49

Kendimizi S>nayal>m 51 Okuma Paras 51 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar> 52 Sra Sizde Yant Anahtar 53 Yararlanlan Kaynaklar 54 GR 56 EDEBYAT NEDR? 56 ELETR NEDR? 56 EDEBYAT ELETRS NEDR? 57 MEFHUM VE KAVRAM NEDR? 57 IZLEK NEDR? 58 MGE NEDR? 59 MGELEM NEDR? 59 ZLEK ELETR 60 ZLEK ELETRMENLER 61 UYGULAMALAR 64 zet 68 Kendimizi Snayalm 70 Okuma Paras Kendimizi Smayahm Yant Anahtar 74 Sra Sizde Yan>t Anahtar 75 Yararlanlan Kaynaklar 75 :a 76 Ruhzmleyimci Eletiri (Psikanalitik Eletiri) 77 RUHZMLEYMC ELETR: RUHZMLEYM KURAMI, TANIMI VE TEMEL 77 RUHZMLEYM VE YAZINSAL ELETR 81 RUHZMLEYMC ELETRDE YAZAR/YAPIT DENKLEM 83 CHARLES MAURON VE RUHZMSEL ELETR (PSKOKRTK) YNTEM 85 RUHZMSEL ELETRYE BAKI VE YEN YNELMLER 87 zet 90 Kendimizi S>nayal>m 92

Okuma Paras 92 Kendimizi S>nayal>m Yan>t Anahtar> 94 S>ra Sizde Yan>t Anahtar 94 Yararlanlan Kaynaklar 95 GR 97 EDEBYAT-TOPLUM LKS 97 SOSYOLOJ-ELETR LKS 98 SOSYOLOJK ELETRNN TARHES 98 SOSYOLOJK ELETRNN TEMSLCLER 99 SOSYOLOJK ELETRDEN YARARLANAN XX. YZYIL ELETR AKIMLARI 100 zet 107 Kendimizi S>nayal>m 108 Okuma Paras 109 Kendimizi S>nayal>m Yant Anahtar 111 S>ra Sizde Yan>t Anahtar 111 yararlanlan Kaynaklar 111 Yaznsal Gstergebilim ve Eletiri 113 r 129 r 129 zet 133 Kendimizi S>nayal>m 134 Okuma Paras 135 Kendimizi S>nayal>m Yant Anahtar 135 S>ra Sizde Yan>t Anahtar 135 Yararlanlan Kaynaklar 136 Metinleraraslk 139 zet 149 Kendimizi S>nayal>m 150 Okuma Paras 151 Kendimiz Smayahm Yant Anahtar 153

S>ra Sizde Yan>t Anahtar 153 Yararlanlan Kaynaklar 155 zet 182 Kendimizi Snayalm 182 Okuma Paras 183 Kendimizi S>nayal>m Yant Anahtar S>ra Sizde Yan>t Anahtar 186 Bavurulabilecek Kaynaklar 187 nternet Kaynaklan 187 Yararlanlan Kaynaklar 187 Szlk 188 189 D 189 H 192 i 192 Dizin 201 Aadakilerden hangisi ses izleini oluturan bir anlatm deildir? < > Kalbinin vuruundan anlyorum Bir kadnn suya deiyor ayaklar Sucularn hi durmayan ngraklar Dinmi lodoslarn uultusu iinde Kfrler, arklar, trkler, lf atmalar

Orhan Veli Kank'n bu iirinde ok sayda oul ad (gzler, yapraklar, uzaklar, sucular, ku ekler, alar, dalyanlar, eki sesleri, doklar, ter kokular, eski lemler, kaykhaneler, lo doslar, kfrler, arklar, trkler, lf atmalar, etekler, dudaklar, fstklar) kullanlma rden hangisini vurgulamak olabilir? stanbul'un ok kalabalk bir ehir olduunu stanbul'un ok grltl bir ehir olduunu stanbul'da karmaa hkim olduunu stanbul'un ok renkli bir ehir olduunu stanbul'un ok gzel bir ehir olduunu

6 ktadan oluan stanbul'u Dinliyorum iirinde tm ktlarda yer alan izlek aadakilerde Rzgar Kadn Okuma Paras Kendimizi Smayahm Yant Anahtar STANBUL'U DNLYORUM Yantnz yanl ise, zlek Nedir? ve Mefhum stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; ve Kavram Nedir? konularn yeniden gzden nce hafiften bir rzgr esiyor; geiriniz. Yava yava sallanyor Yantnz yanl ise, zlek Nedir? konusunu yeYapraklar aalarda; niden gzden geiriniz. Uzaklarda, ok uzaklarda Yantnz yanl ise, zleki Eletiri konusunu Sucularn hi durmayan ngraklar; yeniden gzden geiriniz. stanbul'u dinliyorum gzlerim kapal. Yantnz yanl ise, mge Nedir? ve mgelem Nedir konularn yeniden gzden geiriniz. stanbul'u dinliyorum gzlerim kapal; Yantnz yanl ise, zleki Eletirmenler koKular geiyor, derken; nusunu yeniden gzden geiriniz. Ykseklerden, sr sr, lk lk. Yantnz yanl ise, Uygulamalar konusunu Alar ekiliyor dalyanlarda; yeniden gzden geiriniz. Bir kadnn suya deiyor ayaklar; Yantnz yanl ise, Uygulamalar konusunu stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Uygulamalar konusunu stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; yeniden gzden geiriniz. Serin serin Kapalari; Yantnz yanl ise, Uygulamalar konusunu Cvl cvl Mahmutpaa; yeniden gzden geiriniz. Gvercin dolu avlular. Yantnz yanl ise, Uygulamalar konusunu eki sesleri geliyor doklardan. yeniden gzden geiriniz. Gzelim bahar rzgrnda ter kokular; stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal Banda eski lemlerin sarholuu, Lo kaykhaneleriyle bir yal; Dinmi lodoslarn uultusu iinde stanbul'u dinliyorum gzlerim kapal;

stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; Bir yosma geiyor kaldrmdan; Kfrler, arklar, t alar. Bir ey dyor elinden yere; Bir gl olmal;

stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; stanbul'u dinliyorum, gzlerim kapal; Bir ku rpnyor eteklerinde. Alnn scak m, deil mi biliyorum; Dudaklarn slak m deil mi, biliyorum; Beyaz bir ay douyor fstklarn arkasndan Kalbinin vuruundan anlyorum; stanbul'u dinliyorum. Orhan Veli Kank (1914-1950) Sra Sizde Yan>t Anahtar Sra Sizde 1

Eletiri, bir dnce ya da rnn yalnzca olumsuz ve eksik ynlerini deil, hem olumlu ve y hem de olumsuz ve yetersiz ynlerini ortaya kararak mantkl ve tutarl bir biimde deerl irme yapmaktr. Bunun yan sra, bir insann ya da grubun belli bir davrann, tutumunu, id ojisini ya da etkinliini eletirebilmek iin sz konusu alanda bilgi, deneyim ve eletirm ek iin gerekli olan tutarllk ve gerekelendirme yetilerine gereksinim vardr. Bu, her tr l eletiri iin geerlidir. Dolaysyla birini veya bir eyi eletirmek ncelikle zihinsel inliktir. Sra Sizde 2

Gncel bir olay, durum ya da tutumun eletirisi kiilerin dnya gr, eitimi, kimlii, ba ilintilidir. Dolaysyla bu tr bir eletirinin znel olmas neredeyse kanlmazdr. Ancak kiisel olarak ele almak baka, nyarglarla ele almak bakadr. Eletirmek, ilk anda gze n gerekleri ortaya kararak, bunlar arasnda anlaml balar kurabilmektir. Burada dikkat lmesi gereken en nemli konu, eletirinin nesnel ve mesafeli olmasdr. Ancak edebiyatn z ve sanatsal bir yarat alan olmas nedeniyle, kimi zaman znel ve izlenimsel edebiyat el etirilerine rastlanmaktadr. Edebiyat eletirisinde btnyle znel bir tutum taknmak, bi / airin yaratma srecine mdahale anlam tayabilir. Elbette edebiyat eletirmeni de bir biyat yaptn kendi dil ve edebiyat bilgileri erevesinde deerlendirebilir. Bu nedenle, a n edebiyat yapt farkl eletirmenlerce farkl deerlendirilebilir. Sra Sizde 3 < >

uygulamadaki iir btnyle esenliksiz deer tamaktadr. iirin bal da bu deerlendirm ir. Balkta yer alan szck de esenliksiz bir duygu deeri tamaktadr: /Hasret/inden p kittim. Yaplan anlamsal zmlemede ortaya kan tm esenliksiz szckler, ifadeler ve izle aratc znenin iinde bulunduu uzamla ilgili; kimi esenlikli kullanmlar ise zneye uzak ol n /dars/ ile ilgilidir. Buna karlk, 2. uygulamada yer alan iir btnyle esenlikli bi eeri tamaktadr. Yaratc zne bir ehre /hayranlk/ duymakta, ona /sevgi/ ile yaklamakt /yceltme/ktedir. vgyle sz ettii ehri /btnlk/, /masalslk/, /ycelik/ izlekleriyle r. Dolaysyla burada, betimleyen de (zne) betimlenen de (stanbul) esenlikli bir durum dadr. Ahmed Arif'in iiri ne kadar hzn ve yoksunluk duygular tayorsa, Yahya Kemal Bey o kadar huzur ve honutluk duygular iermektedir. Yararlanlan Kaynaklar Bergez, D., P. Barbris, P.-M. De Biasi, M. Marini ve G. Valency (1990). Introduct ion aux mthodes critiques pour l'analyse littraire. Paris: Dunod.

Collot, Michel (1998). Le thme selon la critique thmatique. Communications, 47, 7791. Dubreil, Laurent (2007, son gncelleme). Atelier de thorie littraire: thme, concept, notion. (www.fa- bula.org/atelier.php?Th%26egrave%3Bme%2C_con- cept%2C_notion Er iim tarihi 15.4.2011) Eyubolu, smet Zeki (2004). Trk Dilinin Etimolojisi. stanbul: Sosyal yaynlar. Fayolle, Roger (1978). La critique. Paris: Armand Colin. Ycel, Tahsin (2007). Eletiri Kuramlar. stanbul: Bankas Yaynlar. ELETR KURAMLARI Amalar>m>z Bu niteyi tamamladktan sonra;

Freud'un, bilind retisiyle, sanatnn yaratma eylemi ile nevroz arasnda kurduu en n dirme esi aadakilerden hangisidir? Cinsellik Yanstma

Dleme /imgelem Libido Hibiri

Libido'nun yaps konusunda Freud'la ters den, znel bilind kiiliin dnda, kolektif n, 1913 ylnda kendi zmleyici ruhbilim yntemini oluturan bilim adam aadaki- lerde G. Bachelard C.G. Jung Spinoza D. Fernandez Hibiri Okuma Paras Dn

Elimin nereye dein uzanabileceini bilemiyorum. Karmdaki saysz pencerelere. nmdeki ku a. Belki de gerilmi ipe dein. Kalabalk. lklar. Tm kollar havaya kalkyordu. O apkas lerinde yalar belirdi gene. Ben belki de her gece ayn yerde oturuyorum. Dnmemek iin. K onutuklar szler kulaklarma dein geliyor. Duymuyorum. Gzlerim hep onlarda. Gzleri yal ir daha gremeyecekti beni. Oysaki hep karmda. Hep o. Tahta evimizin ardndan bir tepe ykselirdi. nce bacaklarm oraya trmanr. Kasabaya bakardm. Sessiz. Souk. Tahta evler h uyu kurumu bir dere yata. Derin. Anm. Kasabaya giren yolun hemen banda bir mezarlk. arda karn altndan iekler fkrr. Zaman hi gemiyor. Hep ayn ince bacaklar. Kafam y myorum. karrsam dlerim yok oluyorlar. nce kemikli bir eli var. Benim elimi brakt. a girdi. Orada lecek birisi var. ld belki de. Ben bahede kaldm. Onu bekledim. Gelsin. Elimi tutsun diye. Ufak admlarla kt. Bana yaklat. < > lm m?

Hayr. ldn anlamtm. Ben de ldm. Babam da. Hepimiz. Sonra ufak kasabada dolatk. n bam bekledik. Geldi.

Bir zamanlar babam byk bir masa yapmt. Onun yapt tek ey bu masa. Eline bir kitap ald du. < > Kalkmayacam artk dedi. Kmldamayacam.

Yzn gremiyorum. Gvdesi hep karmda. Yllardr. Elindekini okuduuna inanmyorum. nand ] Bir ey syle.

Bitsin. Her eyi bitirsin. in ok bandayz daha. Bitsin. Tmyle. Kapy, pencereleri, i orlar. Hep onun iniltileri. Bir kere sarlmay denedim ona. Tm etleri koptu. Yalnz isk elet kald kollarmda. Tavan arasndadaki kk odada. Burada. Oturduum masann kenarnda h ndime yeni yeni lmler hazrlyorum. Kf kokan bir yapnn kapsn glkle aabildim. A

ydi. eri girer girmez sessizce onlarn odalarna sokuldum. Soluyorlard. Yapacak baka bir y yok. Her gece herkesin soluunu dinliyorum. Kitap dt elinden. < > Baba?

Gzleri ak. Solumayacak artk. Hep ona bakacam ben. Elleri kmldamyor. Az aralk. Yat tavanda.

Karanlk bir yerlerde uuyorum. Aalarn arasnda o beliriyor. Ona doru gitsem tutacam. B Birisi yatrm beni. Btn iimi skyor.

Arlm yitirdim. Uarken. Artk dnmek istemiyorum. Dneceimi biliyorum. Duvarlar uzuyo Bir kedi srad cama. nliyor. Bense lmleri tatmak istemiyorum. Yorgann altnda olacam masann banda oturacam. Birtakm yzler geiriyorum gzmn nnden. Sal. Kel. Gzsz tek eller. Herkesin eli boynunda. Camdan baksam. Belki de herkes bolua atyor kendi ni. Neden baryor o? Yeryznde kimse kalmad iin mi? Herkes.

Uyumay denesem erkek organl kadnlar gryorum dmde. Hepsi oralarn tutuyor. Boalrken ne.

Eleniyorum canm. Gerekten byk bir elence. Masann banda otururken ne elenceler bulu i kendime. [... ]

O ihtiyar belirdi bilincimde. Onu bir kere kpei ile seviirken grmtm. Tahta, ykk bir tiyar inliyor, kpei srayarak yannda geziyordu. Tahta, ykk bir evde. htiyar inliyor, ak yannda geziyordu. [... ]

Sabahleyin yola kyordu. Hepimiz gldk. Gitme. Otur karda. Gzln kar. Glerken akm ken. Durmamacasna mrldanyorsun. Szlerin harf oluyor ki-hi--fft-.

Ellerimi masann zerine uzatyorum. Burnumu, dudaklarm oynatyorum. Sokaa ksam geni a karlaacam. Yeni yaplarla. Uultusu ile toplumun. Belki ben bunlarn tmn biliyorum. r. Babam da duruyor. Ben. Masa. Babam. Baba. Ma-Be-Ba. Kasabay uzaktan grdm. evresi yeil aalarla sarl idi. Btn gvdem uyumaya balad. Her yanma yaylyor bu uyuukluk ein. Babam havuzun bandaki tahta evi gsterdi. Kafam ieri soktum. Karanlk. erde bir kpei ile. Bu evde dodum ben.

Ayaa kalksam, yere deceim. Hibir yanm tutmayacak. ocuklar oynuyor. Sesleri bana dein yor.

Gl kysna kouyorum uyanr uyanmaz. Gne her yanm kavuruyor. Gln kenarnda yksek da rda yzyorum. Akam zerleri yoku

un kenarndaki bahede oturuyorum. Hava kararmadan nce yamur yayor. Sonra onunla yatyo e, beyaz gvdesi var. Sabahlar hibir ey yok. Gl kysna inmekten baka. Say sayyorum. Sonu gelmiyor. Ellerimi de oynatamyorum. Belki bir gn kalkacam. Kucama alacam babam lalar zerinde yryebileceiz. Ve sonra kendimi onunla birlikte gmeceim. Kaynak: Tezer zl, Eski Bahe Eski Sevgi (ykler), stanbul: Ada Yaynlar, 1987. Kendimizi S>nayal>m Yan>t Anahtar> b Yantnz yanl ise, Kuramn tanm ve Teme li konusunu yeniden gzden geiriniz.

d Yantnz yanl ise, Ruhzmleyim ve Yaznbilim konusunu yeniden gzden geiriniz. c Yantnz yanl ise, Ruhzmsel Eletiride ya zar/yapt denklemi konusunu yeniden gzden geiriniz. d Yantnz yanl ise, Charles Mauron ve Ruh zmsel Eletiri Yntemi konusunu yeniden gzden geiriniz. d Yantnz yanl ise, Ruhzmsel Eletiriye ba k ve yeni ynelimler konusunu yeniden gzden geiriniz. a Yantnz yanl ise, Ruhzmsel Eletiriye ba k ve yeni ynelimler konusunu yeniden gzden geiriniz. c Yantnz yanl ise, Ruhzmleyim ve Yazn sal Eletiri konusunu yeniden gzden geiriniz. b Yantnz yanl ise, Kuramn tanm ve Teme li konusunu yeniden gzden geiriniz. S>ra Sizde Yan>t Anahtar Sra Sizde 1

Psikanalitik (Ruhzmleyici) eletiri, ruhbilim alannda, nl ruhbilimci hekim Freud bata k zere, Carl Gustav Jung, ve daha sonra Jacques Lacan'n almalarnn yaznsal yaptlarn yorumlanmasnda yararlanlan gerek bir ynteme dntrlerek ortaya kan bir eletiridir gerekletirmek istedii ama, yaptla onu yaratan yazar-birey arasnda ilinti kurmak, bir b a deyile yaptn oluumunun yazarn ruhsal oluumunun bir yansmas olduu varsaymn kan Sra Sizde 2

Ruhbilim alannda, konuan tedavi olarak adlandrlan ruhzmleyim ynteminin temelini olu eri srlen kiisel sylen ya da konuma analizi, bir dil zmlemesinden baka bir ey d letirinin inceleme nesnesi olarak ele ald sanatsal yapt da bir dil rndr. Ne var ki, im, ruh- zmsel retinin, bilind dilin aracyla hastasn anlamaya alarak tedavi bir yaznsal dil rn olan yapt anlamay, anlamlandrmay, aklamay amalar. Sonuta h tak inceleme nesnesi olarak dili kullanr. Ancak, dil ile bilind arasndaki iliki, y iride, yazn inceleme uzmanlarn, yazarn yaamyksnden karlan bi- lindmn yaptn ya ynlendirir. Bununla birlikte, her iki alann da taraftarlar, birbirlerinin ilgi al anna ister istemez girmektedirler. Bu balamda, yaznsal eletirinin her frsatta eitli bi erde ruhbilim alannn kavram ve verilerine bavurduu gzlenmektedir. Ruhzmleyim ve yaz etiri arasndaki etkileimsel iliki tek bir biimde dile getirilemez. Ruhzmleyim, Freud yana Adler'le, Jacques Lacan'la, Carl G. Jung'la, Mlanie Klein'la, birbiriy- le etkileen e birbirine kar olan okullarda geliir. Sonra da Erich Fromm'un, Sullivan'n ve tekilerin inde durmakszn oullar, yaznsal eletiride etkileimler ve yaklamlar evrilerek, Baud n, Bachelard, Barthes ve Kristeva ile boyut deitirir. Sra Sizde 3

Ruhzmleyim inceleme nesnesi olan hastasnn davranlarnda bilind kiiliinden kayna meye alrken; teki iin, yaznsal bir etki yaratmak amacyla imgelem-dleme yolu ile ol sel bir yapt, biimi ve ierii ile aklama a- bas esastr. Bir yaznsal yaptta, yazar r dil yaratlyorsa, bu yazma edimi de bir davran olduundan, sz konusu yazn dili (img l) yaratm da teki davranlar gibi zmlenebilir. Ruhzmc nevroz hastasnn bilind lerinin da vurum simgesi olan, ryalarn, hayallerini, dlerini, sayrlarn, ska yine lerin yansttn ileri srer ve bu imgesel dili zmleyerek anlamlandrr. Ayn ekilde bi ptn, d dnyann gerekliinde aa vuramad bilind isteklerini, yaratclk gc

e tasarlad imgesel evreni rtk dille yanstr. Bu balamda, her ikisinde de, sz konusu i , ierdii ok anlaml simgeler olarak dilde kendilerini yanstma yolu ile ben sylenin (ben klem) bilincini olutururlar. O andan itibaren, zmleyicinin inceleme konusu olan bilind dilin dnda deil, iindedir. Her ikisi de, ortak eleri olan imgeyi konuacak, sz anlamlandracaktr. Sra Sizde 4

Ruhzmleyimci yntemi yaznsal eletirilerde kullanan eletirmenlerin, yazar-yapt iliki i tutumlarnda karmaklk gzlemlenir. Bu balamda yaznsal ruhzmsel eletiride iki tr mitir. Birinci yaklam yapttan hareket ederek yazar aklamay amalar; bu eletiri tr ini yazarn yaptn, klinik tedavi srecindeki bir hastann szleri gibi ele alarak, yazarn linalt dnyasn ve gizli isteklerini, cinsel eilimlerini, saplantlarn, ilk ocukluk d anmalarn, gdlerini, drtlerini ortaya kartmay amalayan incelemeleri kapsar. Yazarn erek, yazarn yaamyksn oluturulur. Bu kapsamda, Dominique Fernandez, ya- amykc ele mli savunucusu ve temsilcisidir. kinci yaklam ise; ruhzmleyim yntemini yazarn zyaa tesinde, yaptn derin anlamsal yapsn, yapta ait zellikleri aklamak iin kullanr. rles Baudouin, bir yandan yazarn yaamyksn, bir yandan da yaptn inceleyerek, her iki e ortak esi olan gizli ieriki bulmaya, arkalarnda gizlenen temel karmaalar ortaya yaklam ilk olarak ruhzmsel eletiri yntemine dntren Charles Mauron olmutur. Yararlanlan Kaynaklar

Beleval, Y. (1973). Ruhzmlemenin Yazn Eletirisine Katklar, ev. Ali zelebi, stan rgisi, Austos 1984. Carloni, J. C., Filloux. J. C. (2000). Eletiri Kuramlar, ev. T. Ycel, stanbul: Multil ingual Yaynlar. Fayolle, R. (1978). La critique, Paris: Armand Colin.

Fromm, E. (1980). Freud Dncesinin Bykl ve Snrlar, ev. A. Artan, stanbul: Artan Jung, G. C. (1938). Le Moi et l'inconscient, ev. A. Adamov, Paris: Gallimard. Madelenat, D., Brunel, P. (1977). La critique littraire, Paris: PUF. Mannoni, O. (1992). Freud, ev. Y. Atayman-T. Kurultay, stanbul: Alan Yaynclk. Mauron, Ch. (1950) Introduction la psychanalyse de Mallarm, Neuchtel: La Bacconire.

Moran, B. (1972). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, stanbul: 1. . Edebiyat Fakltesi Yaynla Nol-Bellemin, J. (1978). Psychanalyse et littrature, Paris: PUF. Wieder, C. (1988). Elment de Psychanalyse pour le texte littraire, Paris: Bordas. Ycel, T. (1991). Eletirinin ABC'si, Istanbul: Simavi Yaynlar. ELETR KURAMLARI Amalar>m>z Bu niteyi tamamladktan sonra; Aadakilerden hangisi Adorno'nun dncelerinden biri deildir?

Toplum tarihsel sre iinde snf hakimiyetinden kurtulmak iin mcadelesini srdrmektedir. Kapitalizmin olumsuz sonularndan dolay bireyler belirli deer ve ilgilerden uzaklamakta dr. Toplumda snf atmas devamllk gstermez. Yirminci yzylda Marksizm km, yerine sosyalizm ikame edilmitir.

Bu mcadele iyiye doru deil, insanl felaketlere doru srkleyen bir seyir izlemektedir Bakhtin'e gre, oksesli romann kifi aadakiler- den hangisidir? Dostoyevski Balzac Halit Ziya Uaklgil Turganiev Tolstoy

Peter V. Zima yeni bir eletirel edebiyat kuram zerinde alrken aadaki sosyologlarda nden etkilenmitir? M. Horkheimer M. Halbswachs J. F. Lyotard Ziya Gkalp Karl Mannheim Okuma Paras

Aadaki metin, Prof. Dr. Mehmet Kaplan'n iir Tahlilleri II adl kitabnn nsznden al

an sonra yazarn Sosyolojik eletiri ve dier eletiri anlaylar karsndaki tutumunu beli z.

Liseden niversiteye gelen rencilerin ada Trk irleri hakknda hemen hi bir ey bilm lere sahip olular beni byle bir kitap yazmaa tevik eden balca mil oldu. Bir iri sev a red etmek iin de metne dayanmak, makul deliler ileri srmek arttr. Bizde allm olan t zerine edebiyat yapma, dnceyi hi bir zaman ileriye gtrecek bir yol deildir. ad knda da metne dayanmak suretiyle, objektif birok eyler sylemek mmkndr. Zira bir metni ski olmasyla yeni olmas arasnda inceleme asndan hi bir fark yoktur.

Eski edebiyat tarihi anlayna gre, yaayan edebiyattan bahsetmek doru deildir, modern e iyatn ilm olarak incelenebilmesi iin aradan yirmi be hatta elli yl gemesi arttr. Bize k edebiyat tarihinin kurucusu Ord. Prof. Dr. M. Fuat Kpl'den kalan ve hl devam eden b z, Bat'da artk terk edilmee balanmtr. Sanat eserleri karsnda objektiflik, onlarn olularyla deil, bu eserleri ele al tarz ile ile ilgilidir. Edebiyat tarihilerinden o en eski metinler zerinde, birbirinden tamamiyle farkl fikirler ileri srmeleri bunu aka ortaya koyan bir delildir. Eskilik eer objektiflik iin bir garanti tekil etseydi, rih ahsiyetler zerinde bir anlamaya varmak icab ederdi. Tatbikatta Shakespeare, Goet he gibi haklarnda en ok aratrma yaplm sanatkrlarn dahi her gn yeni bir ekilde tefs klerini ve deerlendirildiklerini gryoruz.

Edebiyat tarihilerini ada edebiyattan bahs etmemee sevk eden en mhim mil, edeb eserl biyografik ve sosyal ereve iinde ele almalardr. Metinleri aydnlatt, hatta izah etti unan hatralar, msveddeler ve vesikalar, zamanla ortaya karlar. On dokuzuncu yzyldan k n bu tarihi gr, bugn bir hayli tenkide uramtr. Sanatkr kendi hayatndan veya evre , eserinde byk bir deiiklie tbi tutar, onlara estetik bir ekil verir. Sanat eserinin m hayatnkinden tamamiyle farkldr. Onu ancak kendi iinde anlayabilir ve deerlendirebili riz. Amerika'da ok gelien ve New Criticism adn alan akm bu gre dayanyor. Rene Wellek stin Warren Theory of Literature (3. Bask 1969) adl mterek eserlerinde bu gr savun

Eski edebiyat tarihiliine tamamiyle zd olan bu sanat eserlerini kendi ilerinde husus i bir estetik varlk olarak ele alma fikri, yaayan edebiyatn tedkiki iin salam bir zem in hazrlam ve batl aratrclar hayatta olan sanatkrlarn eserleri zerinde bir yn izde de bu yola gidilmenin artk zaman gelmitir. Edebiyatta esas olan metindir. Onun z erinde dnmek iin yazarnn lmesini beklemee lzum yoktur. Trk dilinin en orijinal ve c leri bugn yazlmaktadr. Onlar tanma ve tantmay gelecek nesillere brakmakla kendimizi n nesilleri byk bir zevkten mahrum ettiimize kniim.

Edebiyat yazar ve evresinden tamamiyle koparmak, hi phesiz ar bir fikirdir. Sanat bi fi ve sosyal artlara irca eden eski edebiyat tarihi anlayna kar, byle bir reaksiyona i tiya vard. Fakat deitirilmi de olsa eserde, yazarn kendi ruhundan ve evresinden gelen kislerin varln tamamiyle inkr edebilir miyiz? Her edeb eser, yaratcsnn ahsiyetine, ve muhitine hayt balarla baldr. Nitekim son yllarda New Criricism'in ar taraflar ek yeniden ll bir ekilde, eser ile yazar ve devri arasnda mnasebetler kurma yoluna g iini gryoruz. Fakat bu yeni harekette de esas, yine metindir. Ondan hareket ediliyor, onun zerinde duruluyor, onun mnsn veya slbunu aydnlatmak maksadyla yazar ve evresi s edilerek tekrar ona dnlyor. Bu hususta bir rnek olmak zere C. B. Cox ve A. E. Dyson' dern Poetry, Studies in Practical Criticism (London, 1963) adl eserine baklabilir.

Biz iir Tahlillerinin birinci cildinde olduu gibi, bu cildde de, buna yakn bir yol tu ttuk. Esas olarak metni aldk. Estetik cephelerini belirtirken onda ortaya konulan psikolojik ve sosyal muhtevay da mnlandrmaya altk. Baz iirlerde, metni aydnlatacak e, ksaca biyografik ve sosyal artlara temas ettik. Kendimizi S>nayal>m Yant Anahtar < > e Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden

gzden geiriniz. < > a Yantnz yanl ise Sosyolojik Eletirinin Tarih esi konusunu yeniden gzden geiriniz. < > c Yantnz yanl ise Sosyolojik Eletirinin Tem silcileri konusunu yeniden gzden geiriniz. < > b Yantnz yanl ise Sosyolojik Eletiriden Ya rarlanan Eletiri Akmlar konusunu yeniden gzden geiriniz. < > d Yantnz yanl ise George Lukacs konusunu yeniden gzden geiriniz. < > b Yantnz yanl ise Lucien Goldmann konu sunu yeniden gzden geiriniz. < > c Yantnz yanl ise Frankfurt Okulu konusu nu yeniden gzden geiriniz. < > d Yantnz yanl ise Adorno'nun Dnceleri konusunu yeniden gzden geiriniz. < > a Yantnz yanl ise M. Bakhtin evresi konu sunu yeniden gzden geiriniz. < > e Yantnz yanl ise Eletirel Edebiyat Kuram konusunu yeniden gzden geiriniz. S>ra Sizde Yan>t Anahtar Sra Sizde 1

Sosyolojik eletirinin tarihi geliim seyri iinde en nemli isimler Giambastista Vico ve Madame de Stael'dir. Vico, La Scienza Nuova adl eserinde Homeros'u psikolojik ve sosya l adan yorumlamtr. Madame de Stael ise dinin, adetlerin, kanunlarn edebiyat zerinde, e ebiyatn da din detler ve kanunlar zerindeki tesirini aratrmtr. Sra Sizde 2

Lucien Goldman eserlerini Macar edebiyat kuramcs ve Marksist eletirmeni George Luka cs'tan etkilenerek yazmtr. O, kendisini Lukacs'n bir devam olarak grr. Baz almala lerini ispatlama yoluna gitmitir. ki edebiyat eletirmeninin ortak noktas Hegelci btnl ategorisidir. Sra Sizde 3

Marksist eletirmenler tarihin birikerek oalan bir zgrleme sreci olduunu dnrken, dorno tarihi birikerek oalan bir zgrleme sreci olarak deil, insanl felaketlere dor bir sre olarak grmelerdir. Sra Sizde 4

Bakhtin, benimsedii kuramsal dnceler yznden Stalin tarafndan srgne gnderilmitir. B tali- nizmin uyum dncesine kar uyumsuzluu, tipiklik dncesine kar karmakl, tek ok seslilii, dzen fikrine kar karmaa ve kar- navalizasyon dncesini benimsemitir. B fikirleri esasnda Stalinin baskc politikalarna kar demokratik bir almdr. Bu yzd alin tarafndan srgne gnderilmitir. yararlanlan Kaynaklar Akerson, F. E. (2010). Edebiyat ve Kuramlar, stanbul: thaki Yaynevi Alver, K. (2003). Sosyolojik Eletiri, Ankara: Hece Yaynevi Bakhtin, M. M. (2001). Karnavaldan Romana, (ev: Sibel Irzk), lstanbul:Ayrnt Yaynlar. Moran, B. (1991). Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, stanbul: Cem Yaynevi. Rifat, M. (2004). Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar, stanbul: Sel Yaynclk. Wellek, R. (1993). Edebiyat Teorisi, (ev. mer Faruk Huyugzel) zmir: Akademi Yaynevi. Zima, P. V. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (ev: Mustafa zsar) Anka ra: Hece Yaynevi (http//www.answers.com ) ELETR KURAMLARI Amalar>m>z Bu niteyi tamamladktan sonra; nayal>m < >

Gstergebilimsel zmleme, yaznsal bir yapt incelerken aadakilerden hangisini gerekl Deerlendirir. Yazarn yaamn kahramann yaam ile karlatrr. Yazar metnin dnda tutar. Okurun yapta bakn ele alr. Yaptn anlamsal ve biimsel yapsn betimler. Aadakilerin hangisi gstergebilimsel zmlemenin arac deildir? retici sre Edimbilim Eitimbilim

Syleimlilik Biembilim < > Aadakilerden hangisi oyuncunun zellii deildir? D grnm Meslek Ruhsal durum lev Giysi < >

Kurgusal bir metin iinde olaylar belli bir bak as ile aktaran dilsel kesite ne ad ver r? Oyuncu Eyleyen Anlatc Yardmc Yazar 5. Aadakilerden hangisi znenin temel belirleyicilerinden biridir? En nemli rol oynamas Anlatc tarafndan yaratlm olmas D grnm zerk oluu Konumas < >

Yaznsal zmleme bir metnin tm dzeylerinin ve bileenlerinin betimlenmesi ve ilikilerini rtaya konmasdr. Bu aklama ile aadakilerin hangisi uyuYaznsallk Anlam oluumu Betimlemeli olu Anlamn aklanmas Sre olma < >

Aadakilerin hangisi yaznsal bir yaptn zelliidir? Nesnellii savunma znellii hissettirme Tek bir bak asnn olmas Yazarn metinle duygusal iliki kurmamas Anlam evrenlerinin ksrl Aadakilerin hangisi szcelemenin zelliklerinden biri deildir? Konuan zneyi gstermesi Konuan znenin zamann gstermesi Konuan znenin syleminin sorumluluunu almamas Szcenin balam iinde anlalmas Konuan znenin syleminin sorumluluun almas Aadakilerden hangisi gstergebilimsel drtgenin ilevlerinden biri deildir? Anlam evrenlerini belirtmek Duygu deerlerini ortaya koymak Anlam evrenleri arasnda iliki kurmak Yazarn metin iinde duygularn incelemek Y azarn metin iinde oluturduu gerilimleri gstermek Aadakilerden hangisi yaznsal bir metinde anlam oluturur? Oyuncular ve eyleyenler zlekler ve motifler Uzam ve zaman Anlatc ve bak as Eletirmenin bak as Okuma Paras Sinema ve Ak

Gen kadn ve gen adam ilk bulumalarnda -ounlukla olduu gibi- ba baa yemek yiyip sin ilerdi. Sinemadan sonra el ele tutuup aalkl yollarda uzun bir yry yaptlar. Filmle iyi olmasa da sinemann bal bana bir sevgi olduundan sz ettiler. rnein bugn izledik lm pek yle ahm ahm bir ey deildi ama, gene de memnundular. Bu konuda sze balarken ada iyeti bu deildi geri, ama konumann bir yerinde airane bir yrekle syledikleri gen kad iddi bir uyar yerine geti. Sinema neden ak haline gelir biliyor musun? dedi adam, nk tpk ak gibi, insan gznn bir aldan zerine kurulmutur. Hayal olduunu bildiin per lbinle... nsan ncelikle bir aldana k olur, sonra o aldantan bir hakikat yapmaya al

Baz filmler abuk biter.

Bir kitapta okunduunda gzel, anlaml bulabilecei, hatta altn izmek isteyecei szler, y alamakta olan bu ilikinin yryemeyeceini -pek erken yahut tam vaktinde- sylemiti ge ka Bu kadar farknda olann aldanmas uzun srmezdi. Film abuk biter, klar erken yanard. Kaynak: Murathan Mungan, Kibrit pleri, Metis yay., 2011. Kendimizi S>nayal>m Yant Anahtar < > e Yantnz yanl ise Yaznsal Gstergebilim konusunu yeniden gzden geiriniz. < > c Yantnz yanl ise Yaznsal Gstergebilim konusunu yeniden gzden geiriniz. < > d Yantnz yanl ise Eyleyenler konusunu yeniden gzden geiriniz. < > c Yantnz yanl ise Yazar ve Metinleme konusunu yeniden gzden geiriniz. < > a Yantnz yanl ise Eyleyenler konusunu yeniden gzden geiriniz. < > a Yantnz yanl ise zmleme Sreci konusunu yeniden gzden geiriniz. < > b Yantnz yanl ise zlek/ Motif konusunu yeniden gzden geiriniz. < > e Yantnz yanl ise retici Sre konusunu yeniden gzden geiriniz. < >

d Yantnz yanl ise Temel Anlam konusunu yeniden gzden geiriniz. < > b Yantnz yanl ise retici Sre konusunu yeniden gzden geiriniz. S>ra Sizde Yan>t Anahtar Sra Sizde 1

Yaznsal yaptn kendine zg ve yalmlatrlamaz zellikleri vardr. rnein ykde ikileme ler kullanlm olsayd, ayn etki yaratlamazd. Ayrca yaznsal yapt, okuyucuyu etkilemeye duygusal ve estetik bir znellik ierir. Sra Sizde 2 /Ak/: sevmezdi (s. 127), seviyorum (s. 131), sevdiini (s. 131), sevdiimi (s. 131,

/Gzellik/: gzel (s. 126, s. 127 5 kez, s. 128, s. 129 4 kez, 130), gzellik (s. 129, 13 ), gzellemek (s. 130), gzelletirmek (s. 130). Sra Sizde 3

Anne smklbcein (4), Nesnesi (N5) olunun uyumasn salamak olarak kabul edilirse, Eng ri de ortak eyleyen (Engelleyici = E5) olan tm ark, trk syleyen bceklerdir. Anne smk ), amacna ulaamayarak (4uN5) yaamndan (N6) da olmutur (4UN6). G ^ N5, N6 ^ Gn t Y ^ 4 ^ E5 N5 U 4 U N6 Sra Sizde 4 /Yer/: otlar, su birikintileri, srngen, alt, ev, bahe, yol

/Gk/: yldzlar, gkyz, gne, kelebek, umak, kanat, yusufuk, hava, u

/Yer/ izleini oluturan szckler /ne esenlikli ne esenliksiz/ duygu deeri tasalar da, a tda smklbcein mutlu ve umutlu olduu dnemleri gsterirler. Oysa /gk/ izleini olut n duygu deeri /esenlikli/dir. Ancak ne smklbcek ne de kelebek diledikleri mutluluu bul amazlar, ikisi de kendi dnyalarnda kalrlar. Onlar ayr dnyalarn oyunculardr. Bu ik n kavramlar (+) olarak birbirini dlar. /Yer/ kt /Gk/ /ne esenlikli ne esenliksiz/ /esenliksiz/ Yararlanlan Kaynaklar Bertrand, D. (2000). Prcis de smiotique littraire, Paris: Nathan Yaynlar. Fontanille, J. (1999). Smiotique et littrature, Essais de mthode, Paris: PUF Yaynlar. Geninasca, J. (1997). La parole littraire, Paris: PUF Yaynlar.

Greimas, A.-J, (1976). Maupassant: La smiotique du texte. Exercices pratiques, Pa ris: Seuil Yaynlar. Greimas, A.-J., Courts, J. (1979). Smiotique. Dictionnaire raisonn de la thorie du La ngage, Paris: Hachette yaynlar. Hugo, V. (1987). Ruy Blas, Paris: Cep kitaplar (Livre de poche) n 2434. Kran, A., Kran, Z. (2011). Yaznsal Okuma Sreleri, Ankara: Sekin Yaynlar, 4. Bask. Kran, Z., Kran, A. (2006). Dilbilime Giri, Ankara: Sekin Yaynlar. Korkut, E. (2011). La valeur thymique, Almanya: ditions universitaires europennes.

Ycel, T. (1981). Smklbcek, Haney Yaamal, stanbul: Karacan Yaynlar, ve Can Yaynla

Ycel, T. (1997). nsanlk Gldrs'nde Yzler ve Bildiriler, stanbul: Yap Kredi Yaynlar Ycel, T. (2004). Sylemlerin inden, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. ELETR KURAMLARI Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Metinleraras, sz konusu metin-tesi ilikilerden biridir. Genette, genel olarak metinle r arasndaki her tr alverii metinleraras olarak adlandrmaktan kanr. Me- tinlerarasn daha fazla metin arasndaki ortakbirliktelik ilikisi, yani (...) bir metnin baka bir metindeki somut varl olarak tanmlar. Metinleraras bal altna, metinlerarasmm en a szc szcne kullanm olan, ou zaman ayralarla belirtilen alnt'yi, ayrca alnts ilmemi, ayralarla belirtilmemi, ancak yine de szc szcne yaplan, gizli bir alnt l bir alnt olan amtrma'y metinleraras bal altnda anar. Ana-Metinsellik

Metinlerarasmm alanndan kard trev ilikilerini Genette ana-metinsellik bal altna B Metni'nin (yani ana-metin: yaln ya da dolayl bir dnm ilemiyle nceki bir metinden r metin) ondan treyen bir A Met- ni'ne (alt-metin, gnderge-metin) yaln bir dnm ya da le balayan ilikidir. Genette, ana-metinden alt-metne (gnderge-metne) geiin ak olduu, hangi bir alglama sorunu karmad durumlar zerinde durarak ana-metinsellik incelemesine koyar. Ana-metinsellik bir aktarm ilikisine gre tanmlanr. Farkl ana-metinsel olgular, ikinin doasna (ana-metnin taklit edilmesi ya da dntrlmesi) ve dzenine gre (oyunsal, el, ciddi) bir snflandrma nerir. Bir taklit ilikisine gre gerekleen pasti (yknme) ikisine gre gerekleen parodi (yanslama) ve alayc dntrm, ana-metinsel- lik bal Yan-Metinsellik

Bir dier metin-tesi iliki, Genette'in yan-metin adn verdii kavramdr. lk bakta bir lan, ikinci dereceden metinsel unsurlarla, yani balklar, alt-balklar, ara-balklar, ns r, sonszler, notlar, tanmlklar, resimler, metnin kapa ve metin-ncesi unsurlar (karalam alar, taslaklar) ile olan ilikilerini kapsar. Metin-ncesi inceleme daha ok metnin o luumunu, yazarn yaptnn oluum srecini, yaptnda yapt deiiklikleri ve bu deiikl le alan oluumsal ya da kaynak eletirisinin alanna girer. Yan-metinsellikte okur ve metin arasndaki ilikilerin kurulmasna katkda bulunan, asl metne gre ikinci planda kal metinsel unsurlar sz konusudur. Genette yan-metne ait unsurlarn, metnin kkensel olar ak tanmlanmasndaki rol zerinde durur. st-Metinsellik

Burada bir metnin trsel olarak hangi kategoriye ait olduunu belirlemek sz konusudur. Kimi yaptlarda, balk altnda yer alan Roman, Anlat, Deneme, iir, Trajedi, D

rgeler dorudan doruya yaptn ait olduu yaznsal tr belirtir. Ancak genelde yaptlarn belirtiler olmadndan ve metnin hangi tre ait olduu bildirilmediinden soyut, kapal bir metinsellik durumu ile kar karya bulunuruz. Sylem konusundaki deneyimlerine ve yaznsal sylemin gereklerine uyarak, elindeki bir metnin trsel olarak konumunu (yani onun b ir trajedi, roman, iir, deneme vb. olup olmadn) belirlemek okura der. Yorumsal st-Metin

Metin-tesinin son biimi yorumsal st-metin'dir. Bu tr iliki, bir metni, szn ettii bir tne zorunlu olarak alnt yapmadan, hatta adn anmadan balayan bir yorum ilikisidir. Bura a st-metni ana-metne balayan bir eletiri ilikisi sz konusudur. zellikle roman ve zyaa l anlatlarda karmza kar. Yazarlar roman zerine ileri srdkleri kuramlara, ya da dn tlarnn ierisinde yer verebilirler.

Genette'in belirledii be tr kategori birbirlerinden kesin izgilerle ayrlmazlar. Aralarn a belli alveriler bulunabilir. rnein, bir yorumsal st-metnin ierisinde her zaman aln er alr, bu durumda yorumsal st-metin ile metinleraras etkileir. Ya da parodi (yanslama ), alntlarn bir montaj yaplarak gerekleir, bu durumda da ana-metin ile metinleraras s birbirine baldr. Bir yaptn hangi tre ait olduu yan-metinsel belirtilerle belirlenir; b kez, st-metin ve yan- metin iliki ierisine girerler. Ya da, yorumsal st-metin, bir yaync, bir eletirmenin vgl eletirilerini bir kitabn kapanda yaynlad zaman yande yer alr.

Genette, metin-tesi kategorilerden birisini oluturan ana-metinsellik konusunda nere deyse eksiksiz bir snflandrma yapar. Biimsel bir snflandrmayla yetinerek yaptnda ok ayrmaz; Riffaterre'in yaptnn tersine, her tr yorumu bir kenara iter. Yorumsal boyut ya da, Bahtin'in yapt gibi, toplumsal boyutu da nemsemez.

Ancak Genette'in yeni szckler treterek metinleraras olgular belli bir dzene koymas, k kavrama byk lde aklk getirmitir. Gerekten de bugn var olan metinleraras tanmla en tutarl ve en ak tanmlamalar ve snflandrmalar Palimpsestes de buluruz.

Kuramsal baklarna ksaca deindiimiz tm kuramclarn bak alar ve metinlerara- s y aha fazla bilgi edinmek iin u kitaptan yararlanabilirsiniz: Ku- bilay Aktulum, Met inleraras likiler (stanbul: teki yaynlar, 1999). Trk yaznndan rnek olarak, yaptla leraraslk olgusu konusunda gr bildiren yazarlar bulabilir misiniz? METNLERARASI YNTEMLER Ortakbirliktelik likileri Genette'in "iki ya da daha fazla metin arasndaki ortakbirliktelik ilikisi, yani (... ) bir metnin baka bir metindeki somt varl "biimindeki tanmndan yola ka-

rak, iki tip metinleraras iliki belirlenebilir: ki ya da daha fazla metin arasnda kur ulan ortakbirliktelik ilikisine dayanan metinleraras ilikiler; trev ilikisine dayana inleraras ilikiler. Farkl metinleraras yntemler ak ve kapal olmak zere iki biim alt alnabilirler. Bir metne yaplan gnderme, yaptn ad ya da yazar aka bildirilerek ve al esitler belirtilerek (rnein ayralar ya da italik yaz kullanlarak) ak ilikiler; bir ya ayrk unsurlara yer verildii konusunda hibir belirti, ipucu verilmeden kapal ilikiler urulabilir. Alnt, gn- derge, ak; gizli alnt ve antrma, kapal metinleraras ilikil parodi), alayc dntrm, yknme (pasti) ise bir trev ilikisine dayanan ve ak metinl ylrlar, Alnt ve Gnderge Alnt, bir l ve en sk klemek iin ir balamda

metnin baka bir metindeki varln en somut biimde grnr klan, ilk akla gel karmz