Elementy prawa podręcznik - rozdziały 8-12 (materiały do ......Informacje te będą przydatne czytelnikowi wtedy, gdy będzie miał do załatwienia sprawę administracyjną lub

Jacek Musiałkiewicz

ELEMENTY PRAWA

DO NOWEJ PODSTAWY PROGRAMOWEJ

Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl Materiały do zdalnego nauczania - marzec 2020 r.

Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia w zawodach na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Jolanty Fiszbak, mgr Ewy Kawczyńskiej-Kiełbasy, mgr Małgorzaty Siennej.

Typ szkoły: szkoła ponadgimnazjalna

Zawód: technik ekonomista

Kwalifikacja: A.35. Planowanie i prowadzenie działalności w organizacji

Część kwalifikacji: 1. Organizowanie działalności gospodarczej i obliczanie podatków

Rok dopuszczenia: 2015

Projekt okładki, opracowanie redakcyjne, skład:Jarosław Bralski

Korekta:Zofia Średnicka

Fotografia na okładce:© Junial Enterprises – Fotolia.com

Na podstawie obowiązku wynikającego z art. 22an ust. 6 Ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2017 r., poz. 2198, z późn. zm.) podręcznik został zaktualizowany według stanu na 30.06.2018 r.

© Copyright by Wydawnictwo Ekonomik – Jacek Musiałkiewicz

Wydanie II

Warszawa 2018

ISBN 978-83-7735-091-1

Wydawnictwo Ekonomik – Jacek Musiałkiewiczul. Zwierzyniecka 7 m. 100-719 Warszawatel./faks 22 840-19-25, tel. 22 851-70-31e-mail: [email protected]

Druk i oprawa:Wydawnictwo ITeE-PIBul. K. Pułaskiego 6/1026-600 Radomtel. 48 364-42-41


3

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

1. Podstawowe wiadomości o prawie __________________________________________ 91.1. Normy prawne a inne normy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2. Państwo i prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.3. Prawo podmiotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.4. Stosunek prawny i jego elementy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.5. Zdarzenia prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211.6. Systematyka prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.7. Przestrzeganie i stosowanie prawa oraz wykładnia prawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2. Prawo konstytucyjne _______________________________________________________322.1. Przedmiot i źródła prawa konstytucyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322.2. Podstawowe zasady funkcjonowania Rzeczypospolitej Polskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.3. Wolności i prawa człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.4. Organy władz publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.5. Źródła prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

3. Prawo cywilne ______________________________________________________________843.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843.2. Część ogólna prawa cywilnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 883.3. Własność i inne prawa rzeczowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003.4. Prawo zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1093.5. Prawo spadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

4. Prawo rodzinne i opiekuńcze _____________________________________________ 1454.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454.2. Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464.3. Pokrewieństwo i powinowactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1524.4. Stosunki między rodzicami a dziećmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

5. Prawo pracy ______________________________________________________________ 1555.1. Wiadomości wstępne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1555.2. Stosunek pracy – powstanie, zmiana i ustanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595.3. Ochrona pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1695.4. Prawa i obowiązki pracownika i pracodawcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1725.5. Rodzaje odpowiedzialności pracowniczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1955.6. Prawo ubezpieczeń społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1975.7. Pośrednictwo pracy i ochrona bezrobotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

6. Prawo administracyjne ___________________________________________________ 2006.1. Wiadomości wstępne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006.2. Organizacja administracji w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2046.3. Funkcjonowanie administracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

7. Prawo karne ______________________________________________________________ 2238. Prawo gospodarcze ______________________________________________________ 229

8.1. Pojęcie prawa gospodarczego, jego źródła i podstawowe definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2298.2. Działalność gospodarcza i podmioty, które ją prowadzą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2308.3. Ochrona konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262


4

9. Prawo finansowe _________________________________________________________ 2659.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2659.2. Prawo budżetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2669.3. Prawo podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2689.4. Prawo ubezpieczeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2749.5. Prawo bankowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

10. Ochrona własności intelektualnej ________________________________________ 28110.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28110.2. Prawa autorskie i prawa pokrewne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28210.3. Prawa własności przemysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

11. Ochrona danych osobowych _____________________________________________ 29012. Człowiek wobec prawa ___________________________________________________ 295

12.1. Ignorantia iuris nocet! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29512.2. Człowiek w urzędzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29712.3. Człowiek przed sądem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308


5

WstępPodręcznik „Elementy prawa” jest przeznaczony dla uczniów techników i słuchaczy szkół policealnych zdobywających zawód technika ekonomisty. Zostały w nim omówione wszystkie zagadnienia dotyczące prawa, występujące w pierwszej części kwalifikacji A.35/AU.35. Planowanie i prowadzenie działalności w organizacji – A.35.1/AU.35.1. Organizowanie działalności gospodarczej i obliczanie podatków.

Podręcznik może być wykorzystywany również w szkołach realizujących kształcenie w innych zawodach, ponieważ zagadnienia omawiane w podręczniku obejmują wiele problemów. Niektóre z zagadnień (prawo pracy, przestrzeganie tajemnicy zawodowej, ochrona pracy, prawo podatkowe, prawo autorskie i ochrony danych osobowych) dotyczą efektów kształcenia wspólnych dla wszystkich zawodów. Dlatego podręcznik może być wykorzystywany we wszystkich technikach, szkołach policealnych i zasadniczych szkołach zawodowych.

Podręcznik został podzielony na dwanaście rozdziałów. W pierwszym rozdziale czytelnik poznaje podstawowe pojęcia stosowane w prawie – dzięki temu będzie mógł swobodnie korzystać z kolejnych rozdziałów. W kolejnych sześciu rozdziałach omówione są podstawowe gałęzie prawa, tj. prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo rodzinne i opiekuńcze, prawo pracy, prawo administracyjne i prawo karne. Kolejne cztery rozdziały poświęcone są prawu gospodarczemu, prawu finansowemu, ochronie własności intelektualnej oraz ochronie danych osobowych. Ostatni, dwunasty rozdział pt. „Człowiek wobec prawa” zawiera wiele użytecznych informacji na temat postępowania administracyjnego i postępowań sądowych. Informacje te będą przydatne czytelnikowi wtedy, gdy będzie miał do załatwienia sprawę administracyjną lub gdy trafi do sądu. Ze względu na szeroki zakres omawianych zagadnień podręcznik „Elementy prawa” może być wykorzystywany również przez uczniów szkół ogólnokształcących, którzy realizują program edukacji prawnej.

Pisząc podręcznik „Elementy prawa”, starałem się przedstawić wszystkie zagadnienia w sposób jak najbardziej zrozumiały dla czytelnika. Dlatego umieściłem w nim dużo przykładów, tabel, schematów i rysunków, które powinny ułatwić zrozumienie omawianych zagadnień. Często jakieś słowo używane w tekście podręcznika posiada synonimy, które zostały zapisane w nawiasach, po słowie, do którego się odnoszą. W nawiasach podawane są również krótkie przykłady. Starałem się unikać stosowania skrótów, ale nie zawsze było to możliwe. Dlatego na dwóch kolejnych stronach został zamieszczony wykaz użytych skrótów. Jeżeli w treści pojawi się skrót, który będzie niezrozumiały dla czytelnika, to wyjaśnienia tego skrótu powinien on szukać właśnie w tym wykazie.

W podręczniku często powołuję się na ustawy, rozporządzenia oraz źródła prawa. Pełne tytuły tych aktów prawnych wraz z miejscem ich publikacji zostały podane w wykazie aktów prawnych na końcu podręcznika. Podane akty normatywne mogą ulegać zmianom i nowelizacjom, dlatego w celu sprawdzenia ich aktualności polecam korzystanie z wyszukiwarek aktów normatywnych – pierwsza z nich znajduje się na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji, pod adresem www.dziennikiurzedowe.gov.pl, a druga na stronie internetowej Sejmu, pod adresem isap.sejm.gov.pl. Zagadnienia omawiane w podręczniku uwzględniają stan prawny obowiązujący na dzień 30 czerwca 2018 r.

Mam nadzieję, że podręcznik „Elementy prawa” spełni oczekiwania wszystkich, którzy zdecydują się z niego korzystać. Jeżeli w trakcie pracy z podręcznikiem nasuną się Państwu jakieś uwagi czy sugestie, proszę o ich przysyłanie na adres e-mail Wydawnictwa: [email protected].

Z wyrazami szacunkuJacek Musiałkiewicz

Warszawa, 1 września 2018 r.



7

Wykaz skrótów

Akty prawnek.c. – Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilnyk.k. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karnyk.k.s. – Ustawa dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowyk.k.w. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczyKonstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.k.p. – Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracyk.p.a. – Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnegok.p.c. – Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnegok.p.k. – Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnegok.p.w. – Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczeniak.s.h. – Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowychk.w. – Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeńu.s.g. – Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnymu.s.p. – Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowymu.s.w. – Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa

Instytucje i organyBFG – Bankowy Fundusz GwarancyjnyCEIDG – Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności GospodarczejKNF – Komisja Nadzoru FinansowegoKPRM – Kancelaria Prezesa Rady MinistrówKRAZ – Krajowy Rejestr Agencji Zatrudnienia KRRiT – Krajowa Rada Radiofonii i TelewizjiKRS – Krajowy Rejestr SądowyNBP – Narodowy Bank PolskiNIK – Najwyższa Izba KontroliNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyONZ – Organizacja Narodów ZjednoczonychPFRON – Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób NiepełnosprawnychPIU – Polska Izba UbezpieczeńPrezes UODO – Prezes Urzędu Ochrony Danych OsobowychPrezydent RP – Prezydent Rzeczypospolitej PolskiejPRM – Prezes Rady MinistrówRIO – Regionalna Izba ObrachunkowaRM – Rada MinistrówRPD – Rzecznik Praw DzieckaRPO – Rzecznik Praw ObywatelskichTK – Trybunał KonstytucyjnyTS – Trybunał StanuUE – Unia EuropejskaUFG – Ubezpieczeniowy Fundusz GwarancyjnyUODO – Urząd Ochrony Danych OsobowychUOKiK – Urząd Ochrony Konkurencji i KonsumentówUrząd Patentowy RP – Urząd Patentowy Rzeczypospolitej PolskiejWSA – wojewódzki sąd administracyjnyZAZ – zakład aktywności zawodowejZPChr – zakład pracy chronionejZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych


8

Inne skrótyaa – łac. ad acta, tzn. „do akt”art. – artykułBIP – Biuletyn Informacji PublicznejBHP – bezpieczeństwo i higiena pracyCIT – podatek dochodowy od osób prawnychds. – do spraw Dz.U. – Dziennik Ustawim. – imieniaJST – jednostki samorządu terytorialnegols. – lista stron umowy międzynarodowej M.P. – Monitor Polskim.st. – miasto stołeczneNIP – numer identyfikacji podatkowejnp. – na przykładnr – numerOTK ZU – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Zbiór Urzędowy PIT – podatek dochodowy od osób fizycznychPKD – Polska Klasyfikacja Działalnościpkt – punktpoz. – pozycjapt. – pod tytułem RP – Rzeczpospolita PolskaSA – spółka akcyjnaS.A. – spółka akcyjnaS.K.A. – spółka komandytowo-akcyjnasp.j. – spółka jawnasp.k. – spółka komandytowasp.p. – spółka partnerskasp. z o.o. – spółka z ograniczoną odpowiedzialnościąspółka z o.o. – spółka z ograniczoną odpowiedzialnościąsygn. – sygnatura, tj. oznaczenie akt danej sprawy przy użyciu liter oraz cyfrtekst jedn. – tekst jednolityust. – ustępVAT – podatek od towarów i usługww. – wyżej wymienionyz późn. zm. – z późniejszymi zmianamize zm. – ze zmianami



PRAWO GOSPODARCZE

8.1 Pojęcie prawa gospodarczego, jego źródła i podstawowe definicje

Pojęcie prawa gospodarczegoW poprzednich sześciu rozdziałach podręcznika omówione zostały podstawowe gałęzie prawa, tj. prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo admi-nistracyjne i prawo karne.

Ten rozdział jest poświęcony prawu gospodarczemu, które zawiera normy prawne do-tyczące obszernej sfery działalności ludzkiej, jaką jest działalność gospodarcza. Podział prawa według sfer działalności ludzkiej jest rzadziej stosowany niż podział na podstawowe gałęzie prawa, a gałęzie prawa wyodrębnione w ten sposób są nazywane kompleksowymi lub funkcjonalnymi gałęziami prawa.

Normy prawa gospodarczego regulują stosunki społeczne, jakie powstają w związku z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej. Największą grupę stanowią wśród nich normy prawa cywilnego, ale również normy pochodzące z innych gałęzi prawa – z prawa konstytucyjnego, administracyjnego, karnego i prawa pracy – dość często dotyczą podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej.

Prawo gospodarcze w literaturze prawniczej jest często dzielone na publiczne i prywatne. Prawo gospodarcze publiczne reguluje stosunki prawne między podmiotami podejmujący-mi i prowadzącymi działalność gospodarczą a państwem. Obejmuje ono przede wszystkim normy prawne regulujące rozpoczęcie, prowadzenie i zakończenie działalności gospodarczej, a także normy prawne dotyczące ochrony konkurencji i konsumentów. Prawo gospodarcze prywatne reguluje stosunki prawne między dwoma podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, a także stosunki prawne powstające między podmiotami prowadzącymi dzia-łalność gospodarczą a ich klientami (np. konsumentami).

Źródła prawa gospodarczegoAkty normatywne zawierające normy prawa gospodarczego powstawały w różnym czasie, niektóre jeszcze przed drugą wojną, inne zaś po wojnie, lecz w całkiem odmiennych od dzi-siejszych warunkach. Do najważniejszych z nich należą:• Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe;• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny;• Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych;• Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów;• Ustawa z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców.

Podstawowe definicje stosowane w prawie gospodarczymPrawo gospodarcze wykorzystuje wiele specyficznych pojęć. Niektóre z nich są właściwe tylko dla pewnych stosunków prawa gospodarczego i zostaną omówione łącznie z zagadnieniami,

8


230 Rozdział 8. Prawo gospodarcze

z którymi się wiążą. Inne pojęcia są wspólne dla różnych stosunków prawa gospodarczego i te właśnie zostaną omówione poniżej.

W prawie gospodarczym często używa się terminu „przedsiębiorstwo”. Przedsiębior-stwo zostało zdefiniowane w Kodeksie cywilnym i definicja ta różni się nieco od definicji przedsiębiorstwa, jaka jest stosowana w naukach ekonomicznych. W Kodeksie cywilnym przedsiębiorstwo jest określane jako zorganizowany zespół składników materialnych i niema-terialnych, przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej i obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład, a w szczególności:• oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa);• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wy-

robów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa

do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;• wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;• koncesje, licencje i zezwolenia;• patenty i inne prawa własności przemysłowej;• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;• tajemnice przedsiębiorstwa;• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

W prawie gospodarczym często używa się pojęć: mienie, pieniądz, wartość. Mienie oznacza wszystkie podmiotowe prawa majątkowe należące do danej osoby fizycz-

nej lub prawnej, tj. własność rzeczy i inne prawa majątkowe (np. patenty, prawa autorskie, papiery wartościowe). Inaczej mienie można określić jako aktywa osoby fizycznej lub osoby prawnej. Często termin „mienie” jest zastępowany określeniem majątek.

Wartość i pieniądz są to terminy ekonomiczne. W prawie gospodarczym ich znaczenie jest podobne – żaden przepis prawa nie zawiera jednak ich definicji. Pieniądz to powszechny środek wymiany, który jest wykorzystywany do określania wartości. Wartość jest to cecha jakiejś rzeczy (ew. dobra niematerialnego), która określa, w jakiej relacji rzecz (ew. dobro niematerialne) może być wymieniona na pieniądz.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Jakie stosunki społeczne są regulowane normami prawa gospodarczego?

2. Jaka jest podstawowa różnica między prawem gospodarczym publicznym, a prawem gospo-darczym prywatnym?

3. Co to jest mienie?

4. Wyszukaj różne definicje przedsiębiorstwa i porównaj je z definicją przedsiębiorstwa zawartą w Kodeksie cywilnym.

8.2 Działalność gospodarcza i podmioty, które ją prowadzą

Pojęcie działalności gospodarczej Podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na równych prawach, a zgodnie z art. 22 Konstytucji RP ograniczenie tej wolności może być wprowadzone jedynie na mocy ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.

Zasady podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej zostały określone w usta-wie Prawo przedsiębiorców, która zawiera również definicję działalności gospodarczej.


231Działalność gospodarcza i podmioty, które ją prowadzą

! Działalność gospodarcza jest to zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły*.

* Nie stanowi działalności gospodarczej działalność wykonywana przez osobę fizyczną, której przychód należny z tej działalności nie przekracza w żadnym miesiącu 50% kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę. Jest to tzw. działalność nieewidencjonowana.

Przepisy dotyczące działalności gospodarczej nie są stosowane do działalności wytwór-czej w rolnictwie, m.in. w zakresie upraw rolnych, chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego.

PrzedsiębiorcaOsoby fizyczne, osoby prawne lub nieposiadające osobowości prawnej jednostki organiza-cyjne, które wykonują działalność gospodarczą, są nazywane przedsiębiorcami134.

Tak więc aby być przedsiębiorcą, należy spełniać łącznie dwa warunki: pierwszym z nich jest wykonywanie działalności gospodarczej we własnym imieniu, a drugim – przynależność do jednej z niżej wymienionych grup:• osób fizycznych;• osób prawnych;• jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, które mają przyznaną

zdolność prawną.

Prawa i obowiązki przedsiębiorcyPrzedsiębiorcy mogą podejmować wszelkie działania, z wyjątkiem tych, które są zakazane przez prawo, a źródłem jakichkolwiek nakładanych na nich obowiązków mogą być tylko obowiązujące przepisy prawne.

Przy wykonywaniu działalności gospodarczej przedsiębiorcy powinni przestrzegać zasad:• uczciwej konkurencji;• poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów innych przedsiębiorców

i konsumentów;• poszanowania oraz ochrony praw i wolności człowieka.

W ustawie Prawo przedsiębiorców zapisane są najważniejsze obowiązki wszystkich przedsiębiorców – bez względu na rodzaj działalności gospodarczej czy wielkość przedsię-biorstwa. Obowiązki te polegają m.in. na:• umieszczaniu numeru identyfikacji podatkowej (NIP) we wszystkich oświadczeniach

związanych z wykonywaną działalnością gospodarczą i posługiwaniu się tym numerem w obrocie gospodarczym i prawnym;

• dokonywaniu lub przyjmowaniu płatności za pośrednictwem rachunku bankowego w każdym przypadku, gdy stroną transakcji jest inny przedsiębiorca, a jednorazowa wartość należności lub zobowiązań przekracza równowartość 15 000 zł;

• podawaniu w ofercie podstawowych informacji o przedsiębiorcy (w sytuacji, gdy oferuje on towary lub usługi w sprzedaży bezpośredniej, na odległość – za pośrednictwem środ-ków masowego przekazu, sieci informatycznych lub druków bezadresowych). Informacje te powinny obejmować co najmniej: firmę przedsiębiorcy, jego siedzibę lub adres oraz numer identyfikacji podatkowej NIP;

134 Za przedsiębiorców uznawani są także wspólnicy spółki cywilnej (w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej), natomiast spółka cywilna nie jest uznawana za przedsiębiorcę.



• zamieszczaniu na towarach wprowadzanych do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej pisemnych informacji w języku polskim, zawierających firmę producenta i jego adres135 oraz umożliwiających identyfikację towaru. Informacje te mogą być umieszczo-ne na opakowaniu, etykiecie, w instrukcji lub dostarczane w inny, zwyczajowo przyjęty sposób. Jeżeli jednak dla określonego towaru w odrębnych przepisach istnieją bardziej szczegółowe wymagania dotyczące oznakowania, przedsiębiorca ma obowiązek je spełnić.Obowiązki przedsiębiorców zapisane są nie tylko w Prawie przedsiębiorców, lecz także

w innych aktach normatywnych – są to np. obowiązki wynikające z przepisów prawa podat-kowego, prawa pracy, prawa cywilnego czy prawa ochrony środowiska. Na przedsiębiorców będących producentami i dystrybutorami nałożone są ponadto liczne obowiązki w zakresie bezpieczeństwa produktów – najważniejsze z nich to obowiązek wprowadzania na rynek wyłącznie bezpiecznych produktów136 oraz obowiązek dostarczania informacji umożliwia-jących ocenę zagrożeń związanych z produktem w okresie jego używania.

Odpowiedzialność cywilna i karnaJeżeli przedsiębiorca spowoduje u innej osoby powstanie szkody, ponosi odpowiedzialność cywilną. Ponadto osoby zaangażowane w prowadzenie działalności gospodarczej podlegają odpowiedzialności karnej. Kodeks karny, Kodeks karny skarbowy, Kodeks pracy, Kodeks wykroczeń oraz inne akty normatywne zawierają przepisy dotyczące przestępstw i wykroczeń, jakie można popełnić w związku z podejmowaniem i prowadzeniem działalności gospodarczej. PrzykładArt. 601 § 1 Kodeksu wykroczeń: „Kto wykonuje działalność gospodarczą bez wymaganego zgłoszenia do ewidencji działalności gospodarczej, wpisu do rejestru działalności regulowanej lub bez wymaganej koncesji albo zezwolenia, podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny”.

Ograniczenia swobody podejmowania działalności gospodarczejMimo generalnej zasady swobody podejmowania działalności gospodarczej, która głosi, że podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej jest wolne dla każdego na rów-nych prawach, w niektórych dziedzinach państwo wprowadza ograniczenia w tym zakresie. Istnieją trzy formy ograniczenia swobody podejmowania działalności gospodarczej: konce-sjonowanie działalności gospodarczej, wprowadzenie regulowanej działalności gospodarczej, udzielanie zezwoleń na wykonywanie działalności gospodarczej.

Niektóre rodzaje działalności gospodarczej mają szczególne znaczenie ze względu na bez-pieczeństwo państwa lub obywateli albo inny ważny interes publiczny. Dlatego wykonywanie działalności gospodarczej w tych obszarach nie może być wolne, lecz wymaga uzyskania zgody państwa, czyli koncesji.

! Koncesja jest to decyzja administracyjna, uprawniającą do wykonywania przez wskazany w tej decyzji podmiot (koncesjonariusza) ściśle określonej działalności gospodarczej w sposób i na warunkach określonych w ustawie.

135 W przypadku gdy wytwórca ma siedzibę poza terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej i państw członkowskich Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), w informacji tej należy również podać państwo, w którym znajduje się siedziba wytwórcy.

136 Produktem bezpiecznym jest produkt, który w zwykłych warunkach jego używania nie stwarza żadnego zagrożenia dla konsumentów lub stwarza znikome zagrożenie.



Uzyskania koncesji wymaga np. wykonywanie działalności gospodarczej w zakresie ochrony osób i mienia, przewozów lotniczych czy prowadzenia kasyna gry. Organem ad-ministracji publicznej, który prowadzi postępowanie administracyjne związane z udziele-niem koncesji, jest minister właściwy ze względu na przedmiot działalności gospodarczej podlegającej koncesjonowaniu.

Drugą z form ograniczenia swobody podejmowania działalności gospodarczej jest wprowadzenie obowiązku uzyskiwania zezwolenia (zgody, licencji) na niektóre rodzaje działalności gospodarczej. Zezwolenia są wydawane przez organy jednostek samorządu terytorialnego (np. przez wójta gminy), chyba że w przepisach szczegółowych dotyczących danego rodzaju działalności gospodarczej zapisano, że zezwolenie wydaje inny podmiot. Prawo wymaga uzyskania zezwolenia np. na prowadzenie schronisk dla bezdomnych zwierząt, sprzedaż alkoholu czy zarobkowe wykonywanie transportu drogowego (osób lub rzeczy). Zezwolenia są wydawane po stwierdzeniu, że spełnione zostały wymagane prawem warunki wykonywania działalności gospodarczej. Warunki te dotyczą przede wszystkim ochrony życia i zdrowia ludzkiego, bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz są związane ze specyfiką działalności gospodarczej objętej zezwoleniem.PrzykładProwadzenie schroniska dla zwierząt wymaga m.in., aby było ono zlokalizowane w miejscu oddalo-nym co najmniej o 150 m od siedzib ludzkich lub obiektów użyteczności publicznej. Ponadto teren, na którym jest zlokalizowane schronisko, powinien być utwardzony i ogrodzony, a w schronisku powinny być wyodrębnione pomieszczenia przeznaczone do wykonywania zabiegów leczniczych lub izolowania zwierząt chorych. Pomieszczenia lub boksy dla zwierząt powinny być oddzielone przegrodami, a ściany, podłogi i drzwi w tych pomieszczeniach powinny być wykonane w sposób uniemożliwiający ucieczkę zwierząt, z materiałów które są łatwe do mycia i odkażania i nie powodują urazów lub kontuzji u zwierząt.

Trzecią formą ograniczenia swobody działalności gospodarczej jest wprowadzenie dzia-łalności regulowanej. Działalność regulowana jest to taka działalność, której wykonywanie wymaga spełnienia szczególnych warunków, określonych przepisami prawa. Przedsiębiorca, który chce wykonywać działalność regulowaną, obowiązany jest spełnić warunki określone przez ustawę, która zawiera normy prawne dotyczące tego rodzaju działalności, oraz uzyskać wpis do rejestru działalności regulowanej. Wpis do rejestru działalności regulowanej jest dokonywany na podstawie wniosku przedsiębiorcy, po złożeniu przez niego oświadczenia o spełnieniu warunków wymaganych do wykonywania działalności regulowanej.

Działalność regulowana różni się od działalności wymagającej zezwolenia tym, że w przypadku działalności regulowanej przedsiębiorca musi jedynie złożyć oświadcze-nie o spełnieniu warunków do wykonywania określonego rodzaju działalności. Nie musi więc przechodzić długiej procedury przyznania zezwolenia. Działalnością regulowaną jest np. działalność w zakresie przechowywania dokumentacji osobowej i płacowej pracow-ników czy prowadzenie stacji kontroli pojazdów. Prawdziwość oświadczenia złożonego przez przedsiębiorcę może być sprawdzona przed rozpoczęciem przez niego działalności gospodarczej lub w jej trakcie.

Oznaczenie przedsiębiorcyKażdy przedsiębiorca posiada indywidualizujące go oznaczenie. Oznaczeniem przedsiębiorcy jest firma. Firma przedsiębiorcy powinna odróżniać się dostatecznie od firm innych przed-siębiorców prowadzących działalność na tym samym rynku. Firma nie może wprowadzać w błąd, w szczególności co do osoby przedsiębiorcy, przedmiotu i miejsca działalności oraz źródeł zaopatrzenia. Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Nie wyklucza to włączenia



do firmy pseudonimu, określeń wskazujących na przedmiot działalności przedsiębiorcy, miejsca jej prowadzenia oraz innych dowolnie obranych wyrażeń.

PrzykładJan Nowak prowadzący w Ciechanowie jednoosobową działalność gospodarczą w zakresie produkcji krzeseł może mieć następującą firmę: „Komfort siedzenia. Jan Nowak. Ciechanów”.

Firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma musi zawierać określenie formy prawnej osoby prawnej (określenie to może być podane w skrócie), a ponadto może zawierać przedmiot działalności, siedzibę oraz inne określenia. Firma osoby prawnej może zawierać nazwisko lub pseudonim osoby fizycznej, jeżeli służy to ukazaniu związków tej osoby z powstaniem lub działalnością osoby prawnej. Umieszczenie w firmie nazwiska albo pseudonimu osoby fizycznej wymaga pisemnej zgody tej osoby, a w razie jej śmierci – zgody jej małżonka i dzieci.

Rejestry działalności gospodarczejPrzedsiębiorcy podlegają rejestracji w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) lub w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS).

Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności GospodarczejCentralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej jest to prowadzony w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego ds. gospodarki system ewidencjonowania przedsiębiorców będących osobami fizycznymi. Informacje gromadzone w CEIDG są jawne – każdy ma do nich dostęp i może się z nimi zapoznać na stronie internetowej www.ceidg.gov.pl. Większość wpisów do CEIDG jest dokonywana na wniosek osoby zainteresowanej, chociaż są również sytuacje, które przewidują wpis z urzędu. Działalność gospodarczą, która wymaga rejestracji w CEIDG, można podjąć już w dniu złożenia wniosku.

Na stronie internetowej www.ceidg.gov.pl zamieszczona jest instrukcja wypełniania wniosku o wpis. Jeżeli zawarte w niej informacje okażą się niewystarczające, można skorzy-stać z serwisu informacyjno-usługowego dla przedsiębiorcy znajdującego się pod adresem www.biznes.gov.pl137 lub zapytać pracownika urzędu gminy. W wielu urzędach wywieszone są wzory wypełnionych wniosków, które – podobnie jak wzór zamieszczony w tym podręcz-niku – mogą być ułatwieniem przy samodzielnym jego wypełnianiu.

Wniosek CEIDG-1 wypełnia się w następujących sytuacjach:• podejmowanie działalności gospodarczej (wzór Wzór 7);• zmiana danych objętych wpisem (np. zmiana siedziby lub adresu zamieszkania);• zawieszanie i wznawianie działalności gospodarczej;• zakończenie działalności gospodarczej, czyli wykreślenie przedsiębiorcy z CEIDG.

Informacja o tym, jakiej sytuacji dotyczy składany wniosek, jest przekazywana przez wnioskodawcę poprzez wstawienie znaku „×” we właściwym kwadracie rubryki „01. Rodzaj wniosku”. W przypadku gdy w trakcie prowadzenia działalności należy dokonać zmian niektórych danych we wpisie do CEIDG, trzeba wskazać rubryki, których zmiana dotyczy. Dokonuje się tego poprzez wstawienie znaku „×” w kwadracie stojącym po lewej stronie nazwy rubryki (pola).

137 Formularz CEIDG można wypełnić również telefonicznie, wspólnie z konsultantem serwisu biznes.gov.pl (tel. 801-055-088 lub 22 765-67-32). Po wypełnieniu wniosku przesyłany jest SMS z kodem (numerem wniosku), z którym należy pójść do urzędu gminy. Tam urzędnik drukuje wniosek, a przedsiębiorca składa na nim swój podpis.



Wzór 7. CEIDG-1 Wniosek o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej

×AHL 112297

53203292006505 1 3 2 84 1 8

NOWAK

SZCZEPANWAMBIERZYCE

ZENON

JADWIGA

POLSKA KŁODZKIPOLNA

KŁODZKOKŁODZKO57-300

3 16KŁODZKODOLNOŚLĄSKIE

1 965 05 1 3

×

×

×

×

×



661-533-20174 646-16-80

[email protected]

KŁODZKIMECHANICZNAKŁODZKO

KŁODZKO57-300

WARSZTAT "U ZENKA"

8

KŁODZKODOLNOŚLĄSKIE

4520Z2 2 1 1 Z

2 0 1 8 0 9 0 1

WARSZTAT SAMOCHODOWY "U ZENKA" – ZENON NOWAK6



NACZELNIK URZĘDU SKARBOWEGO W KŁODZKU

BIURO RACHUNKOWE "MAX" S.C.

POLSKA KŁODZKIFUNKCYJNA

KŁODZKOKŁODZKO57-300

14 1KŁODZKODOLNOŚLĄSKIE

5389243948

×

×

×

×

× × ×2 0 1 8 0 9 0 1

3



2 0 1 8 0 8 0 1×

BANK ALFA SA ODDZIAŁ W KŁODZKU

0 2 2 4 9 0 0 0 0 0 0 0 0 5 4 0 0 2 0 0 1 3 9 7 1 6

POLSKAZENON NOWAK



ZENON NOWAKKŁODZKO 29.08.2018



Przy dokonywaniu każdego wpisu do CEIDG przedsiębiorca ma obowiązek wypełnienia formularza podstawowego – CEIDG-1, a w szczególnych sytuacjach również formularzy dodatkowych (załączników), wymienionych i scharakteryzowanych w tabeli Tabela 34.

Tabela 34. Dodatkowe części (załączniki) formularza CEIDG-1

Nazwa części Charakterystyka

CEIDG-MW nr … Dodatkowe miejsca wykonywania działalności gospodarczej

Jest wypełniana wówczas, gdy z uwagi na brak miejsca nie można było wpisać do for-mularza CEIDG-1 wszystkich miejsc wykonywania działalności.

CEIDG-RB nr … Informacja o rachun-kach bankowych

Jest wypełniana wówczas, gdy z uwagi na brak miejsca nie można było wpisać do formularza CEIDG-1 informacji o wszystkich rachunkach bankowych otwieranych lub likwidowanych przez przedsiębiorcę.

CEIDG-RD nr … Wykonywana działal-ność gospodarcza

Jest wypełniana wówczas, gdy z uwagi na brak miejsca nie można było wpisać do formularza CEIDG-1 wszystkich rodzajów działalności gospodarczej wykonywanych przez przedsiębiorcę.

CEIDG-SC nr … Udział w spółkach cywilnych Jest wypełniana przez przedsiębiorców będących wspólnikami spółek cywilnych.

CEIDG-PN nr … Udzielone pełnomocnictwa

Jest wypełniana wówczas, gdy z uwagi na brak miejsca nie można było wpisać do formularza CEIDG-1 wszystkich udzielonych przez przedsiębiorcę pełnomocnictw w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą.

CEIDG-POPRFormularz służy do dokonywania korekt w przypadku pomyłek przy wypełnianiu formularza CEIDG-1 lub jego dodatkowych części.

Wniosek o wpis do CEIDG można złożyć drogą elektroniczną, osobiście138 lub za po-średnictwem poczty (listem poleconym). Wnioski składane drogą elektroniczną muszą być podpisane profilem zaufanym (ePUAP), kwalifikowanym podpisem elektronicznym lub bankowością elektroniczną.

Krajowy Rejestr SądowyKrajowy Rejestr Sądowy (KRS) jest to prowadzona przez sądy w systemie informatycznym baza danych, zawierająca informacje o podmiotach, na które różne ustawy nakładają obo-wiązek uzyskania wpisu do tego rejestru.Przykład1. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o stowarzyszeniach – stowarzyszenie podlega obowiązkowi wpisu

do Krajowego Rejestru Sądowego, o ile przepis ustawy nie stanowi inaczej.

2. Zgodnie z art. 251 § 1 Kodeksu spółek handlowych spółka jawna powstaje z chwilą wpisu do rejestru.

Rejestr składa się z trzech osobnych części:1) rejestru przedsiębiorców;2) rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz

publicznych zakładów opieki zdrowotnej;3) rejestru dłużników niewypłacalnych.

138 Wszelkie sprawy z związane z rejestrowaniem działalności gospodarczej w CEIDG można załatwiać w dowolnym urzędzie gminy w Polsce, a nie tylko w urzędzie gminy, w której mieszka osoba składająca wniosek.



Dane o przedsiębiorcach są gromadzone w pierwszej części Krajowego Rejestru Sądo-wego. Rejestr jest jawny i każdy ma dostęp do zawartych w nim informacji – również drogą elektroniczną na stronie www.bip.ms.gov.pl Rejestry i ewidencje Krajowy Rejestr Sądowy Elektroniczny dostęp do Krajowego Rejestru Sądowego Wyszukiwarka podmiotów w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Do rejestru przedsiębiorców są wpisywane następujące podmioty:• spółki jawne, partnerskie, komandytowe, komandytowo-akcyjne, z ograniczoną odpo-

wiedzialnością, akcyjne;• spółdzielnie;• przedsiębiorstwa państwowe;• towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i towarzystwa reasekuracji wzajemnej;• oddziały przedsiębiorców zagranicznych działających w Polsce;• główne oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń i reasekuracji;• europejskie zgrupowania interesów gospodarczych;• spółki i spółdzielnie europejskie;• instytuty badawcze;• instytucje gospodarki budżetowej;• inne osoby prawne, jeżeli prowadzą działalność gospodarczą i podlegają wpisowi do re-

jestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samo-dzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej.Przedsiębiorstwa podlegające wpisowi do KRS mogą rozpocząć działalność gospodarczą

dopiero po uzyskaniu wpisu, a nie w momencie złożenia wniosku o rejestrację. Uzyskanie wpisu do rejestru pozwala na dokonywanie dalszych czynności prawnych, ponieważ często dopiero z chwilą wpisu do rejestru dany podmiot uzyskuje osobowość prawną.

KRS jest prowadzony przez wydziały gospodarcze niektórych sądów rejonowych. Nazy-wane są one sądami rejestrowymi i obejmują zasięgiem swojego działania teren wojewódz-twa lub jego części. Dla każdego podmiotu wpisanego do rejestru prowadzi się odrębne akta rejestrowe, obejmujące w szczególności dokumenty stanowiące podstawę wpisu. W aktach rejestrowych prowadzi się zbiór wzorów podpisów osób upoważnionych do reprezento-wania podmiotu wpisanego do rejestru. Większość wpisów do rejestru jest dokonywana na wniosek zainteresowanego, choć są również sytuacje, które przewidują dokonanie wpisu z urzędu. Wniosek o wpis do rejestru składa się na urzędowych formularzach, które są do-stępne na stronach internetowych KRS oraz są udostępniane w siedzibach sądów. Składając wniosek, wnioskodawca bez wezwania uiszcza opłatę sądową. Wniosek o wpis do rejestru powinien być złożony nie później niż w terminie 7 dni od dnia zdarzenia uzasadniającego dokonanie wpisu.

Klasyfikacja działalności gospodarczejKlasyfikację działalności gospodarczej można przeprowadzić według różnych kryteriów, np. według przedmiotu działalności, wielkości przedsiębiorcy oraz formy prawnej jej prowadzenia.

Klasyfikacja działalności gospodarczej według przedmiotu działalnościKlasyfikacja taka jest zawarta w Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD)139, opublikowanej w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji

139 Polska Klasyfikacja Działalności jest dostępna na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (http://www.stat.gov.pl/klasyfikacje).



Działalności. Klasyfikacja ta jest stosowana w statystyce, ewidencji i dokumentacji oraz rachunkowości, a także w urzędowych rejestrach i systemach informacyjnych administracji publicznej. Polska Klasyfikacja Działalności została opracowana na podstawie statystycznej klasyfikacji działalności gospodarczych Unii Europejskiej i jest ona klasyfikacją pięciopo-ziomową (poziom pierwszy – sekcja, poziom drugi – dział, poziom trzeci – grupa, poziom czwarty – klasa, poziom piąty – podklasa).

Przedsiębiorca rozpoczynający działalność gospodarczą musi określić jej przedmiot (rodzaj) zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności, ponieważ jest to wymagane zarówno we wniosku o wpis przedsiębiorcy do CEIDG, jak i do KRS.

Klasyfikacji działalności gospodarczej według wielkości przedsiębiorcyPrzedsiębiorców można podzielić na mikroprzedsiębiorców oraz małych, średnich i dużych przedsiębiorców.

Mikroprzedsiębiorcą jest przedsiębiorca, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych spełniał łącznie następujące kryteria:• zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników;• osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finan-

sowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro lub suma aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat (suma składników majątku) nie przekroczyła równowartości w złotych 2 milionów euro.

Małym przedsiębiorcą jest taki przedsiębiorca, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych spełniał łącznie następujące kryteria:• zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników;• osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finan-


Średnim przedsiębiorcą jest taki przedsiębiorca, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych spełniał łącznie następujące kryteria:• zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników;• osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finan-


Przedsiębiorca, który nie został zaliczony do mikroprzedsiębiorców ani do małych lub średnich przedsiębiorców, jest potocznie określany jako duży przedsiębiorca, chociaż ustawa Prawo przedsiębiorców nie używa takiego pojęcia.

Zaliczenie przedsiębiorcy do mikroprzedsiębiorców lub małych czy średnich przed-siębiorców jest ważne dlatego, że dużo programów pomocowych Unii Europejskiej jest przeznaczonych właśnie dla tych grup przedsiębiorców (jest to tzw. sektor małych i średnich przedsiębiorstw – w skrócie MSP lub MŚP, a po angielsku SME – small and medium enterprises). Ponadto niektóre przepisy prawne ułatwiają prowadzenie działal-ności gospodarczej przez mikroprzedsiębiorców lub małych czy średnich przedsiębior-ców. Również do tych grup przedsiębiorców adresowana jest często pomoc doradcza, szkoleniowa czy finansowa.



Klasyfikacja według formy prawnej prowadzenia działalności gospodarczejPrzedsiębiorca może prowadzić działalność gospodarczą w jednej z trzech form prawnych:• jako osoba fizyczna;• jako osoba prawna;• jako jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, ale mająca przyznaną zdolność

prawną.

Osoby fizyczne jako przedsiębiorcyOsoba fizyczna, wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą, jest przedsiębior-cą. Może ona podjąć działalność gospodarczą w dniu złożenia wniosku o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej140. Ustawa Prawo przedsiębiorców nie mówi nic o tym, że przedsiębiorcą może być jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Jednak analiza innych ustaw oraz specyfika prowadzenia działalności gospodarczej wskazuje wyraźnie, że osoby fizyczne posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych oraz osoby fizyczne nieposiadające zdolności do czyn-ności prawnych nie mogą być przedsiębiorcami. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego czynności prawne dokonane przez osoby, które nie mają zdolności do czynności prawnych, są nieważne. Czynności prawne osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnej, po-legające na zaciąganiu zobowiązań lub rozporządzaniu prawem, są ważne dopiero wówczas, gdy wyrazi na nie zgodę ustawowy przedstawiciel tej osoby. Tak więc jeżeli osoba niepo-siadająca zdolności do czynności prawnych byłaby przedsiębiorcą, to wszystkie czynności prawne tej osoby byłyby nieważne (np. zawarte przez nią umowy). W przypadku osób posiadających ograniczoną zdolność do czynności prawnych czynności te byłyby ważne dopiero po wyrażeniu na nie zgody ustawowego przedstawiciela. Osoby prawne jako przedsiębiorcyOsoby prawne, prowadzące we własnym imieniu działalność gospodarczą, są uznawane za przedsiębiorców. Mogą one podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym. Jedynie spółki kapitałowe w organizacji (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna) mogą podjąć działalność go-spodarczą jeszcze przed uzyskaniem wpisu do rejestru. Działalność gospodarczą prowadzą najczęściej następujące osoby prawne: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjne, spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, fundacje i stowarzyszenia141. Jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnejKolejną grupę przedsiębiorców stanowią jednostki organizacyjne, które nie posiadają oso-bowości prawnej, ale mają przyznaną zdolność prawną. Jednostki te są uznawane za przed-siębiorców jedynie wówczas, gdy wykonują działalność gospodarczą we własnym imieniu. Do tej grupy przedsiębiorców należą spółki osobowe prawa handlowego (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyj na). Spółki te nie mają osobo-wości prawnej, ale mają przyznaną zdolność prawną. Przyznanie spółce osobowej zdolności prawnej oznacza, że spółka może we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywaną. Jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej mogą podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w KRS.

140 Prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby fizyczne zostanie omówione w dalszej części rozdziału.

141 Fundacje i stowarzyszenia mogą prowadzić działalność gospodarczą, jednak nie jest to podstawowym obszarem ich funkcjonowania. Zyski uzyskiwane przez te organizacje z działalności gospodarczej są przezna-czane na prowadzenie ich działalności statutowej. Dlatego w podręczniku pominięto zagadnienia dotyczące działalności gospodarczej prowadzonej przez fundacje i stowarzyszenia.



Podmioty prowadzące działalność gospodarcząDziałalność gospodarcza prowadzona przez osoby fizycznePodstawowym aktem normatywnym w zakresie działalności gospodarczej prowadzonej indywidualnie przez osoby fizyczne jest ustawa Prawo przedsiębiorców. Osoba fizyczna wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą jest przedsiębiorcą. Może ona podjąć działalność gospodarczą w dniu złożenia wniosku o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Osoby fizyczne mogą prowadzić działalność gospodarczą indywidualnie lub mogą być wspólnikami w spółkach. Jeżeli osoba fizyczna jest wspólnikiem spółki prawa handlowego, to w takiej sytuacji za przedsiębiorcę uważa-na jest spółka, a nie osoba fizyczna będąca wspólnikiem. Odmienna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy osoba fizyczna jest wspólnikiem spółki cywilnej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami spółka cywilna nie jest uznawana za przedsiębiorcę. Poszczególni wspólnicy tej spółki są traktowani jako osobni przedsiębiorcy. Spółka cywilna nie podlega wpisowi ani do CEIDG, ani do KRS. Wpis do CEIDG muszą natomiast uzyskać osoby fizyczne będące wspólnikami spółki cywilnej.

Normy prawne regulujące działalność spółki cywilnej są zawarte w Kodeksie cywilnym. Spółka cywilna jest spółką osobową, nie posiada ona osobowości prawnej, a za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem. Spółka cywilna powstaje w wyniku umowy zawartej między wspólnikami. Dla umowy spółki wymagana jest forma pisemna. Wspólnikami mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. Przez umo-wę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie oznaczone, a w szczególności przez wniesienie wkładów. Cel spółki musi być celem gospodarczym, ale niekoniecznie zarobkowym (np. celem spółki cywilnej może być wybudowanie wodociągu). Umowa spółki cywilnej określa cel spółki, a także sposób działania każdego ze wspólników, który ma doprowadzić do osiągnięcia tego celu. Jeżeli działanie wspólnika polega na wniesieniu wkładów, to powinny być one określone w umo-wie. Ponadto jeżeli udział wspólników w zyskach bądź stratach spółki jest nierówny, należy w umowie spółki zamieścić stosowne postanowienia, ponieważ w przeciwnym razie każdy ze wspólników w takim samym stopniu uczestniczy w podziale zysków bądź pokrywaniu strat.

Podstawowym obowiązkiem wspólników spółki cywilnej jest wniesienie wkładów. Ich wy-sokość wynika z potrzeb przedsiębiorstwa. Przepisy nie określają niezbędnego minimum wartości wkładów. Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług (wkładem wspólnika może być np. wniesienie do spółki samochodu, kwoty 1000 zł lub posiadanych praw autorskich). Obowiązkiem i uprawnieniem każdego ze wspólników jest prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki. Wniesione do spółki wkłady stanowią majątek wspólny wspólników. W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału tego majątku, nie może on również rozporządzać udziałem we wspólnym majątku ani udziałem w jego poszczególnych składnikach. Ze spółki zawartej na czas nieoznaczony wspólnik może wystąpić, wypowiadając swój udział na trzy miesiące przed końcem roku obrachunkowego. Wspólnikowi występującemu ze spółki zwra-ca się jego wkład oraz wypłaca mu się część wspólnego majątku spółki. Część tę oblicza się następująco: od majątku spółki odejmuje się wkłady wszystkich wspólników i z pozostałego majątku osoba występująca ze spółki otrzymuje taką część, w jakiej uczestniczy w zyskach spółki. Spółka cywilna może ulec rozwiązaniu wskutek:• osiągnięcia zamierzonego celu;• upłynięcia czasu, na który została powołana;• wystąpienia ze spółki dwuosobowej jednego ze wspólników;



• śmierci wspólnika (chyba że w umowie spółki zastrzeżono, że na jego miejsce mogą wejść spadkobiercy);

• podjęcia uchwały przez wspólników o rozwiązaniu spółki;• rozwiązania spółki przez sąd.

Osoby fizyczne, prowadzące działalność gospodarczą indywidualnie, oraz wspólnicy spółek cywilnych ponoszą pełną odpowiedzialność za zobowiązania powstałe w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, czyli odpowiadają za nie całym swoim majątkiem.

Spółki prawa handlowego Istota i ogólna charakterystyka spółek prawa handlowegoDziałalność gospodarcza może być prowadzona przez spółki prawa handlowego. Spółka prawa handlowego jest to umowny związek dwóch lub więcej osób, powołany dla osiągnię-cia wspólnego celu – głównie gospodarczego. Działalność tych spółek została uregulowana w przepisach Ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych. Prawo dopuszcza również funkcjonowanie jednoosobowych spółek prawa handlowego. Spółka jest związkiem umownym, czyli dla jej powstania konieczna jest umowa zawarta między założycielami. Wymagania dotyczące treści i formy umów między założycielami spółki zależą od rodzaju spółki – zostaną one omówione przy charakteryzowaniu poszczególnych rodzajów spółek.

Wszystkie spółki prawa handlowego można podzielić na dwie grupy: spółki kapitałowe (spółka z o.o. i S.A.) i spółki osobowe (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa i spółka komandytowo-akcyjna).

Spółki osobowe nie posiadają osobowości prawnej. Oznacza to m.in., że za zobowiązania spółki wszyscy lub tylko niektórzy wspólnicy odpowiadają całym swoim majątkiem. Podstawą funkcjonowania spółek osobowych jest osobiste prowadzenie spraw spółki przez wspólników.

Spółki kapitałowe posiadają osobowość prawną. Sprawy spółki są prowadzone przez organy spółki. Za zobowiązania spółek kapitałowych wspólnicy nie odpowiadają osobiście.

Dla poszczególnych spółek prawa handlowego Kodeks spółek handlowych określa różne zasady tworzenia, różne wymagania co do wielkości i form gromadzenia kapitału oraz różną strukturę organów spółki.

Spółka jawnaSpółka jawna jest osobową spółką prawa handlowego, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Nie posiada ona osobowości prawnej. Każdy wspólnik odpowiada za zobowią-zania spółki całym swoim majątkiem bez ograniczenia, solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką. Wierzyciel spółki jawnej może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika dopiero wtedy, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna. Mimo że spółka jawna nie posiada osobowości prawnej, może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać inne podmioty i sama też może zostać pozwana.

Spółka jawna powstaje w wyniku zawarcia umowy między wspólnikami, którymi mogą być osoby fizyczne i osoby prawne (musi być co najmniej dwóch wspólników). Umowa spółki jawnej powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności. Zmiana umowy spółki jawnej wymaga zgody wszystkich wspólników, chyba że w umowie zawarto inne postanowienia.

Spółka jawna podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Są-dowym. Wpis ten jest obowiązkowy.

Zarówno zawarcie umowy spółki jawnej, jak i złożenie wniosku o jej wpis do KRS można załatwić w formie elektronicznej, korzystając z prowadzonego przez Ministerstwo Sprawie-dliwości portalu S24, znajdującego się pod adresem https://ekrs.ms.gov.pl/s24. Zawarcie umowy w ten sposób wymaga założenia konta (rejestracji) na portalu S24 i wypełnienia



formularza umowy spółki. Wymagane jest również, aby każdy ze wspólników podpisał wypełniony formularz kwalifikowanym podpisem elektronicznym albo podpisem potwier-dzonym profilem zaufanym ePUAP.

Firma (nazwa) spółki jawnej powinna zawierać nazwiska lub firmy (nazwy) wszystkich wspólników albo nazwisko (firmę bądź nazwę) jednego lub kilku wspólników oraz dodatkowe oznaczenie „spółka jawna” lub skrót „sp.j.”. PrzykładLody na patyku – Lato i Wspólnicy sp. j.

Majątek spółki jawnej stanowi wszelkie mienie (rzeczy i prawa) wniesione przez wspól-ników jako wkład oraz mienie nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia. Jeżeli w umowie spółki nie określono inaczej, to każdy ze wspólników w równym stopniu uczestniczy w zy-skach i stratach spółki. Prawo do reprezentowania spółki wobec osób trzecich ma każdy wspólnik. Jednak w umowie spółki niektórzy ze wspólników mogą być pozbawieni tego prawa. Prawo do reprezentowania spółki przez każdego ze wspólników może być również ograniczone w ten sposób, że będzie on uprawniony do reprezentowania spółki jedynie razem z innym wspólnikiem bądź z prokurentem. Sprawy spółki nie mogą być prowadzone wyłącznie przez osoby trzecie – bez udziału wspólników.

Rozwiązanie spółki jawnej może nastąpić wskutek wystąpienia jednej z wymienionych okoliczności:• realizacja celu, do którego została powołana – zapisanego w umowie spółki142;• jednomyślna uchwała wszystkich wspólników o rozwiązaniu spółki;• ogłoszenie upadłości spółki;• śmierć wspólnika (osoby fizycznej) lub ogłoszenie jego upadłości (jeżeli wspólnikiem

nie jest osoba fizyczna);• wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika;• prawomocne orzeczenie sądu.

Jeżeli zajdą okoliczności uzasadniające rozwiązanie spółki, to w konsekwencji musi na-stąpić jej likwidacja. Z majątku spółki spłacane są wszystkie jej zobowiązania, a pozostały majątek dzieli się między wspólników stosownie do postanowień umowy. Jeżeli umowa nie zawierała takich postanowień, to wspólnikom spłaca się wniesione przez nich udziały, a nad-wyżkę dzieli się w takim stosunku, w jakim uczestniczyli oni w podziale zysku. W przypadku, gdy majątek spółki nie wystarcza na spłatę udziałów i długów, niedobór dzieli się między wspólników stosownie do postanowień umowy. W przypadku niewypłacalności jednego ze wspólników, przypadającą na niego część niedoboru dzieli się między pozostałych wspól-ników. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców.

Spółka partnerskaSpółka partnerska jest spółką osobową, utworzoną przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu. Partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów: adwokata, aptekarza, architekta, biegłego rewidenta, brokera ubezpieczeniowego, doradcy podatkowego, księgowego, lekarza, lekarza stomatologa, lekarza weterynarii, notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecz-nika patentowego, rzeczoznawcy majątkowego i tłumacza przysięgłego lub innych wolnych zawodów określonych w odrębnych ustawach.

142 Spółkę uważa się za przedłużoną na czas nieoznaczony w przypadku, gdy pomimo istnienia przyczyn przewidzianych w umowie, za zgodą wszystkich wspólników dalej prowadzi ona swoją działalność.



Firma spółki partnerskiej powinna zawierać nazwisko co najmniej jednego partnera, dodatkowe oznaczenie „i partner” bądź „i partnerzy” albo „spółka partnerska” oraz określenie wolnego zawodu wykonywanego w spółce. Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu „sp.p.”.Przykład1. Apteka Jan Ziółko i partnerzy.

2. Adwokat Beata Tracz sp.p.

3. Architekt Aleksander Krok spółka partnerska.

Umowa spółki partnerskiej powinna być zawarta na piśmie i powinna zawierać:• określenie wolnego zawodu wykonywanego przez partnerów w ramach spółki;• przedmiot działalności spółki;• nazwiska i imiona partnerów, którzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność za zo-

bowiązania spółki;• w przypadku, gdy spółkę reprezentują tylko niektórzy partnerzy – nazwiska i imiona

tych partnerów;• firmę i siedzibę spółki;• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony;• określenie wkładów wnoszonych przez każdego partnera i ich wartości.

Spółka partnerska powstaje z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców. Do formularza, na którym spółka jest zgłaszana do rejestru, należy dołączyć dokumenty potwierdzające uprawnienia każdego partnera do wykonywania wolnego zawodu.

Każdy z partnerów odpowiada za te zobowiązania spółki, które wynikają z czynności podejmowanych przez niego osobiście lub przez osoby podlegające jego kierownictwu albo przez osoby niepodlegające żadnemu z partnerów. Partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem wolnego zawodu w spółce przez pozostałych partnerów i przez osoby zatrudnione przez spółkę, podlegające kierow-nictwu innego partnera.

Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie, chyba że umowa spół-ki stanowi inaczej. Umowa spółki partnerskiej może przewidywać, że prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki powierza się zarządowi.

Rozwiązanie spółki partnerskiej powodują następujące zdarzenia:• wystąpienie przyczyn przewidzianych w umowie spółki (np. zrealizowanie celu, dla któ-

rego spółka została powołana);• jednomyślna uchwała wszystkich partnerów;• ogłoszenie upadłości spółki;• utrata przez wszystkich partnerów prawa do wykonywania wolnego zawodu;• prawomocne orzeczenie sądu.

W przypadku, gdy w spółce pozostaje jeden partner lub gdy tylko jeden partner posiada uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu związanego z przedmiotem działalności spółki, spółka ulega rozwiązaniu najpóźniej z upływem roku od dnia zaistnienia którego-kolwiek z tych zdarzeń. W przypadku utraty przez partnera uprawnień do wykonywania wolnego zawodu powinien on wystąpić ze spółki najpóźniej z końcem roku obrotowego, w którym miało to miejsce. Wystąpienie następuje przez pisemne oświadczenie skierowane do zarządu albo do partnera uprawnionego do reprezentowania spółki.

Jeżeli zajdą okoliczności uzasadniające rozwiązanie spółki, to w konsekwencji musi nastąpić jej likwidacja. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców.



Spółka komandytowaSpółka komandytowa jest to spółka osobowa prawa handlowego mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą. W spółce komandytowej przynajmniej jeden ze wspól-ników (komplementariusz) odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia – całym swoim majątkiem, a odpowiedzialność przynajmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona. Firma spółki komandytowej powinna zawierać nazwisko (firmę bądź pełną nazwę) jednego lub kilku komplementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie „spółka komandytowa”. Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu „sp.k.”.Przykład1. J. Nowak – Komputery – sp.k.

2. T. Kwinto i Wspólnicy spółka komandytowa

Między wspólnikami spółki komandytowej musi być zawarta umowa spółki w formie aktu notarialnego, która powinna zawierać:• firmę i siedzibę spółki oraz przedmiot jej działalności;• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony;• oznaczenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartości;• oznaczony kwotowo zakres odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec wie-

rzycieli (sumę komandytową).Spółka komandytowa powstaje z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców. Zarówno

zawarcie umowy spółki komandytowej, jak i złożenie wniosku o jej wpis do KRS można załatwić w formie elektronicznej, korzystając z prowadzonego przez Ministerstwo Sprawie-dliwości portalu S24, znajdującego się pod adresem https://ekrs.ms.gov.pl/s24.

Spółka komandytowa jest reprezentowana przez komplementariuszy, których z mocy umowy spółki albo prawomocnego orzeczenia sądu nie pozbawiono prawa do reprezentacji. Komandytariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Uczestniczy on w zysku spółki proporcjonalnie do swojego wkładu rzeczywiście wniesionego do spółki. Umowa spółki może w inny sposób regulować podział zysku.

Spółka komandytowa ulega rozwiązaniu w przypadku zaistnienia podobnych okolicz-ności jak w spółce jawnej, z tą różnicą, że śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki.

Spółka komandytowo-akcyjnaSpółką komandytowo-akcyjną jest spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsię-biorstwa pod własną firmą. Za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem. Akcjonariusz nie odpowiada za zobowiązania spółki.

Kapitał zakładowy spółki komandytowo-akcyjnej powinien wynosić co najmniej 50 000 zł. Firma spółki komandytowo-akcyjnej powinna zawierać nazwiska jednego lub kilku kom-plementariuszy oraz dodatkowe oznaczenie „spółka komandytowo-akcyjna”. Dopuszczalne jest używanie w obrocie skrótu „S.K.A.”. Jeżeli komplementariuszem jest osoba prawna, firma spółki komandytowo-akcyjnej powinna zawierać pełne brzmienie firmy (nazwy) tej osoby prawnej z dodatkowym oznaczeniem „spółka komandytowo-akcyjna”. W przypadku, gdy nazwisko lub nazwa akcjonariusza zostaną umieszczone w firmie spółki komandytowo--akcyjnej, to będzie on odpowiadał wobec osób trzecich tak jak komplementariusz, czyli całym swoim majątkiem.



Przykład1. Ewa Marzec – Organizacja wesel – S.K.A.

2. Spółka akcyjna „TRAVEL” Spółka komandytowo-akcyjna

3. T. Ryszka i zięciowie S.K.A.

Do powstania spółki komandytowo-akcyjnej niezbędne jest sporządzenie statutu spółki. Statut powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego, a osoby podpisujące statut są założycielami spółki. Statut powinni podpisać co najmniej wszyscy komplementariusze.

Statut spółki komandytowo-akcyjnej powinien zawierać:• firmę i siedzibę spółki;• przedmiot działalności spółki;• czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony;• oznaczenie wkładów wnoszonych przez każdego komplementariusza oraz ich wartość;• wysokość kapitału zakładowego, sposób jego zebrania, wartość nominalną akcji i ich

liczbę ze wskazaniem, czy akcje są imienne, czy na okaziciela;• liczbę akcji poszczególnych rodzajów i związane z nimi uprawnienia, jeżeli mają być

wprowadzone akcje różnych rodzajów;• nazwiska i imiona albo firmy (nazwy) komplementariuszy oraz ich siedziby, adresy albo

adresy do doręczeń;• organizację walnego zgromadzenia oraz rady nadzorczej, jeżeli ustawa lub statut prze-

widuje ustanowienie rady nadzorczej.Spółka komandytowo-akcyjna powstaje z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców.

Spółkę reprezentują komplementariusze, których z mocy statutu lub prawomocnego orzeczenia sądu nie pozbawiono prawa reprezentowania spółki. Akcjonariusz może repre-zentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Każdy komplementariusz ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Statut spółki może przewidywać, że prowadzenie spraw spółki powierza się jednemu albo kilku komplementariuszom.

W spółce komandytowo-akcyjnej można ustanowić radę nadzorczą. Jeżeli liczba akcjo-nariuszy przekracza dwadzieścia pięć osób, ustanowienie rady nadzorczej jest obowiązko-we. Członków rady nadzorczej powołuje i odwołuje walne zgromadzenie. Rada nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki we wszystkich dziedzinach jej działalności.

Organem każdej spółki komandytowo-akcyjnej jest walne zgromadzenie. Prawo uczest-niczenia w walnym zgromadzeniu mają akcjonariusze oraz komplementariusze (także w przy-padku, gdy nie są jednocześnie akcjonariuszami spółki).

Komplementariusz oraz akcjonariusz uczestniczą w zysku spółki proporcjonalnie do wnie-sionych do spółki wkładów, chyba że statut stanowi inaczej.

Rozwiązanie spółki komandytowo-akcyjnej może być spowodowane:• przyczynami przewidzianymi w statucie;• uchwałą walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki;• ogłoszeniem upadłości spółki;• śmiercią, ogłoszeniem upadłości lub wystąpieniem jedynego komplementariusza, chyba

że statut stanowi inaczej;• innymi przyczynami przewidzianymi prawem.

Jeżeli zajdą okoliczności uzasadniające rozwiązanie spółki, to w konsekwencji musi nastąpić jej likwidacja. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru przedsiębiorców.



Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) jest spółką kapitałową, która może być utworzona przez jedną lub więcej osób w każdym prawnie dopuszczalnym celu. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiada swoim majątkiem za zobowiązania, natomiast za zobowiązania spółki nie odpowiadają wspólnicy.

Spółka z o.o. jest osobą prawną – osobowość prawną uzyskuje z chwilą wpisania do re-jestru przedsiębiorców. Uzyskanie wpisu jest końcowym etapem tworzenia spółki z o.o. Pierwszym etapem jest zawarcie umowy spółki, która powinna być sporządzona w formie aktu notarialnego. Kodeks spółek handlowych przewiduje możliwość utworzenia spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez jednego wspólnika, który sporządza akt założyciel-ski spełniający wymagania określone dla umowy spółki. Umowa spółki (akt założycielski) powinna zawierać:• oznaczenie firmy i siedziby spółki;• przedmiot działalności;• wysokość kapitału zakładowego;• stwierdzenie, czy wspólnik może mieć jeden, czy większą liczbę udziałów; • liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników;• czas trwania spółki – jeżeli jest oznaczony.

Oprócz wymienionych obligatoryjnych elementów, umowa może zawierać również inne postanowienia wynikające z woli wspólników, dotyczące np. zasad podziału zysku. Z chwilą zawarcia umowy powstaje „spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji”.

Zarówno zawarcie umowy spółki z o.o., jak i złożenie wniosku o jej wpis do KRS można załatwić w formie elektronicznej, korzystając z prowadzonego przez Ministerstwo Sprawie-dliwości portalu S24, znajdującego się pod adresem https://ekrs.ms.gov.pl/s24.

Kolejną czynnością związaną z powołaniem spółki jest wniesienie przez wspólników całego kapitału zakładowego, a następną ustanowienie władz spółki. Jeżeli wszystkie te czynności zostały wykonane, można złożyć wniosek o wpisanie spółki do rejestru przed-siębiorców, załączając do niego odpowiednie dokumenty.

Kapitał spółki z o.o. jest określany jako kapitał zakładowy. Przepisy Kodeksu spółek handlowych stanowią, że nie może być on niższy niż 5000 zł. Kapitał zakładowy dzieli się na udziały o równej lub nierównej wysokości – wysokość jednego udziału nie może być niższa niż 50 zł. Udział wspólnika w spółce może być pokryty wkładami niepieniężnymi (apor-tem)143. W takiej sytuacji w umowie spółki należy określić przedmiot aportu, wspólników wnoszących aport i otrzymaną w związku z tym liczbę udziałów. Pokrycie obejmowanych udziałów w spółce gotówką lub aportem jest podstawowym obowiązkiem wspólnika. Relacja wartości posiadanych przez wspólnika udziałów do wartości kapitału zakładowego spółki decyduje o uprawnieniach wspólnika. Najważniejsze z nich to:• prawo do udziału w zysku spółki;• prawo do udziału w podziale majątku spółki w przypadku jej likwidacji;• prawo do uczestniczenia w zgromadzeniu wspólników;• prawo do głosowania przy podejmowaniu uchwał przez wspólników.

Organami spółki z o.o. są zawsze zarząd i zgromadzenie wspólników, a ponadto jeżeli tak określono w umowie spółki, również rada nadzorcza lub komisja rewizyjna.

143 W przypadku spółek z o.o. zawartych w formie elektronicznej na portalu S24 pokrycie kapitału za-kładowego może odbyć się wyłącznie przez wniesienie wkładów pieniężnych (nie można pokryć kapitału zakładowego przez wniesienie wkładów niepieniężnych). Pokrycie kapitału zakładowego powinno nastąpić nie później niż w terminie 7 dni od dnia wpisania spółki do rejestru przedsiębiorców.



Zgromadzenie wspólników jest najwyższym, uchwałodawczym organem spółki z o.o. Główną jego funkcją jest podejmowanie decyzji w postaci uchwał. Niektóre uchwały wspól-ników mogą być podejmowane również bez konieczności odbycia zgromadzenia wspól-ników. Zgromadzenie wspólników może mieć charakter zwyczajny lub nadzwyczajny. Zwyczajne zgromadzenie wspólników powinno odbyć się w terminie sześciu miesięcy po zakończeniu każdego roku obrachunkowego. Zwyczajne zgromadzenie wspólników podejmuje decyzje dotyczące m.in.:• rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania zarządu z działalności spółki oraz sprawoz-

dania finansowego za ubiegły rok obrotowy;• podziału zysku albo pokryciu straty, jeżeli w umowie spółki spraw tych nie wyłączono

spod kompetencji zgromadzenia wspólników;• udzielenia członkom organów spółki absolutorium z wykonania ich obowiązków.

Zwyczajne zgromadzenie wspólników może rozpatrywać także inne sprawy, które wy-magają podjęcia decyzji w postaci uchwały wspólników.

Nadzwyczajne zgromadzenie wspólników jest zwoływane wówczas, gdy:• istnieje konieczność podjęcia decyzji, które na mocy Kodeksu spółek handlowych bądź

umowy spółki może podjąć jedynie zgromadzenie wspólników;• uprawnione organy spółki lub wspólnicy uznają to za stosowne.

Uchwały zgromadzenia wspólników są podejmowane zwykle bezwzględną większością głosów, chociaż dla niektórych uchwał określonych w Kodeksie spółek handlowych bądź umowie spółki zastrzeżono większość kwalifikowaną (dwie trzecie głosów). Uchwały zgro-madzenia wspólników mogą być podejmowane niezależnie od tego, jaka część udziałów jest na nim reprezentowana – inne postanowienia w tej sprawie może zawierać umowa spółki. Zgromadzenia wspólników są zwoływane przez zarząd i odbywają się w miejscu siedziby spółki. Możliwe jest również zwołanie zgromadzenia wspólników przez radę nadzorczą czy komisję rewizyjną lub przez wspólników, których udziały stanowią co najmniej jedną dziesiątą część kapitału zakładowego. Umowa spółki może rozszerzyć krąg osób, którym przysługuje prawo zwoływania zgromadzenia wspólników, może ona również określać inne niż siedziba spółki miejsca odbywania zgromadzenia wspólników. Wspólnicy są in-formowani o terminie, miejscu i porządku obrad zgromadzenia za pośrednictwem poczty kurierskiej lub listów poleconych. Zawiadomienie musi być wysłane co najmniej na dwa tygodnie przed terminem.

Zarząd spółki z o.o. prowadzi sprawy spółki i reprezentuje spółkę. Zarząd składa się z jednego lub większej liczby członków. Członków zarządu, którymi mogą być wspólnicy lub osoby spoza spółki, powołuje się uchwałą wspólników, chyba że w umowie spółki określono inne zasady ich powoływania. Odwołanie członka zarządu może nastąpić w każdej chwili – potrzebna do tego jest uchwała wspólników. Zarząd prowadzi bieżące sprawy spółki i jest jedynym organem, który ją reprezentuje, czyli dokonuje czynności prawnych takich jak: zawieranie umów, składanie i przyjmowanie innych oświadczeń woli, występowanie przed sądem i pozostałymi urzędami. W sytuacji, gdy zarząd jest wieloosobowy, umowa spółki określa sposób reprezentowania spółki. Jeżeli w umowie nie ma takich postanowień, wówczas przy reprezentowaniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu lub jednego członka zarządu z prokurentem.

Prawo kontroli nad działalnością spółki przysługuje każdemu wspólnikowi. W tym celu wspólnik lub wspólnik z upoważnioną przez siebie osobą mogą przeglądać księgi i dokumenty spółki, sporządzać bilans dla swojego użytku i żądać wyjaśnień od zarządu. W spółce może być ustanowiona rada nadzorcza i komisja rewizyjna, chociaż z reguły ustanawia się tylko jeden z tych organów. W sytuacji, gdy w spółce ustanowiono radę nadzorczą lub komisję



rewizyjną, w umowie spółki można wyłączyć lub ograniczyć prawa kontroli nad działalno-ścią spółki przez wspólników. Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna musi być ustanowiona w spółkach, których kapitał zakładowy przewyższa kwotę 500 000 zł i wspólników jest więcej niż dwudziestu pięciu. Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna składa się z co najmniej trzech członków, którzy są powoływani uchwałą wspólników (umowa spółki może określać również inny sposób powołania). Rada nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki, do jej obowiązków należy m.in. badanie bilansu oraz rachunku zysków i strat, badanie spra-wozdania zarządu i wniosków zarządu w sprawie podziału zysków i pokrycia strat. Komisja rewizyjna w spółkach, w których nie powołano rady nadzorczej, ma podobne kompetencje do rady nadzorczej, poza sprawowaniem stałego nadzoru nad działalnością spółki.

Rozwiązanie spółki z o.o. następuje wówczas, gdy:• wystąpią przyczyny powodujące rozwiązanie spółki przewidziane w umowie spółki

(np. upłynął czas, na jaki spółka została powołana);• wspólnicy podejmą uchwałę o rozwiązaniu spółki albo o przeniesieniu siedziby spółki

za granicę – uchwała taka musi być stwierdzona protokołem sporządzonym przez notariusza;

• nastąpi ogłoszenie upadłości spółki;• wystąpią inne przewidziane prawem przyczyny.

Wystąpienie jednej z ww. okoliczności rozpoczyna postępowanie likwidacyjne spółki, które musi być zgłoszone do rejestru przedsiębiorców. Ostatnim etapem tego postępowania jest wykreślenie spółki z rejestru – spółka przestaje wówczas istnieć jako osoba prawna.

Spółka akcyjna Spółka akcyjna jest spółką kapitałową – może być ona utworzona przez jedną lub kilka osób144 – wspólnicy (akcjonariusze) nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki. Podstawowym obowiązkiem akcjonariusza jest wpłata kapitału na objęte przez niego akcje, a podstawowym prawem jest prawo do czynnego uczestnictwa w walnym zgromadzeniu oraz prawo do udziału w zysku osiągniętym przez spółkę, czyli prawo do dywidendy. Spółka akcyjna jest osobą prawną – osobowość prawną uzyskuje ona z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorców. Mimo że większość działających spółek akcyjnych realizuje cele gospodarcze, prawo umożliwia również założenie spółki akcyjnej do realizacji innych celów.

Powstanie spółki akcyjnej jako osoby prawnej, a więc uzyskanie przez nią wpisu do re-jestru przedsiębiorców, musi być poprzedzone wykonaniem wielu działań przez jej założy-cieli. Pierwszą wymaganą przez Kodeks spółek handlowych czynnością jest przyjęcie przez założycieli statutu spółki. Statut jest podstawą funkcjonowania spółki i musi być sporządzony w formie aktu notarialnego. Treść statutu spółki akcyjnej powinna określać:• firmę i siedzibę spółki;• przedmiot prowadzonej działalności;• czas trwania spółki – jeżeli jest on ograniczony;• wysokość kapitału akcyjnego oraz wpłaconą przed zarejestrowaniem spóki kwotę prze-

znaczoną na pokrycie kapitału zakładowego;• nominalną wartość akcji i ich liczbę, ze wskazaniem, czy są to akcje imienne, czy akcje

na okaziciela;• liczbę akcji poszczególnych rodzajów i związane z nimi uprawnienia, jeżeli mają być

wprowadzone akcje różnych rodzajów;• nazwiska i imiona albo firmy (nazwy) założycieli;

144 Spółka akcyjna nie może być zawiązana przez jednoosobową spółkę z o.o.Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl

Materiały do zdalnego nauczania - marzec 2020 r.


• liczbę członków zarządu i rady nadzorczej albo co najmniej minimalną lub maksymalną liczbę członków tych organów oraz podmiot uprawniony do ustalenia składu zarządu lub rady nadzorczej;

• co najmniej przybliżoną wielkość wszystkich kosztów poniesionych przez spółkę do dnia jej zawiązania w związku z jej utworzeniem;

• pismo, w którym spółka zamierza zamieszczać swoje ogłoszenia (poza Monitorem Sądowym i Gospodarczym).Wyjaśnienia wymagają niektóre postanowienia, jakie muszą być zawarte w statucie

spółki. Wskazanie liczby akcji poszczególnych rodzajów i przywiązanych do nich uprawnień musi nastąpić, jeżeli posiadaczom niektórych akcji będą przysługiwać inne niż pozostałym akcjonariuszom prawa z tytułu ich posiadania. Są to tzw. akcje uprzywilejowane. Akcje uprzywilejowane powinny być akcjami imiennymi. Uprzywilejowanie akcji może dotyczyć:• prawa głosu – posiadaczom uprzywilejowanych akcji na walnym zgromadzeniu akcjo-

nariuszy przysługuje więcej niż jeden głos na akcję (nie więcej niż dwa głosy);• dywidendy – posiadacze uprzywilejowanych akcji mają większy udział w zysku spółki

niż pozostali akcjonariusze;• podziału majątku w razie likwidacji spółki – po zaspokojeniu wierzycieli spółki w pierw-

szej kolejności wypłaca się wartość nominalną akcji posiadaczom akcji uprzywilejowa-nych, a następnie posiadaczom pozostałych akcji.Kolejną czynnością konieczną dla utworzenia spółki akcyjnej jest zebranie kapitału

zakładowego spółki. Kapitał zakładowy spółki akcyjnej (określany potocznie jako kapitał akcyjny) dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej. Wysokość kapitału akcyjnego jest określona w statucie spółki, jednak nie może być on niższy niż 100 000 zł, czyli mi-nimalny poziom określony przez Kodeks spółek handlowych. Wartość nominalna jednej akcji nie może być niższa niż 1 grosz. Zawiązanie spółki akcyjnej następuje z chwilą objęcia wszystkich akcji. Kapitał akcyjny może być pokryty wkładami pieniężnymi i wkładami niepieniężnymi (aportem).

Istnieją dwa sposoby zebrania kapitału akcyjnego. Pierwszym z nich jest objęcie wszyst-kich akcji przez założycieli spółki lub przez założycieli i osoby trzecie. Wykorzystując ten sposób zebrania kapitału akcyjnego, osoby, które mają objąć akcje, powinny wyrazić w formie aktu notarialnego zgodę na zawiązanie spółki akcyjnej, brzmienie statutu i objęcie akcji.

Drugim sposobem zebrania kapitału akcyjnego jest subskrypcja akcji, czyli umożli-wienie zainteresowanym osobom zapisywania się na zakup akcji. Jeżeli subskrypcja akcji jest skierowana do co najmniej 100 osób lub do nieoznaczonego adresata, jest to publiczne proponowanie nabycia akcji. Jeżeli zebrania kapitału akcyjnego dokonuje się w ten sposób, wówczas musi się to odbywać zgodnie z przepisami Kodeksu spółek handlowych oraz ustawy o ofercie publicznej145. Obowiązkiem założycieli spółki jest w tym przypadku m.in. sporzą-dzenie prospektu emisyjnego146 i zatwierdzenie go przez Komisję Nadzoru Finansowego oraz udostępnienie go do publicznej wiadomości.

Kolejnymi czynnościami niezbędnymi do utworzenia spółki akcyjnej są: ustanowienie zarządu i rady nadzorczej oraz rejestracja spółki. Spółka akcyjna musi być zarejestrowana w rejestrze przedsiębiorców na podstawie wniosku z dołączonymi do niego dokumentami.

Organami spółki akcyjnej są: walne zgromadzenie wspólników, rada nadzorcza i zarząd.

145 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.

146 Prospekt emisyjny jest to dokument ułatwiający podjęcie decyzji o zakupie akcji. Zawiera on informacje o sytuacji finansowej i prawnej spółki emitującej akcje oraz ryzyku związanym z zakupem akcji.



Walne zgromadzenie wspólników jest organem uchwałodawczym, podejmuje ono decyzje w postaci uchwał. Kodeks spółek handlowych określa, jakie decyzje mogą być podejmowane w spółce akcyjnej wyłącznie przez walne zgromadzenie – najważniejsze z nich to:• rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania zarządu z działalności spółki oraz sprawoz-

dania finansowego za ubiegły rok obrotowy oraz udzielenie absolutorium członkom organów spółki z wykonania przez nich obowiązków;

• postanowienie dotyczące roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej przy zawiązaniu spółki lub sprawowaniu zarządu albo nadzoru;

• zbycie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz ustano-wienie na nich ograniczonego prawa rzeczowego;

• nabycie i zbycie nieruchomości lub udziału w niej, chyba że statut stanowi inaczej.Zwyczajne zgromadzenie wspólników powinno odbyć się w ciągu sześciu miesięcy

po upływie każdego roku obrotowego. Większość uchwał walnego zgromadzenia jest po-dejmowana bezwzględną większością głosów, chociaż dla niektórych uchwał określonych w Kodeksie spółek handlowych bądź w statucie zastrzeżono większość kwalifikowaną (dwóch trzecich, trzech czwartych, a nawet dziewięciu dziesiątych głosów). Większość uchwał wal-nego zgromadzenia może być podjęta niezależnie od tego, jaka część akcji jest na nim repre-zentowana, chociaż statut może zawierać inne postanowienia w tej sprawie. Zgromadzenia wspólników są zwoływane przez zarząd147.

Walne zgromadzenie zwołuje się przez ogłoszenie, które powinno być dokonane co naj-mniej na trzy tygodnie przed terminem walnego zgromadzenia. W ogłoszeniu należy ozna-czyć datę, godzinę i miejsce walnego zgromadzenia oraz szczegółowy porządek obrad. Jeżeli wszystkie akcje wyemitowane przez spółkę są imienne, walne zgromadzenie może być zwołane za pomocą listów poleconych lub pocztą kurierską, za pisemnym potwierdzeniem odbioru, wysłanych co najmniej dwa tygodnie przed terminem walnego zgromadzenia.

Nadzór nad działalnością spółki akcyjnej sprawuje rada nadzorcza. Rada nadzorcza nie ma prawa do wydawania zarządowi wiążących poleceń dotyczących prowadzenia spraw spółki. Rada nadzorcza składa się z co najmniej trzech członków wybranych przez walne zgromadzenie. Statut może przewidywać inny sposób powoływania lub odwoływania człon-ków rady nadzorczej. Rada nadzorcza wykonuje swoje obowiązki kolegialnie, może jednak delegować swoich członków do samodzielnego pełnienia określonych czynności nadzor-czych. Uchwały rady nadzorczej zapadają bezwzględną większością głosów. Posiedzenia rady nadzorczej zwołuje jej przewodniczący w miarę potrzeb, jednak nie rzadziej niż trzy razy w roku. Wniosek z żądaniem zwołania rady nadzorczej może być zgłoszony przez zarząd lub członka rady nadzorczej. We wniosku powinien być zawarty proponowany porządek obrad. W takiej sytuacji przewodniczący rady nadzorczej zwołuje posiedzenie w terminie dwóch tygodni od dnia otrzymania wniosku. Do obowiązków rady nadzorczej należy m.in.:• ocena sprawozdania zarządu z działalności spółki oraz sprawozdania finansowego za ubie-

gły rok finansowy, w zakresie ich zgodności z księgami, dokumentami i stanem faktycznym oraz składanie walnemu zgromadzeniu pisemnego sprawozdania z wyników tej oceny;

147 Kodeks spółek handlowych przyznaje uprawnienie zwołania zwyczajnego walnego zgromadzenia również radzie nadzorczej, ale tylko w określonych w kodeksie sytuacjach. Uprawnienie do zwołania walnego zgromadzenia może być przyznane w statucie również innym osobom. Ponadto akcjonariusz lub akcjonariusze reprezentujący co najmniej jedną dziesiątą kapitału zakładowego mogą żądać zwołania nadzwyczajnego walnego zgromadzenia, jak również umieszczenia określonych spraw w porządku obrad najbliższego walnego zgromadzenia. Żądanie takie należy złożyć na piśmie do zarządu najpóźniej na miesiąc przed proponowanym terminem walnego zgromadzenia. Statut może przyznać te uprawnienia również akcjonariuszom reprezentującym mniej niż jedną dziesiątą kapitału zakładowego.



• ocena wniosków zarządu dotyczących podziału zysku albo pokrycia straty oraz składanie walnemu zgromadzeniu corocznego pisemnego sprawozdania z wyników tej oceny;

• zawieszanie, z ważnych powodów, w czynnościach poszczególnych lub wszystkich człon-ków zarządu oraz delegowanie członków rady nadzorczej do czasowego wykonywania czynności członków zarządu niemogących sprawować swoich czynności.Statut może rozszerzyć uprawnienia rady nadzorczej, a w szczególności przewidywać,

że zarząd jest obowiązany uzyskać zgodę rady nadzorczej przed dokonaniem określonych w statucie czynności.

Zarząd składa się z jednego lub większej liczby członków. Do zarządu mogą być powo-ływani akcjonariusze lub osoby niebędące akcjonariuszami spółki. Członków zarządu, jeżeli w statucie nie postanowiono inaczej, powołuje rada nadzorcza. Zarząd prowadzi sprawy spółki i reprezentuje spółkę, czyli dokonuje czynności prawnych takich jak: zawieranie umów, składanie i przyjmowanie innych oświadczeń woli, występowanie przed sądem i pozostałymi urzędami. W sytuacji, gdy zarząd jest wieloosobowy, statut spółki określa, w jaki sposób członkowie zarządu i prokurenci mogą reprezentować spółkę. Jeżeli w statucie nie ma takich postanowień, wówczas przy reprezentowaniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu lub jednego członka zarządu z prokurentem.

Rozwiązanie spółki akcyjnej powodują następujące okoliczności:• przyczyny przewidziane w statucie;• uchwała walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki albo o przeniesieniu siedziby

spółki za granicę;• ogłoszenie upadłości spółki;• inne przyczyny przewidziane prawem.

Wystąpienie jednej z tych okoliczności jest początkiem procesu likwidacji spółki. Likwi-dację prowadzi się pod firmą spółki z dodaniem oznaczenia „w likwidacji”. W czasie prowa-dzenia likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną. Likwidatorzy powinni zakończyć bieżące interesy spółki, ściągnąć wierzytelności, wypełnić zobowiązania i upłynnić majątek spółki. Nowe interesy mogą podejmować tylko wówczas, gdy jest to potrzebne do ukoń-czenia spraw będących w toku. Po zakończeniu likwidacji i po zatwierdzeniu przez walne zgromadzenie sprawozdania finansowego na dzień zakończenia likwidacji, likwidatorzy powinni ogłosić to sprawozdanie i złożyć je sądowi rejestrowemu z jednoczesnym zgło-szeniem wniosku o wykreślenie spółki z rejestru. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia spółki z rejestru.

Spółka europejskaSpółka europejska (oznaczana symbolem SE) jest to nowy rodzaj spółki akcyjnej o charak-terze europejskim. Powołanie spółki europejskiej stanowi istotne ułatwienie w prowadzeniu działalności gospodarczej przez przedsiębiorców posiadających spółki (zakłady czy oddziały) w różnych krajach Unii Europejskiej. Dzięki temu mogą oni m.in. obniżyć koszty działalności oraz prowadzić jednolitą administrację. Podstawowym aktem normatywnym regulującym powstanie, organizację i dzia łalność spółki europejskiej jest Ustawa z dnia 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej.

Spółka europejska posiada osobowość prawną, a jej kapitał założycielski wynosi co naj-mniej 120 000 euro. Jej akcjonariuszami mogą być spółki z różnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Łączące się spółki muszą podlegać różnym systemom prawnym (systemom prawnym różnych państw Unii Europejskiej). Siedziba statutowa spółki europejskiej i siedziby spółek założycielskich muszą znajdować się na terenie Unii Europejskiej. Istnieją dwa modele funkcjonowania organów spółki europejskiej. W pierwszym z nich w spółce funkcjonują



następujące organy: walne zgromadzenie akcjonariuszy, rada nadzorcza i zarząd148. Drugi z modeli funkcjonowania organów spółki europejskiej nie występuje w polskich spółkach, ale jest znany z systemów prawnych innych państw Unii Europejskiej (np. Wielkiej Brytanii). W tym modelu organami spółki są walne zgromadzenie akcjonariuszy oraz rada administru-jąca (rada dyrektorów, ang. board of directors). Rada administrująca prowadzi sprawy spółki europejskiej, reprezentuje ją na zewnątrz oraz sprawuje stały nadzór nad jej działalnością.

Księgowość spółki europejskiej jest prowadzona na podstawie przepisów prawa obo-wiązującego w tym państwie, w którym spółka ma siedzibę. W tym państwie płacone są również podatki.

Istotną cechą spółki europejskiej jest angażowanie pracowników w sprawy spółki, które wyraża się:• informowaniem pracowników o sprawach spółki;• konsultowaniem z nimi istotnych spraw spółki;• wpływem pracowników na organy spółki.

Spółka ma obowiązek informowania pracowników o sprawach dotyczących spółki eu-ropejskiej lub jakiejkolwiek spółki zależnej. Zakres i sposób informowania powinien umoż-liwić pracownikom ocenę konsekwencji otrzymanych informacji oraz przygotowanie się do konsultacji z właściwym organem spółki. Konsultacje są prowadzone między organem reprezentującym pracowników a właściwym organem spółki europejskiej. Formą angażo-wania pracowników w sprawy spółki jest również zagwarantowanie im możliwości udziału w powoływaniu rady nadzorczej lub rady administrującej.

SpółdzielniaPodstawowym aktem prawnym regulującym działalność spółdzielni jest Ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze. W przepisach Prawa spółdzielczego umieszczona jest definicja spółdzielni. Spółdzielnia to dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska. Za swoje zobowiązania spółdzielnia odpowiada całym swoim majątkiem. Majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków.

Założycielami i członkami spółdzielni mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. Jeżeli spółdzielnię zamierzają założyć osoby fizyczne, musi ich być co najmniej dziesięć149, natomiast w przypadku osób prawnych – założycieli spółdzielni może być trzech. W celu powołania spółdzielni jej założyciele powinni:• uchwalić statut spółdzielni, potwierdzając jego przyjęcie przez złożenie pod nim swoich

podpisów;• dokonać wyboru organów spółdzielni.

Wybrany przez założycieli zarząd spółdzielni występuje z wnioskiem o wpisanie spół-dzielni do rejestru przedsiębiorców. Dopiero z chwilą wpisania spółdzielni do rejestru nabywa ona osobowość prawną. Statut spółdzielni określa m.in.:• nazwę i przedmiot działalności spółdzielni;• zasady przyjmowania członków, wypowiadania członkostwa, wykreślania i wykluczania

członków spółdzielni;

148 Zadania i zasady funkcjonowania walnego zgromadzenia akcjonariuszy, rady nadzorczej i zarządu w spółce europejskiej są podobne do omówionych wcześniej zadań i zasad funkcjonowania organów spółki akcyjnej.

149 W spółdzielniach produkcji rolnej liczba założycieli osób fizycznych nie może być mniejsza od pięciu.Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl



• prawa i obowiązki członków spółdzielni;• wysokość wpisowego;• wysokość i liczbę udziałów, którą członek obowiązany jest zadeklarować, sposób, terminy

ich wnoszenia i zwrotu oraz skutki niewpłacenia udziałów w terminie.Spółdzielnia musi liczyć co najmniej dziesięciu członków, o ile statut nie wymaga większej

liczby. Członkiem spółdzielni może być każda osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych150, która odpowiada wymaganiom określonym w statucie. Członkami spółdzielni mogą być również osoby prawne. Jeżeli członkami spółdzielni są wyłącznie osoby prawne, musi ich być co najmniej trzech. Założyciele spółdzielni, którzy podpisali statut, stają się jej członkami z chwilą zarejestrowania. Osoby przystępujące do spółdzielni po zarejestrowaniu stają się członkami spółdzielni z chwilą przyjęcia ich przez spółdzielnię. Warunkiem przyjęcia na członka spółdzielni jest złożenie deklaracji w formie pisemnej. Uchwała zarządu w sprawie przyjęcia członka spółdzielni powinna być podjęta w ciągu miesiąca od złożenia deklaracji.

Spółdzielnia, jak każda osoba prawna, działa przez swoje organy, którymi są walne zgro-madzenie, rada nadzorcza i zarząd.

Walne zgromadzenie jest najważniejszym organem spółdzielni. Powinno być ono zwoły-wane przez zarząd przynajmniej raz w roku. Walne zgromadzenie podejmuje uchwały, które obowiązują wszystkich członków spółdzielni. W niektórych spółdzielniach o dużej liczbie członków walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli wyłonionych w czasie zebrań grup członkowskich. Ustawa prawo spółdzielcze określa zakres decyzji, jakie mogą być podejmowane wyłącznie przez walne zgromadzenie. Są to najważniejsze decyzje dotyczące działalności spółdzielni, a należą do nich m.in.:• uchwalanie kierunków rozwoju działalności gospodarczej oraz społecznej i kulturalnej;• rozpatrywanie sprawozdań rady nadzorczej, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i bilansu;• podejmowanie uchwał dotyczących podziału nadwyżki bilansowej lub sposobu po-

krycia strat;• uchwalanie zmian statutu.

Rada nadzorcza sprawuje nadzór i kontrolę nad działalnością spółdzielni i składa się co najmniej z trzech członków, wybranych stosownie do postanowień statutu przez walne zgromadzenie, zebranie przedstawicieli lub zebrania grup członkowskich. Do rady mogą być wybierani wyłącznie członkowie spółdzielni151. Kadencja rady nadzorczej jest określona w statucie spółdzielni.

Zarząd kieruje działalnością spółdzielni i reprezentuje ją na zewnątrz. Do zarządu należy podejmowanie decyzji, które nie są zastrzeżone w ustawie bądź statucie dla innych organów spółdzielni. Skład i liczbę członków zarządu określa statut. Wyboru członków zarządu do-konuje rada nadzorcza albo walne zgromadzenie – w zależności od rozwiązań przyjętych w statucie spółdzielni.

Spółdzielnia przestaje istnieć wówczas, gdy zostaje wykreślona z rejestru przedsiębior-ców. Może to nastąpić w rezultacie:• połączenia z inną spółdzielnią;• likwidacji spółdzielni;• upadłości spółdzielni.

150 Statut może określić przypadki, w których dopuszczalne jest członkostwo osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych lub niemających tej zdolności.

151 Jeżeli członkiem spółdzielni jest osoba prawna, do rady może być wybrana osoba niebędąca członkiem spółdzielni, wskazana przez osobę prawną.



Połączenie spółdzielni następuje w wyniku uchwał podjętych przez walne zgromadzenia łączących się spółdzielni. Likwidacja spółdzielni może mieć miejsce, jeżeli:• upłynął okres, na który w myśl statutu spółdzielnię utworzono;• liczba członków spółdzielni uległa zmniejszeniu poniżej granicy ustalonej w ustawie

lub statucie, a spółdzielnia w ciągu roku nie zwiększyła liczby członków do wymaganej;• dwa kolejno następujące walne zgromadzenia, zwołane co najmniej w odstępie dwóch

tygodni, podjęły większością trzech czwartych głosów uchwały o likwidacji spółdzielni.Ogłoszenie upadłości spółdzielni następuje w razie jej niewypłacalności, czyli wówczas,

gdy spółdzielnia nie może wywiązywać się ze swoich zobowiązań pieniężnych. Postawienie spółdzielni w stan upadłości otwiera postępowanie upadłościowe – po jego zakończeniu następuje wykreślenie spółdzielni z rejestru.

Przedsiębiorstwo państwowePrzepisy prawne regulujące sposób tworzenia i funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych zawarte są przede wszystkim w Ustawie z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach pań-stwowych oraz Kodeksie cywilnym. Trwający od 1990 r. proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych spowodował zdecydowane zmniejszenie ich liczby i znaczenia w gospodarce. Z 8441 przedsiębiorstw państwowych, które działały w Polsce na koniec 1990 r., do końca 2016 r. pozostało tylko 144.

Przedsiębiorstwo państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się przedsiębiorcą, posiadającym osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisania do rejestru przedsiębiorców. Samodzielność przedsiębiorstwa państwowego oznacza m.in., że wystę-puje ono jako samodzielny podmiot w stosunkach prawnych oraz że organ założycielski może władczo wkraczać w sprawy przedsiębiorstwa jedynie w wypadkach przewidzianych przepisami zawartymi w ustawach. Samorządność przedsiębiorstwa państwowego polega na zapewnieniu załodze możliwości współdecydowania o prawach przedsiębiorstwa. Samo-finansowanie polega na tym, że przedsiębiorstwo pokrywa z uzyskanych przychodów koszty swojego działania i inne obciążenia (np. podatki).

Przedsiębiorstwo gospodaruje samodzielnie wyodrębnioną częścią mienia ogólnona-rodowego i ponosi odpowiedzialność za swoje działania. Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego poprzedza postępowanie przygotowawcze, które ma na celu zbadanie i ocenę potrzeby oraz warunków utworzenia przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo państwowe może być utworzone przez naczelne oraz centralne organy administracji państwowej oraz przez Narodowy Bank Polski i banki państwowe. W uzasadnionych przypadkach przedsiębiorstwo państwowe może być utworzone przez inny organ w porozumieniu z naczelnym lub cen-tralnym organem administracji państwowej właściwym ze względu na rodzaj działalności tworzonego przedsiębiorstwa. Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa określa jego nazwę, siedzibę i przedmiot działania. Przedsiębiorstwa państwowe mogą być tworzone jako przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych i przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej mają na celu bieżące i nieprzerwane zaspokajanie potrzeb ludności (np. zaopatrzenie ludności w energię elektryczną, gazową i cieplną). Organ założycielski ma obowiązek dotowania przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, którego działalność jest nierentowna, ale konieczna ze względu na zaspokajanie potrzeb ludności.

Organami przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebrania pracowników (delega-tów), rada pracownicza i dyrektor.

Ogólne zebranie pracowników uchwala na wniosek dyrektora statut przedsiębiorstwa, który reguluje m.in. strukturę przedsiębiorstwa, tworzenie zakładów i innych jednostek organizacyjnych, system kontroli wewnętrznej. Ponadto do kompetencji ogólnego zebrania



pracowników należy podział zysku przeznaczonego dla załogi oraz dokonywanie rocznej oceny działalności rady pracowniczej i dyrektora.

Rada pracownicza jest wybierana przez wszystkich pracowników przedsiębiorstwa na dwuletnią kadencję. Do jej kompetencji należy m.in. zatwierdzanie bilansu przedsiębiorstwa, powoływanie dyrektora oraz zgłaszanie do organu założycielskiego wniosku o połączenie lub podział przedsiębiorstwa.

Dyrektor przedsiębiorstwa zarządza przedsiębiorstwem i reprezentuje je na zewnątrz. Jest on powoływany na okres 5 lat lub na czas nieokreślony przez radę pracowniczą spośród kandydatów wyłonionych w drodze konkursu. W skład komisji konkursowej wchodzą trzy osoby wskazane przez organ założycielski i dwie wskazane przez radę pracowniczą. W przed-siębiorstwach nowo organizowanych i w przedsiębiorstwach użyteczności publicznej dyrektora powołuje organ założycielski. Dyrektora przedsiębiorstwa może odwołać rada pracownicza po zasięgnięciu opinii organu założycielskiego lub organ założycielski w przypadku wystą-pienia wyraźnie określonych w ustawie okoliczności.

Działalność gospodarcza prowadzona w Polsce przez podmioty zagraniczneZasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby zagraniczne są uregulowane w ustawie o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych i innych osób zagranicznych w obrocie gospodarczym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Osobami zagranicznymi są:• osoby fizyczne nieposiadające obywatelstwa polskiego;• osoby prawne z siedzibą za granicą;• posiadające zdolność prawną jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi,

z siedzibą za granicą.Osoby zagraniczne z państw członkowskich Unii Europejskiej152 mogą podejmować

i wykonywać działalność gospodarczą w Polsce na takich samych zasadach jak przedsiębiorcy polscy. Również obywatele innych państw, którzy otrzymali zezwolenie na pobyt w Polsce (zezwolenia te są wydawane przez wojewodę) lub korzystają w Polsce z ochrony (np. przez otrzymanie statusu uchodźcy), mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą w Polsce na takich samych zasadach jak przedsiębiorcy polscy.

Jeżeli osoba zagraniczna nie należy do żadnej z ww. grup, to ma ona prawo do podej-mowania i wykonywania działalności gospodarczej wyłącznie jako wspólnik w spółkach komandytowych, komandytowo-akcyjnych, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnych. W umowach międzynarodowych między Polską a poszczególnymi państwami mogą być zapisane inne zasady podejmowania i prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby zagraniczne pochodzące z państw będących stronami tych umów.

Przedsiębiorcy zagraniczni mogą tworzyć swoje oddziały z siedzibą w Polsce. Prawo to przysługuje również przedsiębiorcom pochodzącym z państw Unii Europejskiej oraz z innych państw – na zasadzie wzajemności – jeżeli ratyfikowane umowy międzynarodowe nie zawierają innych postanowień w tej kwestii. Oddział może podjąć działalność gospo-darczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym. Przedsiębiorca zagraniczny, który utworzy oddział, ma prawo prowadzić działalność gospodarczą tylko w takim zakresie, w jakim prowadzi ją w państwie, w którym znajduje się jego siedziba.

152 Do grupy tej należą również osoby zagraniczne pochodzące z państw członkowskich Europejskiego Po-rozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), będących stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym.



Ustawa o zasadach uczestnictwa przedsiębiorców zagranicznych na terytorium Rzeczy-pospolitej Polskiej nakłada obowiązki na przedsiębiorców zagranicznych, którzy uruchamiają w Polsce oddziały. Najważniejsze z nich to:• ustanowienie w oddziale osoby upoważnionej do reprezentowania przedsiębiorcy za-

granicznego;• używanie do oznaczenia oddziału oryginalnej nazwy przedsiębiorcy zagranicznego wraz

z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej przedsiębiorcy oraz dodaniem wyrazów „oddział w Polsce”;

• prowadzenie dla oddziału oddzielnej rachunkowości w języku polskim, zgodnie z prze-pisami o rachunkowości.Ponadto przedsiębiorcy zagraniczni mogą tworzyć w Polsce przedstawicielstwa. Zakres

działania przedstawicielstwa może obejmować wyłącznie prowadzenie działalności w zakresie reklamy i promocji przedsiębiorcy zagranicznego. Utworzenie przedstawicielstwa wymaga wpisu do ewidencji przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych, prowadzonej przez ministra właściwego do spraw gospodarki. Na przedsiębiorcę zagranicznego, który utworzył przedstawicielstwo, nałożono m.in. następujące obowiązki:• używanie do oznaczenia przedstawicielstwa oryginalnej nazwy przedsiębiorcy zagra-

nicznego wraz z dodaniem wyrazów „przedstawicielstwo w Polsce”;• prowadzenie dla przedstawicielstwa oddzielnej rachunkowości w języku polskim, zgodnie

z przepisami o rachunkowości;• ustanowienie w przedstawicielstwie osoby upoważnionej do reprezentowania przedsię-

biorcy zagranicznego.

Zawieszenie wykonywania działalności gospodarczejPrzedsiębiorca może zawiesić wykonywanie (prowadzenie) działalności gospodarczej i wzno-wić ją po okresie zawieszenia. Zarówno zawieszenie, jak i wznowienie wykonywania działal-ności gospodarczej następuje na wniosek przedsiębiorcy. Możliwość złożenia takiego wniosku mają zarówno przedsiębiorcy wpisani do CEIDG (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą jednoosobowo lub w formie spółki cywilnej153), jak również przedsiębiorcy wpisani do KRS (m.in. spółki osobowe, spółki kapitałowe, fundacje). Przedsiębiorcy wpisani do CEIDG mogą zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej na czas nieokreślony albo określony, nie krótszy jednak niż 30 dni, natomiast przedsiębiorcy wpisani do KRS mogą zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej na okres od 30 dni do 24 miesięcy.

Działalność może być zawieszona tylko przez tych przedsiębiorców, którzy nie zatrud-niają pracowników, lub tych, którzy zatrudniają wyłącznie pracowników przebywających na urlopach macierzyńskich lub innych, związanych z wychowaniem dzieci.

W okresie zawieszenia przedsiębiorca nie może wykonywać działalności gospodarczej i osiągać z niej bieżących przychodów, ale może on wykonywać inne czynności.

PrzykładW okresie zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej przedsiębiorca ma prawo przyjmować należności i ma obowiązek regulować zobowiązania powstałe przed datą zawieszenia wykonywania działalności gospodarczej.

153 W spółce cywilnej zawieszenie wykonywania działalności gospodarczej jest skuteczne pod warunkiem jej zawieszenia przez wszystkich wspólników. Jeżeli jedna osoba jest wspólnikiem w kilku spółkach cywilnych, to może ona zawiesić wykonywanie działalności gospodarczej w jednej lub kilku spółkach.



W okresie zawieszenia działalności gospodarczej obowiązki przedsiębiorcy ulegają zmniej-szeniu w porównaniu z okresem jej prowadzenia (np. w okresie zawieszenia działalności nie ma obowiązku płacenia składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne).

Zakończenie działalności gospodarczejZakończenie działalności gospodarczej przebiega w kilu etapach, które obejmują m.in. rozliczenia z kontrahentami i rozliczenia podatkowe. Jednym z ostatnich etapów jest wy-kreślenie przedsiębiorcy z CEIDG lub z KRS. Wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru czy ewidencji oznacza ustanie jego bytu prawnego. Ustanie bytu prawnego przedsiębiorcy nie oznacza, że po tym momencie nie trzeba będzie wykonywać żadnych czynności związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą.PrzykładMimo wykreślenia z rejestru lub z ewidencji – aż do czasu przedawnienia zobowiązań podatkowych u byłego przedsiębiorcy może zostać przeprowadzona kontrola podatkowa.

Procedura wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru czy ewidencji przebiega różnie w zależ-ności od tego, w jakiej formie prawnej prowadził on działalność gospodarczą.

W przypadku przedsiębiorców będących osobami fizycznymi wykreślenie z ewidencji następuje na podstawie wniosku CEIDG-1. Złożenie wniosku powinno nastąpić w terminie 7 dni od dnia trwałego zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej. Wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru może nastąpić również w drodze decyzji administracyjnej ministra właściwego ds. gospodarki. Decyzja taka może być podjęta jedynie wówczas, gdy zachodzą okoliczności określone w ustawie Prawo przedsiębiorców. Do okoliczności tych należą m.in.:• stwierdzenie trwałego zaprzestania wykonywania przez przedsiębiorcę działalności

gospodarczej;• zgłoszenie do CEIDG informacji o prawomocnym orzeczeniu, w którym stwierdzono

zakaz prowadzenia działalności gospodarczej;• wprowadzenie do systemu teleinformatycznego informacji o zgonie przedsiębiorcy.

Ustanie bytu prawnego przedsiębiorców, którzy są wpisani do Krajowego Rejestru Są-dowego, następuje z chwilą wykreślenia ich z rejestru przedsiębiorców.

W przypadku spółek prawa handlowego wykreślenie z rejestru przedsiębiorców jest jed-nym z ostatnich etapów rozwiązywania spółki. Istnieje kilka trybów rozwiązywania spółek prawa handlowego. Pierwszy z nich polega na przeprowadzeniu likwidacji spółki. W takiej sytuacji obowiązkiem likwidatora lub likwidatorów jest zgłoszenie zakończenia likwidacji i złożenie wniosku o wykreślenie spółki z rejestru. Drugi tryb jest związany z ogłoszeniem jej upadłości. W tej sytuacji rozwiązanie spółki154 następuje po ukończeniu postępowania upadłościowego, a wniosek o wykreślenie spółki z rejestru składa syndyk. W przypadku spółki jawnej, spółki partnerskiej lub spółki komandytowej można ją również rozwiązać w innym trybie (bez prowadzenia likwidacji). W takiej sytuacji, jeżeli dochodzi do rozwiązania spółki, obowiązek złożenia wniosku o wykreślenie spółki z rejestru ciąży na wspólnikach.

Ustanie bytu prawnego spółdzielni następuje w momencie wykreślenia spółdzielni z reje-stru przedsiębiorców. Obowiązek złożenia wniosku ma likwidator spółdzielni (jeżeli następuje likwidacja) lub syndyk upadłości (jeżeli została ogłoszona upadłość). Również w przypadku przedsiębiorstw państwowych wykreślenie z rejestru przedsiębiorców może nastąpić w efekcie likwidacji lub upadłości przedsiębiorstwa.

154 Jeżeli postępowanie upadłościowe spółki kończy się zawarciem układu lub zostaje z innych przyczyn uchy-lone albo umorzone, to spółka nie ulega rozwiązaniu i nie ma obowiązku składania wniosku o wykreślenie jej z rejestru przedsiębiorców.



SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Co to jest działalność gospodarcza?

2. Kto to jest przedsiębiorca?

3. Wymień formy reglamentowania działalności gospodarczej i określ różnice między nimi.

4. Jaki zakres działania może mieć przedstawicielstwo przedsiębiorcy zagranicznego w Polsce?

5. Co to jest Krajowy Rejestr Sądowy?

6. Z jakich części składa się Krajowy Rejestr Sądowy?

7. Gdzie znajduje się wydział Krajowego Rejestru Sądowego w województwie, w którym miekszasz?

8. Kto może uzyskiwać informacje zawarte w Krajowym Rejestrze Sądowym?

9. W jakim terminie od momentu zdarzenia, uzasadniającego dokonanie wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, powinien być złożony wniosek o dokonanie wpisu do KRS?

10. Czy spółka cywilna jest spółką działającą na podstawie Kodeksu spółek handlowych?

11. Czym różnią się spółki osobowe od spółek kapitałowych?

12. W jakiej formie powinna być zawarta umowa spółki jawnej?

13. Co oznacza skrót „sp.p.”?

14. W jakiej formie powinna być zawarta umowa spółki komandytowej?

15. Co oznacza skrót „S.K.A.”?

16. Wymień organy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i określ ich kompetencje.

17. Scharakteryzuj istotę i rodzaje akcji uprzywilejowanych.

18. Wymień prawa i obowiązki członka spółdzielni.

19. Wymień organy spółdzielni i przedstaw ich kompetencje.

20. Wymień organy spółki akcyjnej i scharakteryzuj ich kompetencje.

21. Scharakteryzuj cechy przedsiębiorstwa państwowego.

22. Wymień i scharakteryzuj organy przedsiębiorstwa państwowego.

8.3 Ochrona konkurencjiW gospodarce rynkowej wszyscy przedsiębiorcy powinni mieć otwarty dostęp do rynku. Dostęp ten nie powinien być ograniczany ani przez państwo, ani przez innych przedsię-biorców. W celu ochrony konkurencji ustanawiane są normy prawa antymonopolowego, które mają na celu przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym. Podstawowym aktem normatywnym w tym zakresie jest Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów. W ustawie tej zawarte są normy prawne dotyczące:• rozwoju i ochrony konkurencji;• ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów;• przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję i zbiorowe interesy konsu-

mentów;• przeciwdziałania antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorców i ich związków;• stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umów;• organów administracji publicznej, które są właściwe w sprawach ochrony konkurencji

i konsumentów.


263Ochrona konkurencji

Do praktyk ograniczających konkurencję, których zakazuje ustawa, należą porozumie-nia ograniczające konkurencję oraz nadużywanie pozycji dominującej. Przykłady praktyk ograniczających konkurencję w podziale na dwie grupy przedstawiono w tabeli Tabela 35.

Tabela 35. Przykłady praktyk ograniczających konkurencję

Porozumienia* ograniczające konkurencję Nadużywanie pozycji dominującej**

• Ustalanie cen i innych warunków zakupu lub sprzedaży towarów

• Ograniczanie lub kontrolowanie produkcji lub zbytu oraz postępu technicznego lub inwestycji

• Podział rynków zbytu lub zakupu

• Stosowanie w umowach z innymi podmiotami uciąż-liwych lub niejednolitych warunków, stwarzających tym podmiotom gorsze warunki konkurencji niż uczestnikom porozumienia

• Ograniczanie dostępu do rynku lub eliminowaniu z rynku przedsiębiorców nieobjętych porozumieniem

• Uzgadnianie przez przedsiębiorców przystępujących do przetargu warunków składanych ofert, w szcze-gólności dotyczących zakresu prac lub ceny

• Narzucanie nieuczciwych cen (np. cen nadmiernie wygórowanych przy sprzedaży lub rażąco niskich przy zakupie), odległych terminów płatności lub innych warunków zakupu albo sprzedaży towarów

• Ograniczanie produkcji, zbytu lub postępu technicznego ze szkodą dla kontrahentów lub konsumentów

• Uzależnianie zawarcia umowy od przyjęcia lub spełnienia przez dru-gą stronę innego świadczenia, niemającego związku z przedmiotem umowy

• Przeciwdziałanie ukształtowaniu się warunków niezbędnych do po-wstania bądź rozwoju konkurencji.

• Narzucanie przez przedsiębiorcę uciążliwych warunków umów, przynoszących mu nieuzasadnione korzyści

• Podział rynku według kryteriów terytorialnych, asortymentowych lub podmiotowych

* Porozumienie najczęściej ma postać umowy, której stronami są przedsiębiorcy lub związki przedsiębiorców (np. izby gospodarcze). Porozumieniem są również uzgodnienia między nimi dokonane w jakiejkolwiek innej formie oraz postanowienia podjęte przez organy statutowe związku przedsiębiorców (np. w formie uchwały).

** Uznaje się, że przedsiębiorca ma pozycję dominującą, jeżeli jego udział w rynku przekracza 40%.

Stosowanie praktyk ograniczających konkurencję jest zakazane. W razie ich stwierdzenia Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydaje decyzję o uznaniu praktyki za ograniczającą konkurencję i nakazuje zaniechanie jej stosowania. Ponadto za stosowanie praktyk ograniczających konkurencję Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów może w drodze decyzji nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary. Od decyzji Prezesa Urzędu przysługuje odwołanie do sądu ochrony konkurencji i konsu-mentów. Odwołanie można wnieść w terminie dwóch tygodni od dnia doręczenia decyzji.

Przepisy prawne dotyczące ochrony konkurencji zawarte są również w Ustawie z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża ono lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Czynami nieuczciwej konkurencji są m.in.: wpro-wadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, wprowadzające w błąd oznaczenie towarów lub usług, nakłanianie do rozwiązania lub niewykonania umowy, naśladownictwo produktów, pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostępu do rynku, przekupstwo osoby pełniącej funkcję publiczną, a także nieuczciwa lub zakazana reklama.

W razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:• zaniechania niedozwolonych działań;• usunięcia skutków niedozwolonych działań;• złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpo-

wiedniej formie;Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl



• naprawienia wyrządzonej szkody;• wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści;• zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspie-

raniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.Za dokonanie czynów nieuczciwej konkurencji grożą również sankcje karne: grzywna

oraz ograniczenie lub pozbawienie wolności.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Kiedy przedsiębiorca posiada dominującą pozycję na rynku?

2. Kto wydaje decyzję nakazującą zaniechanie praktyk ograniczających konkurencję?

3. Jaki organ rozpatruje odwołania od decyzji Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów?

4. Wyszukaj w Internecie pięć informacji na temat czynów nieuczciwej konkurencji, jakich dopuścili się przedsiębiorcy w ostatnim roku.


PRAWO FINANSOWE

9.1 WprowadzeniePrawo finansowe, podobnie jak prawo gospodarcze, nie należy do podstawowych gałęzi prawa, lecz do gałęzi funkcjonalnych (kompleksowych) – dotyczących określonej sfery działalności ludzkiej. Prawo finansowe obejmuje:• normy prawne regulujące stosunki społeczne, które powstają w związku z gromadze-

niem i wydatkowaniem przez organy państwa i samorządu terytorialnego środków finansowych;

• normy prawne regulujące funkcjonowanie instytucji finansowych – przede wszystkim banków i towarzystw ubezpieczeniowych. Należy podkreślić, że prawo finansowe nie reguluje stosunków prawnych, jakie w związku

z działalnością finansową powstają między równorzędnymi podmiotami, ponieważ te sto-sunki prawne są regulowane normami prawa cywilnego.Przykład1. Umowa rachunku bankowego czy umowa ubezpieczenia są uregulowane normami prawa cywilnego.

2. Zasady uzyskiwania zezwoleń na wykonywanie czynności bankowych czy prowadzenie działalności ubezpieczeniowej są regulowane normami prawa finansowego.

W ramach prawa finansowego wyodrębnia się działy – w niektórych, najbardziej szcze-gółowych podziałach prawo finansowe dzielone jest nawet na kilkanaście działów. W pod-ręczniku zostanie omówione tylko kilka wybranych działów prawa finansowego – prawo budżetowe, prawo podatkowe (które przez wielu autorów jest traktowane jako część prawa budżetowego), prawo bankowe oraz prawo ubezpieczeniowe.

Prawo finansowe ma podstawowe znaczenie dla funkcjonowania państwa, ponieważ jego normy regulują zagadnienia związane z dochodami i wydatkami budżetowymi, które są podstawą jego funkcjonowania. Prawo finansowe ma również duże znaczenie zarówno dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, jak i dla osób fizycznych. Niemal wszyscy płacą podatki, a z usług banków i towarzystw ubezpieczeniowych korzysta coraz więcej osób fizycznych, przedsiębiorców i innych jednostek.

Prawo finansowe jest bardzo ściśle związane z innymi gałęziami prawa: prawem konsty-tucyjnym (prawo budżetowe i podatkowe), prawem administracyjnym (prawo budżetowe i podatkowe), prawem cywilnym (prawo ubezpieczeniowe i prawo bankowe), a nawet prawem karnym (prawo podatkowe, bankowe).

Najważniejszym ze źródeł prawa finansowego jest Konstytucja RP, której rozdział X w całości poświęcony jest finansom publicznym. Oprócz rozdziału X zawiera ona również inne przepisy prawne z zakresu prawa finansowego, które mówią o tym, że:• każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków

określonych w ustawie (art. 85);

9


266 Rozdział 9. Prawo finansowe

• jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie (art. 168);

• organami nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego w zakresie spraw finansowych są regionalne izby obrachunkowe (art. 171 ust. 2).Oprócz Konstytucji RP system prawa finansowego tworzą również liczne ustawy i wy-

dane na ich podstawie rozporządzenia155, zawierające normy prawne regulujące stosun-ki społeczne, które powstają w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem przez organy państwa i samorządu terytorialnego środków finansowych, oraz normy prawne regulujące funkcjonowanie instytucji finansowych.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Dlaczego, Twoim zdaniem, prawo finansowe ma tak duże znaczenie dla funkcjonowania państwa?

2. Jaki akt normatywny jest najważniejszym źródłem prawa finansowego?

9.2 Prawo budżetowePrawo budżetowe jest działem prawa finansowego, który zawiera normy prawne regulujące funkcjonowanie sektora finansów publicznych. Finanse publiczne są to procesy, które wy-stępują w budżecie państwa oraz w budżetach jednostek samorządu terytorialnego, związane z gromadzeniem i rozdysponowaniem środków publicznych na cele publiczne156.

Do podstawowych procesów zachodzących w finansach publicznych należy:• gromadzenie środków publicznych;• wydatkowanie środków publicznych;• finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;• zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;• zarządzanie środkami publicznymi;• zarządzanie długiem publicznym;• prowadzenie rozliczeń z budżetem Unii Europejskiej.

Budżet państwa jest to roczny plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów władzy publicznej (w tym organów administracji rządowej), organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów. Natomiast budżet jednostki samorządu tery-torialnego jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki (gminy, powiatu, województwa). Normy prawne dotyczące prawa budżetowego są zawarte w Konstytucji oraz Ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Normy prawne regulujące sposób i źródła tworzenia dochodów państwa i jednostek samo-rządu terytorialnego, wynikających z podatków czy opłat, są zawarte w przepisach prawnych, które tworzą prawo podatkowe. Dochody budżetu państwa pochodzą nie tylko z podatków, lecz również z innych źródeł, m.in. ceł i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Waż-nym źródłem prawa dotyczącym jednostek samorządu terytorialnego jest Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego.

155 Podstawowe akty normatywne zostaną wymienione przy omawianiu poszczególnych działów prawa finansowego.

156 M. Wojtczak, Podstawy finansów publicznych, Wydawnictwo Ekonomik – Jacek Musiałkiewicz, Warszawa 2015.


267Prawo budżetowe

Budżet państwa jest uchwalany przez Sejm na okres roku kalendarzowego w formie ustawy zwanej ustawą budżetową. W wyjątkowych przypadkach dochody i wydatki państwa w okresie krótszym niż rok może określać ustawa o prowizorium budżetowym. Inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy budżetowej i ustawy o prowizorium budżetowym przy-sługuje wyłącznie Radzie Ministrów. Projekt budżetu państwa lub prowizorium budże-towego opracowuje Rada Ministrów. Kieruje ona również wykonaniem budżetu państwa oraz uchwala sprawozdanie z wykonania budżetu. Jeżeli ustawa budżetowa ani ustawa o prowizorium budżetowym nie weszły w życie w dniu rozpoczęcia roku budżetowego, Rada Ministrów prowadzi gospodarkę finansową na podstawie przedłożonego projektu ustawy. Sejm może dokonywać zmian w przedstawionym przez Radę Ministrów projekcie budżetu. Zmiany te mogą dotyczyć zarówno wydatków, jak i dochodów. Jednak zwięk-szenie wydatków lub ograniczenie dochodów planowanych przez Radę Ministrów nie może powodować ustalenia przez Sejm większego deficytu budżetowego niż przewidziany w projekcie ustawy budżetowej.

Tryb uchwalania ustawy budżetowej różni się od trybu przewidzianego dla innych ustaw. Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej i wraz z uzasadnieniem przedsta-wia go Sejmowi w terminie do 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy. Po uchwa-leniu ustawy przez Sejm jest ona przekazywana do Senatu. Senat może uchwalić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od daty jej otrzymania. Po przyjęciu ustawy przez Sejm i Senat jest ona przekazywana do Prezydenta, który ma 7 dni na jej podpisanie. Prezydent nie może odmówić podpisania ustawy budżetowej. Może jedynie zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności ustawy budżetowej z Konstytucją. Trybunał orzeka w tej sprawie nie później niż w ciągu 2 miesięcy od dnia złożenia wnio-sku w Trybunale. Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu, może on zarządzić skrócenie kadencji Sejmu.

Rada Ministrów w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego przedkłada Sejmo-wi sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej za rok ubiegły wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm rozpatruje przedłożone sprawozdanie i w ciągu 90 dni od dnia jego otrzymania podejmuje uchwałę o udzieleniu lub odmowie udzielenia Radzie Ministrów absolutorium. Przed podjęciem decyzji o udzieleniu bądź odmowie udzielenia absolutorium Sejm uzyskuje opinię Najwyższej Izby Kontroli o wykonaniu budżetu państwa.

Budżety jednostek samorządu terytorialnego są uchwalane w formie uchwały budże-towej na rok budżetowy. Przygotowanie projektu uchwały budżetowej wraz z objaśnieniami, a także inicjatywa w sprawie zmian tej uchwały należą do wyłącznej kompetencji zarządu jednostki samorządu terytorialnego. Uchwałę budżetową uchwala organ stanowiący jed-nostki samorządu terytorialnego przed rozpoczęciem roku budżetowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach – nie później niż do 31 marca roku budżetowego.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Do kogo należy inicjatywa ustawodawcza w zakresie ustawy budżetowej?

2. Jaką nazwę nosi organ władzy samorządowej przygotowujący projekt uchwały budżetowej gminy?

3. Jaką nazwę nosi organ władzy samorządowej uchwalający budżet powiatu?



9.3 Prawo podatkoweJak wynika z tabeli Tabela 36, podatki stanowią największe źródło dochodów budżetowych, dlatego prawo podatkowe odgrywa niezmiernie ważną rolę dla funkcjonowania państwa.

Tabela 36. Dochody budżetu państwa w wybranych latach (w mln zł)

Wyszczególnienie 2005 r. 2010 r. 2011 r. 2013 r.

Dochody budżetu państwa 179 772 250 303 277 557 279 151

- w tym dochody podatkowe 155 860 222 553 243 211 241 651

Źródło: Mały rocznik statystyczny Polski 2014, Tabl. 24 (274), Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2014

Omawianie wybranych zagadnień prawa podatkowego rozpoczniemy od definicji podatku.

! Podatek jest to publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe i bezzwrotne świadczenie pie-niężne na rzecz Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego*, wynikające z ustawy podatkowej.

* W 2018 r. w Polsce jedyną jednostką samorządu terytorialnego, na rzecz której są płacone po-datki, jest gmina.

Poszczególne cechy podatku zostały scharakteryzowane w tabeli Tabela 37.

Tabela 37. Cechy podatku i ich charakterystyka

Cecha Charakterystyka

Publicznopraw-ny charakter

Oznacza, że podatki są ustanawiane przepisami prawa (a nie np. umowami) oraz że są one świadczeniami na rzecz państwa lub jednostek samorządu terytorialnego – czyli podmiotów prawa publicznego, a nie prawa prywatnego. Państwo i jednostki samorządu terytorialnego nazywane są wierzycielami podatkowymi. Wierzycielem podatkowym nie może być nigdy podmiot prywatny.

NieodpłatnośćOznacza to, że podatek nie jest świadczeniem wzajemnym (ekwiwalentnym). Podatnik ma obowiązek zapłaty podatku, ale w zamian za zapłacony podatek nie przysługuje mu żadne roszczenie wobec wierzyciela podatko-wego (państwa lub jednostki samorządu terytorialnego).

PrzymusowośćOznacza, że podatek jest świadczeniem obowiązkowym, czyli podatnik ma obowiązek jego zapłacenia. Jeżeli tego obowiązku nie wykona, to podatek zostanie od niego wyegzekwowany za pomocą środków przymusu.

BezzwrotnośćOznacza, że podatki pobrane zgodnie z prawem we właściwej wysokości nigdy nie podlegają zwrotowi. Zwrotowi może podlegać jedynie podatek pobrany nienależnie lub część podatku, która została pobrana w nadmiernej wysokości (nadpłata podatku).

Pieniężny charakter

Oznacza, że wymiar i pobór podatku dokonywany jest w jednostkach pieniężnych (dawniej podatki były pobierane w innych dobrach, np. dziesięcina była pobierana w płodach rolnych).

PowszechnośćPolega na tym, że podatki są ustanawiane w powszechnie obowiązujących ustawach dla ogółu podmiotów spełniających określone w ustawach podatkowych warunki (np. posiadanie nieruchomości lub osiąganie dochodu), a nie dla wybranych podmiotów.

W Polsce istnieje 15 różnych podatków, które można klasyfikować według wielu różno-rodnych kryteriów (klasyfikację podatków przedstawiono na rysunku Rysunek 24).


269Prawo podatkowe

Poda

tki b

ezpo

śred

nie

Poda

tki m

ająt

kowe

Poda

tki s

amor

ządo

we

Podatek od spadków i darowizn Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn

Podatek od nieruchomości Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych

Podatek rolny Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym

Podatek leśny Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym

Podatek od środków transportowych Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych

Podatek od czynności cywilnoprawnych Ustawa z dnia 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych

Poda

tki p

ańst

wowe

Podatek od wydobycia niektórych kopalin Ustawa z dnia 2 marca 2012 r. o podatku od wydobycia niektórych kopalin

Podatek od niektórych instytucji finansowych (tzw. podatek bankowy)

Ustawa z dnia 15 stycznia 2016 r. o podatku od niektórych instytucji finansowych

Podatek od sprzedaży detalicznej * (tzw. podatek od supermarketów) Ustawa z dnia 6 lipca 2016 r. o podatku od sprzedaży detalicznej

Poda

tki d

ocho

dowe Podatek tonażowy Ustawa z dnia 24 sierpnia 2006 r. o podatku tonażowym

Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT)Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznychUstawa z dnia 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne

Podatek dochodowy od osób prawnych (CIT) Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych

Poda

tki

pośr

edni

e Podatek od towarów i usług (VAT) Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług

Podatek akcyzowy (akcyza) Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym

Podatek od gier Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych

* W okresie od 15 listopada 2016 r. do 31 grudnia 2018 r. podatek od sprzedaży detalicznej jest zawieszony.

Rysunek 24. Klasyfikacja podatków i ustawy, w których są one uregulowane

Na podstawie tego, do jakiego podmiotu wpływa dochód z danego podatku, dzieli się je na podatki państwowe (rządowe) i podatki samorządowe. Podatki państwowe stanowią dochód budżetu państwa, a podatki samorządowe stanowią dochód budżetu gminy.

Ponadto podatki można podzielić na podatki bezpośrednie i pośrednie. Istotą tego po-działu jest podmiot, który ponosi ciężar obciążeń podatkowych. W przypadku podatków bezpośrednich jest to podatnik – zapłata podatków zmniejsza jego dochód lub majątek. W przypadku podatków pośrednich ciężar obciążeń podatkowych ponosi nabywca produk-tu obciążonego podatkiem. Zapłata podatków pośrednich nie zmniejsza ani dochodu, ani majątku podatników, ponieważ podatki te są wliczane w cenę produktów i płacone są przez tych, którzy kupują opodatkowane produkty.PrzykładJeżeli buty kosztują w sklepie 123 zł, a na ich cenę składa się cena netto 100 zł oraz podatek od to-warów i usług 23 zł (23% x 100 zł), to klient płaci za buty 123 zł, z czego 100 zł pozostaje w sklepie, a 23 zł sklep jest zobowiązany zapłacić do urzędu skarbowego jako podatek od towarów i usług. Podatek ten nie zmniejszył ani dochodów sklepu, ani jego majątku, ponieważ został zapłacony przez osobę, która kupiła buty.

Do podatków bezpośrednich zalicza się podatki dochodowe oraz podatki majątkowe. Podatki dochodowe płacone są przez osoby fizyczne i osoby prawne od osiąganych do-



chodów (podatek dochodowy od osób fizycznych, podatek dochodowy od osób prawnych) albo przez armatorów eksploatujących morskie statki handlowe w żegludze międzynaro-dowej – od niektórych osiąganych przez nich dochodów (podatek tonażowy). Podatki majątkowe są płacone od:• majątku nabywanego przez podatnika (spadek, darowizna);• niektórych składników majątku posiadanych przez podatnika (lasy, środki transportowe,

gospodarstwa rolne, nieruchomości);• niektórych czynności (np. sprzedaż między osobami fizycznymi – podatek od czynności

cywilnoprawnych, wydobycie miedzi i srebra – podatek od wydobycia niektórych kopalin);• aktywów niektórych instytucji finansowych (m.in. banków, spółdzielczych kas oszczęd-

nościowo-kredytowych, zakładów ubezpieczeń i instytucji pożyczkowych) – podatek od niektórych instytucji finansowych;

• przychodu ze sprzedaży detalicznej – podatek od sprzedaży detalicznej.W grupie podatków pośrednich znajdują się: podatek od towarów i usług, podatek ak-

cyzowy (akcyza) oraz podatek od gier. Podatek od towarów i usług jest wliczony w cenę prawie wszystkich sprzedawanych na rynku towarów i usług. Natomiast podatek akcyzowy jest wliczony w cenę nielicznych towarów: samochodów, wyrobów kosmetycznych, wyrobów tytoniowych oraz napojów alkoholowych. Podatek od gier jest płacony przez uczestników gier hazardowych, a podatnikiem tego podatku są organizatorzy gier.

Przedsiębiorcy mogą płacić praktycznie wszystkie z wymienionych podatków. O tym, czy dany podatek będzie płacony przez konkretnego przedsiębiorcę, decyduje jego forma prawna, rodzaj prowadzonej działalności i wykonywanych w jej ramach czynności oraz po-siadany i nabywany majątek. Najpowszechniejszymi podatkami wśród przedsiębiorców są:• podatek od towarów i usług, nazywany również nieoficjalnie podatkiem od wartości

dodanej (oznaczany często skrótem VAT pochodzącym od angielskiej nazwy tego po-datku – value added tax);

• podatki dochodowe, tj. podatek dochodowy od osób fizycznych (oznaczany często skrótem PIT pochodzącym od angielskiej nazwy tego podatku – personal income tax) i podatek dochodowy od osób prawnych (oznaczany często skrótem CIT pochodzącym od angielskiej nazwy tego podatku – corporate income tax).Przedsiębiorca, osiągając dochody, jest zobowiązany do płacenia podatku od tych do-

chodów. Dochód jest to nadwyżka przychodów nad kosztami uznawanymi przez prawo podatkowe za niezbędne do osiągnięcia przychodów. W zależności od formy prawnej pro-wadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorca płaci albo podatek dochodowy od osób prawnych, albo podatek dochodowy od osób fizycznych. Osoby prawne, a więc np. spółka z o.o. czy spółka akcyjna, są podatnikami podatku dochodowego od osób prawnych. Do ich obowiązków należy m.in. ustalanie osiąganego dochodu oraz obliczanie i płacenie podatku dochodowego. Podatek dochodowy od osób prawnych wynosi 19% podstawy opodatkowania.

Podatek dochodowy od osób fizycznych płacą wszystkie osoby fizyczne zamieszkujące na stałe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i osiągające dochody. Dlatego ten podatek płacą zarówno pracownicy, jak i osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą indy-widualnie bądź w formie spółek osobowych. W przypadku niektórych rodzajów działalności gospodarczej możliwe jest zastosowanie uproszczonych form opodatkowania dochodu, tj. karty podatkowej lub ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych.

Karta podatkowa jest to najprostszy sposób pobierania podatku, polegający na tym, że na każdy rok ustalana jest stała kwota, którą prowadzący działalność powinien przeka-zywać co miesiąc do budżetu. Kwota ta nie jest uzależniona od osiągniętych przychodów i kosztów, co oznacza, że nie ma obowiązku ewidencjonowania tych wielkości.


271Prawo podatkowe

Osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą oraz wspólnicy spółek cy-wilnych i spółek jawnych, osiągający niewielkie dochody, mogą opłacać podatek w postaci ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych (ryczałtu, ryczałtu ewidencjonowanego). Podatnicy zryczałtowanego podatku dochodowego mają obowiązek prowadzenia ewidencji przychodów, w której zapisują przychody osiągnięte każdego dnia. Na koniec miesiąca su-mują osiągnięte przychody i obliczają zryczałtowany podatek dochodowy za dany miesiąc, który stanowi określony procent osiągniętych przychodów. Wielkość procentowa służąca do obliczenia podatku różni się w zależności od rodzaju prowadzonej działalności.PrzykładW 2018 r. zryczałtowany podatek dochodowy stanowi 8,5% osiągniętych przychodów z działalności usługowej, 5,5% osiągniętych przychodów z działalności wytwórczej i budowlanej oraz 3% osiągnię-tych przychodów z działalności handlowej.

Jeżeli przedsiębiorca będący osobą fizyczną nie może lub nie chce opodatkować docho-dów w formie zryczałtowanej (uproszczonej), ma on obowiązek opodatkowania dochodów według zasad określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych. Ustawa ta przewiduje dwie formy opodatkowania:• opodatkowanie na zasadach ogólnych przy zastosowaniu progresywnej skali podatkowej;• opodatkowanie przy zastosowaniu jednolitej (liniowej) 19% stawki podatku.

Opodatkowanie według ustawy o podatku dochodowym oznacza, że podatek ustalany jest od dochodu (przychody pomniejszone o koszty ich uzyskania). Przy opodatkowaniu według zasad ogólnych do obliczenia podatku wykorzystywana jest skala podatkowa (tabela Tabela 38).

Tabela 38. Skala podatku dochodowego od osób fizycznych w 2018 r.

Podstawa obliczenia podatkuPodatek wynosi

od do

85 528 zł 18% minus kwota zmniejszająca podatek*

85 528 zł 15 395,04 zł + 32% nadwyżki ponad 85 528 zł minus kwota zmniejszająca podatek*

* Za 2018 r. kwota zmniejszająca podatek waha się od 1440 zł do 0 zł – w zależności od wysokości podstawy obliczenia podatku (dochodu podatnika).

Źródło: ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych

Podatnicy opodatkowani według zasad ogólnych mogą korzystać z ulg i odliczeń od do-chodu i od podatku przewidzianych w ustawie, mogą również opodatkować się wspólnie z małżonkiem lub dzieckiem (w przypadku osób samotnie wychowujących dziecko).

Przy opodatkowaniu według stawki liniowej podatek stanowi 19% osiągniętego dochodu. Ta forma opodatkowania pozwala jedynie na odliczenie od dochodu składek na ubezpieczenia społeczne oraz na odliczenie od podatku składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Po wyjaśnieniu tego, czym jest podatek, oraz omówieniu klasyfikacji podatków i obo-wiązków przedsiębiorców można przystąpić do wyjaśnienia, czym jest prawo podatkowe. Prawo podatkowe to zbiór norm prawnych regulujących:• konstrukcję poszczególnych podatków (materialne prawo podatkowe);• zasady postępowania podatkowego zmierzające do ustalenia i poboru podatku (proce-

duralne prawo podatkowe);• organizację i kompetencje organów podatkowych (instytucjonalne prawo podatkowe).

Jak widać w zaprezentowanej powyżej definicji, w prawie podatkowym można wyodręb-nić trzy jego części: prawo podatkowe materialne, proceduralne i instytucjonalne. Nie jest



to jedyny podział prawa podatkowego, równie często można spotkać się podziałem na dwie części – szczegółową i ogólną. Część szczegółowa prawa podatkowego obejmuje normy prawne, które dotyczą konstrukcji każdego z podatków i są specyficzne tylko dla jednego podatku. Najważniejsze akty normatywne części szczegółowej prawa podatkowego zostały wymienione na rysunku Rysunek 24 (s. strona 269).

Część ogólna obejmuje normy prawne regulujące zagadnienia występujące przy wszystkich podatkach lub większości z nich (np. kto to jest płatnik, co to jest zobowiązanie podatkowe i jakie są sposoby jego powstania i wygaśnięcia). Najważniejszym źródłem tej części prawa jest Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa. To właśnie w tej ustawie zawarta jest zaprezentowana na początku rozdziału definicja podatku, oprócz tej definicji zawiera ona również inne definicje, ważne do zrozumienia prawa podatkowego.

Podatnikiem (nazywanym również podmiotem opodatkowania lub podmiotem podatku) jest osoba fizyczna lub osoba prawna albo jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej (np. spółka jawna lub spółka komandytowa), na której z mocy prawa ciąży obo-wiązek podatkowy. Podatnicy danego podatku są opisani w ustawie regulującej ten podatek.PrzykładArt. 2 ust. 1 ustawy o podatku leśnym: „Podatnikami podatku leśnego, z zastrzeżeniem ust. 2, są osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne, w tym spółki, nieposiadające osobowości prawnej, będące:1) właścicielami lasów, z zastrzeżeniem ust. 3;2) posiadaczami samoistnymi lasów;3) użytkownikami wieczystymi lasów;4) posiadaczami lasów, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego.

Obok pojęcia podatnika w prawie podatkowym istnieją również pojęcia płatnika i inka-senta. Płatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, na którą przepisy prawa podatkowego nałożyły obowiązek obliczenia podatku, pobrania go od podatnika oraz wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.PrzykładPracodawca jest zobowiązany do obliczania i pobierania zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych od wypłacanych pracownikom wynagrodzeń. Ma on również obowiązek terminowego przekazywania pobranych zaliczek na rachunek bankowy organu podatkowego. Pracodawca jest w tym przypadku płatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych. Podatnikiem tego podatku jest każdy z pracowników otrzymujących wynagrodzenie.

Inkasentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, która ma obowiązek pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Inkasent – w odróżnieniu od płatnika – nie ma obowiązku obliczania podatku. PrzykładRada gminy może podjąć uchwałę, że inkasentami podatku od nieruchomości płaconego przez osoby fizyczne na terenie poszczególnych sołectw będą sołtysi. Obowiązkiem sołtysów będzie w tym przypad-ku pobranie podatku od mieszkańców sołectwa i wpłacenie go na rachunek bankowy urzędu gminy.

W definicji podatnika pojawiło się pojęcie „obowiązek podatkowy”, które wymaga wy-jaśnienia. Obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z przepisów materialnego prawa podatkowego nieskonkretyzowana powinność zapłaty podatku w związku z zaistnieniem zdarzenia opisanego w ustawie.


273Prawo podatkowe

PrzykładArt. 19 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług: „Obowiązek podatkowy powstaje z chwilą wydania towaru lub wykonania usługi […]”.

Powinność zapłaty podatku wynikająca z obowiązku podatkowego jest nieskonkretyzowa-na. Oznacza to, że nie określa ona ani kwoty podatku, ani sposobu jej ustalenia, ani terminu zapłaty podatku. W momencie, gdy następuje skonkretyzowanie obowiązku podatkowego, tj. ustalenie kwoty, terminu i miejsca zapłaty podatku, powstaje zobowiązanie podatkowe.

! Zobowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie po-datnika do zapłacenia podatku – na rzecz Skarbu Państwa albo gminy – w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego.

Istnieją dwa sposoby przekształcenia się obowiązku podatkowego w zobowiązanie po-datkowe, czyli dwa sposoby powstania zobowiązania podatkowego.

Pierwszym z nich jest zajście zdarzenia, z którym ustawa podatkowa wiąże powstanie zobowiązania podatkowego. Taki sposób powstania zobowiązania podatkowego występuje np. w podatkach dochodowych, w podatku od towarów i usług i w podatku akcyzowym.PrzykładPodatnik podatku od towarów i usług ma obowiązek złożenia deklaracji podatkowej VAT-7 za lipiec 2015 r. w terminie do 25 sierpnia 2015 r. W deklaracji tej sam oblicza zobowiązanie podatkowe. Kwota podatku wynikająca ze zobowiązania podatkowego powinna być wpłacona na rachunek bankowy lub do kasy organu podatkowego do 25 sierpnia 2015 r.

Drugim sposobem powstania zobowiązania podatkowego jest doręczenie decyzji organu podatkowego, ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego – w tym przypadku podatek musi być zapłacony w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji.PrzykładObowiązek podatkowy w przypadku nabycia rzeczy i praw majątkowych przez dziedziczenie po-wstaje z chwilą przyjęcia spadku. W terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego spadkobierca ma obowiązek złożenia naczelnikowi urzędu skarbowego zeznania podatkowego. Na podstawie zeznania podatkowego naczelnik urzędu skarbowego wydaje decyzję ustalającą wy-sokość podatku od spadków i darowizn. Zobowiązanie podatkowe spadkobiercy powstanie dopiero z chwilą doręczenia decyzji ustalającej wysokość podatku.

W zobowiązaniu podatkowym, tak jak i w pozostałych zobowiązaniach, występuje wie-rzyciel i dłużnik. Dłużnikiem jest podatnik, a wierzycielem jest organ podatkowy. Obo-wiązkiem dłużnika jest zapłata podatku w wynikającym ze zobowiązania podatkowego terminie i miejscu. Zapłata podatku jest podstawowym i najczęściej występującym sposobem wygaśnięcia zobowiązania podatkowego, ale istnieją również inne sposoby, np. potrącenie podatku z wierzytelności podatnika, przedawnienie157 wykonania zobowiązania podatko-wego, umorzenie zaległości podatkowej.

Podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatko-wych podatki. W przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność ta obejmuje majątek odrębny oraz majątek wspólny. Istota odpowiedzialności podatkowej polega na tym, że wierzyciel podatkowy może domagać się dobrowolnej lub przymusowej (w drodze egzekucji administracyjnej) zapłaty podatku.

157 Zobowiązanie podatkowe przedawnia się z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku.



Odpowiedzialność podatkową ponosi nie tylko podatnik, ale również płatnik i inka-sent. Płatnik odpowiada za podatek niepobrany lub podatek pobrany, lecz niewpłacony, a inkasent odpowiada za podatek pobrany, lecz niewpłacony. Zarówno płatnik, jak i inkasent odpowiadają całym swoim majątkiem.

Przy omawianiu wcześniejszych zagadnień prawa podatkowego często pojawia się pojęcie „organ podatkowy”. Organem podatkowym jest organ administracji publicznej (rządowej lub samorządowej), który pobiera podatki i w przewidzianych prawem sytuacjach określa ich wymiar. Organy podatkowe (tabela Tabela 39) przestrzegają swojej właściwości rzeczowej, miejsco-wej i instancyjnej (postępowanie podatkowe jest zawsze postępowaniem dwuinstancyjnym).

Tabela 39. Organy podatkowe

Wyszczególnienie Podatki państwowe Podatki samorządowe

Organ podatkowy pierwszej instancji

naczelnik urzędu skarbowego naczelnik urzędu celno-skarbowego wójt (burmistrz, prezydent miasta)

Organ podatkowy drugiej instancji dyrektor izby administracji skarbowej samorządowe kolegium odwoławcze

Organem podatkowym jest również Szef Krajowej Administracji Skarbowej. Zakres spraw, jakimi zajmuje się Szef Krajowej Administracji Skarbowej jako organ pierwszej i jako organ drugiej instancji, został określony w ordynacji podatkowej.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Wyjaśnij, co to jest podatek i opisz jego cechy.

2. Wyjaśnij różnicę między podatkami pośrednimi a bezpośrednimi.

3. Omów uproszczone formy opodatkowania dochodów osiąganych przez osoby fizyczne prowa-dzące działalność gospodarczą.

4. Kto to jest podatnik?

5. Jaka jest różnica między płatnikiem podatku a inkasentem?

6. Wyjaśnij pojęcia: obowiązek podatkowy i zobowiązanie podatkowe.

7. Omów sposoby powstania zobowiązania podatkowego.

9.4 Prawo ubezpieczeniowe Prawo ubezpieczeniowe jest to dział prawa finansowego, który zawiera przepisy prawne określające warunki i zasady prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń. Ubezpieczenie jest to forma łagodzenia ujemnych, materialnych następstw szkód wywołanych zdarzeniami losowymi. Łagodzenie tych następstw polega na tym, że zakład ubezpieczeń gromadzi środki pieniężne pochodzące ze składek ubezpieczonych, a następnie część tych środków wypłaca tym, u których wystąpiły szkody wywołane zdarzeniami losowymi. Prawo ubezpieczeniowe nie zawiera przepisów prawnych w zakresie ubezpieczeń społecznych, ponieważ ubezpieczenia te są związane ze stosunkiem prawnym, jaki zachodzi między pracownikiem a pracodawcą, i dlatego przepisy te stanowią część prawa pracy. Przepisy prawa ubezpieczeniowego są za-warte w Kodeksie cywilnym oraz w następujących ustawach:• Ustawie z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej;• Ustawie z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym;


275Prawo ubezpieczeniowe

• Ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych;

• Ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzecz-niku Ubezpieczonych;

• Ustawie z dnia 15 grudnia 2017 r. o dystrybucji ubezpieczeń158.Prowadzenie działalności ubezpieczeniowej jest możliwe po uzyskaniu zezwolenia

Komisji Nadzoru Finansowego. Działalność ubezpieczeniowa polega na wykonywa-niu czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych. Czynności ubezpieczeniowe obejmują m.in.:• zawieranie umów ubezpieczenia lub zlecanie ich zawierania uprawnionym pośrednikom

ubezpieczeniowym;• składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania lub inne świadczenia

należne z tytułu umów ubezpieczenia;• ustalanie składek i prowizji należnych z tytułu zawieranych umów ubezpieczenia.

Działalność ubezpieczeniową prowadzą zakłady ubezpieczeń, działające w formie spółek akcyjnych, towarzystw ubezpieczeń wzajemnych lub spółek europejskich. Istota działania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych polega na tym, że nie są one nastawione w swojej działalności na zysk, tylko na ochronę członków towarzystwa przed skutkami zdarzeń loso-wych. Członkami towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych są wszyscy ubezpieczający. Statut towarzystwa może przewidywać, że w ograniczonym zakresie będzie ono ubezpieczało także osoby niebędące członkami towarzystwa. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych uzyskują osobowość prawną z chwilą ich wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego.

Czynności związane z zawieraniem lub wykonywaniem umów ubezpieczenia mogą być wykonywane przez pośredników ubezpieczeniowych. Pośrednikami ubezpieczeniowymi są agenci ubezpieczeniowi i brokerzy ubezpieczeniowi. Pośrednicy ubezpieczeniowi są wpi-sywani do rejestru pośredników ubezpieczeniowych, prowadzonego przez Komisję Nadzoru Finansowego. Rejestr jest jawny i dostępny dla osób trzecich.

Agentem ubezpieczeniowym jest osoba fizyczna, która w imieniu lub na rzecz zakładu ubezpieczeń wykonuje czynności polegające m.in. na: • pozyskiwaniu klientów;• wykonywaniu czynności przygotowawczych zmierzających do zawierania umów ubez-

pieczenia;• zawieraniu umów ubezpieczenia;• uczestniczeniu w administrowaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia (także w spra-

wach o odszkodowanie).Agent ubezpieczeniowy musi spełniać określone w ustawie warunki. Musi on posiadać

pełną zdolność do czynności prawnych i co najmniej średnie wykształcenie. Agent ubez-pieczeniowy nie może być prawomocnie skazany za umyślne przestępstwa wymienione w ustawie oraz musi odbyć szkolenie prowadzone przez zakład ubezpieczeń, zakończone zdanym egzaminem. Działalność agencyjna jest prowadzona na podstawie umowy agencyj-nej zawartej z zakładem ubezpieczeń. Nadzór nad działalnością agenta ubezpieczeniowego sprawuje zakład ubezpieczeń, na rzecz którego on działa.

158 Ustawa ta wejdzie w życie 1 października 2018 r. i od tego dnia przestanie obowiązywać Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym.



Broker ubezpieczeniowy wykonuje czynności w imieniu lub na rzecz podmiotu szuka-jącego ochrony ubezpieczeniowej. Czynności wykonywane przez brokera obejmują m.in.:• zawieranie lub doprowadzanie do zawarcia umów ubezpieczenia;• przygotowywanie do zawarcia umów ubezpieczenia;• uczestniczenie w zarządzaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia (również w sprawach

o odszkodowanie).Brokerem ubezpieczeniowym może być osoba fizyczna albo osoba prawna – po-

siadająca zezwolenie na wykonywanie działalności brokerskiej wydane przez Komisję Nadzoru Finansowego. Komisja ta sprawuje również nadzór nad działalnością brokerów ubezpieczeniowych.

W zależności od zakresu swobody ubezpieczającego w podejmowaniu decyzji o ubez-pieczeniu wyróżnia się dwa rodzaje ubezpieczeń: • ubezpieczenia obowiązkowe;• ubezpieczenia dobrowolne.

Wykaz ubezpieczeń obowiązkowych jest określony przepisami prawa, najważniejsze z nich to: ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, ubezpieczenie budynków wcho-dzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych, ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego oraz inne ubezpieczenia przewidziane na mocy obowiązujących ustaw lub ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych.

Inny podział ubezpieczeń pozwala na wyodrębnienie dwóch grup ubezpieczeń, tj. ubez-pieczeń osobowych i ubezpieczeń majątkowych.

Ubezpieczenia osobowe obejmują m.in. ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, ubezpieczenia rentowe, ubezpieczenia na wypadek choroby czy śmierci. W przy-padku ubezpieczeń osobowych przedmiotem ubezpieczenia jest życie i zdrowie człowieka. Świadczenie zakładu ubezpieczeń w przypadku ubezpieczeń osobowych polega na wypłace-niu umówionej kwoty pieniędzy w momencie zaistnienia zdarzenia określonego w umowie ubezpieczenia.

Ubezpieczenia majątkowe obejmują: ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej, a także ubezpieczenie mienia. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej chroni osobę ubezpie-czoną w przypadku, gdy wyrządzi ona komuś szkodę i jest zobowiązana do jej naprawienia. Dzięki ubezpieczeniu odszkodowanie dla osoby poszkodowanej jest wypłacane przez zakład ubezpieczeń. Ubezpieczenie mienia pozwala zabezpieczyć się na wypadek zniszczenia, utraty bądź zniszczenia ubezpieczonych dóbr majątkowych. Przykładem tego rodzaju ubezpieczenia jest ubezpieczenie mieszkania.

Ważnym podmiotem na rynku ubezpieczeń jest Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Do zadań Funduszu należy wypłacanie odszkodowań i świadczeń z tytułu ubezpieczenia obowiązkowego w sytuacji, gdy sprawca szkody nie został zidentyfikowany lub gdy nie był ubezpieczony. Ponadto w przypadku ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń do zadań Funduszu należy również zaspokajanie roszczeń osób upraw nionych z tytułu umów ubez-pieczeń obowiązkowych oraz umów ubezpieczenia na życie.

Ochrona interesów osoby ubezpieczonej i zapobieganie sytuacji, w której zakład ubez-pieczeń nie będzie w stanie wypłacać ubezpieczonemu należnego świadczenia, to jedno z podstawowych zadań Komisji Nadzoru Finansowego. Jest ona organem administracji publicznej, sprawującym państwowy nadzór nad rynkiem finansowym w Polsce.

Zakłady ubezpieczeń prowadzące działalność na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tworzą ubezpieczeniowy samorząd gospodarczy. Organizacją ubezpieczeniowego samorządu


277Prawo ubezpieczeniowe

gospodarczego jest Polska Izba Ubezpieczeń. Przynależność do Izby jest obowiązkowa i powstaje z chwilą podjęcia przez zakład ubezpieczeń działalności ubezpieczeniowej. Do zadań Izby należy m.in.: • reprezentowanie zakładów ubezpieczeń wobec organów władzy i administracji publicznej

oraz podejmowanie działań w celu ochrony ich interesów;• wyrażanie opinii o projektach aktów prawnych dotyczących działalności ubezpiecze-

niowej oraz współudział przy ich opracowywaniu;• sprawowanie pieczy nad przestrzeganiem zasad uczciwej konkurencji na rynku ubez-

pieczeniowym.Zakłady ubezpieczeń, które prowadzą działalność w zakresie obowiązkowego ubezpie-

czenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów są zrzeszone w Polskim Biurze Ubezpieczycieli Ko-munikacyjnych. Ich przynależność do Polskiego Biura Ubezpieczeń Komunikacyjnych jest obowiązkowa. Przedmiotem działalności Biura jest w szczególności:• wystawianie dokumentów ubezpieczeniowych ważnych w innych krajach;• zawieranie umów z zagranicznymi biurami ubezpieczeń komunikacyjnych o wzajemnym

uznawaniu dokumentów ubezpieczeniowych;• organizowanie likwidacji lub bezpośrednia likwidacja szkód spowodowanych na tery-

torium Rzeczypospolitej Polskiej przez pojazdy z rejestracją zagraniczną, posiadające ważne dokumenty ubezpieczeniowe wystawione przez zagraniczne biura ubezpieczeń komunikacyjnych;

• określanie zasad i trybu dystrybucji przez zakłady ubezpieczeń krótkoterminowych umów ubezpieczenia dla pojazdów wjeżdżających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bez ważnego dokumentu ubezpieczenia. Interesy osób fizycznych będących klientami podmiotów rynku finansowego, czyli m.in.

zakładów ubezpieczeń, banków, funduszy i towarzystw emerytalnych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, instytucji pożyczkowych czy funduszy inwestycyjnych reprezentuje Rzecznik Finansowy (www.rf.gov.pl).

Osoba fizyczna będąca klientem podmiotu rynku finansowego, która jest niezadowo-lona ze sposobu załatwienia reklamacji przez ten podmiot, może zwrócić się z wnioskiem do Rzecznika Finansowego o podjęcie przez niego odpowiednich działań. Możliwe jest również wniesienie do Rzecznika Finansowego wniosku o wszczęcie pozasądowego postę-powania w sprawie rozwiązania sporu między klientem a podmiotem rynku finansowego. Udział podmiotu rynku finansowego w takim postępowaniu jest obowiązkowy. Opłata za wniesienie wniosku wynosi 50 zł.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Co to jest ubezpieczenie?

2. W jakiej formie prawnej mogą działać zakłady ubezpieczeń?

3. Jaka jest różnica między agentem ubezpieczeniowym a brokerem ubezpieczeniowym?

4. Dokonaj klasyfikacji ubezpieczeń w zależności od swobody ubezpieczonego w podejmowaniu decyzji o ubezpieczeniu.

5. Scharakteryzuj ubezpieczenia osobowe i ubezpieczenia majątkowe.

6. Jakie są zadania Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego?



9.5 Prawo bankowe

Przedmiot i źródła prawa bankowegoPrawo bankowe jest działem prawa finansowego, który obejmuje przepisy prawne w zakresie:• zasad prowadzenia działalności bankowej oraz tworzenia i organizacji banków (Ustawa

z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe);• zadań, organizacji i zasad funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego (Ustawa z dnia

29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim);• zasad funkcjonowania obowiązkowego systemu gwarantowania depozytów (Ustawa

z dnia 10 czerwca 2016 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, systemie gwarantowania depozytów oraz przymusowej restrukturyzacji).

Narodowy Bank PolskiNarodowy Bank Polski (NBP) jest bankiem centralnym Polski. Organami Narodowego Banku Polskiego są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki Pieniężnej oraz Zarząd Na-rodowego Banku Polskiego. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej na okres 6 lat. W skład Rady Polityki Pieniężnej wchodzą: Prezes NBP jako przewodniczący oraz 9 osób wyróżniających się wiedzą z zakresu finansów, powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat na okres 6 lat. Rada Polityki Pieniężnej ustala corocznie założenia polityki pieniężnej159 i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej. Działalnością NBP kieruje Zarząd. W skład Zarządu NBP wchodzą: Prezes NBP jako przewodniczący oraz 6-8 członków, w tym 2 wiceprezesów. Członków Zarządu NBP powołuje i odwołuje Prezydent RP na wniosek Prezesa NBP. Członkowie Zarządu NBP są powoływani na okres 6 lat.

Podstawowym celem działalności Narodowego Banku Polskiego jest utrzymanie stabil-nego poziomu cen przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu. NBP przy-sługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej. Do zadań NBP należy również m.in.:• organizowanie rozliczeń pieniężnych;• prowadzenie działalności dewizowej i gospodarki rezerwami dewizowymi;• prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa;• refinansowanie działalności innych banków;• kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego.

Działalność bankówBanki działają na podstawie ustawy prawo bankowe, zezwoleń uprawniających do wyko-nywania czynności bankowych oraz własnych statutów. Mogą być one tworzone jako banki państwowe, banki spółdzielcze lub banki w formie spółek akcyjnych. Do podstawowej działalności banków należy przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub w oznaczonym terminie, prowadzenie rachunków bankowych, udzielanie kredytów oraz przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych.

159 Polityka pieniężna obejmuje działania państwa zmierzające do utrzymania stabilnego poziomu cen.Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl


279Prawo bankowe

Udzielanie kredytów zarówno dla konsumentów, jak i dla przedsiębiorców należy do czynności, które mogą być wykonywane tylko przez banki. Żadna inna instytucja nie może udzielać kredytów (może natomiast udzielać pożyczek). Udzielenie kredytu następuje na podstawie umowy kredytowej160. Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać na czas oznaczony do dyspozycji kredytobiorcy określoną kwotę środków pieniężnych. Zobo-wiązaniem kredytobiorcy wynikającym z tej umowy jest korzystanie z otrzymanej kwoty na ustalonych z bankiem warunkach oraz jej zwrot wraz z odsetkami w oznaczonych termi-nach spłaty, a także zapłata prowizji od udzielonego kredytu. Umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie. Bank uzależnia przyznanie kredytu od posiadania przez kredytobiorcę zdolności kredytowej.

! Zdolność kredytowa – zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w termi-nach określonych w umowie.

Aby stwierdzić, czy przedsiębiorca bądź konsument posiada zdolność kredytową, bank może zażądać dokumentów, na podstawie których ją oceni. W przypadku przedsiębiorców dokumentami tymi są najczęściej sprawozdania finansowe, deklaracje podatkowe, zaświad-czenie z urzędu skarbowego o tym, że przedsiębiorca nie zalega z podatkami, zaświadczenie z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o tym, że przedsiębiorca nie ma zaległości wobec ZUS. Tych dokumentów banki żądają najczęściej, ale mogą zażądać również innych dokumentów, które będą potrzebne do oceny zdolności kredytowej przedsiębiorcy. Na wniosek przedsiębior-cy ubiegającego się o kredyt bank przekazuje mu, w formie pisemnej, wyjaśnienie dotyczące oceny zdolności kredytowej. Sporządzenie takiego wyjaśnienia przez bank jest odpłatne. W przypadku, gdy w ocenie banku podmiot ubiegający się o kredyt nie ma zdolności kre-dytowej, to bank może udzielić kredytu pod warunkiem ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu oraz przedstawienia programu naprawy, którego realizacja zapewni – według oceny banku – uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie.PrzykładW ocenie Banku Alfa S.A. podmiot ubiegający się o kredyt – Spółka z o.o. „Bukiety polskie” – nie posiada zdolności kredytowej, a środki finansowe uzyskane z kredytu pozwoliłyby tej spółce zrealizować duży kontrakt i zarobić 500 000 zł. Spółka posiada nieruchomości, które mogłyby być zabezpieczeniem kredytu. Bank zażądał od spółki przedstawienia programu naprawczego, który pozwoli na uzyskanie zdolności kredytowej w ciągu roku. Spółka przedstawiła taki program, który został zaakceptowany przez bank. W związku z tym bank postanowił udzielić tej spółce kredytu, którego zabezpieczeniem były nieruchomości spółki.

Po udzieleniu kredytu, aż do czasu jego spłaty, tj. w czasie obowiązywania umowy kredytu (umowy kredytowej), kredytobiorca ma obowiązek umożliwić bankowi dokony-wanie oceny swojej sytuacji finansowej i gospodarczej oraz kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu. W tym czasie kredytobiorca ma obowiązek przedstawiać na żądanie banku infor-macje i dokumenty niezbędne do tej oceny. Jeżeli kredytobiorca nie dotrzyma warunków, na jakich otrzymał kredyt, albo jeżeli utraci zdolność kredytową, bank może obniżyć kwotę przyznanego kredytu albo wypowiedzieć umowę kredytu. Termin wypowiedzenia umowy kredytu wynosi 30 dni, a w razie zagrożenia upadłością kredytobiorcy – 7 dni. Termin 30-dniowy może być wydłużony w umowie kredytowej. Jeżeli jednak bank zgodził się na realizację przez kredytobiorcę programu naprawczego, to w okresie jego realizacji

160 Bank może, w drodze umowy agencyjnej, powierzyć innemu przedsiębiorcy czynności związane z za-wieraniem umów kredytowych z osobami fizycznymi i mikroprzedsiębiorcami.



nie może wypowiedzieć umowy z powodu utraty przez kredytobiorcę zdolności kredytowej lub zagrożenia upadłością. Może ją wypowiedzieć, jeżeli stwierdzi, że program naprawczy nie jest realizowany w sposób należyty.

Prawo bankowe zawiera zapisy nie tylko o warunkach udzielania kredytów, ale również o maksymalnej kwocie wierzytelności banku od jednego podmiotu. Wierzytelności banku powstają przede wszystkim w związku z udzieleniem kredytów, ale mogą powstać również np. w wyniku udzielania gwarancji bankowych. Celem tych przepisów jest ograniczenie ryzyka ponoszonego przez banki. Aby umożliwić bankom finansowanie projektów wyma-gających dużego zaangażowania finansowego, a jednocześnie ograniczać ww. ryzyko, kilka banków może jednemu kredytobiorcy wspólnie udzielić kredytu – na podstawie zawartej umowy o utworzeniu konsorcjum bankowego.

Banki, oprócz udzielania kredytów, spełniają szereg innych funkcji usługowych wobec przedsiębiorców, z których najważniejsze to: prowadzenie rachunków bankowych, udzielanie pożyczek pieniężnych, udzielanie poręczeń i gwarancji, obrót papierami wartościowymi, pośrednictwo w dokonywaniu przekazów pieniężnych oraz rozliczenia w obrocie dewizowym.

Bankowy Fundusz GwarancyjnyŚrodki pieniężne zgromadzone na rachunkach bankowych są objęte systemem gwarantowania depozytów. Oznacza to, że w sytuacji, gdy bank utraci możliwość ich wypłaty, podmiotom będącym właścicielami środków pieniężnych zwróci je Bankowy Fundusz Gwarancyj-ny (BFG). Bankowy Fundusz Gwarancyjny zwraca 100% środków zgromadzonych na ra-chunkach bankowych, jeżeli ich wartość łącznie z odsetkami nie przekracza 100 000 euro.

System gwarantowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach banko-wych obejmuje wszystkie banki mające siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, tj. banki działające w formie spółek akcyjnych i banki spółdzielcze oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Jaki bank w Polsce jest upoważniony do emitowania znaków pieniężnych?

2. Jak długo trwa kadencja Prezesa NBP?

3. Wyszukaj informacje o imieniu i nazwisku osoby, która aktualnie pełni funkcję Prezesa NBP. Podaj źródła, z których korzystałeś.

4. Wyszukaj informacje o tym, ile osób wchodzi w skład Rady Polityki Pieniężnej. Podaj źródła, z których korzystałeś.

5. Wyjaśnij, co to jest zdolność kredytowa.

6. Czy bank może udzielić kredytu podmiotowi, który nie posiada zdolności kredytowej?

7. Jaki podmiot dokona zwrotu środków zgromadzonych na rachunkach bankowych w sytuacji, gdy bank utraci możliwość ich zwrotu.


OCHRONA WłASNOśCI INTELEKTuALNEJ

10.1 WprowadzenieW rozdziale trzecim podręcznika dowiedziałeś się, co to jest własność. W tym rozdziale dowiesz się, co to jest własność intelektualna i jak jest ona chroniona.

Przypomnij sobie najpierw definicję własności – jest to prawo podmiotowe bezwzględne, które przysługuje właścicielowi rzeczy (przedmiotu materialnego). Przedmiotem własności według Kodeksu cywilnego nie są więc produkty ludzkiego intelektu o charakterze niema-terialnym (np. utwory muzyczne). Dlatego też powstały normy prawne regulujące ochronę własności intelektualnej – niektórzy autorzy uważają, że stanowią one część prawa cywilnego, a inni wyodrębniają kolejną kompleksową (funkcjonalną) dziedzinę prawa – prawo własno-ści intelektualnej. Własność intelektualna obejmuje uprawnienia związane z działalnością intelektualną człowieka, a jej przedmiotem nie są rzeczy, lecz dobra o charakterze niemate-rialnym, będące produktami (wytworami) ludzkiego umysłu (intelektu). Prawo własności intelektualnej obejmuje zespół norm prawnych regulujących zasady korzystania z: • praw autorskich i praw pokrewnych (dotyczących dzieł literackich i artystycznych,

filmów, zapisów dźwiękowych i programów komputerowych); • praw własności przemysłowej (obejmujących wynalazki, wzory oraz różnego rodzaju

znaki wyróżniające, np. towarowe, geograficzne). Każdej z tych grup własności intelektualnej będą poświęcone kolejne części tego roz-

działu. Zarówno prawa autorskie, jak i prawa własności przemysłowej są chronione przez obowiązujące normy prawne. Podstawowa różnica między nimi polega na tym, że prawa autorskie powstają bez żadnych formalności, a prawa własności przemysłowej są udzielane przez uprawniony do tego centralny organ administracji rządowej, którym w Polsce jest Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej.

Prawa własności przemysłowej oraz prawa autorskie są nazywane przez niektórych auto-rów prawami własności intelektualnej w węższym zakresie (ujęciu). Natomiast w szerszym ujęciu prawa własności intelektualnej obejmują również:• bazy danych – na podstawie Ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych;• odmiany roślin – na podstawie Ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o ochronie prawnej

odmian roślin;• tajemnicę przedsiębiorstwa (know-how) – na podstawie Ustawy z dnia 16 kwietnia

1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Co jest przedmiotem własności intelektualnej?

2. Jaka jest różnica między prawami własności intelektualnej w węższym zakresie a prawami wła-sności intelektualnej w szerszym zakresie?

3. Jaka jest podstawowa różnica między prawami autorskimi a prawami własności przemysłowej?

10


282 Rozdział 10. Ochrona własności intelektualnej

10.2 Prawa autorskie i prawa pokrewne

Przedmiot i źródła prawa autorskiegoPrzedmiotem prawa autorskiego jest każdy utwór.

! utwór jest to przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony (wyrażony) w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Utworami są na przykład powieści, artykuły naukowe, fotografie, prezentacje multi-medialne, obrazy, rzeźby, mapy, gry planszowe i komputerowe, programy komputerowe, ale również rysunki sporządzane przez dziecko w przedszkolu.

Podstawowym aktem normatywnym w zakresie prawa autorskiego jest Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Twórcy utworu przysługuje ochrona jego praw bez konieczności podejmowania przez niego jakichkolwiek czynności i spełniania jakichkolwiek formalności. Ochrona ta przy-sługuje mu z racji tego, że stworzył utwór. Prawa autorskie do utworu obejmują autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe.

Autorskie prawa osobisteAutorskie prawa osobiste wyrażają więź twórcy ze stworzonym przez niego utworem. Są one nieograniczone w czasie i twórca nie może ich zbyć ani się ich zrzec. Obejmują one prawo do: • autorstwa utworu;• oznaczenia utworu nazwiskiem lub pseudonimem autora bądź do udostępniania go

anonimowo;• nienaruszalności treści i formy utworu oraz prawo do jego rzetelnego wykorzystania;• decydowania o tym, kiedy utwór po raz pierwszy zostanie udostępniony publiczności;• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Przykład1. Jeżeli Paweł Nowak jest autorem powieści „W poszukiwaniu przygody”, to pozostanie on jej auto-

rem na zawsze. Nawet jeżeli tej powieści nie wyda. Jeżeli za 100 lat spadkobiercy Pawła Nowaka odnajdą rękopis tej powieści i opublikują ją, to jej autorem nadal będzie Paweł Nowak – mimo że nie będzie on już żył.

2. Autorem trenów stworzonych w XVI wieku przez Jana Kochanowskiego pozostaje nadal Jan Ko-chanowski, mimo że nie żyje on od kilkuset lat.

Ochrona autorskich praw osobistychJeżeli autorskie prawa osobiste twórcy zostały zagrożone działaniem innego podmiotu, twórca może żądać, aby ten, kto narusza jego prawa, zaprzestał tego. Ponadto twórca może żądać, aby osoba, która naruszyła jego autorskie prawa osobiste, wykonała czynności, które pozwolą usunąć skutki naruszenia tych praw, np. poprzez złożenie publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.

Jeżeli naruszenie autorskich praw osobistych było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Sąd może też – na żądanie twórcy – zobowiązać tego, kto naruszył autorskie prawa osobiste, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.


283Prawa autorskie i prawa pokrewne

Autorskie prawa majątkoweOprócz autorskich praw osobistych twórcy przysługują autorskie prawa majątkowe, tj. wyłącz-ne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji161 oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu przez innych. W przeciwieństwie do autorskich praw osobistych prawa majątkowe są ograniczone. Okres ochrony autorskich praw majątkowych trwa 70 lat, a momentem, od którego rozpoczyna się liczenie tego okresu, jest najczęściej data śmierci twórcy utworu lub ostatniego ze współtwórców.

Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Nabywca autorskich praw majątkowych może z kolei przenieść je na inne osoby, chyba że możliwość taka została wykluczona w umowie między nim a autorem. Nabywca autorskich praw majątkowych nie może bez zgody twórcy dokonywać zmian w utworze.

Istnieją dwa rodzaje umów w zakresie autorskich praw majątkowych:• umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych, która pod rygorem nieważ-

ności powinna być sporządzona w formie pisemnej i powinna zawierać wyraźny zapis o przeniesieniu autorskich praw majątkowych (jeżeli takiego zapisu nie zawiera, uważa się, że twórca udzielił licencji);

• umowa o korzystanie z utworu162 (licencja, umowa licencyjna) obejmująca wyraźnie w niej wymienione pola eksploatacji – jeżeli umowa ta nie zawiera zapisów odnośnie czasu i miejsca korzystania z utworu, licencjobiorca (nabywca) ma prawo do korzystania z utworu przez 5 lat i tylko na terytorium państwa, w którym ma siedzibę. Ponadto bez wyraźnych zapisów w umowie licencjobiorca nie może upoważnić innej osoby do ko-rzystania z utworu w zakresie uzyskanej licencji.W obu typach umów może być zapis o tym, że przeniesienie autorskich praw majątkowych

lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie. Jeżeli umowa nie zawiera zapisu o nieodpłat-ności, to twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Ochrona autorskich praw majątkowychAutorskie prawa majątkowe podlegają ochronie. Posiadacz tych praw może żądać od osoby, która je naruszyła:• zaniechania naruszania;• usunięcia skutków spowodowanych naruszeniem autorskich praw majątkowych;• naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych – albo poprzez zapłatę określonej

przepisami prawa sumy pieniężnej, albo poprzez wydanie uzyskanych korzyści.Niezależnie od ww. roszczeń uprawniony do autorskich praw majątkowych może doma-

gać się, aby ten, kto naruszył jego prawa, opublikował w prasie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie, albo by podał do publicznej wiadomości orzeczenie sądu oraz zapłacił odpowiednią kwotę na Fundusz Promocji Twórczości.

161 Pole eksploatacji jest to sposób korzystania z utworu. Polem eksploatacji jest możliwość utrwalania utworu i jego zwielokrotniania (np. wykonywania kopii poprzez drukowanie), rozpowszechnianie utworu i wprowadzanie do obrotu oryginału albo egzemplarzy utworu.

162 Umowa licencyjna może zawierać zapisy o tym, że licencjobiorca ma wyłączność w zakresie korzystania z utworu w określony sposób (np. że wydawca ma wyłączność na drukowanie powieści) – jest to licencja wyłączna. Umowa dotycząca licencji wyłącznej pod rygorem nieważności powinna mieć formę pisemną. Jeżeli w umowie nie zapisano, że została udzielona licencja wyłączna, to twórca może również innym osobom udzielić licencji do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji.



Dozwolony użytekUstawa o prawie autorskim przewiduje, że w określonych sytuacjach możliwe jest korzystanie z utworu bez zgody twórcy i bez obowiązku zapłaty mu z tego tytułu wynagrodzenia. Możli-wość ta jest nazywana dozwolonym użytkiem163. Może on mieć formę użytku osobistego (prywatnego) lub użytku publicznego. Dozwolony użytek nie może godzić w słuszne interesy twórcy lub naruszać normalnego korzystania z utworu.

Zakres dozwolonego użytku osobistego obejmuje możliwość korzystania bez zgody twórcy z pojedynczych egzemplarzy rozpowszechnionego utworu nie tylko przez posiadacza tego egzemplarza, ale również przez osoby pozostające z nim w związku osobistym (np. przez krewnych, powinowatych lub osoby powiązane z nim towarzysko).Przykład

Jan Nowak kupił płytę CD z muzyką barokową. W ramach dozwolonego użytku osobistego może on pożyczyć tę płytę swojemu bratu lub wykonać dla niego kopię tej płyty. Nie może natomiast udostępniać tej płyty osobom, których nie zna i z którymi nie łączą go żadne związki osobiste.

Dozwolony użytek publiczny pozwala np. na cytowanie innego utworu albo na korzysta-nie z utworów w określonych sytuacjach, np. przez instytucje naukowe i oświatowe w celach dydaktycznych.

Domena publiczna i otwarte licencjeObecnie coraz częściej można spotkać się z pojęciem „domena publiczna”. Pojęcie to nie zostało jeszcze zdefiniowane w polskim prawie.

Domena publiczna obejmuje utwory, które nie są chronione majątkowymi prawami autorskimi. Jeżeli utwór w momencie jego powstania nie jest chroniony majątkowymi pra-wami autorskimi, to już w momencie powstania staje się on elementem domeny publicznej (np. akty normatywne). Pozostałe utwory stają się elementem domeny publicznej albo po wygaśnięciu praw majątkowych, albo w efekcie decyzji podjętych przez autorów, którzy postanowili udostępnić je na licencjach umożliwiających innym korzystanie z nich.

W zakresie oprogramowania licencja, na podstawie której programy są dostępne w dome-nie publicznej, jest nazywana powszechną licencją publiczną i oznaczana skrótem GNU-GPL lub tylko GPL (od angielskiej nazwy General Public License). Oprogramowanie udostępniane na podstawie licencji GPL jest nazywane wolnym oprogramowaniem. Oznacza to, że jego użytkownicy bez żadnych opłat mogą:• uruchamiać program w dowolnym celu;• analizować zasady działania programu i dostosowywać je do swoich potrzeb (mają oni

swobodny dostęp do kodu źródłowego);• dzielić się oprogramowaniem z innymi; • ulepszać program i publikować stworzone ulepszenia oraz zmodyfikowany program

do powszechnego korzystania.

Przykład

Na podstawie licencji GNU-GPL można korzystać z różnych udostępnianych bezpłatnie pakietów biurowych. Pakiety te można wykorzystywać zamiast najpopularniejszych pakietów biurowych sprzedawanych na rynku.

163 Dozwolonym użytkiem nie są objęte programy komputerowe. Szczegółowe zasady korzystania z pro-gramu komputerowego są zawsze określone w umowie licencyjnej.


285Prawa autorskie i prawa pokrewne

Dla utworów innych niż programy komputerowe licencja otwarta jest oznaczana skrótem CC, pochodzącym od angielskiej nazwy licencji – Creative Commons. Osoby udostępniające utwory na zasadzie licencji CC określają warunki wykorzystania udostępnionego utworu przez innych. Warunki te są zakodowane w dodatkowych literach umieszczanych obok liter CC. Litery te mają następujące znaczenia:• BY (uznanie autorstwa) – oznacza, że ten, kto wykorzystuje utwór, ma obowiązek po-

dania informacji o jego autorze;• SA (na tych samych warunkach) – oznacza, że utwór zależny164 może być udostępniany

tylko na podstawie takiej samej licencji jak utwór będący podstawą do jego stworzenia; • ND (bez utworów zależnych) – oznacza, że utwór udostępniony na podstawie licen-

cji oznaczonej tym symbolem nie może być wykorzystywany do tworzenia utworów zależnych;

• NC (użycie niekomercyjne) – oznacza, że utwór udostępniony na podstawie licencji oznaczonej tym symbolem nie może być wykorzystywany w celach komercyjnych.

PrzykładJeżeli spotkasz się w Internecie z utworem udostępnionym na podstawie licencji CC BY NC SA, oznacza to, że możesz ten utwór kopiować, rozpowszechniać, odtwarzać i wykonywać oraz tworzyć na jego podstawie utwory zależne. Ale jednocześnie masz obowiązek podawania informacji o autorze utwo-ru i udostępniania stworzonego przez siebie utworu zależnego na podstawie takiej samej licencji. Ponadto nie możesz wykorzystywać utworu udostępnionego na podstawie licencji CC BY NC SA w celach komercyjnych.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Wyszukaj informacje, w których objaśniane jest pojęcie „utwór”, i na ich podstawie przygotuj

krótką notatkę, w której wyjaśnisz, jak Ty rozumiesz to pojęcie. Podaj źródła, z których korzystałeś.

2. Jak długo przysługują autorowi autorskie prawa osobiste, a jak długo autorskie prawa majątkowe?

3. Wyszukaj informacje, w których objaśniane jest pojęcie „dozwolony użytek”, i na ich podstawie przygotuj krótką notatkę, w której wyjaśnisz, jak Ty rozumiesz to pojęcie. Podaj źródła, z których korzystałeś.

4. Czym różni się umowa licencyjna od umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych? Która z tych umów daje nabywcy więcej praw?

5. Wyszukaj informacje, w których objaśniane jest pojęcie „domena publiczna”, i na ich podstawie przygotuj krótką notatkę, w której wyjaśnisz, jak Ty rozumiesz to pojęcie. Podaj źródła, z których korzystałeś.

6. Sprawdź, na podstawie jakiej licencji są udostępniane utwory w serwisie YouTube.

7. Sprawdź, na podstawie jakiej licencji autorzy publikują swoje utwory na Wikipedii?

8. Czy na każdy program zainstalowany w Twoim komputerze masz licencję?

9. Czy korzystasz z programów udostępnianych na podstawie licencji GNU-GPL? Jeżeli tak, jakie to są programy?

164 Utwór zależny jest utworem opracowanym na podstawie innego utworu (np. tłumaczenie powieści, zaadaptowanie jej na scenariusz filmowy, remiks piosenki).



10.3 Prawa własności przemysłowejOchrona własności intelektualnej obejmuje również prawa własność przemysłowej, tj. prawa do wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, ozna-czeń geograficznych i topografii układów scalonych.

Własność przemysłowa powstaje w rezultacie innowacyjnej działalności osób fizycz-nych, osób prawnych lub innych jednostek, które tworzą nowe wynalazki, wzory i znaki. Działalność ta często wymaga poniesienia znacznych kosztów. Dlatego ci, którzy ją podej-mują, oczekują, że prawo zapewni im ochronę tego, co stworzyli – ochronę ich własności intelektualnej. Dzięki stworzeniu skutecznego systemu ochrony własności przemysłowej możliwe jest osiąganie korzyści finansowych z innowacyjności.

Prawa własności przemysłowej są udzielane przez uprawniony do tego centralny organ administracji rządowej, którym w Polsce jest Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej. Zadania i organizacja Urzędu Patentowego oraz ochrona własności przemysłowej zostały uregulowane w Ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej.

WynalazkiUrząd Patentowy może udzielić patentu na wynalazek, ale wydanie decyzji w tej sprawie następuje dopiero po sprawdzeniu, czy spełnione zostały warunki wymagane do uzyska-nia patentu. Wynalazek, na który twórca chce uzyskać patent, powinien spełniać warunki określone w ustawie – powinien być nowy, posiadać poziom wynalazczy i nadawać się do przemysłowego zastosowania bez względu na dziedzinę techniki (np. może on nadawać się do przemysłowego zastosowania w rolnictwie, gastronomii lub przemyśle).

Wynalazek jest uważany za nowy, jeśli nie jest on częścią stanu techniki. Częścią stanu techniki jest wszytko to, co zostało ujawnione i udostępnione do powszechnej wiadomości przed datą zgłoszenia wynalazku. Wynalazek posiada poziom wynalazczy, jeżeli w ocenie znawcy nie wynika on w sposób oczywisty ze stanu techniki.

Prawo do uzyskania patentu przysługuje twórcy lub współtwórcom wynalazku. Możliwe jest również, aby prawo to przysługiwało pracodawcy lub zamawiającemu, jeżeli stworzenie wynalazku było związane z realizacją umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej. Jeżeli kilka podmiotów zgłosiło ten sam wynalazek, pierwszeństwo uzyskania patentu ustala się według daty zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym lub według zasad wynikających z umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę. Przez uzyskanie patentu nabywa się prawo wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zarobkowy. Ten, kto uzyskał patent, może wykorzystywać go w prowadzonej przez siebie działalności, może przenieść prawo do patentu na inny podmiot, może również innym podmiotom zezwolić na korzystanie z wynalazku (udzielić licencji). Za przeniesienie prawa do patentu lub za zezwolenie innym na korzystanie z niego posiadaczowi patentu przysługuje wynagrodzenie. Patenty podlegają wpisowi do rejestru patentowego, a udzielenie patentu stwierdza się przez wydanie doku-mentu patentowego. Patent jest udzielany na 20 lat od daty dokonania zgłoszenia wynalazku w Urzędzie Patentowym.

Wzory użytkoweUrząd Patentowy może udzielić prawa ochronnego na wzór użytkowy, ale wydanie decyzji w tej sprawie następuje dopiero po sprawdzeniu, czy spełnione są warunki wymagane do uzy-skania tego prawa.

Wzorem użytkowym jest posiadające trwałą postać, nowe, użyteczne rozwiązanie o cha-rakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu. Wzory


287Prawa własności przemysłowej

użytkowe dotyczą przede wszystkim cech konstrukcyjnych i funkcjonalnych, które pozwa-lają na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu wyrobów lub korzystaniu z nich.PrzykładWzorem użytkowym jest np. nowy kształt tubki do kremu, dzięki któremu będzie można wydobyć z opakowania całą zawartość kremu. Natomiast sposób wytwarzania samego kremu i jego skład nie będą objęte wzorem użytkowym, lecz patentem – jeżeli będą spełniały wszystkie cechy wynalazku.

Podobnie jak przy patencie, prawo ochronne przysługuje twórcy, pracodawcy lub zama-wiającemu, i podobnie jak patent, jest to prawo zbywalne, podlegające dziedziczeniu. Pierw-szeństwo jego uzyskania ustala się według daty zgłoszenia wzoru użytkowego w Urzędzie Patentowym lub według zasad wynikających z umów międzynarodowych. Przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego na po-dobnych zasadach jak w przypadku patentu. Czas trwania prawa ochronnego wynosi 10 lat od daty dokonania zgłoszenia wzoru użytkowego i czas ten nie może zostać przedłużony. Prawa ochronne na wzory użytkowe podlegają wpisowi do rejestru wzorów użytkowych, a potwierdzeniem ich udzielenia jest wydanie świadectwa ochronnego.

Wzór przemysłowyWzór przemysłowy jest nową postacią wytworu165 i dotyczy on przede wszystkim wyglądu produktu. Cechami kształtującymi wzór przemysłowy są linie, kontury, kształty, motywy zdobnicze, kolorystyka, struktura lub materiał. Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego można uzyskać wtedy, gdy wzór przemysłowy posiada indywidualny charakter, czyli gdy na zorientowanym użytkowniku nowy wzór przemysłowy wywoływał odmienne wrażenie niż wzór już znany.

Podobnie jak przy patencie, prawo z rejestracji wzoru przemysłowego przysługuje twór-cy, pracodawcy lub zamawiającemu. Pierwszeństwo jego uzyskania ustala się według daty zgłoszenia wzoru przemysłowego w Urzędzie Patentowym lub według zasad wynikających z umów międzynarodowych. Przez uzyskanie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego nabywa się prawo wyłącznego korzystania z niego na podobnych zasadach jak w przypadku patentu. Prawo z rejestracji wzoru przemysłowego można uzyskać na 25 lat, podlega ono wpisowi do rejestru wzorów przemysłowych, a jego udzielenie potwierdza świadectwo re-jestracji. Prawo to jest zbywalne i podlega dziedziczeniu.

Znak towarowyZnak towarowy (logo) jest to każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób gra-ficzny, jeżeli nadaje się ono do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa. Znak towarowy może mieć postać wyrazu, rysunku, ornamen-tu, kompozycji kolorystycznej czy formy przestrzennej. Przedsiębiorca może uzyskać na znak towarowy swoich produktów prawo ochronne na okres 10 lat od daty jego zgłoszenia w Urzędzie Patentowym. Jeżeli ten sam znak towarowy został zgłoszony przez kilku przed-siębiorców, pierwszeństwo do uzyskania prawa ochronnego ustala się według daty zgłoszenia znaku towarowego w Urzędzie Patentowym. W zgłoszeniu należy określić znak towarowy oraz wskazać towary, dla których jest on przeznaczony – jedno zgłoszenie może dotyczyć tylko jednego znaku. Wydanie decyzji o udzieleniu prawa ochronnego na znak towarowy

165 Wytworem jest każdy przedmiot wytworzony w sposób przemysłowy lub rzemieślniczy, obejmujący w szczególności opakowanie, symbole graficzne i kroje pisma.



następuje po sprawdzeniu przez Urząd Patentowy, czy spełnione są ustawowe warunki wy-magane dla uzyskania prawa ochronnego. Nie udziela się praw ochronnych na oznaczenia, które zgodnie z ustawą o własności przemysłowej nie mogą być znakiem towarowym lub nie mają dostatecznych znamion odróżniających. Przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo do wyłącznego używania znaku towarowego, prawo to jest zbywalne i podlega dziedziczeniu. Na wniosek uprawnionego może ono być bez ograniczeń przedłużane na kolejne okresy dziesięcioletnie (w przypadku wynalazku, wzoru użytkowego i wzoru prze-mysłowego okres ochrony jest zawsze ograniczony). Udzielone prawa ochronne na znaki towarowe podlegają wpisowi do rejestru znaków towarowych, a ich potwierdzeniem jest świadectwo ochronne na znak towarowy.

Oznaczenia geograficzneOznaczenie geograficzne nie jest związane z innowacyjnością, lecz z tradycją wytwarzania określonych produktów w danym regionie czy miejscowości, przy zastosowaniu tradycyjnych surowców i technologii. PrzykładKogut kazimierski, koronki z Koniakowa, deska barlinecka, oscypek – to przykłady produktów ozna-czonych geograficznie.

Oznaczeniami geograficznymi według ustawy o własności przemysłowej są oznaczenia słowne, odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju (terenu), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego towaru. Oznaczenie geograficzne nie może być wykorzystywane indy-widualnie przez jednego przedsiębiorcę, ale jest ono przeznaczone do wspólnego korzystania przez producentów towarów z danego terenu.

Na oznaczenie geograficzne Urząd Patentowy RP udziela prawa z rejestracji166, co stwier-dza w wydanym świadectwie rejestracji. W Polsce można uzyskać również ochronę na za-graniczne oznaczenia geograficzne, ale tylko wtedy, gdy oznaczenie to korzysta z ochrony w kraju jego pochodzenia. Zgłoszenia oznaczenia geograficznego do Urzędu Patentowego może dokonać organizacja upoważniona do reprezentowania interesów producentów działa-jących na danym terenie lub organ administracji rządowej albo samorządowej. Zgłoszenie nie może pochodzić od indywidualnych osób fizycznych lub przedsiębiorców. Jedno zgłoszenie może dotyczyć tylko jednego oznaczenia geograficznego i tylko jednego towaru.

Urząd Patentowy wydaje decyzję o udzieleniu prawa z rejestracji na oznaczenie geogra-ficzne po stwierdzeniu, że zgłoszenie zostało sporządzone prawidłowo. Udzielone prawa z rejestracji podlegają wpisowi do rejestru oznaczeń geograficznych. Ochrona oznaczenia geograficznego jest bezterminowa i trwa od dnia dokonania wpisu do rejestru oznaczeń geograficznych, prowadzonego przez Urząd Patentowy.

Oznaczenie geograficzne, na które udzielono prawa z rejestracji, nie może być używane w Polsce przez osoby, których towary nie mają cech będących podstawą rejestracji. Osobie, której towary spełniają te cechy, przysługuje prawo korzystania z oznaczenia geograficznego – po wystąpieniu do Urzędu Patentowego z wnioskiem o wpisanie jej do rejestru uprawnionych do korzystania z oznaczenia geograficznego. Warunkiem wpisu jest przedłożenie przez wnio-

166 Urząd Patentowy RP dokonuje rejestracji oznaczeń geograficznych na produkty przemysłowe. Nato-miast Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi dokonuje rejestracji oznaczeń geograficznych na produkty rolno-spożywcze, zgodnie z procedurami Unii Europejskiej.


289Prawa własności przemysłowej

skodawcę pisemnego oświadczenia, w którym potwierdzone jest, że towary wnioskodawcy spełniają cechy zarejestrowanego oznaczenia geograficznego. Oświadczenie takie powinno być sporządzone przez podmiot, który uzyskał prawo z rejestracji oznaczenia geograficznego, czyli przez organizację reprezentującą producentów lub przez organ administracji publicznej.

Topografie układów scalonychUrząd Patentowy udziela prawa z rejestracji na topografię układów scalonych pod warun-kiem, że jest ona oryginalna, czyli że jest wynikiem pracy intelektualnej twórcy i nie jest powszechnie znana w chwili jej powstania.

Uprawnionym do uzyskania prawa z rejestracji topografii jest twórca, jego następca prawny albo osoba, z którą twórca jest związany stosunkiem pracy bądź inną umową. Przez uzyskanie prawa z rejestracji nabywa się prawo do wyłącznego korzystania z topografii. Ochrona topografii ustaje po 10 latach od końca roku kalendarzowego, w którym topografia lub układ scalony zawierający taką topografię był wprowadzony do obrotu, lub od końca roku kalendarzowego, w którym dokonano zgłoszenia topografii w Urzędzie Patentowym – w zależności od tego, który z tych terminów upływa wcześniej.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Komu przysługuje prawo do uzyskania patentu na wynalazek?

2. Jaka jest różnica między wzorem użytkowym a wzorem przemysłowym?

3. Czy czas, na który można przedłużać prawo ochronne na znak towarowy, jest ograniczony?

4. Podaj przykłady pięciu produktów oznaczonych geograficznie.

5. Kto może zgłosić do Urzędu Patentowego oznaczenie geograficzne w celu uzyskania prawa z rejestracji?

6. Jakie warunki musi spełnić przedsiębiorca, chcący korzystać z oznaczenia geograficznego, na które w przeszłości Urząd Patentowy udzielił prawa z rejestracji?


OCHRONA DANYCH OSOBOWYCH

Wprowadzenie W ostatnich latach w wyniku rozwoju technik informatycznych gromadzenie i przetwarza-nie danych osobowych staje się coraz łatwiejsze i coraz powszechniejsze. Z drugiej strony ludzie mają coraz większą świadomość swojej prywatności i z coraz większą ostrożnością udostępniają swoje dane osobowe innym.

Zjawiska te doprowadziły do tego, że powstały akty normatywne regulujące ochronę danych osobowych. Niektórzy autorzy piszą już nawet o nowej kompleksowej (funkcjonal-nej) gałęzi prawa – prawie ochrony danych osobowych. W miarę upływu czasu koncepcja wyodrębnienia tej gałęzi prawa z pewnością będzie miała coraz więcej zwolenników.

Normy prawne dotyczące ochrony danych osobowych zawarte są m.in. w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, rozporządzeniu Unii Europejskiej i w ustawie.

Zgodnie z art. 51 Konstytucji RP:• nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji

dotyczących jego osoby;• władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji

o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym;• każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych,

a ograniczenie tego prawa może określić ustawa;• każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych,

niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą;• zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania danych osobowych określa ustawa.

Drugim bardzo ważnym źródłem prawa w zakresie ochrony danych osobowych jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w spra-wie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych)167. Rozporządzenie to weszło w życie 25 maja 2018 r. i jest częścią krajowych systemów prawnych we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej.

Trzecim istotnym źródłem prawa ochrony danych osobowych jest Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych, która stanowi uzupełnienie przepisów Rozporządze-nia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) i pozwala na ich skuteczne stosowanie w Polsce.

Ustawa określa m.in. zakres odpowiedzialności karnej za naruszenie przepisów o ochro-nie danych oraz zawiera przepisy dotyczące Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych (Prezesa UODO), który jest organem właściwym w sprawie ochrony danych osobowych

167 Rozporządzenie w Polsce jest określane jako RODO (rozporządzenie o danych osobowych), a po an-gielsku jako GPRD (General Data Protection Regulation).

11


291Prawa własności przemysłowej 291Ochrona danych osobowych

w Polsce. Prezes UODO jest powoływany i odwoływany przez Sejm Rzeczypospolitej Pol-skiej za zgodą Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. Do jego zadań należy m.in. prowadzenie postępowań w sprawie naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych.

Dane osobowe i ich przetwarzanie

! Dane osobowe są to wszelkie informacje o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej. Danymi osobowymi nie są informacje o osobach prawnych lub jednostkach organizacyjnych.

Zidentyfikowana osoba fizyczna to konkretny człowiek, którego tożsamość jest znana.

Osoba fizyczna możliwa do zidentyfikowania to człowiek, którego tożsamość można poznać przy pomocy posiadanych środków.

PrzykładInformacja Ekonomik sp. z o.o. nie zostanie zaliczona do danych osobowych, ponieważ jest to infor-macja o osobie prawnej.

Informacja Jan Nowak – Prezes Zarządu Ekonomik sp. z o.o. zostanie zaliczona do danych osobowych, ponieważ jest to informacja o zidentyfikowanej osobie fizycznej.

Informacja o numerze telefonu Jana Nowaka zostanie zaliczona do danych osobowych, jeżeli przy użyciu posiadanych środków możemy ustalić tożsamość Jana Nowaka. Czyli jeżeli jego numer jest zapisany jako kontakt w naszym telefonie, to przy użyciu telefonu (posiadanych środków) możemy ustalić tożsamość Jana Nowaka.

Czasami tożsamość właściciela telefonu można ustalić innymi sposobami, np. za pomocą wyszukiwarki internetowej lub bazy danych kontrahentów. W każdym z opisanych przypadków numer telefonu zostanie zaliczony do danych osobowych.

Jeżeli natomiast przy użyciu posiadanych środków nie da się ustalić tożsamości właściciela numeru, to informacja o numerze telefonu nie stanowi danych osobowych.

Dane osobowe dzielą się na zwykłe oraz należące do szczególnych kategorii. Do szcze-gólnych kategorii należą:• informacje ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przeko-

nania religijne lub światopoglądowe, przynależność do związków zawodowych;• dane genetyczne i dane biometryczne przetwarzane w celu jednoznacznego zidentyfi-

kowania osoby fizycznej;• dane dotyczących zdrowia, seksualności lub orientacji seksualnej osoby fizycznej.

Dane osobowe należące do szczególnych kategorii zostały przedstawione na rysunku Rysunek 25.Pozostałe dane osobowe, które nie należą do żadnej z ww. grup, zalicza się do danych

osobowych zwykłych.Przetwarzanie danych osobowych oznacza jakiekolwiek operacje, które są na nich wy-

konywane w sposób zautomatyzowany lub niezautomatyzowany. Do operacji tych zaliczamy m.in. zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, modyfikowanie, przeglądanie, wykorzystywanie, ujawnianie, łączenie, ograniczanie, usuwanie lub niszczenie danych osobowych.

Przetwarzanie danych osobowych zaliczanych do szczególnych kategorii jest możliwe tylko wtedy, gdy spełniony jest jeden z warunków wymienionych w ogólnym rozporządzeniu o ochronie danych (np. otrzymanie zgody od osoby, której dane mają być przetwarzane).


292 Rozdział 11. Ochrona danych osobowych292 Rozdział 11. Ochrona danych osobowych

dane o orientacji seksualnej

przynależność związkowa

poglądy polityczne

przekonania religijne

dane genetyczne

pochodzenie

rasowe

POCHODZENIE ETNICZNE

dane dotyczące zdrowia

przekonania światopoglądowe

Dane dotyczące seksualności

dane biometryczne

Rysunek 25. Dane osobowe należące do szczególnych kategorii

Podmioty zobowiązane do przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowychDo przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowych zobowiązane są podmioty, które te dane przetwarzają: przedsiębiorcy lub organy publiczne prowadzące działalność na tere-nie Unii Europejskiej lub oferujące na jej terytorium towary i usługi (nawet nieodpłatnie).

Podmioty zobowiązane do przestrzegania przepisów o ochronie danych osobowych dzielą się na administratorów i podmioty przetwarzające.

Administrator to osoba fizyczna, osoba prawna, organ publiczny, inna jednostka lub inny podmiot, który samodzielnie lub wspólnie z innymi ustala cele i sposoby przetwarzania danych osobowych (czyli ustala, po co i w jaki sposób są one przetwarzane). Administrator może przetwarzać dane osobowe samodzielnie albo powierzyć tę czynność podmiotowi przetwarzającemu.

Podmiot przetwarzający to osoba fizyczna, osoba prawna, organ publiczny, inna jednost-ka lub inny podmiot, który przetwarza dane osobowe w imieniu administratora na podstawie zawartej z nim umowy.

PrzykładSpółka z o.o. ASO jest administratorem danych osobowych swoich pracowników oraz klientów. Jeżeli między spółką i biurem rachunkowym zostanie podpisana umowa na świadczenie usług księgowych i kadrowo-płacowych, to biuro rachunkowe będzie podmiotem przetwarzającym dane o pracownikach i klientach spółki, ale ich administratorem nadal pozostanie spółka.

Przepisy o ochronie danych osobowych nie mają zastosowania jedynie w przypadkach wyraźnie wskazanych w ich treści, np. wtedy, gdy:• dane osobowe są przetwarzane przez osoby fizyczne dla celów osobistych, niezwiązanych

z działalnością gospodarczą (np. przechowywanie danych adresowych czy korespondencji prowadzonej z grupą znajomych);

• dane osobowe są przetwarzane w ramach działalności nieobjętej prawem Unii Euro-pejskiej (np. dane osobowe przetwarzane w związku z bezpieczeństwem narodowym);


293Prawa własności przemysłowej 293Ochrona danych osobowych

• dane osobowe są przetwarzane w związku z działalnością właściwych organów pu-blicznych wykonywaną w celu zapobiegania przestępczości, prowadzenia postępowań przygotowawczych, wykrywania i ścigania czynów zabronionych lub wykonywania kar.

Zasady przetwarzania danychOgólne rozporządzenie o ochronie danych zawiera zapisy ustanawiające zasady przetwarza-nia danych (tabela Tabela 40). Podmioty, które przetwarzają dane osobowe, powinny przestrzegać wszystkich zasad – naruszenie choćby jednej z nich powoduje, że przetwarzanie danych osobowych jest niezgodne z obowiązującymi przepisami.

Tabela 40. Zasady przetwarzania danych i ich charakterystyka

Nazwa zasady Charakterystyka

Zasada zgodności z prawem, przejrzystości i rzetelności

Dane osobowe muszą być przetwarzane zgodnie z prawem, rzetelnie i w sposób przejrzysty dla osoby, której dotyczą.

Zasada ograniczenia celu przetwarzania

Dane osobowe powinny być przetwarzane tylko w konkretnych, wyraźnych i prawnie uzasadnio-nych celach.

Zasada minimalizacji danych

Podmiot, który przetwarza dane osobowe, musi ograniczyć ich ilość oraz rodzaj – powinien on przetwarzać tylko takie dane, które są niezbędne do realizacji celu przetwarzania danych. Zgodnie z tą zasadą nie można gromadzić danych, które kiedyś mogą się przydać.

Zasada prawidłowości danych

Dane osobowe muszą być prawidłowe i w razie potrzeby uaktualniane. Dane osobowe, które są nieprawidłowe, powinny być usunięte lub sprostowane. Podmiot przetwarzający dane osobo-we powinien opracować rozwiązania techniczne i organizacyjne, które pozwolą na korygowanie nieprawidłowych lub nieaktualnych danych.

Zasada ograniczenia przechowywania danych

Dane osobowe powinny być przechowywane przez okres nie dłuższy, niż jest to niezbędne do celów, do których dane te są przetwarzane.

Zasada integralności i poufności

Dane osobowe muszą być przetwarzane w sposób zapewniający ich odpowiednie bezpieczeń-stwo, w tym ochronę przed niedozwolonym lub niezgodnym z prawem przetwarzaniem oraz przypadkową utratą, zniszczeniem lub uszkodzeniem.

Zasada rozliczalnościAdministrator jest odpowiedzialny za przestrzeganie wszystkich ww. zasad i musi być w stanie wykazać ich przestrzeganie (rozliczyć się z ich przestrzegania).

Prawa osób, których dane są przetwarzaneW ogólnym rozporządzeniu o ochronie danych osobowych duża część przepisów reguluje prawa osób fizycznych, których dane są przetwarzane. Najważniejsze z tych praw zostały omówione i scharakteryzowane poniżej.

1. Prawo dostępu do danych. Każda osoba ma prawo do uzyskania od administratora informacji, czy jej dane są przetwarzane, a jeżeli są – to w jakim zakresie. Ponadto osoba, której dane są przetwarzane, może żądać od administratora kopii danych zgro-madzonych na jej temat.

2. Prawo do sprostowania danych. Każda osoba może żądać od administratora sprosto-wania danych, które jej dotyczą – jeśli są one nieprawidłowe lub niekompletne.


294 Rozdział 11. Ochrona danych osobowych294 Rozdział 11. Ochrona danych osobowych

3. Prawo do bycia zapomnianym. Osoby, których dane są przetwarzane, mają prawo do ich usunięcia, czyli tzw. „prawo do bycia zapomnianym”. W przepisach są również przewidziane sytuacje, w których osoby te nie mogą skorzystać z prawa do usunięcia danych osobowych na swój temat.Przykład20 sierpnia 2018 r. sklep internetowy sprzedał Janowi Nowakowi zamówione przez niego towary i wystawił fakturę dokumentującą tę sprzedaż. 20 września 2018 r. Jan Nowak zwrócił się do sklepu internetowego z żądaniem usunięcia jego danych osobowych. Sklep nie będzie mógł spełnić tego żądania natychmiast, ale dopiero wtedy, gdy zgodnie z przepisami prawa podatkowego upłynie termin przechowywania faktury.

4. Prawo do ograniczenia przetwarzania danych. Jeżeli osoba fizyczna wystąpiła do ad-ministratora z żądaniem ograniczenia przetwarzania danych na jej temat, administra-tor powinien ograniczyć przetwarzanie danych dotyczących tej osoby jedynie do ich przechowywania. Z żądaniem tym można wystąpić do administratora jedynie w ściśle określonych w rozporządzeniu sytuacjach (np. gdy dane osobowe nie są już potrzebne do celów, dla których zostały zgromadzone, ale nie można ich usunąć z uwagi na inne obowiązujące przepisy).

5. Prawo do przenoszenia danych. Jeśli osoba fizyczna zwróci się do administratora danych z prośbą dotyczącą przeniesienia jej danych, administrator ma obowiązek prze-kazać tej osobie komplet danych zgromadzonych na jej temat lub przesłać je innemu administratorowi w formie, która będzie możliwa do odczytania.

6. Prawo do bycia poinformowanym. Każdy ma prawo do informacji o tym, że jego dane są przetwarzane. Prawo to musi być zrealizowane przez każdego administratora bez żadnej aktywności ze strony osoby zainteresowanej. Informacje przekazywane przez administratora każdej osobie fizycznej, której dane są przez niego przetwarzane, są na-zywane klauzulą informacyjną. Klauzula informacyjna powinna być sformułowana jasnym i prostym językiem i przekazana w sposób zwięzły, łatwo dostępny i zrozumiały. Zakres klauzuli informacyjnej został określony w rozporządzeniu i obejmuje on m.in. informacje o tożsamości administratora, jego dane kontaktowe, cel przetwarzania i okres przechowywania, informacje o prawach osób, których dane są przetwarzane, oraz informację o prawie wniesienia skargi do organu nadzorczego.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Opracuj argumenty za i przeciw do dyskusji na temat „Czy w Polsce ochrona danych osobowych

jest obecnie na właściwym poziomie?”.

2. Podaj definicję danych osobowych oraz kilka przykładów tych danych.

3. Wyjaśnij różnicę między administratorem a podmiotem przetwarzającym.

4. Na czym polega prawo do bycia zapomnianym?

5. Na podstawie klauzuli informacyjnej, którą otrzymałeś Ty lub Twoi rodzice, sporządź notatkę, w której udzielisz odpowiedzi na pytania:a) czy klauzula została sformułowana jasnym i prostym językiem;b) czy klauzula została przekazana w sposób zwięzły, łatwo dostępny i zrozumiały;c) jakie informacje zawierała.

6. Jaką nazwę nosi organ, do którego właściwości należy ochrona danych osobowych?


CZłOWIEK WOBEC PRAWA

12.1 Ignorantia iuris nocet!Przed Tobą już tylko ostatni rozdział podręcznika. Poznałeś wszystkie podstawowe gałęzie prawa: prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo rodzinne, prawo pracy, prawo admi-nistracyjne i prawo karne, a także kilka funkcjonalnych gałęzi prawa: prawo gospodarcze, prawo finansowe, prawo dotyczące ochrony własności intelektualnej i prawo ochrony da-nych osobowych. Pewnie nie raz zastanawiałeś się, po co tego wszystkiego się uczysz i jaką ta wiedza ma dla Ciebie użyteczność.

Odpowiedź na te pytania zawiera tytuł tego podrozdziału, jedna z podstawowych zasad prawa, wywodząca się z prawa rzymskiego: ignorantia iuris nocet, co znaczy: nieznajomość prawa szkodzi. Jeżeli grasz w grę planszową, to przed rozpoczęciem gry musisz poznać jej zasady, inaczej nie będziesz wiedział, za co w tej grze możesz być nagrodzony, a za co ukarany. Prawo zawiera podobne reguły, którymi są normy prawne. Między zasadami gry planszowej a normami prawnymi jest jednak ta różnica, że normy prawne mają wpływ na całe życie każ-dego z nas, natomiast reguły gry mają wpływ tylko na kilkugodzinną rozrywkę. Każdy z nas podlega normom prawnym i dlatego każdy powinien mieć przynajmniej podstawową wiedzę o prawie. Inna z podstawowych zasad prawa mówi, że istnieje domniemanie powszechnej znajomości prawa. Zgodnie z tą zasadą każdy powinien znać obowiązujące go prawo i każdy ponosi pełną odpowiedzialność za skutki swojego postępowania, bez względu na to, czy znał prawo, czy nie. Skutki postępowania niezgodnego z przepisami prawa mogą spowodować odpowiedzialność karną, cywilną, administracyjną czy wynikającą z prawa pracy. Wyobraź sobie, że nagle pojawia się człowiek, który nie zna tylko jednej normy prawnej – mówiącej, że nie wolno zabijać innego człowieka – i popełnia to przestępstwo, za co zostaje skazany na 25 lat pozbawienia wolności. W tym przypadku nieznajomość tylko jednej normy prawnej spowoduje dla tego człowieka konsekwencje na całe życie. Na jego argumenty, że nie znał tej normy prawnej, uzyskałby odpowiedź: ignorantia iuris neminem excusat, czyli nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia. A to oznacza, że każdy ponosi pełną odpowiedzialność za swoje postępowanie, bez względu na poziom znajomości prawa.

Może teraz inny, mniej drastyczny przykład, że nieznajomość prawa szkodzi. Na pewno wielu z Was dokonuje zakupów przez Internet. Ci, którzy wiedzą, że jest to umowa zawierana na odległość i można od niej odstąpić w ciągu 14 dni, być może korzystali z przysługują-cego im prawa. Ci, którzy o tym nie wiedzą, nie korzystali z tego prawa, chociaż wiele razy może mieli chęć, aby zwrócić kupiony produkt. A dlaczego nie korzystali z przysługującego im prawa – bo go nie znali.

Mam nadzieję, że dzięki lekcjom prawa uświadomisz sobie, jak ważna jest jego znajo-mość, jak ułatwia to życie w wielu sytuacjach lub jak pozwala uniknąć kłopotów. Zapewne często jednak stwierdzisz, że Twoja wiedza prawnicza jest niewystarczająca, aby rozwiązać jakiś problem. Wtedy będziesz wiedział, że powinieneś zwrócić się o pomoc do specjalisty

12


296 Rozdział 12. Człowiek wobec prawa

wykonującego jeden z zawodów prawniczych. Najpopularniejsze zawody prawnicze i ich charakterystyka zostały przedstawione w tabeli Tabela 41.

Tabela 41. Zawody prawnicze i ich charakterystyka

Zawód prawniczy Charakterystyka

Sędzia Sędzia jest przedstawicielem władzy sądowniczej. Szerzej stanowisko sędziego zostało omówione w podrozdziale 2.4.

Prokurator

Jest to osoba powołana do pełnienia funkcji w prokuraturze, której zadaniem jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw, w tym prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami. Przepisy prawne dotyczące prokuratury i prokuratorów są zawarte w Ustawie z dnia 28 stycznia 2016 r. o prokuraturze.

Komornik

Komornik sądowy* jest funkcjonariuszem publicznym działającym przy sądzie rejonowym. Wykonuje on czynności egzekucyjne w sprawach cywilnych oraz inne czynności przekazane mu na podstawie odrębnych przepisów. Za prowadzenie egzekucji oraz inne czynności komornik pobiera opłaty egzekucyjne. Komornik prowadzi kancelarię komorniczą i wykonuje czynności na obszarze swojego rewiru. Zadania komorników oraz organizację samorządu komorniczego reguluje Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji, nowa ustawa ma wejść w życie od 1 stycznia 2019 r.

Notariusz

Notariusz jest zawodem zaufania publicznego. Dzięki pracy notariusza zapewnione jest bezpieczeństwo obrotu prawnego i jego zgodność z obowiązującym prawem. Notariusze sporządzają m.in. akty notarialne i uwierzytel-nione odpisy dokumentów. Niezachowanie formy aktu notarialnego przy dokonywaniu niektórych określonych w przepisach prawa czynności prawnych (np. sprzedaży nieruchomości) powoduje ich nieważność. Notariusze mogą również wykonywać inne czynności, np. przechowywać dokumenty (m.in. testamenty), przyjmować oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Wykonywanie zawodu notariusza reguluje Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie.

Radca prawny

Wykonywanie zawodu radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej przedsiębiorcom, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym. Pomoc prawna świadczona przez radcę prawnego ma na celu ochronę prawną interesów podmiotów, na których rzecz jest wykonywana, i polega m.in. na udzielaniu porad i konsultacji prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Wykonywanie zawodu prokuratora reguluje Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych.

Adwokat

Wykonywanie zawodu adwokata polega m.in. na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opra-cowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Pomoc prawna świadczona jest osobom fizycznym, osobom prawnym, przedsiębiorcom, organom państwowym lub samorządowym, organi-zacjom społecznym lub politycznym oraz innym podmiotom nieposiadającym osobowości prawnej. Wykonywanie zawodu adwokata reguluje Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze.

* Często mianem komornika określa się poborcę skarbowego. Jest to jednak błąd, ponieważ poborca skarbowy nie jest komornikiem, lecz pracownikiem urzędu skarbowego, który uczestniczy w postępowaniu egzekucyjnym w zakresie zobowiązań pieniężnych (wynikających np. z podatków).

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Wyjaśnij, dlaczego, Twoim zdaniem, nieznajomość prawa szkodzi.

2. Na czym polega domniemanie powszechnej znajomości prawa?

3. Kto wykonuje czynności egzekucyjne w sprawach cywilnych?

4. Kto występuje w roli oskarżyciela publicznego przed sądami w sprawach karnych?


297Człowiek w urzędzie

12.2 Człowiek w urzędzieZ prawem mamy do czynienia wtedy, gdy chcemy załatwić jakąś sprawę urzędową, np. wy-robić dowód osobisty lub prawo jazdy bądź zarejestrować samochód. Pierwsza rzecz, jaką należy wtedy zrobić, to ustalić, w jakim urzędzie można załatwić swoją sprawę. Mówiąc językiem prawniczym, należy ustalić organ administracji, w którego kompetencji (właści-wości) mieści się ta sprawa.

Przykład1. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) jest organem właściwym w sprawie o wydanie dowodu oso-

bistego – dlatego tę sprawę można załatwić w urzędzie gminy (miasta).

2. Starosta powiatu jest organem właściwym w sprawach o wydanie prawa jazdy – dlatego tę sprawę można załatwić w starostwie powiatowym*.

3. Naczelnik urzędu skarbowego jest organem właściwym w sprawach podatkowych – dlatego mając taką sprawę, należy udać się do urzędu skarbowego.

* W miastach na prawach powiatu (powiatach grodzkich, powiatach miejskich) organy samorządu gminy wypełniają również zadania organów samorządu powiatowego. Dlatego w tych miastach nie ma starosty, a organem właściwym w sprawach należących do kompetencji gminy i do kompetencji powiatu jest prezydent miasta.

W jaki sposób można ustalić właściwość organu administracji publicznej w danej spra-wie? Po pierwsze – na podstawie aktu normatywnego, który zawiera przepisy regulujące daną sprawę.

PrzykładAktem normatywnym materialnego prawa administracyjnego w zakresie wydawania dowodów osobistych jest Ustawa z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych:

• w art. 8 tej ustawy zapisane jest m.in., że dowody osobiste wydają organy gmin;

• w art. 24 zapisano, że wniosek o wydanie dowodu osobistego składa się w organie dowolnej gminy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

• w art. 30 zapisano, że dowód osobisty odbiera się osobiście w siedzibie organu gminy, w którym został złożony wniosek.

Tak więc wniosek o dowód osobisty można złożyć w dowolnym urzędzie gminy (miasta) w Polsce. Dowód osobisty można odebrać tylko w tym samym urzędzie, w którym został on złożony.

Oczywiście istnieje jeszcze inny sposób ustalenia organu właściwego. Chcąc np. sprawdzić, jaki organ jest organem właściwym w sprawie zarejestrowania samochodu, można o to pytać w urzędach lub ustalić to na podstawie stron internetowych tych urzędów.

Po ustaleniu organu właściwego należy określić, jaki wniosek (podanie) trzeba sporzą-dzić i jakie dokumenty należy złożyć, aby uruchomić postępowanie administracyjne168. Tego też można dowiedzieć się z aktów normatywnych, pytając we właściwym urzędzie lub czytając informacje zamieszczone na stronie internetowej urzędu. Momentem wszczęcia postępowania administracyjnego na wniosek strony jest wpłynięcie do organu administracji publicznej odpowiedniego podania (wniosku).

168 Celem postępowania administracyjnego jest załatwienie konkretnej (jednostkowej) sprawy admin-istracyjnej przez organy administracji publicznej.



Istnieje jeszcze inny sposób wszczęcia postępowania administracyjnego – z urzędu. Wszczęcie postępowania z urzędu ma miejsce wtedy, gdy organ administracji publicznej z własnej inicjatywy postanowił zająć się daną sprawą administracyjną. Oczywiście inicja-tywa ta musi mieć jakieś podstawy. Najczęściej podstawą zajęcia się sprawą administracyj-ną z urzędu są obowiązujące przepisy materialnego prawa administracyjnego. Wszczęcie postępowania administracyjnego z urzędu może być również rezultatem przeprowadzonej kontroli czy skargi otrzymanej przez organ administracji publicznej.PrzykładW Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska zapisano m.in., że na obszarze, na któ-rym istnieje przekroczenie dopuszczalnego poziomu substancji w powietrzu, marszałek województwa może, w drodze decyzji, nałożyć na podmiot, który prowadzi działalność powodującą wprowadzanie substancji do powietrza, obowiązek prowadzenia pomiarów poziomów tej substancji w powietrzu. Postępowanie w przedmiocie wydania tej decyzji wszczy na się z urzędu.

Postępowanie administracyjne przebiega zgodnie z normami prawnymi zawartymi w Ustawie z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego oraz zgodnie z przepisami aktów normatywnych materialnego prawa administracyjnego regulującymi daną sprawę. W sprawach podatkowych stosuje się ponadto przepisy Ustawy z dnia 29 sierp-nia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, a w sprawach celnych przepisy Ustawy z dnia 19 marca 2004 r. – Prawo celne.

Stroną postępowania administracyjnego jest każdy, czyjego interesu prawnego lub obo-wiązku dotyczy postępowanie, lub każdy, kto żąda czynności organu administracji publicznej ze względu na swój interes prawny lub obowiązek.

Jako interes lub obowiązek prawny należy rozumieć uprawnienia lub obowiązki wyni-kające z przepisów materialnego prawa administracyjnego. Zasady zachowania się strony w postępowaniu administracyjnym są określone w Kodeksie postępowania administracyj-nego. Zasady te obejmują zarówno prawa, jak i obowiązki – najważniejsze z nich zostały przedstawione w tabeli Tabela 42.

Tabela 42. Prawa i obowiązki strony w postępowaniu administracyjnym

PRAWA OBOWIĄZKI

• przeglądanie akt sprawy oraz sporządzanie z nich notatek i odpisów

• żądanie uwierzytelnienia sporządzonych przez siebie odpisów z akt sprawy lub żądanie wydania uwierzytelnionych odpisów z akt sprawy

• uczestniczenie w rozprawie administracyjnej, w czasie której strona ma prawo do składania wyjaśnień, zgłaszania żądań, propozycji i zarzutów oraz przedstawiania dowodów na ich poparcie

• udział w oględzinach

• zadawanie pytań świadkom, biegłym i innym stronom postępowania

• składanie wyjaśnień

• zawiadamianie organu administracji publicznej o każdej zmianie adresu, jeżeli w toku postępowania strona zmienia adres

• zgłaszanie się na wezwanie organu administracji publicznej

• obowiązek poddania się czynnościom związanym z prowadzonym postępowaniem (np. udział w przesłuchaniu)

• wnoszenie wymaganych opłat od niektórych czynności wykonywanych przez organy administracji publicznej, a także od złożonych dokumentów

W związku z wszczęciem lub prowadzeniem postępowania administracyjnego przez organ administracji publicznej podmiot, którego to postępowanie dotyczy, może mieć obowiązek zapłacenia opłaty skarbowej lub opłaty administracyjnej. Jeżeli wysokość opłaty wynika z ustawy, to jest ona taka sama w całym kraju, a jeżeli wynika z uchwały organów samorządu terytorialnego, to może ona być inna w różnych częściach kraju.



PrzykładDla osób rozpoczynających działalność w zakresie przewozu osób taksówką opłata za udzielenie licencji na okres od 2 do 15 lat w Warszawie wynosi 320 zł, zaś w Szczecinie 200 zł.

W postępowaniu administracyjnym niezmiernie ważne są terminy – zarówno dla or-ganu administracji załatwiającego daną sprawę, jak i osoby, której sprawa dotyczy. Organy administracji publicznej obowiązane są załatwiać sprawy bez zbędnej zwłoki. Załatwienie sprawy wymagającej postępowania wyjaśniającego powinno nastąpić nie później niż w ciągu miesiąca, a sprawy szczególnie skomplikowanej nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia wszczęcia postępowania. Określenie w Kodeksie postępowania administracyjnego terminów załatwiania spraw ma na celu ochronę obywateli przed opieszałym działaniem organów administracji publicznej. Niekiedy terminy, o których mowa powyżej, mogą zostać przekroczone. O każdym przypadku niezałatwienia sprawy w ww. terminach organ admini-stracji publicznej obowiązany jest zawiadomić strony, podając przyczyny zwłoki i wskazując nowy termin załatwienia sprawy.

Przepisy prawa przewidują również ściśle określone terminy, w których można dokonać określonej czynności (np. złożyć odwołanie). Mogą się zdarzyć takie sytuacje, które unie-możliwiają dokonanie czynności (np. choroba) – wówczas należy wystąpić z wnioskiem o przywrócenie terminu (wzór Wzór 8). Wniosek o przywrócenie terminu należy wnieść w ciągu 7 dni od ustania przyczyny uniemożliwiającej dochowania terminu. Jednocześnie z wnio-skiem należy dokonać danej czynności (np. wnieść odwołanie).

Przywrócenie terminu jest możliwe, jeżeli spełnione są następujące warunki:• niedotrzymanie terminu nastąpiło bez winy osoby, która żąda przywrócenia terminu; • wniesiono wniosek o przywrócenie terminu (nie ma możliwości, aby organ administracji

publicznej przywrócił termin z urzędu);• wraz z wnioskiem o przywrócenie terminu dokonano pierwotnej czynności, czyli

np. wniesiono odwołanie.Po wszczęciu postępowania administracyjnego organ administracji publicznej przystępuje

do załatwienia sprawy. W tym celu może on wykonywać różne czynności, np. dokonywać oględzin, zamawiać ekspertyzy, przesłuchiwać świadków i biegłych, czy przeprowadzać rozprawy administracyjne.

Zakończeniem sprawy administracyjnej w danej instancji jest najczęściej wydanie decy-zji169 przez organ prowadzący postępowanie. Decyzja administracyjna może przyznawać jej adresatowi określone prawa, może również nałożyć na niego obowiązki. Ponadto w decyzji możliwe jest stwierdzenie, że dotychczas posiadane prawa lub obowiązki wygasły lub że prawo, o które zabiegała strona postępowania administracyjnego, jej nie przysługuje.

Od decyzji wydanej przez organ pierwszej instancji przysługuje odwołanie do organu drugiej instancji. Każda decyzja administracyjna powinna zawierać pouczenie o możliwości odwołania się od niej. W pouczeniu takim powinien znaleźć się zapis o tym, do jakiego organu administracji publicznej oraz w jakim terminie można wnieść odwołanie. Odwo-łanie nie wymaga szczegółowego uzasadnienia, a wnosi się je – za pośrednictwem organu, który wydał decyzję – do organu odwoławczego, czyli do organu wyższego stopnia (organu wyższej instancji, organu odwoławczego), w ciągu 14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie, a gdy decyzja została ogłoszona ustnie – od dnia jej ogłoszenia. Postępowanie odwoławcze może być wszczęte tylko wskutek wniesienia odwołania przez stronę (wzór Wzór 9), nie może być ono wszczęte z urzędu.

169 Decyzja i jej elementy została omówiona w podrozdziale 6.3. Funkcjonowanie administracji.Wydawnictwo "Ekonomik" - Jacek Musiałkiewicz | www.ekonomik.biz.pl



Wzór 8. Wniosek o przywrócenie terminu

Wzór 9. Odwołanie od decyzji administracyjnej

Marek Kowalski Radom, 26 sierpnia 2015 r. Prokurent firmy „ABC” sp. z o.o.ul. Warszawska 15, Radom Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny ul. Zielona 45 26-600 Radom NIP 521-104-41-38

WNIOSEK O PRZyWRÓCENIE TERMINU

Na podstawie art. 58 § 1 k.p.a. składam wniosek o przywrócenie terminu do złożenia odwołania od decyzji nr 1823/0/15 z dnia 27 lipca 2015 r. ze względu na brak możliwości dotrzymania tego terminu.

Termin złożenia odwołania od decyzji upłynął 10 sierpnia 2015 r. Nie byłem w stanie dotrzymać tego terminu ze względu na fakt, że w okresie od 1 do 23 sierpnia 2015 r. przebywałem w szpitalu. Zgodnie z załączoną kartą pobytu w szpitalu odwołanie mogłem złożyć dopiero 24 sierpnia, a więc po upływie terminu odwołania od decyzji.

Jednocześnie informuję, że razem z wnioskiem o przywrócenie terminu składam odwołanie od decyzji nr 1823/0/15 z dnia 27 lipca 2015 r.

Załącznik:Karta pobytu w szpitalu Marek Kowalski

„ABC” sp. z o.o. Radom, 17 sierpnia 2015 r.ul. Warszawska 15, 26-600 RadomNIP 561-134-39-48 Samorządowe Kolegium Odwoławcze ul. Radosna 5 26-600 Radom

za pośrednictwem: Prezydent Miasta Radom ul. Zielona 45 26-600 Radom

ODWOŁANIE

Na podstawie art. 127 Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego składam odwołanie od wydanej przez Prezydenta Miasta Radom decyzji nr 237/70/15 z dnia 12 sierpnia 2015 r.

Odwołanie uzasadniam następująco: rozbudowa zakładu jest warunkiem rozwoju „ABC” sp. z o.o. i przyczyni się do wzrostu zatrudnienia w naszym zakładzie o około 450 osób, co w sytuacji wysokiego poziomu bezrobocia w Radomiu ma duże znaczenie społeczne.

Marek Kowalski



Jeżeli mimo wniesionego odwołania nadal jesteśmy niezadowoleni z rozstrzygnię-cia sprawy przez organ administracji publicznej, możemy wnieść w tej sprawie skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Skargę wnosi się w terminie 30 dni od dnia doręczenia skarżącemu rozstrzygnięcia w sprawie, np. od dnia dostarczenia ostatecznej decyzji administracyjnej. Należy jednak podkreślić, że skargę do sądu administracyjnego można wnieść dopiero po wyczerpaniu środków zaskarżenia przed organami administracji publicznej. Skargi nie składa się bezpośrednio w sądzie administracyjnym, lecz wnosi się ją za pośrednictwem organu administracji publicznej, którego działanie lub bezczynność są przedmiotem skargi. Wniesienie skargi jest związane z poniesieniem kosztów sądowych, nazywanych wpisem.

Wniesienie skargi do sądu administracyjnego nie powoduje wstrzymania wykonania decyzji. Jednak organ administracji publicznej, który wydał zaskarżoną decyzję, może wstrzy-mać jej wykonanie z urzędu lub na wniosek strony. Po rozpoznaniu sprawy sąd rozstrzyga sprawę wyrokiem. Wyrok może oddalić albo uwzględnić skargę.

Zgodnie z zasadą dwuinstancyjności postępowania przed sądami administracyjnymi od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych przysługują środki odwoławcze. Środ-kami odwoławczymi są skarga kasacyjna i zażalenie. Skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego można wnieść od wydanego przez wojewódzki sąd administracyjny wy-roku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie. Skargę można wnieść w ciągu 30 dni od otrzymania odpisu orzeczenia wojewódzkiego sądu administracyjnego wraz z uza-sadnieniem. Podstawą do wniesienia skargi mogą być tylko takie uchybienia wojewódzkiego sądu administracyjnego, które miały wpływ na treść rozstrzygnięcia podjętego przez ten sąd. Należy podkreślić, że skarga kasacyjna może być sporządzona tylko przez podmioty, które w sposób profesjonalny zajmują się pomocą prawną, tj. przez adwokata, radcę prawnego, doradcę podatkowego (w sprawach obowiązków podatkowych) oraz rzecznika patentowego (w sprawach własności przemysłowej). Naczelny Sąd Administracyjny może oddalić bądź uwzględnić skargę kasacyjną. Jeżeli skarga została uwzględniona, to zaskarżone orzeczenie zostaje uchylone w całości lub w części, a sprawa zostaje przekazana do ponownego rozpo-znania sądowi, który wydał orzeczenie.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Wymień i scharakteryzuj znane Ci sposoby wszczęcia postępowania administracyjnego.

2. W jakiej sytuacji można wnieść wniosek o przywrócenie terminu?

3. Co może zrobić adresat decyzji administracyjnej, który jest niezadowolony z decyzji wydanej przez organ pierwszej instancji?

4. Czy możliwe jest wniesienie skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego na decy zję organu pierwszej instancji, jeżeli można wnieść odwołanie od tej decyzji?

5. W jakim terminie można wnieść skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego?

6. Kto może sporządzić skargę kasacyjną?

7. Na podstawie informacji prasowych przygotuj krótką notatkę o tym, w jakich sprawach w ostatnim miesiącu toczyły się postępowania przed Naczelnym Sądem Administracyjnym.



12.3 Człowiek przed sądem

Człowiek w postępowaniu karnym Postępowanie karne jest to postępowanie mające doprowadzić do wykrycia i osądzenia sprawcy przestępstwa.PrzykładPrzestępstwem jest np. udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo złośliwe lub uporczywe naruszanie praw pracownika wynika-jących ze stosunku pracy.

Wyróżnia się trzy stadia (fazy) postępowania karnego (procesu karnego): 1) postępowanie przygotowawcze;2) postępowanie jurysdykcyjne;3) postępowanie wykonawcze.

W postępowaniu karnym obowiązuje zasada domniemania niewinności. Zgodnie z tą za-sadą każdego człowieka uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. W postępowaniu karnym można mieć rolę: pokrzywdzonego, podejrzanego, świadka, oskarżonego lub skazanego. Poszczególne role zostały scharaktery-zowane w tabeli Tabela 43.

Tabela 43. Role w procesie karnym i ich charakterystyka

Rola Charakterystyka

Pokrzyw-dzony

Osoba, która została pokrzywdzona w wyniku popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, a więc doznała szkody osobistej (np. w postaci uszczerbku na zdrowiu) lub majątkowej. Pokrzywdzony ma prawo do tego, aby sąd w wyroku orzekł o winie i ukarał sprawcę.

ŚwiadekOsoba, która została wezwana przez organ prowadzący postępowanie w celu złożenia zeznań. Zeznania te są po-trzebne organowi prowadzącemu do poprawnej oceny odpowiedzialności sprawcy.

PodejrzanyOsoba, przeciwko której wydano postanowienie o przedstawieniu jej zarzutów albo bez wydania takiego postano-wienia postawiono jej zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania tej osoby w charakterze podejrzanego.

Oskarżony*Osoba, przeciwko której wniesiono akt oskarżenia do sądu, albo osoba, w sprawie której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Oskarżonemu w postępowaniu sądowym przysługują liczne prawa (np. prawo do obrony, w tym również prawo do korzystania z pomocy obrońcy).

Skazany**Osoba, wobec której rozpoczęło się i jest prowadzone karne postępowanie wykonawcze, którego przedmiotem jest zrealizowanie orzeczenia sądu. Wszelkie decyzje w stosunku do skazanego w trakcie wykonywania kary są wydawane lub kontrolowane przez sąd.

* W sprawach o wykroczenia osoba taka nazywana jest obwinionym.** W sprawach o wykroczenia osoba taka nazywana jest ukaranym.

Proces karny rozpoczyna wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania przygo-towawczego, które jest prowadzone lub nadzorowane przez prokuratora, a wiele czynności w jego trakcie jest wykonywanych przez policję. W przypadku niektórych przestępstw ściganie sprawcy wymaga złożenia wniosku o ściganie przez pokrzywdzonego, ale w więk-szości spraw policja i prokurator prowadzą swoje działania z urzędu (bez względu na wolę pokrzywdzonego).


303Człowiek przed sądem

PrzykładKodeks karny art. 190: „§ 1. Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie speł-niona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

§ 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego”.

Są też takie przestępstwa, które są ścigane z oskarżenia prywatnego170. W przypadku takich przestępstw wszczęcie postępowania i ukaranie sprawcy będzie możliwe po przed-stawieniu przez poszkodowanego prywatnego aktu oskarżenia. PrzykładKodeks karny art. 217: „§ 1 Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cie-lesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

§ 2 Jeżeli naruszenie nietykalności wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności, sąd może odstąpić od wymierzenia kary.

§ 3 Ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego”.

Postępowanie przygotowawcze może się zakończyć na różne sposoby, np. umorzeniem postępowania lub przesłaniem aktu oskarżenia do sądu.

Po przesłaniu aktu oskarżenia do sądu rozpoczyna się drugie stadium procesu karnego, czyli postępowanie jurysdykcyjne (nazywane też postępowaniem głównym). W postępo-waniu przed sądem prokurator pełni rolę oskarżyciela publicznego, a osoba, która wniosła prywatny akt oskarżenia, pełni rolę oskarżyciela prywatnego. Zarówno oskarżyciel publiczny, jak i prywatny są stronami postępowania. Drugą stroną postępowania jest oskarżony. Stroną w postępowaniu karnym może być również oskarżyciel posiłkowy171 (w tym charakterze może występować pokrzywdzony – jeżeli sprawa dotyczy przestępstwa ściganego z oskarże-nia publicznego). Strony postępowania mają prawo, a jednocześnie obowiązek – aktywnego udziału w postępowaniu przed sądem.

Postępowanie jurysdykcyjne polega na rozpoznaniu sprawy przez sąd i rozstrzygnięciu kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego. Sprawa jest rozpatrywana w czasie rozpraw sądu. Co do zasady rozprawy są jawne, ale w niektórych sprawach sąd może wyłączyć jawność rozprawy. Rozprawę prowadzi sędzia, który przewodniczy składowi orzekającemu. W czasie rozpraw sąd rozpoznaje sprawę, np. przez wysłuchanie zeznań świadków, zapoznanie się z opiniami biegłych oraz dowodami rzeczowymi i dokumentami. Po rozpoznaniu sprawy sąd udziela głosu stronom (głos oskarżonego jest zawsze ostatni w kolejności). Następnie odbywa się tajna narada sądu, po której następuje ogłoszenie wyroku sądu pierwszej instancji. Od wyroku sądu pierwszej instancji każda ze stron może złożyć apelację, która jest środkiem odwoławczym. Wyrok sądu staje się prawomocny, jeżeli żadna ze stron nie wniesie apelacji, bądź gdy sąd odwoławczy pomimo apelacji utrzyma w mocy wyrok sądu pierwszej instancji.

Od prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji kończącego postępowanie może zostać wniesiona kasacja. Nie jest ona zwykłym środkiem odwoławczym, ponieważ podstawą jej

170 W przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego akt oskarżenia jest sporządzany przez poszkodowanego – jako tzw. prywatny akt oskarżenia, a w przypadku przestępstw ściganych na wniosek poszkodowanego akt oskarżenia jest sporządzany przez prokuratora, tak samo jak w przypadku przestępstw ściganych z urzędu.

171 Pokrzywdzony, który chce występować w postępowaniu przed sądem, musi złożyć przed rozpoczęciem przewodu sądowego oświadczenie, że będzie brał udział w postępowaniu przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego.



wniesienia mogą być jedynie uchybienia lub rażące naruszenia prawa, które mogły mieć istotny wpływ na treść orzeczenia. Kasację rozpatruje Sąd Najwyższy.

Trzecim stadium procesu karnego jest postępowanie wykonawcze, nazywane też sta-dium wykonawczym. W czasie tej części następuje wykonanie orzeczenia sądu dotyczące kar i środków karnych.

Dane osoby skazanej w postępowaniu karnym są wpisywane do Krajowego Rejestru Karnego. Wpis ten istnieje do czasu, aż nastąpi zatarcie skazania. Z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe, a wpis o skazaniu jest usuwany z Rejestru. Zatarcie skazania jest instytucją prawa karnego, która pozwala na to, aby człowiek skazany w procesie karnym nie miał do końca życia piętna osoby skazanej.

Człowiek przed sądem cywilnymPrzed sądem można znaleźć się nie tylko w związku ze sprawą karną, ale również w związku ze sprawą cywilną. Sprawami cywilnymi są sprawy z zakresu:• prawa cywilnego (np. sprawy o odszkodowanie czy o ochronę dóbr osobistych, sprawy

spadkowe, sprawy o naruszenie posiadania czy sprawy o zapłacenie należności wyni-kających z dostarczonych towarów);

• prawa rodzinnego (np. sprawy o pozbawienie praw rodzicielskich, sprawy o alimenty, sprawy rozwodowe);

• prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (np. sprawy dotyczące niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę, czy sprawy o wypłacenie zaległego wynagrodzenia).Tryb rozpoznawania i rozstrzygania spraw cywilnych jest określany jako postępowanie

cywilne.

! Postępowanie cywilne (procedura cywilna, prawo procesowe cywilne) określa tryb postę-powania stron, sądów i innych organów przy rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw z zakresu: prawa cywilnego, prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz innych – jeżeli w ustawach określono, że do ich rozstrzygania stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

Postępowanie cywilne może odbywać się w trybie procesowym lub nieprocesowym (tzw. postępowanie niesporne).

Postępowanie procesowe występuje wówczas, gdy między stronami istnieje spór i jedna ze stron tego sporu wnosi pozew, czyli wniosek o rozstrzygnięcie tego sporu przez sąd.

Postępowanie niesporne występuje wówczas, gdy zadaniem sądu jest rozpoznanie sprawy, która nie jest przedmiotem sporu (np. stwierdzenie zasiedzenia, nabycie spadku, uznanie za zmarłego, ubezwłasnowolnienie). Postępowanie niesporne rozpoczyna złożenie przez zainteresowany podmiot wniosku o wszczęcie postępowania.

Strony w postępowaniu procesowym są określane jako powód i pozwany, a w postępo-waniu nieprocesowym jako wnioskodawca i uczestnik postępowania.

Stronami w procesie cywilnym mogą być te podmioty, które posiadają zdolność sądową. Zdolność sądowa oznacza możliwość występowania w sądowym postępowaniu cywilnym w charakterze strony i została ona przyznana osobom fizycznym, osobom prawnym oraz or-ganizacjom społecznym dopuszczonym do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej172. Występowanie przed sądem jako strona nie

172 Zdolność sądową mają również jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym na pod-stawie ustaw przyznano zdolność prawną.



jest równoznaczne z posiadaniem zdolności procesowej, czyli z możliwością samodzielnego dokonywania czynności procesowych (czynnością procesową jest np. wniesienie pozwu).

Zdolność procesową posiadają te same podmioty, które posiadają zdolność sądową, jedyna różnica odnosi się do osób fizycznych. Zdolność procesową mają jedynie te osoby fizyczne, które posiadają pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba fizyczna mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiada zdolność procesową, ale jedynie w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Osoba fizyczna niemająca zdolności do czynności prawnych może podejmować czynności procesowe tylko przez swojego ustawowego przedstawiciela.

Strony w postępowaniu cywilnym, ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogą działać przed sądem osobiście lub przez pełnomocników, którymi mogą być m.in. adwokaci lub radcowie prawni.

Zgłoszenie do sądu wniosku przez posiadającego zdolność procesową (powoda) o prze-prowadzenie procesu cywilnego i wydanie orzeczenia w oznaczonej sprawie jest określane jako wytoczenie powództwa lub powództwo. Osoba, przeciwko której w wytoczonym powództwie jest skierowane żądanie powoda, jest określana jako pozwany. Wytoczenie powództwa – pierwszy etap postępowania cywilnego – polega na złożeniu w sądzie pozwu (wzór Wzór 10), czyli pisma procesowego, które musi spełniać określone przepisami prawa wy-magania. Wymagania te zostały określone nie tylko dla pozwu, ale również dla pozostałych pism procesowych, czyli wniosków i oświadczeń stron składanych poza rozprawą. Więk-szość pism wnoszonych do sądu w postępowaniu cywilnym podlega opłacie. Jeżeli pismo procesowe nie spełnia warunków określonych przepisami prawa, sąd wzywa stronę, która je wniosła, do poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym. Jeżeli w ciągu ty-godnia pismo procesowe nie zostanie uzupełnione lub poprawione, jest ono zwracane i nie wywołuje żadnych skutków, jakie są wywoływane przez wniesienie pisma procesowego do sądu (np. zwrócone pismo nie przerywa biegu przedawnienia).

Rozprawa w sprawach cywilnych ma na celu rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy. Odbywa się ona w terminie wyznaczonym przez sąd w ten sposób, że po wywołaniu sprawy strony – najpierw powód, a potem pozwany – zgłaszają ustnie swoje żądania i wnioski oraz przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie. Dowody są to środki, które służą wyka-zaniu prawdziwości okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Dowodami w procesie cywilnym są najczęściej dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych, oględziny i przesłu-chania stron. Gdy po zamknięciu rozprawy sąd uzna, że sprawa jest dostatecznie wyjaśniona, wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.

W niektórych sprawach, wyodrębnionych np. ze względu na niską wartość przedmiotu sporu lub na sposób udowodnienia przez powoda swoich roszczeń od pozwanego, postępo-wanie cywilne może przebiegać dużo szybciej niż zwykłe postępowanie cywilne – taki tryb postępowania jest określany jako postępowanie nakazowe, postępowanie upominawcze, elektroniczne postępowanie upominawcze lub postępowanie uproszczone.

Strona przegrywająca sprawę w postępowaniu cywilnym zwraca drugiej stronie koszty procesu. W każdym orzeczeniu kończącym sprawę przed sądem cywilnym w danej instancji sąd orzeka o kosztach procesu.

Od wyroków sądów pierwszej instancji przysługuje apelacja, czyli środek odwoławczy. Apelacja jest rozpatrywana przez sąd drugiej instancji. Należy ją wnieść do sądu, który wydał zaskarżony wyrok. Podstawą wniesienia apelacji może być każda przyczyna, która wpłynęła, zdaniem strony wnoszącej apelację, na niekorzystny dla niej wyrok. W razie uwzględnienia apelacji sąd drugiej instancji może zmienić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy lub w określonych przypadkach może uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia sądowi pierwszej instancji.



Wzór 10. Pozew o zapłatę

Ostrołęka, 1 czerwca 2014 r.

Do Sądu Rejonowego w Ostrołęce Wydział I Cywilny

Powód: Paweł Gumny zam. w Ostrołęce przy ul. Majowej 17 – właściciel wytwórni sukien ślubnych Pozwana: Ewa Kordas zam. w Ostrołęce przy ul. Dolnej 12 właścicielka sklepu z rzeczami dla nowożeńców

Wartość przedmiotu sporu: 15 000 zł (słownie: piętnaście tysięcy złotych)

POZEW O ZAPŁATęWnoszę o:1. zasądzenie od pozwanej Ewy Kordas na rzecz powoda kwoty 15 000 zł wraz z ustawowymi

odsetkami od dnia 1 kwietnia 2014 r. do dnia zapłaty;2. zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania według norm przepisanych;3. nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności.Ponadto wnoszę o:4. przeprowadzenie rozprawy także w razie nieobecności powoda.

UZASADNIENIEPowód dostarczył pozwanej zamówione przez nią suknie ślubne w ramach prowadzonej przez obie strony działalności gospodarczej. W doręczonej wraz z sukniami fakturze zapisano, że płatność za suknie zostanie dokonana przez pozwaną przelewem bankowym w terminie do 31 marca 2014 r. na podany w fakturze rachunek bankowy należący do powoda.Dowód: faktura nr 123/14 podpisana przez pozwaną.

Ponieważ pozwana nie zapłaciła w terminie za fakturę nr 123/14, powód w piśmie z 5 maja 2014 r., doręczonym pozwanej 8 maja 2014 r., wezwał ją do zapłaty kwoty 15 000 zł do 31 maja 2014 r.Dowód: odpis wezwania do zapłaty z potwierdzeniem doręczenia.

Jednak mimo upływu wyznaczonego terminu pozwana nie zapłaciła i nie wskazała powodów odmowy zapłaty. Jakiekolwiek próby kontaktu z pozwaną nie przynoszą żadnych rezultatów.

Ten stan rzeczy uzasadnia pozew oraz wniosek o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności.

Paweł Gumny

Załączniki:1. odpis pozwu i załączników;2. odpis faktury nr 123/14 z dnia 25 lutego 2014 r.;3. odpis wezwania do zapłaty z dnia 5 maja 2014 r.;4. odpis potwierdzenia odbioru przesyłki z dnia 8 maja 2014 r.



Od wyroków lub postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie można wnieść skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego. Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym i można ją wnieść jedynie wtedy, gdy miało miejsce naruszenie pra-wa materialnego przez błędną jego wykładnię czy niewłaściwe zastosowanie lub naruszenie przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Skargę kasacyjną wnosi się za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie.

SPRAWDź SWOJą WIEDZę1. Wyjaśnij, kto to jest pokrzywdzony w procesie karnym.

2. Wymień i scharakteryzuj fazy postępowania karnego.

3. Czy, Twoim zdaniem, instytucja zatarcia skazania jest słuszna?

4. Co to jest postępowanie cywilne?

5. Czym różni się zdolność sądowa od zdolności procesowej?

6. Wymień i scharakteryzuj środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym.

7. Wyjaśnij różnicę między apelacją a skargą kasacyjną.


Documents

Elementy prawa podręcznik - rozdziały 8-12 (materiały do ......Informacje te będą przydatne czytelnikowi wtedy, gdy będzie miał do załatwienia sprawę administracyjną lub