1

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

Maktabgacha ta`lim kafedrasi

Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi fanidan

Tayerlagan: Turebekova G.

Nukus 2012

2

I-Mavzu Kirish. Bolalar bog`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning axamiyati, predmeti va

vazifalari. Reja:

1. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi, maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi talablarini amalga oshirishda matematik ta`limning axamiyati.

2. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi predmeti va uning asosiy komponentlari. 3. Kursning asosiy vazifalari. 4. O`qitish mazmuni va yo`llarining umumiy tavsifi.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi T. a`99o`. 2. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I- G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik

tasavvurlarni shakllantirishG` - T., G`O`qituvchiG` a`995. 3. Bikbaeva N.U. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishG` T.,

a`99u` y. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XVI – sessiyasi mamlakatimizning eng yangi tarixiga uning taqdirini belgilovchi sifatida muhim va o`chmas iz qoldirgani shubhasizdir. Bu ma`ruzada mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy siyosiy vaziyatdan kelib chiqqan holda bosib o`tgan yo`lga qisqa tarixiy nazar tashlab taxlil qilindi va ikkinchi tomondan o`tib borayotgan asrimizning nihoyasi va XXI asr boshlarida mamlakatimiz rivojining aniq va puxta dasturi berildi, muhim rejalar qabul qilindi va ularni ularni amalga oshirish yo`llari belgilab olindi.

Ma`ruzada fevral` voqealariga ham alohida to`xtalib, yoshlar tarbiyasi eng muhim vazifa ekaniga qaratib barchani mas`ullikka chaqirdi. Rejalashtirilgan barcha ishlarni amalga oshirish ko`p jihatdan yoshlarimiz, fuqoralar va ularning vatanparvarligi, insoniyligiga bog`liq ekanini ta`kidladi: G`Biz mamlakatimizning istiqboli yosh avlodimiz qanday tarbiya topishi, qanday ma`naviy fazilatlar egasi bo`lib voyoga etishiga, farzandlarmizning hayotiga nechog`li faol munosabatda bo`lishiga, qanday oliy maqsadlarga xizmat qilishiga bog`liq ekanini hamisha yodda tutmog`imiz kerakG`.

Esh avlodni o`z halqi, jamiyati va yurtiga fidoiylik ruhida kelajak taqdiri uchun mas`ullikni his eta oladigan, boy milliy madaniy merosimiz va qadriyatimizga hurmat va asrab - avaylash ruhida tarbiyalash jamiyatimiz oldida turgan kechiktirib bo`lmas vazifa ekan, bunda barcha ta`lim-tarbiya ishi bilan shug`ullanuvchi xodimlardan katta-katta ishlarni bajarishni talab etadi.

a`. O`zbekiston Respublikasi kadrlar tayyorlash Milliy dasturi (a`99w y) uzluksiz ta`limni bir butun tizimini yaratish vazifasini ilgari surdi va mutaxassislar tayyorlash sifatiga qo`yiladigan talablarni yanada oshirdi. Yana shunga bog`liq holda Respublikadagi pedagogika oliy o`quv yurtlaridagi ta`lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish masalasi dolzarb masalaga aylandi. Maktabgacha tarbiya mutaxassislarini tayorlash tizimida G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasiG` kursi muhim o`rin tutadi. So`ngi yillarda mamlakatimizda bolalar bog`chasida matematika o`qitish butun sistemasida o`z ko`lami va ahamiyati jixatidan nixoyatda katta bo`lgan o`zgarishlar amalga oshirildi. Maktab oldiga yangi maqsadlarning qo`yilishi bilan bog`chada matematik ta`lim berish mazmunining tubdan o`zgarishiga olib keldi. Bog`cha bolalariga matematikadan samarali ta`lim berish bo`lajak tarbiyachi maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ishlab chiqilgan G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishG` kursini o`qish metodikasini egallab, chuqur o`zlashtirib olmog`i lozim.

g`. Bolalar bog`chasida matematik ta`lim berish metodikaning predmeti quyidagilardan iborat: a`. Matematika o`qitishda ko`zda tutilgan maqsadlarni asoslash.(nima uchun matematika o`qitiladi, o`rgatiladiW). g`. Bog`chada matematika o`qitish mazmunini ilmiy ishlab chiqish.(nimani o`rgatishW). Bolalarga bilimlar qanday

berilganda, bu bilimlar fan, texnika va madaniyatining hozirgi zamon rivojlanishi talablariga mos keladigan bo`ladi. q. Matematika bilim berish metodlarini ilmiy ishlab chiqish.(qanday o`qitish kerakW). ya`ni bolalar hozirgi kunda

zarur bo`lgan bilimlarni, malakalarni, ko`nikmalarni va aqliy faoliyati, qobiliyatlarini egallab oladigan bo`lishlari uchun o`quv ishlari metodikasi qanday bo`lishi kerakW Matematik bilimlarni egallash jarayonida bolalar shaxsining garmonik rivojlanishi va shakllanishini amalga oshirish uchun qanday o`qitish kerakW.

n`. Matematik bilim berish vositalarini – darsliklar, didaktik materiallar, ko`rsatma qo`llanmalar va texnik vositalarni ishlab chiqish (nima yordamida o`qitish.)

5. Ta`limni tashkil qilishni ilmiy ishlab chiqish (darsni va ta`limning mashg`ulotdan tashqari formalarini qanday o`tkazishW Mashg`ulot ishlarini qanday tashkiliy metodlarda o`tkazish kerakW Mashg`ulot protsessidagi ta`limiy va tarbiyaviy masalalarni qanday qilib samaraliroq hal qilish kerakW).

g`.s. Matematika fani oldida turgan maqsadlar: umumiy ta`lim, amaliy va tarbiyaviy maqsadlaridan iboratdir.

Umumiy ta`lim maqsadlari: Bolalarga real olamdagi yuz beradigan eng sodda xodisalardagi miqdoriy nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy

formalarni (joylashishlarini); natural son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalar abstrakt ammo ular real borliqdagi predmetlarga xos bo`lgan bog`lanish va munosabatlarni aks ettiradigan hajmda bilim berish. Bu bilimlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga mantiqiy fikrlay bilishga yordam berishi kerak.

Matematikani o`rgatish bolalarda o`z ona tilida xatosiz so`zlashga, o`z fikrini aniq va ravon qilib bayon eta bilishga o`rgatishda yordam berishi kerak. Matematikani bayon etishda sergaplikka yo`l qo`yish mumkin emas, bunda har bir so`zni o`z o`rnida ishlata bilish ayniqsa muhimdir.

Maqsad: 1. Bolalarni maktabda asosiy fanlardan bilim olishga o`rgatish (shu qatorda matematikadan ham). 2. Yosh bolalarga matematik bilim berish. Tarbiyaviy maqsadlar: Matematikaga doir bajariladigan ishlar bolalarni boshqa oladigan bilimlariga qaraganda

ko`proq sabotlikka, tirishqoqlikka, puxtalikka, aniqlikka o`z fikr va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa kuzatish, tajriba va faxmlash asosida aytiladigan fikrlarining ravon bo`lishiga e`tibor bera bilishga odatlantirish kerak.

3

Bolalarda matematik bilimlarga bo`lgan qiziqish, matematik xarakterdagi masalallarni sabr – toqat va tirishqoqlik bilan echish ko`nikmalari rivojlantiriladi.

Induktiv va diduktiv tafakkurning boshlang`ich ko`nikmalarini aqliy operatsiyalarni, ya`ni analiz qilish, sintez qilish, taqqoslashni, abstraktlashtirish va umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga, idroklilik va ziyraklikni, fazoviy tasavvurlarni va xayolni o`stirishga matematik ta`lim berish katta yordam qiladi.

Amaliy maqsadlar: matematik bilim berishdan kuzatilgan amaliy maqsadlar bolalarning nazariyani amaliyotga bog`lay olishidan, ya`ni olingan bilimlarni amaliy masalalarni hal qilishiga, bolalar to`plam va son haqida, kattalik (miqdor)larning bir-biriga nisbati haqida, eng oddiy geometrik figuralar haqida boshlang`ich tasavvurga ega bo`ladilar,joy va vaqtni bilishni o`rganadilar: bolalar olgan bilimlarini o`zlarining kundalik mehnat va o`yin faoliyatida va maishiy hayotida uchraydigan matematikaga doir savol va masalalarni hal qilishga tatbiq eta bilish malakalarini xosil qilish kerak.

Kursning asosiy vazifalari: 1. Maktabgacha tarbiya muassasalarda talabalarda matematika elementlari bilan ta`limning nazariy asoslarini

bolalarning matematik rivojlanishini ruxiy xususiyatlarini bilishning mazmuni va metodikasini shakllantirish. 2. Talabalarda bolalar bog`chasida ta`lim jarayonining matematika elementlari bilan tashkil qilishning kasbiy

ko`nikmasini rivojlantirish, mashg`ulotlarni rejalashtirish, konspektlarni tuzish, va taxlil qilish: metodik usullar va ta`limiy o`yinlar to`plash: ularning mazmuni va metodlari bilan ishlashni taxlil qilish.

3. Talabalarni maktab bilan oilaning uzviy bog`liqlikda bo`lishini o`rnatishga o`rgatish. Talabalarni ushbu kurs bo`yicha maktabgacha tarbiya kollejida ishlash mazmuni va shakllari bilan tanishtirish. n`. Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning vazifalari (ta`limiy va tarbiyaviy) o`qitish mazmuni va yo`llarining umumiy tavsifi.

Muhokama uchun savollar.

1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirishda va ularni maktabgacha tayyorlashda matematik bilimlarning roli.

2. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat. I- Mavzu – g` soat. Tayanch so`zlar: Komponent – bilim berish maqsadi, metodlari vositalari va formalari. Maqsad – asosiy fanlardan bilim olishga o`rgatish, matematik bilim berish.

II G`Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari metodikasiG`

kursining nazariy asoslari.

Reja: 1. Predmetlar to`plami va o`ziga xos xususiyatlari. To`plamning xarakteristik xususiyatlari. 2. Universal to`plam. 3. Ikki to`plam o`rtasidagi o`zaro munosabatlar. 4. Ko`plikning dekart yaratilishi. 5. Ekvivalentlik munosabat. 6. Tartib munosabat.

Adabiyotlar. 1. Stolyar A.A. formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`99h g.

III. To`plam va predmetlarning xossalari. a`. To`plamlarning xarakterli xossalari.

Har qanday xossalarni bir qator predmetga taaluqli deb hisoblash mumkin. Masalan, bir muncha gullar, mevalar, avtomashinalar va boshqa predmetlar G`qizilG` xususiyatga ega bo`lishi

mumkin. G`DumaloqG` oy, koptok, velosiped va avtomashinalarning g`ildiraklari, turli mashina va stanoklarning detallari va boshqalar bo`lishi mumkin.

Shunday qilib, to`plam shu to`plamga kiruvchi elementlarning hammasiga, va faqat shulargina xos bo`lgan biror xossa bilan berilishi mumkin. To`plamga kirmagan birorta ham element bunday xossaga ega bo`la olmaydi. Har qanday xossa bilan to`plam (predmetlar) shu xossaga ega bo`lganlari bog`lanadi. To`plam shu xossalar bilan xarakterlanadi, yoki to`plam xarakterli xossalar bilan beriladi, deyishadi.

To`plamning xarakterli xossasi asosida shunday xossasi tushuniladiki, bunday xossasi bilan shu to`plamga (shu to`plamning elementlari) taaluqli hamma predmetlar ega bo`ladi va predmet ega bo`lmaydi qachonki,shu to`plamga taaluqli bo`lmasa (uning elementi xisoblanmasa).

Ba`zida xossa predmetlarning to`plami shu xossa bilan xarakterlanadi. Agar qandaydir berilgan A to`plam R xarakterlansa, bu holda shunday yoziladi:

A=« x/R(x) « va: G`A hamma x larning to`plami, x R xossaga egaG` yoki, qisqacha G`A hamma x lar to`plami, R xossaliG` deb

o`qiladi. G`R xossali hamma predmetlarning to`plamiG` deyilganda faqat va faqat shu xossali predmetlar ko`zda tutiladi. Shunday qilib, agar A to`plam R xossa bilan xarakterlansa, bu shu xossali va faqat shu xossali predmetlardan tashkil

topadi. Agar qandaydir a predmet R xossaga ega bo`lsa, u A to`plamga qarashlidir va, aksincha agar a predmet A to`plamga tegishli bo`lsa, u R xossaga ega bo`ladi.

G`a predmeti A to`plamiga qarashlidirG` yoki G`a predmeti A to`plamining elementiG` so`zini qisqacha G`a AG` ko`rinishida belgilash mumkin.

G`a predmeti R xossaga egaG` - G`R (a)G` tarzida yoziladi. Bu ikki so`z teng kuchga egadir, ya`ni bir fikrni har xil shaklda ifoda etadi, birinchisi – to`plamlar tilida, ikkinchisi – xossalar tilida. Bu ikki so`z bilan ifodalanganlar bir paytda ham haqiqiydir ham noto`g`ridir: haqiqiy, agar a predmet haqiqatdan ham A to`plamga qarashli bo`lsa, (R xossaga ega bo`lsa), aksari teskari holda noto`g`ridir. Ikki ifodaning tengligini ifodalash uchun A belgisi qo`llanadi.

Shunday qilib, agar A=« x/R(x)» bo`lsa a A R(a) ko`rinishida yoziladi.

4

Masalan, agar A - Navoiy ko`chasida yashovchi bolalar to`plami bo`lsa, G`Aziz Navoiy ko`chasida yashaydiG` va G`Aziz Navoiy ko`chasida yashovchi bolalar to`plamiga kiradiG` (lekin, odatda bunday deyilmaydi) degan ifodalar teng kuchli. Agar Aziz haqiqattan ham Navoiy ko`chasida yashasa bu to`g`ri ifodadir, aks holda esa noto`g`ridir.

R(x) so`zi, ya`ni G`x R xususiyatga egaG`, masalan G`x Navoiy ko`chasida yashaydiG` yoki G`... Navoiy ko`chasida yashaydiG` hech narsani ifodalamaydi, chunki u G`bo`sh joyG` (o`zgaruvchan) va to`g`rimi yoki noto`g`rimi degan savol o`rinsizdir. U to`g`ri yoki noto`g`ri ifodaga aylanadi, qachonki o`zgaruvchi (bo`sh o`ringa) qandaydir ifoda qo`yilsa. Bunday bo`sh joyli (o`zgaruvchan) ifoda to`g`ri yoki noto`g`riga aylanishligini ifodalangan forma yoki predikt deb ataladi.

Kelgusida G`so`zG` deganda ifodalangan (yoki bo`sh joysiz ifodalangan) yoki predikatni nazarda tutamiz.

Masalan, g`+g`+=n`, g`+g`+=5, q<5, u`<5 – ifodalar, birinchi va uchinchisi to`g`ri ifodalar, ikkinchi va to`rtinchi – noto`g`ri, g`+x=5, yoki g`+...=5, va x< 5 yoki ...<5 – prediktlar, o`zgaruvchi x abo`sh o`ringaA qandaydir ifodalar qo`yilganda to`g`ri yoki noto`g`ri ifodalarga aylanadi.

Bunday prediktlar yosh bolalarni o`qitishda foydalaniladi. aBo`sh o`ringa qanday sonni qo`yganda, u to`g`ri bo`lishi kerakWA

Tabiiyki, bir qator xossalarga predmetlarning cheksiz to`plamlari ega bo`lishi mumkin, boshqalarga esa chekli to`plamlar. Shuning uchun to`plamlar cheksiz va chekli bo`lishi mumkin.

Chekli to`plamlar ixtiyoriy tartibda uning hamma elementlarini ko`rsatib o`tilgan tartibda berilgan bo`lishi mumkin. Masalan, Navoiy ko`chasida yashovchi bolalar to`plamini, xossalari bilan ifodalash mumkin:

« x/x – Navoiy ko`chasida yashaydi «

yoki ixtiyoriy tartibda uning hamma elementlarini sanab o`tish mumkin: «Lola, Salim, Voxid, Iroda, Karim»

Tushunarliki, cheksiz to`plamning hamma elementlarini sanab o`tish mumkin emas.

Matematika ko`p jihatdan cheksiz to`plamlar bilan bog`liq (sonlar, nuqtalar, figuralar va boshqa ob`ektlar), lekin asosiy matematik g`oyalar va mantiqiy tizilmalar chekli to`plamlarda modellashtirilgan bo`ladi. Bu holda cheklangan to`plamning umumiy xossasini ifodaning to`g`riligini (A to`plamining hamma elementlari R xossasiga ega) yoki elementning borlig`ini tekshirish yordamida aniqlash mumkin (M to`plamning elementi mavjud bo`lib, R xossaga ega). Agar bu ifoda mantiqiy yo`l bilan olingan bo`lsa, fikrni to`g`riligini bu holda tekshirish tasdiqlaydi (yoki tasdiqlamaydi).

Tabiiyki, matematikaning oldingi tayorgarligi cheklangan to`plamlar bilan bog`liq.

To`plamning elementlari bo`lib har qanday tabiatdagi turli predmetlar, konkret (o`simlik, hayvon, turmush predmetlari va boshqalar) hamda astrakt (son, geometrik figuralar, nisbatlar va boshqalar) yoki shu ob`ektlarning tasvirlari bo`lishi mumkin. Ko`pincha biz bolalarga tanish bo`lgan to`plamlarning elementlari o`pincha biz bolalarga tanish bo`lgan to`plamlarning elementlari yoki ularning tasvirlaridan foydalanamiz. Bunda qushning tasvirini qush deb, daraxtning tasvirini daraxt deb ataymiz. Biz yana maxsus didaktik materiallardan ham foydalanamiz.

g`. Universal to`plamlar. Didaktik materiallar.

Odatta birorta xossalar bilan aniqlangan predmetlar. Oldindan berilgan asosiy yoki universal to`plamlar predmetlardan ajralib turadi.(shu xususiyatga ega bo`lgan predmetlarning to`plami)

Masalan, Navoiy ko`chasida yashovchi bolalarning to`plamidan biz anig`ini (konkret, bizga ma`lum) guruhini (to`plamini) xossalarga qarab ajratdik. Bu holda bu guruhning hamma bolalarning to`plami universal to`plam sifatida rol` o`ynaydi. Agar universal to`plam sifatida shu bog`chaning hamma bolalarini olsak (faqat bitta guruhni emas), Navoiy ko`chasida yashovchi bolalar to`plami boshqalar bo`lishi mumkin.

Hamma to`plamlarga bog`liq bo`lgan masalalar (to`plamlar ustidagi amallar, ular orasidagi munosabatlar, to`plamning sinflarga bo`linishi va boshqalar), odatta oldindan berilgan yoki nazarda tutilgan to`plamning ichida echiladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarga predmetlar to`plami bilan bog`liq tushunchalarni o`rgatishda didaktik materiallarga asoslangan G`mantiqiy bloklardanG` foydalanish qulaydir.

Bu bloklarning G`mantiqiyG` deb atalishi shuning uchunki, har xil mantiqiy strukturalarning har xilini modellashtirish, aniq tashkil qilingan holatlar yordamida mantiqiy masalalarni echish, ya`ni n`-u` yoshdagi bolalarni erta mantiqiy provedevitki usulida ishlatish mumkin.

Jamlama (universal to`plam) n`9 yog`och yoki plastmassa bloklardan iborat. Har qaysi blok n` xossadan, ya`ni to`rtta xossasini bildiradi, bular tuzilishi, rangi, kattaligi va qalinligi.

To`rtta forma mavjud: - doira, - kvadrat, - uchburchak, - to`g`ri to`rtburchak. Uch xil rang: qizil, ko`k, sariq. Ikkita miqdor: katta va kichik, ikkita qalinlik: qalin va ingichka. Bu didaktik materialning G`fazoviy variantiG`.

5

Maktab yoshidagi bolalarni wqitishda G`tekislik vatriantiG`ning imkoniyatlari katta, buni biz qisqacha G`figuraG`lar deb ataymiz.

Jamlama (universal to`plam) g`n` figuradan iborat bo`lib, ular qalin qog`oz varag`iga tushirilgan. Tarbiyachi ko`rsatmasiga asosan bolalar ularni qiyadilar. Figuralarning har biri uchta xossasi bilan to`liq aniqlanadi: formasi bilan (

), rangi bilan: qizil, ko`k, sariq (q, k, s), kattaligi jixatidan: katta, kichik (q, k). Qalinligi jixatidan figuralar har xil. Shunday qilib har qaysi figuraning nomi uchta xarf – nomidan iborat (formasi, rangi, kattaligi) va quyidagicha yozilishi mumkin.: sk – kvadrat sariq katta figura (keyinchalik sariq katta kvadrat)N` – to`g`riburchakli ko`k kichik figura (ko`k kichik to`g`riburchakli figura).

Har xil o`yinlarni o`tkazish va masalalarni echish uchun blok (yoki) figuralardan foydalanishdan oldin, blok (yoki figuralardan) universal to`plamning har bir elementini bilish, ya`ni uning to`liq nomini bilish lozim.

To`plam osti. To`plamni to`ldiruvchi va ifodani inkor qilish.

Quyida universal to`plamdagi ayrim elementlarning namoyon bo`lish xossalaridan ayrimlarini ko`rib chiqamiz.

Universal to`plamdan G`qizil bo`lishG` xossasini to`plam osti qizil bloklar va shakllarni ajratadi. G`Aylanma bo`lishG` xossasi esa shu to`plamdagi boshqa to`plam osti – aylanali bloklar (shakllarni) ajratadi.

G`To`plamostiG` atamasi matematikada G`to`plam qismiG` ma`nosini anglatadi. Bunda ikki xossa is`tesnodir: qachonki to`plam qismlari (to`plam osti) barcha to`plamga mos, ya`ni to`plamning hamma elementlari ko`rilayotgan xossani namoyon etadi va qachonki bu qism birota elementni mujassam etmaydi. Masalan, birorta blok G`yashil bo`lishG` xossasini namoyon etmaydi. Oxirgi xolatki bo`sh to`plam deyiladi va u G` G` belgi bilan ifodalanadi.

Bu xolatlarni bloklar G`shakllarG` yordamida aniq moslashtirish mumkin.

Agar, qizil bloklarni ko`rib chiqsak (bunda qizil bloklar to`plami universal hisoblanadi), ulardan faqat qizillarini ajratish tavsiya etiladi, ajratilgan to`plamosti barcha to`plam bilan mos keladi. Agarki shu bloklardan (boshqa yashilni tavsiya qilib) barcha zangorilarni ajratish tavsiya qilinsa bunda bu yashil bo`sh qoladi, ya`ni qizil blokni to`plamlardan G`bo`sh to`plamG` bloklari ajratiladi.

M-to`plam ayrim universal bo`lsin, A esa M to`plamning ayrim to`plamosti bo`lsin. Bu quyidagi ko`rinishni G G` namoyon etadi. Boshqacha aytganda, A to`plam M ga qo`shiladi. Bu A to`plamning barcha elementlari o`z navbatida M to`plamning elementlari bo`lib hisoblanadi.

Ayrim xossalari bo`yicha to`plamostini ajratish xolatini yaqin aylanadan foydalanib o`yin hosil qilish mumkin. Bu o`yinni quyidagicha yozamiz:

Polga (yoki stolga) aylanani joylashtiramiz (badiiy gimnastikani foydalaniladigan yoki undan kichikroq). Har bir bolaning qo`lida bittadan blok. Bolalar, tarbiyalovchi raxbarligida qo`lidagi bloklarni shunday joylashtiradiki: qizillari aylana ichida, qolganlari esa aylana tashqarisida bo`lsin.

Odatda bu vazifa bolalarda unchalik qiyinchilik to`g`dirmaydi, chunki bloklar har xil va rangiga qarab aylananing ichkarisi va tashqarisiga joylashtiriladi.

Masala hal bo`lgandan so`ng quyidagi ikkita savolga javob olinadi. G`Aylana ichkarisida qanday bloklar joylashadiG`. Birinchi savol vazifa qo`yilayotgan vaqtda aniq bo`lgani uchun murakkab emas. Ikkinchi savol esa bir oz murakkabroq, chunki vazifa qo`yilayotganda G`barcha qolganlariG` deyiladi. Ya`ni aynan qaysilariW Javob birdaniga olinmaydi (aylanadan tashqarida qizil bo`lmagan barcha bloklar). Bunday xolatni G`Aylanadan tashqari hamma sariq va zangori bloklarG` mohiyatiga ko`ra to`g`ri javob hisoblanadi. Ammo biz, aylana ichida joylashtirilganlarini xossasini inkor qiluvchi, aylana tashqarisidagi bloklar xossasini aniqlamoqchimiz. Bunda bolalarga aylana tashqarisidagi bloklarni xossasini ifoda etishda birgina G`qizilG` so`zidan foydalanishni tavsiya etish lozim. Ayrim bolalar shu kabi o`yinlarni o`tkazishda ayrim murakkabliklarga yo`l qo`ymaydi, chunki oldindan ilg`ab olish qobiliyatiga ega.

Shu o`yin orqali ayrim xossalarni birini ikkinchisi inkor qilish holatlari shakllanadi. Aylana ichkarsi aylana tashqarisi qizil qizil emas to`rtburchak to`rtburchak emas katta unchalik katta emas kichik

qalin qalin emas (ingichka) yumoloq emas yumoloq sariq emas sariq Bunday didaktik o`yinlarni o`tkazishdan maqsad nimaW Keyinchalik shu narsa ayon bo`ladiki, ya`ni shu kabi

didaktik qo`llanmalar yordamidagi o`yin bolalarda eng muhim umumta`lim qobiliyatini – ob`ektlarni tasniflay olish qobiliyatini yaratishga asos bo`ladi.

Keltirilgan o`yin holatidan bir oz chekinib a`-chizmadagi M to`plamning ayrim tasvirlarini (to`g`ri burchak ichidagi nuqtalar yordamida) va ayrim A to`plamosti (nuqtalar aylanasi yordamida) M dan ajratilgan R-ayrim xossalarini, ya`ni A= ko`rib chiqamiz. M ning qolgan A ga tegishli bo`lmagan elementlari R xossasini namoyon qilmaydi. (A elementlar qizil bo`lsa, A qizil emas).

6

R(x) ifodani inkor qilish, ya`ni G`x R xususiyatini namoyon etmaydiG`, yoki G`x R xossasini namoyon etishi noto`g`riG` ifodalari belgi bilan ifodalanadi.

Shunday qilib, ya`ni A to`plam R xossani namoyon qilmaydi M dagi x bo`lib hisoblanadi. A to`plamning boshqacha aniqligi to`plamni to`ldiruvchi, ya`ni A-A ga mansub bo`lmagan M dagi hamma

elementlar to`plamidir. Ko`rinib turibdiki A to`ldiruvchi, a to`plam xossani namoyon qiluvchi ifodani inkor qilishga olib kelayapti. Ayrim ifodalarni inkor qilish R rus tilidagi inkor qiluvchi noto`g`ri so`zi bilan tuziladi yoki agarda R-oddiy ifoda

bo`lsa G`noG` qo`shimchasi kesim oldiga qo`yib foydalanadi. Har bir ifoda (aytiladigan yoki predikat nazarda tutilayapti) haqiqiy yoki yolg`on bo`lishi mumkin. haqiqiyni I

bilan, yolg`onni L bilan belgilaymiz. I va L ni ifodaning haqiqiy mohiyati deb ataymiz. Agar R ifoda haqiqiy bo`lsa, unda uning inkori yolg`on, agarda R yolg`on bo`lsa, unda uning inkori haqiqiydir,

haqiqiy mohiyatining bunday bog`lanishi inkori bildiradi. U quyidagi haqiqiy jadval ko`rinishida yozilishi mumkin: n`.To`plam kesishuvi va kon`yunktsiya ifodalari. O`yinni ikki aylana bo`yicha yozib chiqamiz. Tekislikda ikkita aylana kesishgan holda joylashtiriladi. (deylik qizil

va qora). Kesishgan joyida ikkita aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. Bolalarga shunday vazifa beriladiki, masalan qizil aylana ichida qizil bloklar. Qora aylana ichida hamma yumoloq bloklar.

Avvalda ayrim bolalar xatoliklarga yo`l qo`yishadi. Qizil aylana ichiga qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham joylashtirish oqibatida, yumoloqlari qora aylanadan tashqarida bo`lib qoladi. So`ng hamma yumoloq bloklar qora aylana ichiga joylashtiriladi. Natijada ikki aylana uchun umumiy bo`lgan qism bo`sh qoladi.

Ayrim, bolalar hamma yumoloq bloklarni qora aylanma ichidamiW Savolni eshitgandan so`ng xatolarini topadi va qizil yumoloq bloklarni umumiy qism ichiga joylashtiradi, nima uchun ular umumiy qismda (qizil aylana ichida qizillar, qora aylana ichida yumoloqlar bo`lgani uchun).

Mazkur amaliy vazifani bajarishgannan so`ng, bolalar ikki aylana yordamida quyidagi to`rt savolga javob topadilar: a`) ikki aylana ichidaN` g`) qora aylanadan tashqari, qizil aylana ichidaN` q) qizil aylana tashqarisida, qora aylana ichidaN` n`) ikki aylana tashqarisida G`qanday bloklar turibdiWG` Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, bloklarni shakli va rangiga qarab izohlash lozim.

3. Munosabatlar xossalari. a`. Yana bir munosabat misolini ko`ramiz: agar A=« a`, g`, q, n` « va R=« (a`, a`), (a`, g`), (a`, q), (a`, n`), (g`, g`),

(g`, q), (g`, n`), (q, q), (q, n`), (n`, n`) « bo`lsa, unda r=(R,AN`A) G`AG` ko`plik elementlari orasidagi munosabatni bo`lishni bildiradi.

Bu esa w chizma (rasm)dagi grafik ko`rinishda bo`ladi. Bu munosabat quyidagi xossaga egadir: A-ko`plikning har bir elementi bu munosabatda o`z-o`zi bilan birgadir,

(X,X)-(a`,a`),(g`,g`),(q,q),(n`,n`) turdagi barcha juftliklar shu munosabat grafigiga moyildir. (w-rasm). Bu munosabat rasmda ko`rsatilganligi bo`yicha shuni anglatadiki G`grafaG`ni har bir cho`qqisida sirtmoq bor har

bir nuqta aynan shu erda o`z-o`zi bilanligi munosabati ko`rsatiladi. u` rasmda ko`rsatilgan kichiklik munosabati bunday xossaga ega emas, ko`plikning biror bir elementi o`z-o`zidan G`kichikG` munosabatlar bo`la olmaydi (Xech qanday son o`z-o`zidan kichik emas).

Bu graf (iz, chizma, nuqtalar izi cho`qqisida sirtmoq yo`qdir. r=(R,AN`A) munosabat xossasi shundan iboratki, bu xrx Barcha (x,x) A (yoki barchax A) juftliklar refleksiynost (qaytma) deb, va shu xossaga ega bo`lgan R munosabat refleksiyli (qaytmali) deb ataladi. R=(R,A,A) munosabat xossasi shundan iboratki, (r (x,x) munosabatda bo`lmadi) (x,x) A kabi barcha yoki barcha x A juftliklar antirefleksivlik, shu xossaga ega bo`lgan hamda R munosabat antirefleks deb ataladi. Graf refleksiylik munosabat o`zining har bir cho`qqisida sirtmoq borligi bilan ta`riflanadi (tavsiflanadi) va graf antirefleksiy munosabat esa hech bir cho`qqisida-sirtmoq yo`qligi bilan tavsiflanadi.

Refleksiy, antirefleksiy graf munosabatlar ba`zi bir holda cho`qqilarda sirtmoq bo`lishi va bo`lmasligi mumkin. IV Bob Munosabat

§ a` Dekart ko`paytmasi Bolalar bilan shug`ullangan vaziyatlarning aksariyat hollarida juftlik hosil qilish zaruriyati yuzaga keladiN`

ko`chalarni kesib o`tish uchun bolalarni juft qilib saflash, qo`g`irchoq hamda o`yinchoqlardan juftlik hosil qilish, xarf juftliklaridan so`zlar tuzish va h.q.

Juftlik tushunchasi asosida muayyan tartibda joylashtirilgan ikki elementni, ya`ni tartibga solingan juftlikni tushunamiz. Birinchi o`rinni egallab turgan element juftlikning birinchi elementi, ikkinchi o`rindagisi esa juftlikning ikkinchi elementi deb ataladi. Juftlikni belgilash maqsadida odatda qavslardan foydalaniladi. (a,v) simvoli birinchi element a- ning, ikkinchi element vbilan bo`lgan juftlikni anglatadi.

Agarda ikki juftlikning mutonasib elementlari teng bo`lsa, ya`ni (aa va ) = (ag vg ) bo`lsa, shuningdek aa`=ag` hamda va`=vg bo`lgandagina teng (mutanosib) hisoblanadi.

Juftlik elementlari (aa . a) shaklidagi juftlik singari teng bo`lishi ham mumkin. Agarda a=v bo`lsa, juftlikning tenglik tushunchasidan kelib chiqqan holda faqatgina elementlar tartibi bilan farq

qiluvchi (a,v)=(v,a) ikki juftlikni hosil qilish mumkin (ayni paytda ikki elementli ko`paytmalar uchun [ a,v ]=[v,a ] mavjud. Agarda (X,U,) sonlari juftligini ko`rib chiqilsa, bunday juftlikning har biriga berilgan koordinata tizimida aniq bir va

faqat bir tekislik nuqtasi –X va U koordinatali nuqta to`g`ri keladi. Agar bunda X=U bo`lsa u holda turli nuqtalar (x,u) va (u,x) (5-rasm). (Ochiq) holda aberkA so`zlarining I va II jadvallarni ko`rib chiqamiz. Mohiyatan biz bu o`rinda xarflarning ikki

ko`paytmasiga egamiz: undoshlarning ko`pligi G=(a,e,o,u). I – jadvalning birinchi elementi S ko`pligiga, ikkinchilari G ko`pligiga ta`luqli bo`lsa, barcha juftliklar yozilgan II

jadvalda esa birinchi elementlari G ko`pligiga, ikkinchilari esa S ko`pligiga tegishli bo`lgan barcha juftliklar keltirilgan. Birinchi holatdagi juftliklar cheksizligi G ko`pligi bo`lgan dekart ko`paytmasi deb ataladi. Ikkinchi holatda esa G

ko`pligini S ko`pligiga (GHS) bo`lgan dekart ko`paytmasi deb ataladi. Endi dekart ko`paytmasiga umumiy tushuncha beramiz. AxV dekart ko`paytmasi deb, birinchi elementlari A ga,

ikkinchilari V ga ta`lluqli bo`lgan barcha juftliklar ko`pligiga tushuniladi, ya`ni AxV=«(x,u)/x(-A) va u(-v)». A va V ko`paytmasi, uning elementlari boshqa ikki ko`paytmaning (A va V) juftliklari bo`lganligi boisdan ham

taniqlidir.

7

Agarda V=A bo`lsa, u holda AxV=«(x,u)/ x(-A)va u(-A), ya`ni A» ko`paytmasi elementlaridagi juftliklar cheksizligi, shuningdek A belgisi bilan ham belgilanadi.

§ n`. Ekvivalent munosabatlar Endi ko`pchilik predmetlarni sinflarga ajratishda muhim rol` o`ynaydigan munosabatlar sinfini ajratamiz, buni

ko`pchilik – ko`plik klassifikatsiyasi desa ham bo`ladi. Yuqorida ko`rilgan munosabatlar misollari arosida bir vaqtni o`zida refleksiy, simmetrik va tranzitiv bo`lganlarini aytish mumkin. Ularga raqam-sonlar geometrik shakllar tengligi, shakllar o`xshashligi, G`tengdoshlikG` tengdosh bo`lishlikni kiritsa bo`ladi. Ana shular va ularga o`xshash hamda shu xossali munosabatlar, munosabatlarning zarur sinfi, juda ko`p ishlatilinadigan, qo`llaniladigan munosabatlar ekvivalentligi deb ataladi.

Ba`zi G`AG` ko`plikdagi barcha refleksiv, simmetrik va tranzitiv munosabat ekvivalent munosabat deb ataladi. Agar ba`zi ko`pchilik (ko`plik) elementlari orasida (ga) ekvivalentlik munosabat kiritilsa yoki aniqlansa bu bilan shu

ko`plik sinflarga bo`linishiga moyilli ayni munosabatda bo`ladi, (boshqacha aytganda shu munosabatga ekvivalent bo`ladi) boshqa sinfga moyil bo`lgan duch kelgan ikki element shu munosabatda ekvivalent emas.

Ko`plikning sinflarga shunday bo`linishi odatda ko`plikni ekvivalentlik sinflarga bo`lish deb ataladi. Bu nazariyani uch halka (shakl) o`yini asosida modellashtirish mumkin. (chizma)

Shu bloklar ko`pligiga G`bir hil rangga ega bo`lishG` munosabatini kiritamiz. Bu munosabat ekvivalentlik munosabatli refleksiv simmetrik va tranzitivligiga ishonch hosil qilish qiyin emas. Masala ham shunga yarashadir: bloklarni shunday joylashtirinki unda bir hil ranglilar (bir hil rangdagi bloklar) bir joyda bo`lsin. Bizda uchta halka qizil, moviy (xavo rang) va sariq (h rasm).

Shu rasmga qarab: barcha qizil bloklar qizil halka ichida moviylari moviy xalka va sariqlari sariq xalka ichida bo`lishi talab etiladi.

Bu masalani echish o`yin davrida barcha bloklarni G`bir rangda bo`lishG` munosabati ekvivalentlik sinfiga ajratishga olib keladi.

((a`),(g`),(q) va (n`) qismlar bo`shdir, chunki g`,q hil rangdagi bloklar yo`qdir , (h ) qism – bo`sh (quruq) chunki boshqa moviy, qizil, sariq rangdan boshqa bloklar yo`qdir.

III- bob § u` dagi a`) -q) to`g`ri ajratish haqidagi shartlar bajarilishiga ishonch xosil qilish qiyin emas albatta: a`) hech bir sinfdagi blok (qizil, sariq va moviy) bo`sh emas.

g`) Bu sinflar juft-juft bo`lib kelishmaydi va q) ularning birlashuvchi barcha bloklar G`MG` ko`pligiga teng. Shunday qilib bir rangda bo`lish munosabati ranglar to`g`risidagi tushunchani kelib chiqishiga bir rangdagi barcha

predmetlarni birlashtiruvchi sinfi degan xulosaga olib keladi. Predmetlar shakllari to`g`risidagi tushuncha xuddi shunday shakllanadi. G`Bir hil shaklga ega bo`lishG` munosabati yordamida biz barcha (blok) shakllarni ekvivalentlikning n` sinfiga bo`lish tushunchasiga ega bo`lamiz, chunki bir sinfga moyil ikki shakl (blok) bir hil shaklga ega, boshqa sinfdagi g` shakl (blok) har hil shaklga ega bo`ladi. Shaklning o`zi bu erda ekvivalentlik sinfi o`rnida ishtirok etadi. Kelajakda shunday qilib xox tekislikda xox bo`shliqda kvadrat, doira, uchburchak, to`g`rito`rtburchak va boshqa geometrik shakllar to`g`risidagi tushunchalar shakllanadi.

Bu misollar bir tomondan ekvivalentlik munosabat yangi tushunchalarni shakllanishida va klassifikatsiyalash faoliyatiga manbaa bo`lsa, boshqa tomondan yuqorida xalqa bilan didaktik o`yin bu faoliyatga o`qitadi.

§ 5 Tartiblar munosabati. Yuqoridagi § g` da ko`rilgan raqamlar orasida G`kichikG` G`kattaG`, to`g`ri chiziq nuqtalari orasida G`voqeaga

sababG`, G`ortidanG`, G`odamlar orasidaG`, G`kattaG`, G`yoshi ulug`G`, G`kichikG`, G`yoshG` munosabatlar misoli bor edi.

Bu munosabatlar antirefleksiy, asimmetrik va tranzitivdir. Shular va shularga o`xshash xususiyatga ega munosabatlar, munosabatlarning eng ko`p ishlatiladigan yana bir zarur turi tartiblar munosabati deb ataladi.

Ba`zi A ko`plikka kiruvchi antirefleksiv asimmetrik va tranzitiv munosabat, tartiblar munosabatlari deb ataladi. Ba`zida buni qat`iy tartibdagi munosabat deb refleksiv, asimmetrik va tranzitiv bo`lgan qat`iy bo`lmagan qat`iy

munosabatdan ajratish uchun aytiladi. § g` dagi g` A=(a`,g`,q,n`) ko`plikdagi kam, kichik munosabat misoliga murojaat etamiz. Haqiqiy jadvalning asosiy dioganali (chap yuqori burchakdan pastki o`ng burchakka tushuvchi) faqat L xarfli, yoki

u` rasmdagi sirtmoq bo`lmagan biror bir cho`qqi kichik munosabatning antirefleksivlik xossasini aks ettiradi. Agar jadvalning bir qafasida n` tursa, asosiy dioganalga nisbatan unga simmetrik joylashgan qafasda L, agar bir

cho`qqida ikkinchi cho`qqiga strelka (MIL) o`tsa, aks holda ikkinchidan birinchiga strelka (mil-soat millari) – yo`q. Aynan shu erda G`kichikG` munosabatning asimmetrik xossasi aks etadi. Undan tashqari jadvalning barcha qafasi (kletka) to`ldirilgan (L yoki II bilan) yoki graf (rasm)ning duch kelgan ikki cho`qqisi bitta strelka (mil) bilan birlashgan.

Bu esa A ko`plikdagi xoxlangan raqamlar juftligi (x,u) A (x=u), yoki x<u, yoki u>x ekanligini bildiradi. Bu xolatda G`kichiklikG` munosabati quyidagicha yoziladi:

A ko`plikda A=(a`,g`,q,n`) oldin ko`plikdagi eng kichik nom undan keyin kichikdan katta lekin qolganlardan kichik nom (son) yoziladi.

Ana shunday (intuitiv) (xayoliy) tushuncha oqibatida tartib munosabatlari yordamida tartiblashtirilgan (tartibli) ko`plik ta`rifiga kelamiz.

Agar X=U bo`lsa, unda XRU yoki URXN` ana shu asosli A ko`pligidagi barcha (X,U) juftlik uchun R=(R,A,A) tartibli munosabatda A ko`pligi tartiblashtirilgan deb ataladi. Yoki A ko`pligi tartiblashtirilgan deb, unga R=(R,A,A) munosabat kiritilgan bo`ladi va barcha (X,U) (-A) juftligi uchun (X=U) xolat o`rin egallaydi va shu erda XRU yoki URX sharti bajariladi. Bu vaqtda A ko`pligi R tartibli munosabat bilan tartiblashtirilgan ham deyiladi.

Masalan: natural sonlar qatori deyilsa undan kichik munosabatli N ko`pligiga kiruvchi barcha natural sonlarni aytadi yoki N=(a`,g`,q,n`,5,u`)N`

Muxokama uchun savollar.

1. G`To`plamG`, G`sonG`, G`raqamG` tushunchalarining mazmuni. 2. Natural son qatori, miqdor, tartib son xususiyatlarining xarakteristikasi. 3. Sanoq va o`lchov mazmunining yoritilishi. g` Mavzu – g` soat. Tayanch so`zlar:

8

1. Munosabatlar xossalari – A ko`plikning har bir elementi bu munosabatda o`z-o`zi bilan birgadir, (X,X)-(a`,a`),(g`,g`),(q,q),(n`,n`) turdagi barcha juftliklar shu munosabat grafigiga moyildir.

2. Dekart – AxV dekart ko`paytmasi deb, birinchi elementlari Aga, ikkinchi Vga ta`luqli bo`lgan barcha juftlilik ko`pligiga tushuniladi, ya`niy AxV=((xU)/x(-A) va u(-v)).

Mavzu- q-n`. Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida.

REJA: 1. Muxammad Ibn Muso – al Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, Jamshid G`iyosiddin al-Koshiy, Ulug`bek

asarlarida 2. Psixologik – pedagogik adabiyotlarida maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish

masalalari. 3. E.I.Texeeva, F.N.BlixerN` A.M.Leushina maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatish

to`g`risida. 4. Bikbaeva N.U. 50-90 yillarda O`zbekistondagi bolalar bog`chalarida elementar matematik tasavvurlarni

shakllantirishga o`rgatish metodikasi masalalari. Adabiyotlar:

1. Z. Otajonova G`Matematika o`qitishda o`rta osiyolik olimlar ijodidan foydalanishG`. 2. A.A. Stolyar G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishG`M., a`9hh 3. Nepomnyashaya N.I. G`q-w yosh bolalar ta`limning psixologik analiziG` M., a`9hq.

Hayotimizda chuqur o`zgarishlar yuz bermoqda. Halqimizning asriy orzusi mustaqillikka tinch, parlament yo`li bilan erishdik. Istiqlol tufayli o`zbek xalqi o`zining haqiqiy tarixini, jahon tan olgan madaniy va ma`rifiy boyliklarini, urf-odat va an`analarini tiklash imkoniyatiga ega bo`ldi.

Markaziy osiyo tarixida siyosiy aql idrok bilan ma`naviy jasoratni, diniy dunyoqarash bilan qomusiy bilimdonlikni o`zida mujassam etgan buyuk arboblar ko`p bo`lgan.

Muxammad ibn Muso – al Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, Jamshid G`iyosiddin al-Koshiy, Ulug`bek va boshqa ko`plap buyuk ajdodlarimiz o`z asarlarida arifmetikaning rivojlanishiga ulkan xissa qo`shdilar, xalqimizning milliy iftixori bo`lib qoladilar. Ularning nomlari, jaxon tsivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo`shgan buyuk xissalari hozirgi kunda butun dunyoga ma`lum.

Biz ularning asarlari bilan tanishib chiqamiz.

Muxammad ibn Muso al Xorazmiy. a`s. Muxammad ibn Muso Xorazmiy whq yilda Xorazmda, Xivada tug`ilgan. eshligidan ilm-fanga qiziqqan. Qunt

bilan arab, fors, hind va yunon tillarini o`rgangan. Donishmand sifatida tanilgan, 9-asr boshlarida o`z davrining katta ilmiy va madaniy markazi hisoblangan Bog`dodga taklif qilingan. Xorazmiy saroyda barakali ijod qilib Sharqning dastlabki akademiyasi (G`Bayt-ul – XikmatG`) G`Donolar uyidaG` faol ishtirok etdi.

Xorazmiy juda ko`p asarlar yaratgan bo`lsa ham ularning hammasi bizga etib kelmagan. Xorazmiyning arifmetika va algebraga oid asarlari matematika tarixida yangi davrni o`rta asrlar matematikasi

davrini boshlab berdi hamda matematikaning keyingi asrlardagi taraqqi§tiga beqiyos xissa qo`shdi. O`quvchilar algebra, algoritm so`zlarini ko`p eshitishgan. Algebra – matematikaning katta bir bo`limi, algornitm esa

hozirgi zamon hisoblash texnikasining, matematikasining asosiy termini. Algebra, algoritm so`zlari matematik, astronom va geograf G`Hozirgi zamon algebrasining otasiG` al – Xorazmiy

nomi bilan bog`liqdir. Uning G`Al-jabr val-muqobalaG` risolasi keyinchalik Evropada G`algebraG` deb ataladigan bo`ldi. Xorazmiyning matematikaga oid shox asarlari G`arb va Sharq xalqlari tillariga tarjima qilinib, ko`p asrlardan buyon

qo`llanma sifatida xizmat qiladi. Xorazmiyning G`hind hisobi vasondari haqidaG`, G`Al-JabrG`, G`ArifmetikaG`, G`Marmar soat haqidaG`, G`Er

suratiG`, G`Tarix kitobiG`, G`Yaxudiy eralari va bayramlariG` haqidagi asarlari, ayniqsa ma`lum va mashxurdir. Uning G`ZijiG` nomli asari dastlabki astronomik asar sifatida Sharqdagina emas, G`arbda ham shu fan rivoji katta xizmat ko`rsatgan.

Muxammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli xayoti, ijodi, yaratgan asarlari, qoldirgan merosi bebaho boylik bo`lib, hozirgacha ham o`z qimmati va axamiyatini yo`qotmagan.

Muxammad Tarag`ay Ulug`bek (a`q9n`-a`n`n`9). Muxammad Tarag`ay Ulug`bek a`q9n`-yilda Eronda Sultoniyada tug`ilgan. Ulug`bek – buyuk o`zbek olimi va

davlat arbobi. U Temur (a`qqu`-a`n`05) nabirasi. Ulug`bekning otasi Shoxrux (a`qww-a`n`n`w) ham davlat arbobi bo`lgan. Asli nomi Muxammad Tarag`ay. a`n`09 yilda Shoxrux otasining davlati o`rnida ikkita mustaqil davlat tuzdi. Biri – Xurosan-markazi Xirot, ikkinchisi Movaraunnaxrni (boshqarishni) markazi Samarqand. Xirotni Shoxruxning o`zi boshqardi. Movaraulnaxrni boshqarishni esa Ulug`bekka topshirdi.

Bobosi Temurning akasi sifatida Ulug`bek xarbiy yurishlarni yoqtirmas edi. U juda zarur bo`lsagina, biror xon uning davlati chegarasini buzsa, unga qarshi yurish qilar edi. Uni ilm-fan, qurilish, shahar va qishloqlarni obodonlashtirish ko`proq qiziqtirar edi. U a`n`n`w yil Buxoroda, a`n`90 yil Samarqandda, a`n`qg`-a`n`qq yillari G`ijduvonda madrasa qurdirdi. G`BibixonimG` masjidi, G`Go`ri – AmirG` maqbarasi va G`Shoxi – ZindaG`ni qurilishini nihoyasiga etkazdi.

Taxminan a`n`g`5-a`n`g`h yillari u Samarqand yaqinidagi Obi Raxmat tepaligida o`zining rasadxonasini qurdirdi. Rasadxonaning binosi q qavatli bo`lib, uning asosiy quroli-seketantining balandligi 50 metrcha edi.

Ulug`bekning ilm – fanga qiziqishida, birinchidan bobosi – Temur bilan o`zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saroyidagi shoirlar va olimlar bilan o`tkaziladigan suxbatlar, otasi – Shoxruxning noyob kitoblarini sevishi va yig`ishi, yunon olimlari Planton, Aristotel`, Ginnarx, Menelaylarning, shuningdek, o`z vatandoshlari – Xorazmiy, Beruniy Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan tanish bo`lish, o`sha zamonda O`rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa fanlardan etuk asarlar mavjudligi sabab bo`lgan. Bu shart – sharoitlarning hammasi. Ulug`bek ilmiy yo`nalishining shakllanishiga, Samarqandda G`Astronomiya maktabiG`ning vujudga kelishga sabab bo`ldi.

Ulug`bek maktabining muxim ilmiy ishlaridan biri G`Ulug`bek zijiG` yoki G`Zini kuragoniG` deb ataluvchi astronomik jadvallardir. Zij, kirish ya`niy nazariy qism va Ulug`bek rasadxonasida o`tkazilgan kuzatishlar bo`yicha tuzilgan jadvallardan iborat.

9

Zijda yil hisobi jadvallari, trigonometrik jadvallari, trigonometrik jadvallar, sayyoralari harakati jadvali va yulduzlar ro`yxati bor.

Ulug`bek trigonometrik jadvallari, a`0 ta o`nli xona aniqligida hisoblangan. hisoblash vositalari deyarli bo`lmagan bir davrda bu ishlarni bajarish uchun anchagina hisobchilar talab qilingan. Extimol, hisoblash markazi bo`lgandirW

Ulug`bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan. Zijda Ulug`bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohida risola yozganligi qayd qilindi. Ammo uning bu asari hozircha topilmagan.

Zijning amaliy astronomiyaga ta`luqli qismida eklintika ekvatorga etishi, osmon yoritkichlarining koordinatalarini aniqlash, erdagi ixtiyoriy punktning geografik uzunligini va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar bor. Ulug`bek oy va quyosh tutilishlarini ikki usulda:

1. O`zi tuzgan jadvallar yordamida. 2. Bevosita hisoblab aniqlash mumkinligini aytadi va bu usullarga doir misollar keltiradi.

Ulug`bekning yulduzlar ro`yxati a`0a`h yulduzdan iborat bo`lib, ular yulduz turkumlari bo`yicha joylashtirilgan. Ro`yxatda har bir yulduzning turkumdagi nomeridan tashqari, uning yulduz turkumidagi o`rnining qisqacha tavsifi, a`n`qo` yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan.

Buyuk olmning G`Risolaiy Ulug`bekG` nomli astronomik va G`tarixi arba`ulusG` nomli tarixiy asari ham o`rganilmagan. Bu asarlar, umuman fan tarixida kam ma`lum va noyobdur.

Shuni ham aytish kerakki, musilmon mamlakatida va umuman, islom madaniyatida aniq fanlar, ayniqsa, astronomiya va matematika nixoyat muhim o`rin tutdi., chunki musilmon qaerda bo`lishidan qat`iy nazar, erta tongdan oqshomga qadar uning uchun besh vaqt nomoz farzdir. Nomozning vaqtlari esa har bir geografik kenglikda ham quyoshning erdan balandligiga qarab belgilanadi. Undan tashqari islomda qabul qilingan Xijriy yil xisobi q5n` kunni tashkil qiluvchi a`g` kamariy oydan iborat bo`lib, hilolni masjid minorasidan yoki rasadxona tepasidan ko`z bilan ko`rib aniqlangan.

Shuning uchun musilmon kishining xayoti astronomiya, matematika, jug`rofiya, xunarmandlik va me`morchilikka aloqador bo`lgan.

Reaktsion doiralar taziyqi ostida Ulug`bekning o`g`li – Abdullatif a`n`n`9 yilning kuzida otasini Makkaga safari bahonasida Samarqand yaqinida qatl ettirdi.

Ulug`bek jasadi Samarqandda dafn etilgan. a`n`n`9 yili Ulug`bekning fojeali o`limidan so`ng Samarqand olimlari asta sekin yaqin O`rta sharq mamlakatlari

bo`ylab tarqalib ketdilar. Ular o`zlari borgan erlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va G`ZijG`ning nusxalarini ham etkazdilar. Xususan Ali Qushchi a`n`wq yil Istambulga borib, u erda rasadxona qurdirdi. Shu tariqa Ulug`bek G`ZishG`i Turkiyada tarqaldi va Turkiya orqali Ovrupa mamlakatlariga ham etib bordi.

Hozirgi kundagi ma`lumotlarga ko`ra, G`ZishG`ning a`g`0 ga yaqin forsiy nusxasi va a`5 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud.

Jamshid G`iyosiddin al Koshiy. O`rta Osiyolik atoqli matematik va astronom. To`liq ismi Jamshid Ibn Ma`sud Ibn Mahmud G`iyosiddin al Koshiy. Taxminan a`n`q0 yilda Samarqandda vafot etgan. Uni G`KoshoniyG` ham deb atashadi, chunki u Eronning Koshon

shaxrida tug`ilgan. Koshoniyning tarjimai xoli haqida deyarli ma`lumotlar yo`q. Ba`zi matematika tarixchilarining yozishiga qaraganda u boshlang`ich ma`lumotni o`z ona shaxri Koshiyda olgan. XV asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo`lgan. U o`zining olimlari, ayniqsa qo`li gul ustalari bilan butun sharqda dong taratgan. O`rta asr olimlari singari Koshiy ham fanning juda ko`p soxalari bilan shug`ullangan. U qiziqqan fanlar qatorida meditsina ham bo`lgan. Koshiyni Ulug`bek o`zining astronomiya maktabida ishlashga taklif qilgan. Astronomiya maktabi uchun ilmiy kadrlar zarur edi. Koshiy Ulug`bek madrasasida Astronomiya va matematikadan dars berdi. Bir vaqtning o`zida u Ulug`bek maktabida olib borayotgan ilmiy ishlarda ham ishtirok etdi. U ilmiy ishlarning yakuni sifatida ahisob kalitiA, aAylana haqida risolaA, aVatar va sinus haqida risolaA nomli va boshqa ko`plap asarlarni yaratdi. Koshiyning matematika soxasida qilgan kashfiyotlari juda katta. Uning zamonida hisoblash ehtiyojlari uchun u`0 li sanoq sistemasidan foydalanar edi. U birinchi bo`lib o`nli qarlarni kashf qildi va ular ustida amallar bajarishni qoidalarini ko`rsatib berdi.

Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan 11 darajali ildiz chiqarish amali edi. Koshiy Umar Xayom asarlari orqali formulani ixtiyoriy natural darajalar uchun bilgan va undan ixtiyoriy sondan natural darajali ildiz chiqarishda foydalangan. Bu usul Koshiygacha bo`lmaganmi degan savolga matematika tarixchisi P. Lukey bu usul kub ildiz chiqarish uchun Axmad al -Nafasiyda uchrashini aytdi. Lukey Nafasiy bilan Koshiy orasidagi davrda bu usul bilan Umar hayom shug`ullangan bo`lishi kerak deb taxmin qiladi. Lekin bu usulning istalgan natural p-lar uchun umumlashtirishi shubxasiz Koshiyga taaluqli.

Koshiyning aAylana haqida risolaA asari aylana uzunligining wz diametriga nisbatan, ya`ni P-sonini hisoblashga bag`ishlangan. P-ning aniq qiymatini hisoblash bilan olimlar juda qadim zamonlardan boshlab shug`ullanishgan.

Koshiy P-ning qiymatini hisoblashda Arximedning usuli – aylanaga ikki muntazam ko`p burchak chizishdan foydalanadi. U muntazam (q,g` ) – ko`pburchakning perimetrini hisoblab, g`P ning oltmishli sanoq sistemasidan ushbu qiymatini keltirdi. a` a` a` a`

a`0 u`0 g` u`0 O`nli sanoq sistemasida u quyidagicha g`P=u`,g`h qa`h 5q0wa`w95h u`5 yoki P=q,a`n`a`59g`u`5q5h 9w9qg`. Koshiyning uchinchi asari - aVatar va sinus haqida risolaA hozircha topilmagan. Lekin ahisob kalitiA asarida

eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham matematikaning muhim muammolaridan bo`lishi – berilgan yoy va vatarga ko`ra uning uchdan birining vatarini aniqlashga, hozirgi belgilashlarda esa s8nq , bo`yicha s8na` ni topishga bag`ishlangan.

Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda ko`p masalalar bilan bog`liq. Birinchidan, u X +g=pX ko`rinishidagi kub tenglamaning ildizlarini iteratsion usulda hisoblash, ikkinchidan

qadimgi klassik masala – burchak trisektsiyasi bilan bog`liq. Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug`bekning Astronomiya maktabida olib borilgan matematik hisoblash

ishlarida faol qatnashgan, o`zi ham astronomiyaga oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning bu asarlari bizgacha etib kelmagan.

Xulosa qilib aytganimizda Al Xorazmiy, Ulug`bek, Farobiy va boshqa bir qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o`zining bir qancha matematikaga oid asarlarini yozdi. G`iyosiddin Koshiy nafaqat matematikaga oid, balki astronomiyaga oid ham asarlar yaratdi. U hamma fanlarga qiziqadi va mukammal o`zlashtiradi.

G`iyosiddin Koshiyning asarlari hozirgi kunda ham qo`llanilmoqda. Ayniqsa uning matematik asarlari olimlar uchun juda foydali bo`lmoqda.

10

Psixologik- pedagogik adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlrni rivojlantirish masalalari.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda va boshlang`ich maktab yoshida elementar matematika tasavvurlarini taraqqiy ettirish muammolari ustida ilmiy ishlar olib borgan pedagoglardan: E.N. Tixeeva soraning sistema va qarashlarini tanqid qildi. Bolalarni aqliy tomondan tarbiyalashda boshlang`ich matematik tushunchaga katta axamiyat beradi. Tixeeva G`bola bilimni hayotdan olishi kerak, xayotning o`zi har qadamda bolaning oldiga amaliy vazifalarni qo`yadi, ya`niy o`lchash, sanash, qo`shish, ayirishlar. har bir normal bola kattalarning yordamisiz a`0 gacha sanashni bilib oladiG` deydi. Ayniqsa birinchi o`nlik sonlarni bilib olishga katta axamiyat beradi. U bolani sanashga o`rgatishda majbur qilmaslik kerak, faqat unga ko`rgazmali, didaktik materiallar berish kerak deydi. Maxsus material bilan birgalikda tabiy materiallar tashlandiq materiallar berish kerak deydi. Tixeeva birinchi bo`lib matematik tasavvurlarga o`rgatish programmasini tuzishga urinib ko`radi. Son – sanoqqa o`rgatishda o`n ichida sanash, bir va ko`p tushunchasidan boshlab, raqamlar bilan tanishtirishning soat bilan tanish masalalar echish, kasmrlar bilan tanishtirishni kattalik va shakllar bilan tanishtirishni ko`zda tutadi. Tixeeva sanamasdan sonlarni bir ko`rishda ilb olish metodini tavsiya etadi, ya`ni monografik metod asosida. a`9a`5 yilda Tixeeva G`Bog`chada son sanoqG` kitobini yozadi. Uning qarashlari bir – biriga ziddir. Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa , amalda esa tarbiyachining o`yin va mashqlarida raxbarlik rolini mashg`ulotlarda sanashga o`rgatishga yo`l qo`ymaslik kerak deydi. Shuning uchun son sanoq metodikasini ishlab chiqmaydi. Son sanoqqa o`rgatish proggrammasini belgilab chiqadi.

Tixeeva didaktik va xayotiy materiallarni rolini ko`rsatdi, o`rgatishda ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik printsipiga amal qilishni ko`rsatdi. Tixeevaning kamchiligi u o`rgatishda asosiy metod faqat didaktik o`yin metodi hisoblaydi. Lekin E.N. Tixeevaning didaktik o`yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish mumkin.

F.N.Blixer F.N.Blixer ko`p yillar bolalarda matematik tasavvurlarini o`stirish masalalari ustida ishladi. U quyidagi kitoblarni

yozdi. G`Bolalar bog`chasi va nulevoy gruppada matematikaG`, G`Didaktik o`yinlarG`, G`Birinchi sinfda qiziqarli o`yinlar va mashqlarG`, a`9qg`, a`9qn`, a`9qh , a`9n`5, a`95h yillardagi tarbiya dasturlarining matematikaga o`rgatish bo`limini ishlab chiqdi.

F.N.Blixer bolalarni sanashga o`rgatish kerak emas, sharoit yaratish kerak deydi. U maxsus mashg`ulotlarni inkor etadi. Faqat tay§rlov gruppalardagina mashg`ulot o`tkazish kerak deydi. U ko`proq yakama-yakka yo`l-yo`lakay o`rgatishni maqullaydi. Bu bilan u Tixeeva va Shlegerlarning fikrini quvvatlaydi. Blixer didaktik o`yinlarga katta axamiyat beradi. U juda qiziqarli didaktik o`yinlarni ishlab chiqdi. didaktik o`yin bu o`rgatishning eng asosiy metodi deydi .G`Didaktik o`yinlarG` kitobida tarbiyachilarning ish tajribalaridan foydalanadi, lekin ilmiy asoslanmaydi. Chunki biz bilamizki bolalarni faqat maxsus mashg`ulotlardagina o`rgatish mumkin.

Didaktik o`yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir metod bo`la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo`llaniladi. Shunday qilib, F.N.Blixer q0-n`0 yillar ichida bog`cha ishiga katta xissa ko`shdi. Lekin xayot bir joyda turmaydi, ohirgi 50-u`0 yillar davomidagi ilmiy asosda olib borish imkonini berdi. hozirgi vaqtda Blixerning didaktik o`yinlaridan qisman foydalanish mumkin.

A.M.Leushina. A.M.Leushina o`zining butun xayotiy faoliyati davomida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o`rgatish

masalalari bo`yicha ish olib bordi. Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog`chada sanashga o`rgatishga tay§rlash temasi a`959-a`9u`a` yillardan

boshlab bosilib chiqdi. Juda ko`p maqolalari G`Dosh.Vospit.G`jurnalida bosilib chiqdi. Leushina tomonidan a`9u`g`-u`q yillardagi dasturda ham ishlab chiqarilgan. Leushina bolalarning elementar matematik tasavvurlarini o`stirish bo`limining avtori hisoblanadi. Leushina o`zining keyingi g`0-q0 yillik faoliyatida bolalarni sanoqqa o`rgatish masalalari bo`yicha ish olib bordi. U bolalarning matematik tassavurlarni o`stirish bo`yicha ish olib borayotgan pedagoglar va shu kafedra olimlariga raxbarlik qildi.

A.M.Leushina o`zining ishlari asosida ilmiy tekshirish eksperimental ishlari shu temadagi psixologlarning tekshirishi, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi. A.M.Leushinaning oqishlarini asosiy tanqidi u bularni o`zining metodida isbotlaydi.

Bundan q0-n`0 yil oldin psixolog va pedagoglarimiz elementar matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo`limlari ustida ishlash imkoniyatiga ega bo`ldilar. Bu albatta juda kech edi. a`9u`9-w0 yillardagi programmaga birinchi bo`lib matematik tasavvurlarning boshqa bo`limlari ya`niy vaqt, tevarak-atrof, kattalik, shakl bo`limlari kiritildi. A.M.Leushina sanoq bo`limi bo`yicha ikkinchi kichik gruppadan boshlab xaftada a` marta maktabga tayyorlov gruppada, xaftasiga ikki marta maxsus mashg`ulotlar o`tkazishni taklif etdi. Uning taklifiga binoan bunday mashg`ulotlar a`9w0 yildan boshlab o`tila boshladi.

Uning xizmatlari evaziga pedagogika institutlari va ped bilim yurtlarida matematika kurslari uzaytirilgan. U ohirgi g`0-q0 yillar davomida bolalarni sanoqqa o`rgatish masalasi bo`yicha ish olib borgani uchun matematika tasavvurlarining boshqa masalalari bo`yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay a`9u`h yilda bolalar bog`chasi tarbiya programmasini sanoq bo`limi u tomonidan ishlab chiqildi.

A.M.Leushinaning a`9u`q yilda chiqqan G`Bolalar bog`chasida sanoq bo`yicha mashg`ulotlarG`asari bolalar bog`chasining o`zida o`tkazilgan ilmiy tadqiqot ishlar qo`lyozma bo`yicha yozilgandir. Olimlar psixologlar elementar matematika bo`yicha bir qancha ishlar olib bormoqdalar. A.M.Leushina bolalarni son sanoqqa o`rgatishni ilmiy metodga asoslanib yangidan tuzdi. Sanoqqa o`rgatish aqliy vazifalar asosida tuzildi. Bosqichma-bosqich o`rgatildi. Ko`pliklar bilan tanishtirish, sonlar bilan tanishtirish, miqdor son, tartib son, sonlarni birliklardan iborat tarkibiy miqdori bilan tanishtirish, 5 ni g` kichik songa ajratish, g` kichik sondan 5 sonini hosil qilishga o`rgatish, sonlar o`rtasidagi munosabatlarni tushinish arifmetik masalalar echish, ikki to`plamni taqqoslash, ular o`rtasidagi tenglik va notenglikni aniqlashga o`rgatish.

A.M.Leushinaning xizmatlari yana shundaki, u analizatorlar yordamida sanashga o`rgatishning xilma-xil mashqlarini ishlab chiqdi.

50-90 yillarda O`zbekistondagi bolalar bog`chalari elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslarining rivojlanishi bo`yicha ko`pgina pedagoglar ish olib bordilar.

Jumladan: Bikbaeva N.U. a`9wq yildan boshlab, Rossiyalik pedagoglar, Leushina A.M., Stolyar A.A., Metlina L.S larning ishlarini ko`rib chiqib, ularning hammasi bizning O`zbekistonbolalar bog`chalariga to`g`ri kelmasligini isbotlaydi va yangi dastur yaratdi.

11

Metodistlar Qosimova X.I., Ibroximova Z.I lar bilan birgalikda a`995 yili G`Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishG` mavzusida O`rta va Oliy pedagogika o`quv yurtlari uchun o`quv qo`llanma tayyorlandi.

Bikbaeva N.U. Qosimova X.I. bilan birgalikda G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasiG` kursi bo`yicha dastur, Respublikadagi pedagogika Oliy o`quv yurtlari uchun tayyorlandi.

Bolalar bog`chalarining turli yosh guruxlari uchun qo`llanma tayyorlangan.

Muxokama uchun savollar. 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda to`plam haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. 2. Xisoblash faoliyati elementlariga o`rgatish. 3. Son. Sonlarning natural qatori va ularning rivojlanishi tarixi. Mavzu -q,n`-n` soat. Tayanch so`zlar: 1. Algebra, algoritm - G`hozirgi zamon algebrasining otasiG` Al-Xorazmiy nomi bilan bog`liqdir. Uning

G`Al-Jabr val –muqobalaG` risolasi keyinchalik Evropada G`algebraG` deb ataladigan bo`ldi. 2. Zij – yil xisobi jadvallari, trigonometrik jadvallari, sayyoralar xarakati jadvali va yulduzlar ro`yxati bor.

Mavzu – 5 . Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish.

REJA: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda ta`limning asosiy didaktik

printsiplarini amalga oshirish. 2. Matematika mashg`ulotlarini o`tkazishga qo`yiladigan metodik talablar. 3. Bolalarni maktabga tayyorgarlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar. 4. Bolalar bog`chasining turli yosh guruhlarida matematika mashg`ulotlarini o`tkazish metodikasi.

Adabiyotlar: 1. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar

matematik tasavvurlarni shakllantirishG`. T., G`O`qituvchiG` a`995y. 2. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` M, a`9hn`. 3. Bolalar bog`chasida ta`lim – tarbiya dasturi (amaldagisi)

Bolalarni elementar matematik tasavvurlarini shakllantirishda didaktik printsiplar. 1. Ilmiylik printsipi bog`chada o`rganiladigan faktlarni ular fanda qanday yoritiladigan bo`lsa, shunga moslab

yoritishni talab qiladi. Ya`niy biz ilmiylik to`g`risida gapirar ekanmiz birinchi navbatda berilayotgan bilim mazmuni ilm asosida tuzilgan bo`lishi kerak.

M: g`+g`=n` ilm asosida. g`+g`=5 lar ham uchrab turadi lekin bu ilm asosida emas M: q=w Isboti. a`5-a`5=q5-q5 q(5-5)=w(5-5) : (5-5) q=w Isbotdagi xatoni topingW

5-5=0 biz bilamiz nol` bo`lishi mumkin emas. g`. Nazariya va amaliyotning birlik printsipi. Bu printsip berilgan nazariy bilimlarning xayotga amaliyotga bog`lanishini butun choralar bilan kengaytira borishni

talab qiladi. Matematika nazariyadan bevosita har – xil mashq va masalalar echishga o`tish yo`li bilan bu printsip keng suratda amalga oshiriladi. haqiqatdan ham yosh bolalarga har kuni ko`zi bilan ko`rib yurgan xonada, ko`chada, uydagi narsalar bilan bog`langan holda mashg`ulot o`tish, ya`ni bilim berish lozim, chunki bu bolalarning tez tushunib olishiga, o`zlashtirishiga yordam beradi.

q. Ko`rsatmalilik printsipi. Bolalar tafakkurining aniqliqdan abstraktlikka qarab rivojlanish xususiyatlariga bog`liqdir. Matematikani

o`qitishdan asosiy maqsad- mantiqiy tafakkurni rivojlantirishdan iboratdirN` biroq matematikani o`qitish aniq fakt va obrazlardan ajralmasligi, aksincha, har qanday masalani o`rganishi shu aniq fakt va obrazlarni tekshirishdan boshlash kerak.

Ko`rgazmalilik o`quv materialini o`zlashtirishni osonlashtiradi va bilimning mustaxkam bo`lishiga yordam beradi. M: doira haqida gapirganimizda har bolaning ko`piga doirachalardan berib qo`yib bolalar ikki qo`llari orasida

ushlab ko`rishlari kerak. Uning dumaloq ekanini, tekis ekanini qo`l uchidagi bolaning hamma analizatorlari qatnashgan holda eslarida yaxshiroq qoladi.

n`. Bilimlarni o`zlashtirishda sistemalilik, ketma-ketlik va mustaxkamlilik printsipi. Matematikada materialni sistemali bayon etishning axamiyati juda katta, chunki matematikada ayrim faktlar

orasidagi mantiqiy bog`lanishlar g`oyat muhimdir. Bolalarga berilayotgan bilim parcha, parcha bo`lib qolmay bir-biri bilan bog`langan holda oson misollardan boshlanib asta-sekin murakkablashtirib borilishi lozim.

Puxta o`zlashtirish esa matematikada ayniqsa katta axamiyatga egadir. Matematik tushunchalar o`zaro shu qadar bog`langanki, majburiy minimumning biror qismigina bilmagan taqdirda ham bolalar o`z bilimlarini xayotda foydalana olmay qoladilar va matematik bilim olishni davom ettirish qiyinroq bo`ladi.

Matematikada son va sanoq, kattalik, geometrik figuralar, tevarak atrofni bilishni, vaqtni chamalash malakalarini muxta egallashining ham axamiyati juda katta. Ayniqsa matematikada boshqa fanlardagiga qaraganda ham, programmaning biror qismini yaxshi o`zlashtirmasdan va malakani yaxshi mustaxkamlamasdan turib, muvoffaqiyat bilan oldinga qarab borish mumkin emas.

5. Individual yondoshish (ravonlik) printsipi. Ravonlik printsipi bolalarning yosh xususiyatlarini, ya`ni qobiliyatlarini, psixologiyasini xisobga olish kerak degan

talablardan kelib chiqadi va bu printsip matematikani o`qitish protsessida amalga oshirilishi shart. (Lekin bizning bog`chalarimizda bu printsip amalga oshirilmayapti).

12

Bu printsip amalga oshirish uchun har bir bolaga psixologik xarakteristika tuzish lozim, uning qobiliyatini xisobga olish, aql idrokini v h.k. xisobga olgan xolda.

M: Mashg`ulot temasi geometrik figuralar tuzish. Bolalarga u` ta gugurt cho`pidan berib ularga to`rtburchak tuzing desak:

- Bolalarning bittasi mana bunday tuzadi. - Ikkinchisi esa mana bunday. Tarbiyachi noto`g`ri desa, bolalarning bilishga intilishini pasaytirib yuboradi. Bu esa mutlaqo noto`g`ri. Ya`ni

individual yondoshishning aksinchasi bo`lib qoladi. u`. Onglilik printsipi. Bu printsip bolalarni o`quv materialini onli ravishda o`zlashtirishga ya`ni ularni turli faktlarini tushuna bilishga, bu

faktlar orasidagi bog`lanishlarni va qonuniyatlarini ocha bilishga o`rgatishdan iborat. Matematikani o`qitishda bu printsipning muhimligi shundan iboratki, matematikadan olinadigan bilimlar faqat ongli ravishda o`zlashtirgandagina o`quvchilar miqdoriy nisbatlarning xarakterini figuralarning xususiyatlarini to`g`ri aniqlay oladigan bo`ladilar.

Matematikani mashg`ulotlarini o`tkazishga qoyilgan talablar. 1. Matematikani mashg`ulotlarida son – sanoq bo`limi bilan bir qatorda dasturni boshqa bo`limlari ham

rejalashtirish son-sanoq bo`limidagi dastur vazifasi hamma mashg`ulotlarda ham asosiy o`rinni egallashi kerak. 2. Xar bir mashg`ulotda ikki uch programma vazifasi planlashtiriladi. Birinchisi yangi keyingilari takroriy. 3. Olti – sakkiz mashg`ulotdan keyin takroriy tipdagi mashg`ulotlarni o`tkazish tavsiya qilinadi. 4. Matematika mashg`ulotlarida eng asosiy o`rgatish usuli ko`rgazmali o`rgatish usulidir. o`rgatish usulida xarakatli o`yin didaktiv o`yin usullari katta o`rin egallaydi. 5. Matematika mashg`ulotlarida programma mazmuni ko`rgazmali materiallar asosida bolalarga tushuntirib

boriladi. 6. Ikkinchi kichik va o`rta gruppada mashg`ulotlarni yakunlashda tarbiyachi programma mazmunida bolalarga

tushunarli so`zlar bilan umumlashtirib aytib beradi. Katta va tayorlov gruppada bolalar ishtirokida umumlashtiriladi. Mashg`ulotlarni puxta o`tkazishda asosiy shart – sharoitlar. 1. Tarbiyachi bolalarni ilmiy psixologik taraqqiyoti xususiyatlarining asoslarini qonuniyatlarini bilish. 2. Bolalarni matematik tasavvurlariga uning taraqqiyotidagi ilmiy sistemani bilish. 3. Har bir yosh gruppasidagi elementar matematika tasavvurlarini o`rgatish programmasini ya`ni ish

mazmunini bilish. 4. Bolalarni o`rgatish metodik usullarini egallash ya`ni ishni qanday olib borish. 5. O`rgatish programma materialini egallash faqat maxsus mashg`ulotdagina amalga oshirilishini bilish. 6. Mashg`ulotlar didaktik printsip asosida tuzilishini bilish. 7. Mashg`ulotlarda turli analizatorlardan keng foydalanish. 8. Ko`rgazmali materiallardan keng foydalanish eng asosiy shart sharoitdlardan biri ekanligini bilish. 9. Har bir bolaning tarqatiluvchi material ishlashi va har bir mashg`ulotning asosiy sharti ekanligini bilish

kerak. Pedagogik masala

Maktabgacha tayyorlov gruppasida matematikaga qiziquvchi bir necha bola bor edi. Ular qiziqarli masalalarni o`ylab topar edilar. Bu masalalar barcha bolalar bilan birgalikda muxokama qilinadi.

Original masalalarni tarbiyachilar maxsus daftarlariga yozib olardilar. Savollar: 1. Tarbiyachilar to`g`ri ish olib borishganmiW 2. Mashg`ulotlarda va kundalik xayotda bunday bolalarga individual yondashish nimadan iborat bo`lishi

kerakW Muxokama uchun savollar.

1. Mashg`ulot konspektini axamiyati. 2. Konspektning tuzilishi. 3. Mashg`ulotlarning davomiyligi. Mavzu 5-g` soat. Tayanch so`zlar: 1. Nazariya amaliyotining birlik printsipi – nazariy bilimlarni xa§tga, amaliyotga bog`lanishini kengaytira

borishni talab qiladi. 2. Individual yondashish printsipi – bolalarni yosh xususiyatini, qobiliyatlarini, psixologiyasini hisobga olish

kerak degan talablardan kelib chiqadi va bu printsip matematikani o`qitish davomida amalga oshirilishi shart. IV. Mavzu – u`. Xayotining uchinchi va to`rtinchi yilida bolalar miqdoriy tasavvurlarini rivojlantiris h.

Reja: 1. Ilk maktabgacha yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning

o`ziga xos xususiyatlari. 2. Bolalarda miqdor haqidagi tasavvurlarni shakllantirish vazifalari G`ko`pG` va G`kamG` o`rtasidagi o`zaro

munosabat bilan tanishtirish. 3. Bolalarni predmetlarni turli belgilar bo`yicha guruxlashga o`rgatish.

Adabiyotlar: 1. Stolyar A.A Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`9hh y. 2. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirish. T G`O`qituvchiG` a`995 y. 3. Danilova V.V. Matematicheskaya podgotovka detey v doshkol`nix uchrejdeniyax. M., a`9hw y. Ilk yoshdayoq bolalar bir xil turdagi predmetlar haqidagi tasavvurlarni kengayib boradi: G`Ko`p qo`g`irchoqlarG`,

G`uchta kubikG`, G`qo`lda beshta barmoqG`, kabilar. Bu birinchi tasavvurlar bolaning passiv nutqida namoen bo`ladi. Tajribaning ko`rsatishicha a` yoshu q oylik bola berilgan topshiriqlarni ya`niy G`kichik uyG`, eki G`katta uylarG` qurishi,

13

G`vagonG` yoki G`vagonchalarni olib kelishiG`, G`gulG` yoki G`gullarniG` ekishi mumkin (L.G. Kalinina, V.V. Danilova va boshqalar).

a` yoshu u` oylik go`dak, aktiv nutqni egallaydi, otning birlik va ko`plik formalaridan foydalangan holda, alohida predmetlarni atay oladiU` G`Bu kubik, bu kubiklarG`, G`Uy-uylarG`, G`Qo`g`irchoq-qo`g`irchoqlarG`. Bu yoshdagi bolalarni ko`proq bir xil turdagi predmetlar qiziqtiradi. (shar, tugmacha, xalqa). Ular bu narsalarni sochadilar, yana yig`ib oladilar, stol ustiga gorizontal bo`yicha teradilar. Bolalarda birdaniga ko`p predmetlarni qo`llariga olib, barmoqlari bilan qisib uning sochilishini kuzatishni yaxshi ko`radilar (MU` tugmachalar). Predmetlar ko`pligining turli xilligini bola turli xil analizatorlari yordamida qabul qiladiU` eshitish, ko`rish, va boshqalar. U o`zi bir xil turdagi xarakatlarni bajarganU` maketdan a` ta o`yinchoqni bir necha marta tashlagan, qoshiq bilan stolni taqillatgan.

Ko`plik haqidagi birinchi tasavvurlar va ularning alohidaligi birlik va ko`plikni ajrata olishga yordam beradi. Matematikada ko`plik tushunchasiga qo`yidagicha ta`rif beriladi. G`Ko`plik – bir butun qilib ko`riladigan

ob`ektlarning yig`indisidirG`. Ko`plikni tugallangan va tugallanmagan holda ko`riladi. Kichik yoshdagi bolalar tugallangan ko`plik bilan ish

ko`radilar. Go`dak bolada ko`plik haqidagi eng birinchi tasavvurlarning rivojlanishi diffuzionU` ya`ni u hali aniq chegaraga ega

bo`lmaydi va element ketidan element qabul qilinadi. Bunday qabul qilish noaniq ko`plikni xarakterlaydi. Miqdor. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o`qitish o`ziga xos xususiyatga ega. Maktabgacha tarbiya yoshida

echilishi kerak bo`lgan vazifalar hal qilinmasa, maktabda o`qitish muvaffaqqiyatli bo`lmaydi. Bu vazifalardan biri konkret bilimlar va tafakkur usullaridan abstrakt bilim va va usullariga o`tishdan iborat. Bu xil o`tish saviyasi, ayniqsa, matematika o`qitish uchun zarurdir. Bunday saviyaning bo`lmasligi yoki etarli bo`lmasligi ikki tomonlama qiyinchilikka olib keladi. Bir tomondan, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar ko`pincha maktabga mavhum matematik usullarni egallagan holda keladilar, bularni bartaraf qilish juda qiyin bo`ladi. Ikkinchi tomondan, bolalar maktabda abstrakt bilimlarni egallar ekanlar, ko`pincha ularni formal, asl mazmunini tushunib etmagan holda o`zlashtiradilar. Shuning uchun ham konkret shart sharoitlarda matematik bilimlarni qo`llanish imkoniyati juda cheklangan bo`ladi. Shu sababli maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o`qitishning muhim vazifasi matematik abstraktlashlar bilan konkret borliq orasidagi bog`lanishni ta`minlaydigan bilim va harakatlarning oraliq saviyasini shakllantirishdan iborat bo`lishi kerak.

Tekshirishlar shuni ko`rsatmoqdaki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga matematika o`qitishda o`tish saviyasi mazmuni quyidagilardan iborat:

Birinchidan, shunday faoliyat va masalalarni o`zlashtirish kerakki, ularda matematik operatsiyalarni qo`llashning zarurligi bolalarga yaqqol ko`rinib turadi. Bu, bir tomondan, bolaning amaliy faoliyati bilan bevosita bog`liq (tenglashtirish, taqqoslashga oid) masalalar, ikkinchi tomondan, ularga shunday shartlar kiritiladiki, bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan foydalanmay turib (masalan, fazoda ajratib qo`yilgan ikki to`plamni amalda tenglashtirish) amalga oshirish mumkin bo`lmaydi.

Ikkinchidan, muhitning shunday munosabatlarini ajratish kiradiki, bu munosabatlarni qo`llanish bolaga konkret buyumlarni matematik ob`ektlarga o`tish (masalan, buyumlarni ma`lum belgilari bo`yicha guruhga kiritish va shu asosda to`plam munosabatlarini, qism – butun munosabatlarini hosil qilish) imkonini beradi.

Tekshirish natijalari shuni ko`rsatadiki, matematik operatsiyalar maktabgacha yoshda o`zlashtirilgan shunday masalalar va munosabatlar asosida kiritilsa va qayta ishlansa, matematikani egallash samaraliroq bo`ladi. Yo haddan tashqari konkretlik, yo matematik bilimlarning formalligi tufayli paydo bo`ladigan qiyinchiliklar mazkur holda paydo bo`lmaydi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o`qitishda matematik bilimlar tarkibini tekshirish tenglik – tengsizlik, qism – butun munosabatlari, bilvosita tenglashtirish sanoq va arifmetik amallarni to`liq va ongli o`zlashtirish uchun asos bo`ladigan sodda masalalar va munosabatlarning o`zidan iborat ekanligini ko`rsatdi. Bu munosabat va masalalarni (ularning eng sodda shakllarini) bolalar q yoshdan boshlab tushuna boshlaydilar. Ular bunday mashg`ulotlarga katta qiziqish bilan yondashadilar, xuddi shu erning o`zida o`zlashtirganlari (tenglik, qism – butun va h.k. munosabatlari)ni o`yinlarga ko`chiradilar, turmushda amaliy ishlar qilishda foydalanadilar, bir-birlariga (katta va tayyorlov guruhi bolalari) shunga o`xshash masalalarni taklif qiladilar.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning matematik tasavvurlarini o`rganish, tekshirish asosida elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish dasturi tuzildi. Bu dastur quyidagi besh bo`limdan iborat G`miqdor va sanoqG`, G`KattalikG`, G`Geometrik figuralarG`, G`fazoda mo`ljal olishG`, G`Vaqtga nisbatan mo`ljal olishG`.

Endi har xil guruxlarda G`Miqdor va sanoqG` bo`limi ustida ishlash uslubiyati haqida fikr yuritamiz. Ikkinchi kichik gruppa bolalari bilan ishlashni predmetlarning sifat belgilarini ajratib ko`rsatish mashqidan boshlash

maqsadga muvofiqdir. Predmetlarni aytilgan belgilariga qarab tanlash va gruppalarga ajratish vazifalarini berish ayniqsa foydalidir. I – vazifa. a`. Bir necha o`yinchoq ichidan shunga (namunaga) o`xshashini tanlab olish. Pedagog stol ustiga matryoshkani,

qo`g`irchoqni, quyonchani qo`yadi. So`ngra G`sexrli qopchaG` ichidan bitta o`yinchoqni oldi va stol ustidan xuddi shunga o`xshash o`yinchoqni topishni taklif qiladi.

g`. Rangi, o`lchami, yoki shakli xar xil bo`lgan g`-q ta predmet (matryoshkalar, kubiklar, shariklar koptoklar) orasidan xuddi shu rang (o`lcham, shakl) dagi predmetni tanlab olish. Bola topshiriqni bajargach, tanlab olgan o`yinchog`ining nomini va har ikkala o`yinchoq uchun umumiy (mushtarak) bo`lgan belgini aytishi kerak.

Agar kichkintoy xato qilsa, pedagok unga savollar beradi: G`Bu nimaW Sen shu o`lchamdagi (rangdagi) kubikni (matryoshkani) oldingmiW Kubiklarni ustma-ust qo`yYoG` Pedagog olinishi lozim bo`lgan predmetni ko`rsatishi mumkin:

G`Mana bu kubikni olish kerak. Ko`rdingmi, u xuddi mana shu rangdaG`. g` – vazifa. Namunaga o`xshash bir necha predmetni topish: G`Shu (ko`k) rangdagi hamma kubiklarni mana bu qutichaga

solYo. Hamma kichkina matryoshkalarni mana bu qutichaga solYo. Tarbiyachi mashg`ulot ohirida: G`Sen qutichaga qanday matryoshkalarni soldingWG`. – savolini beradi.

q – vazifa.

14

Bolalarga predmetlarni gruppalarga qarab ajratish topshiriladi. Predmetning quyidagi belgilari aytiladi: predmetning

nimaga kerakligi (bu qurilish materiali, undan qurish mumkinN` bu mo`yqalam, u bilan rasm solinadi va hakozo), rangi o`lchami.

Pedagog kundalik hayotiy vaziyatni tashkil qiladi yoki undan foydalanadi, bunda bitta bola yoki bir necha bola predmetlari tanlab oladi yoki gruppalarga ajratadi. M:, qurishda ishlatilishi mumkin bo`lgan hamma materiallarni yashikka solish, qo`g`irchoqlarni esa tochkaga terib qo`yish, rasm soladigan barcha mo`yqalamlarni yig`ib stakanchalarga, lattachalarni esa qutichaga solish, bitta setkaga hamma katta koptoklarni, boshqasiga esa – kichkina koptoklarni solib qo`yish. Oldin bolalar predmetlarni bitta belgisiga qarab, keyinroq esa ikkita belgisiga qarab tanlab oladilar. (G`Barcha qizil g`ishtlarni tanlab olG`).

Har gal kichkintoylardan biri predmetlar qanday umumiy belgi asosida gruppga birlashtirilganligini va o`zi nima qilganligi va nima uchun shunday qilganligini aytish muhimdir. Bunday qilish bolalarni ongli harakat qilishga o`rgatadi.

Bunday mashqlar natijasida bolalar bolalar xatto bitta umumiy belgisi bo`lgan turli xil predmetlarni ham bir gruppaga birlashtirish mumkinligini tushuna boshlaydilar. Endi ular mazkur gruppaga mansub predmetlarning a`-g` ta umumiy belgisini ajratib ko`rsata oladilar.

Bir xil predmetlardan gruppalar tuzishda va gruppalarni ayrim predmetlarga bo`lib tashlashda kollektiv bo`lib bajariladigan o`yin mashqlari miqdor haqidagi tasavvurni yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu mashqlar davomida bolalar har bir gruppa ichidan ayrim predmetlarni ajratib olishni o`rganishlari, yaxlit to`plam bilan uning elementi o`rtasidagi nisbatni aniqlashlari kerak.

Bolalarni gruppalarga birlashtirilgan predmetlarning umumiy belgilarini ko`ra bilishga va atay olishga, gruppani yaxlit bir butun narsa deb idrok etishga o`rgatish davom ettiriladi.

Yig`indining hamma predmetlarning a`-g` umumiy belgisini ajratib ko`rsatish bilan birga bolalar shu gruppadagi predmetlarning faqat biror qismi uchungina umumiy bo`lgan belgilarni, ya`niy boshqa qismlarning belgisidan farq qiluvchi belgilarni ham ko`rishga o`rganadilar. Ular gruppani bir necha gruppachaga bo`ladilar, ya`niy to`plamni to`plamchalarga ajratadilar. M: guldastada ko`p gullar borligini, ularning ba`zilari qizil, ba`zilari esa oq ekanligini, qizil gullar ham, oq gullar ham ko`pligini aniqlaydilar. Bolalar ana shunday qilib to`plamlardagi sonlar bilan to`plamchalardagi sonlarni taqqoslashga, ular o`rtasidagi miqdoriy nisbatni aniqlashga tayyorlanadilar.

Birinchi mashg`ulotda bir biriga aynan o`xshash (rangi, xajmi bir xil) o`yinchoqlar yig`indisi to`planadi. Gruppada nechta bola bo`lsa, o`shancha o`yinchoq olinadi. Birdagina juda ko`p bir xil o`yinchoqlarning kutilmaganda paydo bo`lib qolishini kichkontoylarni quvontirib yuboradi.

To`dadagi predmetlar sonining asta sekin kamaya va ko`paya borishini kichkintoylar yaxshi ko`ra bilishlari kerak. Tarbiyachi mashqlar davomida bolalarni ko`p, bitta, bittadan, bitta ham, hech yo`q so`zlarini qo`llanishga undaydi. NechtaW NechtadanW Deb savollar beradi. Bolalarning predmetlar nomini ham, ularning miqdorini ham (bitta, ko`p) to`g`ri aytishlarini kuzatadi. Ularning yig`indidagi barcha predmetlar uchun umumiy bo`lgan belgilarni aytib berishlari muhim axamiyatga ega. (Quyonchalarni o`ynash mumkin, hamma quyonchalar oppoq, archalar yashil va shu kabilar). Pedagog mashqni yana bir bor takrorlagach, o`yinchoqlarni almashtiradi. Materialning almashtirilishi bolalarda qiziqishni orttiradi. Va bilimlarini yakunlashga yordam beradi.

Bolalar to`plamning ayrim elementlardan iboratligi bilan tanishtirib bo`lingach, ular bir hil predmetlarni mustaqil ravishda gruppalarga ajratishga, tevarak atrofdagi yagona (bitta) predmetlarni va predmetlar yig`indisini (ko`p)ni topa olishga o`rgata boshlanadi.

q yoshli kichkintoylar, garchi ularning hammasi bo`lmasa ham bir joyga bitta gruppa qilib yig`ib qo`yilgan predmetlar yig`indisini mustaqil ravishda ajratib ko`rsata oladilar. (mashinaning g`ildiraklari ko`p, qo`lda barmoqlar ko`p, gilamchada g`ishtchalar ko`p, boshda sochlar ko`p va h.k.).

Xonada qaysi predmetlar ko`p, qaysilari bittadan uchraydiW Degan savolga javob topish ular uchun oson ish emas. Bu masalani hal etish uchun ular tevarak atrofni ancha murakkab fazoviy � miqdoriy analiz qilishlari: qandaydir bir predmetni ajratishlari, diqqat e`tiborlarini o`shanga qaratishlari, o`sha turdagi predmetlar atrofida bor yo`qligini ko`rib chiqishlari va bu predmetlarni, garchi ular xona, maydoncha va boshqa joylarning har tomonida sochilib yotgan bo`lsa ham yaxlit bir butun narsa deb tasavvur qilishlari, ya`ni bolalar predmetlarning miqdoriy tomonini ularning fazoviy - sifat xossalaridan va fazoviy nisbatlaridan abstraktlashtirishni o`rganishlari kerak bo`ladi. A.M. Leushina bolalarda predmetlarning miqdoriy tomonini abstraktlashtirish va garchi bir hil predmetlar aslida butun xona bo`ylab har yoqda sochilib yotgan bo`lsada ularni fikran birlashtirish ko`nikmasini asta-sekin o`stirib borishga imkon beruvchi mashqlar sistemasini ishlab chiqdi.

Ish ko`rsatilgan miqdordagi (bitta, ko`p) predmetlari turli rangdagi g` poloska ustiga terib qo`yish mashqidan boshlanadi. Poloskalar chap va o`ng tomonda yoki baland va pastda joylashtiriladi.

Chap tomonga a` ta qo`ziqorin, o`ng tomonga esa ko`p qo`ziqorinchalarni qo`yishYo Poloskalar joyini o`zgartirib yoki ularning ustiga qo`yilishi kerak bo`lgan predmetlar miqdori haqidagi

ko`rsatmalarni o`zgartirib, pedagog bolalarni predmetlar miqdorini avval poloskalar rangiga qarab, keyincharoq esa ularning fazoviy joylashishlariga qarab topishga o`rgatadi.

Keyin shunday mashg`ulotlar o`tkaziladigan, ularda bolalar tarbiyachining topshirig`iga binoan stol ustidan bitta ko`p o`yinchoq topib olib keladilar.

Bir xil o`yinchoqlarning o`zini ham birlik sonda, ham gruppa holida ko`rsatish kerak. M: bir stol ustiga a` ta kuchukcha, boshqasiga esa q ta kuchukcha qo`yiladi. Bolalar, bir xil predmetlarning bitta va ko`p bo`lishi mumkinligini tushunishlari kerak. Gruppalarga turli miqdordagi (q dan – 5 gacha) predmetlar kiritiladi. Bu narsa bolalarda miqdoriy sostavi jihatidan turlicha bo`lgan to`plamlarni idrok etish tajribasining to`planishiga imkon beradi.

Muxokama uchun savollar.

1. q-n` yoshli bolalarda miqdor haqida bilimlarni shakllantirishning xususiyatlari.

qizil

15

2. O`yin vaziyatni analiz qilish / bir student G`katta tarbiyachiG` rolida, qolganlar esa G`tarbiyachiG` rolida qatnashadilar.

Vazifa: bor bo`lgan ko`rgazmali materialdan bolalar bog`chasi G`tarbiyachilarigaG` turli gruppa predmetlarini solishtirishda bolalarda G`ko`pG`, G`kamG`, G`bittaG` tushunchalarini shakllantirish mashg`ulotlarida qanday ko`rgazmali materiallar va ulardan qanday foydalanish kerakligini tushuntirish.

3. q-n` yoshli bolalar bilan ishlashda matematik mazmunga ega bo`lgan didaktik o`yinlar va o`yin mashqlar. 4. Alohida predmetlarni to`plamni hosil qilishga, G`ko`pG` va G`bittaG` tushunchalarni ajratishga, turli

to`plamlarni solishtirishga o`rgatish usullari. u` Mavzu – g` soat. Tayanch so`zlar: a`. Ko`plik – bu bir butun qilib ko`riladigan ob`ektlarning yig`indisidir. g`. Miqdor – Narsalarning miqdorini bildiradi.

V. Mavzu – w,h . Bolalarda son sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanashga o`rgatish. Reja:

1. Sonning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. 2. Bolalarda natural son qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish xususiyatlari. 3. Sanoq faoliyatining rivojlanish bosqichlari. 4. Ko`rsatilgan miqdorda to`g`ri va teskari sanash. 5. Sanash natijalarining predmetlarning sifat belgilari va ularning fazoviy joylashuviga bog`liq emasligi. 6. Bolalarni butun predmetni teng bo`laklarga bo`lishga o`rgatish.

Adabiyotlar: 1. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirish. T G`O`qituvchiG` a`995 y. 2. A.A. Stolyar G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishG`M.,

a`9hh. 3. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematikaG` T G`O`qituvchiG` - a`9ha` y. Son va sanoqning dastlab qachon paydo bo`lganligi noma`lum. Lekin bundan bir necha o`n ming yillar burun

odamlar o`z ehtiyojlarini qondirish uchun turli buyumlar yasab qilganlar. Buning natijasida sanoqqa duch kelganlar. Shu bilan birga savdo satoqning yuzaga kelishi ham uni taqozo qildi.

Odamlar kiyikning nechta shoxi, qushning nechta qanoti bo`lsa odamning shuncha qo`li borligini bilganlar. Ular ikkigacha sanashni o`rganganlar.

Masalan yangi Gvineyada, Avstraliyada sonlarni G`birG`ni (uratun) va g` (okoza). Ular shunday hisoblashgan (okoza-uratun - q) (okoza-okoza – n`) (okoza-okoza-uratun – 5). Shu uslubda w gacha sanashni bilganlar. Undan kattalarni G`ko`pG` deb ataganlar. Shuning uchun bo`lsa kerak G`Etti o`lchab bir kesG`, G`Bir kishi ishlaydi, etti kishi eydiG` va boshqa shu kabi maqollar saqlanib kelgan.

Keyinchalik boshqa sonlar paydo bo`ldi. Buyumlarni sanashni osonlashtirish uchun ularni beshtalab, o`ntalab, dyujinalab uyumlarga ajrata boshladilar.

Dyujina (bu a`g` ta buyumdan tuzilgan uyum) ni ikki, uch, to`rt va oltiga teng bo`lakka bo`lish oson bo`lgan. Lekin dyujinaga qaraganda 5 va a`0 talab sanash osonroq bo`lgan. Bu barmoqlar orqali amalga oshirilgan. Goresova orollardagi kishilar faqat barmoqlarini emas tananing boshqa qismlari orqali tartibiy ravishda foydalanib qq predmetgacha sanaganlar. Keyinchalik maxsus so`zlar paydo bo`lgan. Floridalar G`na-kuaG` - a`0 ta tuxum, G`na-banaraG` - a`0 korzinka degan so`z edi. G`naG` esa a`0 ta degani.

Pul paydo bo`lganda o`nlik sistema yuzaga keldi. bunda o`nta o`nli yuztani, o`nta yuzlik mingni tashkil qilgan. Bunday holda bir necha kishi sanagan. Birinchi kishi qo`llaridagi barmoqlarini birin ketin yumib birlikni sanagan. Sanovchida a`0 ta barmoqning hammasi yumilgandan keyin u barmoqlarini ochib yuborgan. Ikkinchi sanovchi esa bitta barmog`ini yumgan. Uning barmoqlari nechta to`la o`nliklar sanalganini ko`rsatgan va h.k.

Ana shunday o`nlik sistemasi xindularning faktik sanashlarida ham ko`rinadi. Bunda ular a`0 ta predmetni bir qatorga qo`yganlar, g` chisini yangi qatordan boshlaganlar. Bu usul uchun XI-XVI asrlarda Meksikada sonni ifodalovchi illyustratsiya usul qabul qilingan. Bir nuqta bilan ifodalanganlar, ikkinchi g` ta nuqta bilan, o`nni esa bunday va h.k.

Qadimgi sanoqlar yangicha bo`lib, ular piramidalarda saqlanib qolgan (ular qushlar, odamlar va xayvonlarni ifodalovchi nerogriflarda ) saqlanib qolgan. Ana shunday yozuvlar Markaziy Amerikada va Peruda ham bo`lgan. Bular yozishning ilk bor bosqichlari bo`lgan.

Bularni q0 – yillargacha noma`lumligi saqlanib qoldi. Chunki buning uchun qadimgi Egipt va Vavilonlarning tilini o`rganish kerak edi. q0 – yillarda Pasxi orolidan topilgan qazilma uni aniqlashga kalit bo`lib xizmat qildi.

Ikkita matematik papirus saqlanib qolgan. Biri Londondagi Pritanil muzeyida, biri, Moskvadagi Pushkin muzeyidadir. Bundan tayoqcha a` ni, qurbaqa a`00.000 ni, qo`lini osmonga ko`tarib turgan odam a` 000 000ni bildirgan. S=1000/

g`. Bolalar ongida natural sonlar qatori sistemasining tarkib topishi.

Bolalar 5-u` yoshga kelib, sanoq operatsiyasini o`rganib olgandan so`ng sonlarning ketma-ketlik munosabatini ongli ravishda o`zlashtira boshlaydi. Bolalar uchun har bir son, o`zidan oldin kelgan sondan bitta katta va o`zidan keyin kelgan sondan bitta kichik ekani aniq bo`la boshlaydi. Bu esa bolalarning sonlar orasidagi munosabatlarni tushunishi, natural sonlar qatorini qat`iy bir sistema ekanini egallashga yordam beradi.

Natural son qatori qanchaW Degan savolga javob beradi.sonlarning tarkibi birikmalardan iborat ekanligni, sonlar o`rtasidagi munosabatlarni ko`rsatadi. Natural sonlar qatori quyidagi xususiyatlarga egadir.

1. Bir son hech qanday sondan keyin kelmaydi. 2. Har bir sondan keyin bittagina son keladi. Masalan: q sonidan keyin n` soni. 3. Har bir son bir-biridan birga ko`p yoki birga kam bo`ladi: q soni n` sonidan a` ga kam, n` soni q a` ga ko`p. Natijada, bolalarning fikrlash protsessi, aqliy taraqqiyoti mukammallashib, aniq materiallar bilangina amal qilishdan

abstrakt tushunchalarga o`tiladi, ya`ni sonlarning o`zi bilangina amal qila olish imkoniyati tug`iladi. Ilmiy tadqiqot natijasida, mavjud bo`lgan ayrim nazariy vaziyatlarni umumlashtirib qo`yidagi xulosaga kelish

mumkin.

16

a`. Esh bolalarning turli to`plamlar bilan mashg`ul bo`lgan bo`lishidagi amaliy faoliyati davrida ayrim elementlardan tashkil topgan to`plamlarni butun bir ob`ekt shaklida tasavvur qiladi. Bu hol bolalarning q yasharligida sodir bo`ladi, bu davrda bolalar ongida to`plamlar tushunchasini tarkib toptirish vazifasi ko`ndalang turadi. Bolalar bu davrda bir to`plam elementlarini ikkinchi to`plam elementlaridan bir qiymatli moslikda qo`yish malakalarini egallashi, to`plamlar elementlari orasidagi miqdoriy tenglik eki tengsizlik bilan tanishib, G`tenglikG` tushunchasini o`zlashtirishi lozim.

g`. Bolalarda tarkib topgan ko`pliklar tushunchaliri elementlarni bir-biriga mos munosabatda qo`ya bilishni o`rganishdagi amaliy ko`nikmalariga asoslanib, n` eshdagi bolalar gruppasida sanoqqa o`rgatishda sonlarni ifodalash boshlanadi.

Bu davrda bolalar ikki to`plamni birini-biriga solishtirib ko`rish malakasini egallaydilar va sanoq potsessida yakunlovchi (natijaviy) sonning ahamiyatini tushuna boshlaydilar.

q. Bolalarda to`plamlar tasavvuri shakllanishi turli analizatorlar ishtirokida bo`lishini hisobga olib, eshitish orqali tovushlar to`plamini paypaslab mayda muskullar erdamida ko`rinmaydigan narsalar to`plamini miqdoriy qabul qilish malakalarini tarbiyalovchi sharoitlarni mavjud qilish zarur.

n`. 5 yashar bolalar gruppasida, turli analizatorlar erdamida bolalarning sanoq malakalarini yana ham oshirish bilan, ularga qator sonlar orasidagi to`g`ri va teskari munosabatlar tushuntiriladi. Bunday qilishga turli to`plamlarni solishtirish orqali erishish lozim.

5. u` yashar bolalar gruppasida qo`shni sonlar orasidagi munosabatlarni tushuntirish yana ham chuqurlashtirilib, bolalar son ikki funktsiyani bajarishi, ya`ni miqdorni va tartibni ko`rsatishi bilan tanishadi. Bu bilan bolalar ongida sonlar qatori qat`iy bir sistema bo`lishi tushunchasi shakllanib, har bir sonning tarkibi o`zidan kichik ikki sondan iborat bo`lishi ham o`rgatiladi. Bu tariqa berilgan ma`lumotlar bolalarni arifmetik amallarni tushunish va o`zlashtirishga tayerlaydi.

u`. Bolalarga ta`lim berish programmasidagi bunday izchillik tartibi bolalarni konkret narsalar bilan bog`liq bo`lgan sanoq faoliyatidan sonlar bilangina ishlash, ya`niy hisob faoliyatiga ko`chishga imkon to`g`diradi.

q. Sanoq faoliyatining rivojlanish bosqichlari. Ilmiy tekshirishlar natijasida aniqlashicha, bolalarning sanoq faoliyati taraqqieti qo`yidagi bosqichlarni o`z ichiga

oladiU` I-bosqich. Bu bosqichda bolalar bir xildagi narsalar to`plami bilan ish ko`rib, ularni ajratadilar va bir joydan ikkinchi

joyga olib qo`yib nimalarnidir ko`radilar. Bu vaqtda bolalarning diqqati butun to`plamni ayrim elementlarga ajratib, tovush eki xarakatlar yig`indisini qabul qilishda elementlarning bir xildagi takrorlanishiga ahamiyat bbera boshlaydilar.

II -bosqich. Bu bosqichda bolalar bir to`plam elementlarini ikkinchi to`plam elementlari bilan solishtirish malakasini amaliy egallab, elementlarning o`zaro bir qiymatli munosabatda bo`lishini aniqlay boshlaydilar. To`plamlar elementlarini solishtirishni mashq qilish natijasida elementlar orasida tenglik eki tengsizlikni seza boshlaydilar.

III -bosqich. Bu bosqichda bolalar sanoq operatsiyasini egallay boshlab, solishtirilaetgan to`plamlar elementlarini sanab, sonlarni o`rinli ishlata boshlaydilar. Bolalar ongida natural sonlar qatori to`plam tushunchasining shunday bir andozasi bo`lib, uning erdamida istalgan to`plamning elementar miqdorini aniqlash mumkinligini tushuna boshlaydi.

Sanoq protsessidagi oxirgi son yakunlovchi son bo`lib, yig`indisining quvvatini ko`rsatuvchi belgi sifatida qabul qilinadi.

IV -bosqich. Bunda bolalar qo`shni sonlar orasidagi to`g`ri va teskari munosabatlarni aniqlaydi, son tushunchasini chuqurroq o`zlashtirib, natural sonlar qatori ma`lum bir sistema ekanini bilib oladilar.

Shunday qilib, bolalarning sanoq faoliyati protsessida, avvalo to`plamlar tasavvuri tarkib topadi, so`ngra sonlar va sonlar qatori sistemasi tushunchasi tarkib topadi. Bolalarning sanoq faoliyati taraqqietida to`rtinchi bosqich ularni yangi faoliyatida tayerlaydi, bu esa bolalarni aniq to`plamlar bilangina emas balki sonlar bilan ham ishlash mumkinligini aen qilib qo`yadi.

Shunday qilib, bolalar bevosita to`plamlar bilan ish ko`rish protsessida sezib qabul qilishdan fikrlab ongli ravishda qabul qilishi ko`chadilar.

n`. u`-w eshli bolalarni faqat sonlar o`rtasidagi bog`lanishlar bilangina emas, balki qo`shni sonlar o`rtasidagi munosabatlar bilan ham (qo`shni sonlardan biri boshqasiga qaraganda nechtaga katta eki nechtaga kichikligi) tanishtiriladi.

Tarbiyachi ikkinchi beshlikdagi sonlarni hosil qilish haqidagi bilimlarni mustahkamlab borib, bolalardanU` G`u` soniga a` ni qo`shsak necha soni hosil bo`ladiWG` EkiU` G`Agarda 5 ta narsa bo`lsa, u` ta narsa hosil qilish uchun nima qilish kerakG` deb so`raydi.

Biroq muayyan bilimlarni mustahkamlash uchun maxsus mashqlar zarur bo`ladi, bu mashqlarning har biri o`z xususiy vazifalarini hal qiladi. Qo`shni sonlar o`rtasidagi munosabatlarning o`zaro teskari xarakteri haqidagi bilimlarni umumlashtirishga teng bo`lmagan sonlarni taqqoslashga oid mashqlar erdam beradi. Bu mashqlar boshida ko`rsatma material asosida o`tkaziladi. MU` bolalarga qo`yilgan o`yinchoq, karotchkaga chizilgan doiracha eki tarbiyachi aytgan sondan a` ta ko`p eki kam sanash, o`yinchoqni ajratib qo`yish, chapak chalish, qo`lni yuqoriga ko`tarish, sakrash va xokozalarni bajarish tuyuriladi. MU` Mendagi matreshakga qaraganda a` ta kam chapak chal. v.x.k.

Bolalarning bergan javoblarida qo`shni sonlar o`rtasidagi munosabatlarning o`zaro teskari xarakteri o`z aksini topishi zarur.

Muayyan mashqlar o`tkazilgandan keyin ko`rsatma materialga tayangan holda sonlarni solishtirish mashqiga o`tish mumkin. (w sonidan a` ta ko`p bo`lgan son ayt, h soni w dan qancha ko`pW Qaysi son w dan a` ta kamW Nima uchun u`W Tushuntirib berA`)

Shunday qilib, bolalar a`0 predmetdan iborat gruppa tuzadilar. Gruppani sanaydilar. Yo`l-yo`lakay sanoq bo`yicha qaysi predmet oxirgi ekanligini aniqlaydilar.

Agarda bolalar sonlar o`rtasidagi har xil munosabatlarni egallab olgan bo`lsalar, u holda q ta mashg`ulotda ham ularga sonlarni ko`paytirish va kamaytirishga oid mashqlarni berish mumkin. Ularning diqqat e`tibori natural sonlar qatori tuzish printsipiga qaratilgan bo`lishi mumkin.

Sonlarni to`g`ri va teskari izchilligi haqidagi bilimlarni mustahkamlashda mashqidan foydalanish qiziqarli o`tadi. Bolalar zinapoyadan goh yuqoriga, goh pastga qarab qadam bosib chiqishi kerak bo`lgan zinapoyalarni, ya`ni to`g`ri va teskari tartib bilan sanaydilar.

G`Bolalarga to`g`ri va teskari sanashni mashq qildirishda eki parvonchasidan foydalaniladi. Son parvonchasi bilan mashq qilish faqat qo`shni sonlar o`rtasidagi bog`lanishlar va munosabatlar haqidagi bilimlarnigina emas, balki qatordagi boshqa sonlar o`rtasidagi bog`lanish va munosabatlar haqidagi bilimlarni ham mustahkamlash imkonini beradi. Bundan tashqari ulargacha hamda keyin so`zlarining ahamiyatini tushinib olishga erdam beradi. (g`w0 betdagi mashqqa qarang L.S. Metlina) g`n` mashg`ulotga qarang.

17

Sonli figuralar bilan qator mashqlar o`tkaziladi. MU` pedagog doskaning uzunasi bo`ylab a` dan a`0 gacha doirachalar chizilgan sonli figuralarni qo`yib chiqadi, u g` ta figurani o`rnini o`z o`rniga qo`ymaydi. Bolalarga qaysi figuralar g`adashibG` qolganlarini aniqlashni taklif etadi. Bolalar ketma-ketligini haqidagi bilimlariga tayanib, sonli figuralarni o`rnini topib qo`yadilar. MU`

Mashg`ulot yakunida G`sonlar so`zlashuviG` o`yini o`tkaziladi. Pedagog bir nechta bolalarni chaqirib, ularga sonli figuralarni berib, G`Sizlar sonlar bo`lasiz, Qanday sonlar bo`lishingiz sizga kartochkalar aytadi. Sonlar eng kichigidan boshlab tartib bilan qatorga turingG`. Tekshiruv o`tkazilgandan keyin tarbiyachi G`sonlarniG` chaqiradi va G`n` soni 5 sonigaG` G`Men sendan a` ta kammanG` 5 soni n` soniga nima deb javob beradi va soniga nima deydiW va xakozo. Bundan tashqari yana G`Sanashni davom ettir, G`Bilganlar sanashni davom ettirsinG` o`yinlaridan foydalaniladi.

g`. Og`zaki sanash mashqlari III kvartalda o`tkaziladi, ular bolalarni arifmetik masalalarni echishda sanab ajratish usullari bilan tanishtirishga asoslanadi.

O`quv yilning oxirida bolalarga u eki bu sonlar (w va h , u` va 5) haqida nimalar bilishlarini so`zlab berishlari taklif etish foydalidir. Agar bolalar w soni u` dan katta, u` esa w dan a` ta kam, w soni ichida w ta birlik u` soni ichida esa faqat u` ta birlik borligini, eki w hosil bo`lish uchun u` ga a` ni qo`shish, u` hosil bo`lishi uchun w dan a` ni ayrish eki u` dan keyin w, w dan oldin esa u` soni kelishini ayta olsalar, u vaqtda bolalarni son haqida dastur talablari hajmidagi bilimlarni.

5. Sonlarning to`plamlarini tashkil qiluvchi predmetlarning fazoviy belgilariga bog`liq emasligini ko`rsatishda bolalar (w-h mashg`ulotdan so`ng) predmetlarni sanashni o`rganib oladilar. Biroq bu ularda son haqida tasavvur hosil bo`ldi, degan ma`noni bildirmaydi.

Tarbiyachilar ko`pgina qo`yidagi hollarga duch keladilarU` bola predmetlarni sanab chiqib, bu gruppadagi predmetlarning soni kam bo`lsa ham, lekin hajmi kattaroq bo`lganligi uchun mana shu gruppani ko`p deb aytadi. Bolalar kam joyni egallagan gruppaning predmetlariga qaraganda predmetlarni kam bo`lsa ham, ammo ko`proq joy egallagan gruppani ham ko`p deb baholaydilar. Bolaning to`plamni tashkil etuvchi predmetlarning turli-tuman xususiyati va belgilardan o`z diqqatini chetga tortish qiyin. Bola predmetlarni sanab chiqib, shu zahotiek sanoq natijasini unutishi va miqdorini bir muncha aniq ifodalangan fazoviy belgilariga qarab baholashi mumkin.

Bolalar diqqati predmetlarning miqdori fazoviy belgilariga predmetlarning katta-kichikligi, qanday joylashganligi, ularning egallab turgan maydoniga bog`liq emasligiga jalb etiladi. Bu masalaga g`-q ta maxsus mashg`ulot ajratiladi, keyin o`quv yili oxirigicha esa bu masalaga vaqti-vaqti bilan kamida q-n` marta, MU` bolalarning predmetlar to`plamlarini tiklashni o`rganaetganlarida qaytiladi.

Bolalar 5 gacha bo`lgan barcha sonlarning hosil bo`lishi bilan tanishib chiqdilar. Shuning uchun mashg`ulotdaek q va n` eki n` va 5 ta predmetlarni taqqoslash mumkin.

Bu bilimlarni mumkin qadar tezroq yakunlashga, predmetlar to`plamining fazoviy belgilaridan miqdorni ko`nikmasini o`stirishga xizmat qiladi.

Ishni shunday tashkil qilish zarurki, bunda G`ko`proqG`, G`tengG` kabi nisbatlarni aniqlash uchun sanoqning to`plamlarni taqqoslash usullarining ahamiyati ta`kidlab o`tilsin.

Katta gruppada har xil hajmdagi va turlicha joylashgan predmetlardan tuzilgan to`plamlar taqqoslanadi, bunda o`rta gruppada qanday usullardan foydalangan bo`lsa, xuddi shu usullardan foydalaniladi.

Bolalarni a`0 gacha bo`lgan barcha sonlar bilan tanishtirib bo`lgach nechtaW Degan so`roqqa javob berish uchun sanashni qaysi tomondan, olib borishning ahamiyati yo`qligi ularga ko`rsatiladi. Shu predmetlarni turli tomondanU` chapdan o`ngga, o`ngdan chapgaN` pastdan yuqoriga, yuqoridan pastga sanab chiqib o`zlari ham bunga ishonch hosil qiladilar. Keyinroq bolalarga predmetlarni faqat qatorasigagina emas, balki turli usullar bilan sanash mumkin ekanligi to`g`risida tushuncha beriladi. Ular turli figuralar shaklida aylana bo`ylab (juft-juft bo`lib noaniq gruppa bilan) joylashgan o`yinchoqlar (narsalarni loto kartochkasidagi predmetlarni va nihoyat sonli figura doirachalarni sanaydilar.

Bu gruppada 5 tagacha doirachalarga ega bo`lgan sonli figuralardan foydalaniladi. Aynan o`sha predmetlarni turli usullar (q-n` usul) bilan qayta sanash bolalarda sanashni istagan predmetdan va

hohlagan tomondan boshlash, ammo bunda bitta ham predmetni sanamasdan qoldirmaslik va bittasini ham ikki marta sanamaslik kerak ekanligi haqida ishonch hosil qilinadi. MU` Tarbiyachi o`yinchoqlarni sanaganda ataylab a` ta o`yinchoqni g` marta eki sanamasdan qoldirib ketishi mumkin. Bunda bolalar tarbiyachining harakatlarini kuzatib turishadi va xatolarni sababini topishadi.

Pedagog topshiriqlarni xilma-xillashtirib, predmetlarning joylashish shaklini murakkablashtirib, tegishli tasavvurlarni va harakat usullarini mustahkamlaydi.

u`. Katta gruppa bolalariga predmetlarni teng bo`laklarga bo`lish mumkinligi ko`rsatiladi, ular butun va qismlar o`rtasidagi nisbatlarni aniqlashga o`rgatiladi. Ular predmetlarni bo`laklarga bo`lib, g`-n` ta teng bo`laklarni, ularni birlashtirib esa a` ta butun predmet hosil qiladilar.

w. Predmetni teng bo`laklarga bo`lishni o`rganish q-n` mashg`ulotning asosiy maqsadi hisoblanadi. Bu ishni predmetni bo`laklarga bo`lib taxlashdan (bo`laklashdan) boshlash zarur, lekin qirqmaslik kerak, agar u qirqilsa, bolalar ularning har birini butunga talluqli bo`lmagan ayrim predmetlar deb idrok qiladilar.

MU` qaysi bir kattaU` butunmi eki uning bo`laklarimiW Degan savolga ba`zan bolalar (Bo`laklar katta, chunki ular ikkita, butun esa bittaG`, deb javob beradilar.

Pedagog birinchi mashg`ulotda to`g`ri to`rtburchak shaklidagi qog`ozni o`rtasidan (g` bo`lakka) va yana bir marta o`rtasidan (n` bo`lakka) taxlash (bo`klash) bilan teng bo`laklarga bo`lish usuli ko`rsatiladi.

Bu topshiriqni bajarish uchun qog`oz varag`idan tashqari, qog`ozdan yasalgan geometrik figuralar modelidan ham foydalanish mumkin. Predmetni teng g` va teng bo`lmagan g` bo`lakka bo`lish mumkinligini ko`rsatib, bolalarda butunning ikki teng bo`lagidan biri yarmi deb atalishi, teng g` bo`lak esa yarimi hisoblanishi haqida tushuncha hosil qilinadi.

Maktabgacha tayerlov gruppada esa narsalarni teng bo`lakka bo`lish uchun u`-w ta (ketma-ket o`tkaziladigan) mashg`ulot ajratiladi, keyin esa yil, oxirigicha ana shu mashg`ulotlar vaqti bilan qaytariladi. a` chi mashg`ulotda narsalarni teng g` bo`lakka bo`lish zaruriyati tug`iladigan vaziyat yaratiladi. MU`g` ta (mehmon) qo`g`irchoq eki bolaga taomni bo`lib berish, g` qizg`anchoq ayiqchalarga pishloq bo`lishida erdamlashish va xakozo.

Tarbiyachi narsalarni teng g` bo`lakka, ya`ni o`rtasidan qanday qilib bo`lish kerakligini ko`rsatadi, narsani teng o`rtasidan bo`klab qirqish kerakligini ta`kidlaydi, so`ngra hosil bo`lgan bo`laklarni ustma-ust qo`yib eki enma-en qo`yib solishtiradi.

Ikkinchi mashg`ulotda tarbiyachi bolalarning o`rtasidan bo`lishi mumkin bo`lgan narsalar sonini ko`paytiradi. Krupa va suvdan foydalanish mumkin. Ularni o`lchamlari bir xil (ichidagi narsalar ko`rinib turadigan) stakanga teng qilib bo`ladilar.

18

Uchinchi mashg`ulotda narsalarni n` ta bo`lakka, ya`ni o`rtasidan va hosil bo`lgan bo`lakni yana bir bor bo`lish usuli ko`rsatiladi. Butun va bo`lak o`rtasidagi nisbatlar aniqlanadiU` Butun bo`lakdan katta, bo`lak butundan kichik.

Bundan tashqari olmani, kvadratni, doirani teng bo`laklarga bo`lish va bo`lingan bitta bo`lagini yana bir necha bo`laklarga bo`lishni o`rgatish buni (n`/a` eki g`/a`) qismi deyilishini o`rgatish.

Bu sxemani tarbiyachi bolalar bilan ko`rib chiqaetib ulardan, G`olmaniavval nechta teng bo`lakka bo`ldinglarW Nechta shunday bo`lak hosil bo`ldiW Keyin yana olmani nechta teng bo`laklarga bo`ldinglarW Qaysi biri katta va kichikW (n`/a` eki g`/a`) qismini deb so`raladi.

Bolalarni katak qog`oz varag`iga chizilgan geometrik figuralarni bo`lishda mashq qildirish foydalidir. MU` Tarbiyachining ko`rsatmasiga binoan ular yuqoridan pastga eki chapdan o`ngga qarab uzunligi g` katakdan a`0

katakgacha bo`lgan bo`laklarni ajratadlilar va ularni uzunligi a`,g`,q,n`,5 katakka teng bo`lgan bo`laklarga bo`ladilar. Wlchov kattaligi bilan hosil bo`lgan bo`laklar miqdori o`rtasidagi bog`liqligini aniqlaydilar. G`Agarda har bir bo`lak g` katakka teng bo`lsa, u holda bir butun bo`lakni necha bo`lakka bo`lish mumkinW Agar biz bo`lakni teng q qismga bo`lsak, u holda bir bo`lak nimaga teng bo`ladiWG`

Predmetlarni teng bo`laklarga bo`lishni mashq qilish, o`lchashni o`rganishga imkon beradi, o`lchay bilish ko`nikmasi esa, bir qarashda bo`lish mumkin bo`lmagan xilma xil narsalarni bo`laklarga bo`lishga erdam beradi.

Muhokama uchun savollar. a`. Bolalarda son va natural son qatori haqidagi tasavvurlarning rivojlanish xususiyatlari. g`. Sanash faoliyatining bosqichlari. q. O`rta, katta tayerlov gruppalarida sanashga o`rgatishni shakllantirish vazifalari. n`. Bolalarni miqdor va tartib bilan sanashga o`rgatish. Raqamlar bilan tanishtirish. 5. Bolalarda sanash natijasining predmetlarning hajmi, shakli, joylashishiga taaluqli emasligini tushunishni

shakllantirish. u`. Bolalarni sonlarni solishtirishga o`rgatish metodikasi. w. Gruppa, o`lchovlarini sanash. h . Son tuzilishini o`rganish.

Pedagogik masala Maktabga tayerlov gruppa tarbiyachisi aniq materialdla h soni atrofida qo`shni sonlarni taqqoslash bo`yicha

bolalarning ko`nikmalarini mustahkamlash uchun mashg`ulotni planlashtirib avvalgi mashg`ulotning yakunini ko`zdan kechiradi. Quyidagi ezuv tarbiyachining diqqatini o`ziga tortdiU` G`Vali, Iroda, va Nigora emon sanaydilar, ko`pincha xatoga yo`l qo`ydilar, savollarga noto`g`ri javob berdilar, jumladan u eki bu son nechtaga ko`pG` (kam) savoliga.

SavollarU` a`. Keyingi mashg`ulotni rejalashtirishda bolalarning bilimini qanday hisobga olish kerakW g`. Qanday didaktik o`yinlar xatolarni tuzatishda (bartaraf etishda) erdam beradiW

w-h mavzu. n` soat Tayanch so`zlarU` a`. Dyujina – bu a`g` ta buyumdan tuzilgan uyum. g`. Natural son - Qancha degan savolga javob beradi. Sonlarning tarkibi birikmalardan iborat ekanligini, sonlar

o`rtasidagi munosabatlarni ko`rsatadi. VI-mavzu. 9-a`0 Bolalarda predmetlarning o`lchami va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.

REJA. a`. O`lchash haqida tushuncha. g`. O`lchamning asosiy xususiyatlari. q. Predmetlar o`lchamini idrok qilish. n`. Predmetlarning fazoviy joylashuvidan qat`iy nazar, unda q ta o`lchovni ko`rish qobiliyatini rivojlantirish. 5. Bolalarda shartli o`lchov erdamida turli o`lchamlarni o`lchash haqidagi tasavvurlarini shakllantirish.

Adabietlar a`. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`995 y. g`. Leushina A.M. G`Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u detey doshkol`nogo vozrastaG`.

M., a`9wn` y. q. Berezina V.L. G`Formirovanie predstavleniy velichine predmetov u detey doshkol`nogo vozrastaG`. Doshkol`noe

vospitanie, a`9w0 y. Q a`a`. Matematik tasavvurlarni tarkib toptirishda bolalarni predmetlarning kattaliklari bilan tanishtiruvchi masalalar

ma`lum o`rinni egallaydi. Har qanday predmetga to`g`ri va to`la xarakteristika berishda predmet kattaligining ahamiyati uning boshqa asosiy

xususiyatlarining ahamiyatidan kam emas. Taqqoslash asosidagina predmetning kattaligini ta`riflash mumkin. G`KattalikG` tushunchasining ma`nosini ochib berar ekan. Matematik metodisti D. Galanini bunday ko`rsatadiU`

G`predmetlar va xarakatlarning shunday xususiyatiga aytiladiki, bu xususiyat bo`yicha predmetlarni bir-biri bilan taqqoslay olamiz, bu xususiyat har xil predmetlarda har xil miqdorda bo`lishi mumkinG`. Predmetlarni taqqoslashning ma`lum mezonlariga ko`ra predmetlarning kattaliklari tengligi eki tengsizligi munosabati o`rnatiladi. Ammo har doim ham bevosita taqqoslashga duchor qilinavermaydi. Biz ko`pincha berilgan predmetni tanish predmetlarning kattaliklari haqidagi o`zimizda hoschil bo`lgan umumiy tasavvurlarda (fikrda) taqqoslaymiz. Bu o`rinda idrok qilinaetgan predmetning kattaligi umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi, bu obrazda predmetlarni amalda farqlash tajribasi tugallangandaek bo`ladi.

Kattalik, shuningdek, o`zgaruvchanligi bilan ham xarakterlanadi. V.V. Davidov bunday ezadiU` G`O`lchamlar – bu ob`ektning shunday holatiki, u ma`lum chegaralargacha o`zgara borib, aqlli berilgan alohida ob`ektni o`zgartirsa ham, ammo uning tur, boshlang`ich sifatini o`zgartirmaydiG`. Berilgan stol uzunligining o`zgarishi uning kattaliginigina o`zgartiradi, ammo uning mazmuni va sifatini o`zgartirmaydi, stol stolligicha qolaveradi.

Kattalikning uchinchi xossasi – nisbiyligidir. Haqiqatdan ham, bir predmetning o`zi kattaligi bo`yicha qanday predmet bilan taqqoslanaetganiga qarab katta eki kichik deb aniqlanishi mumkin. Shuni ham ta`kidlab o`tish kerakki, kattalik

19

predmetning shunday xosasiki, uni predmetdan ajratib alohida tasavvur qilib bo`lmaydi. Kattalikni predmetdan ajratib bo`lmaydi.

Predmetning kattaligini idrok qilib, biz predmetning hajmi borasida butun tasavvur (orientir) olamiz (va shundagina uni G`katta – kichikG` so`zlari bilan aniqlaymiz) eki alohida uzunliklarning (uzunligi, kengligi, balandligi) nisbati haqida ma`lumotga ega bo`lamiz. Bunda sub`ekt uchun har bir konkret holda amaliy ahamiyatga ega bo`lgan uzunlik ko`p holda kattalikni aniqlash uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bu holda kattalikning G`balandG`, G`uzunG`, G`yo`g`onG`, va x.k. kabi aniq ta`riflaridan foydalanadilar (G`bolaga past stul kerakG`, G`mashinalar keng yo`ldan bormoqdaG`, G`Baland archa sotib olishdiG` va x.k.).

Bir qator predmetlarborki, ular uchun G`katta-kichikG` atamalarini ishlatib bo`lmaydi. MasalanU` lenta uzun, qisqa, keng eki ingichka (tor) bo`lishi mumkinU` sakragich esa uzun eki qisqa bo`lishi mumkin va x.k.

Shu bilan birga kuzatishlar va maxsus tekshirishlar shuni ko`rsatmoqdaki, maktabgacha eshdagi bolalar predmetlarning kattaliklarini aniqlashda G`katta-kichikG`, G`ortiq-kamG` so`zlaridan foydalanishni afzal ko`radilar. Buning sababi, birinchidan, bolalarning predmetlarni alohida uzunliklarini (uzunligi, kengligi balandligi) differentsiallashtira olmasliklari, ular orasida o`lchamlik munosabatlarini o`rnata olmasliklari va ularning har birini so`zlar bilan aniqlay olmasliklari, ikkinchidan, o`zlari ko`pincha kattalikning aniq ta`rifi o`rniga juda umumiy bo`lgan G`katta-kichiklikG` terminlarini ishlatadilar.

Katta-kichiklik narsalarning fazoviy belgilaridan eng umumiysi. Ularning bir-biridan farqlanuvchi belgisidir. har biri hajmli narsa haqida gapirganmizda, biz katta eki kichik narsa to`g`risida so`zlaymiz. Bundan tashqari, narsaning uchta o`lchami – buyi, uzunligi, eni (qalinligi) balandligi bo`ladi. Ana shu o`lchamlarni bilgan hodlagina narsani uzun eki qisqa, keng eki tor, baland eki past deyish mumkin.

Lekin shuni ham aytib o`tish kerakki, buyumlarning hajmi (balandligi, rangi, pastligi, eni) o`zgargani bilan stol eki stulning nomi o`zgarmaydi. Stol stolligicha, stul stulligicha qoladi. Agar biz sonlarni oladigan bo`lsak u` soni o` sonidan katta, faqat o` dan emas balki, n`,q,g`,a` dan ham katta q soni esa faqat n` sonidan kichik emas balki, undan yuqori sonlarining hammasidan kichik.

Bolalarni narsalarning katta – kichikligi bilan tanishtirish ularni maktabga tayerlashda juda zarur bo`lib, bolalarning aqliy, matematik jihatdan o`sishida, xususan matematik qobiliyatlarning o`sishida muhim ahamiyatga ega. Dastlabki ezuv, matematika, rasm, mehnat darslaridaeq bolalardan no`arsalarning katta – kichikligini farqlash, ularni taqqoslash va og`zaki aytib berishni talab qiladi. Boshlang`ich maktabda o`lchav birliklarini o`rganish narsalarning kichiklik belgilarini ajrata olish bilan bog`liqdir. Katta – kichiklik haqida to`g`ri tasavvurga ega bo`lish geografiya, tibbiet, geometriya, chizmachilikni o`rganishda katta ahamiyatga egadir.

Boshlang`ich maktabga politexnik ta`lim elementlarining kiritilib borilishi munosabati bilan narsalarning katta-kichikligi haqidagi bilimlar alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun maktabgacha eshdaek bolalarda katta – kichiklik haqida tasavvur tarkib toptirish zarurdir.

Katta-kichiklik haqidagi bilimlar narsalarni bevosita idrok qilish protsessida aniqlanadi. Narsalarning katta – kichikligini idrok qilish murakkab protsess bo`lib, u ko`rish sezish va xarakat analizatorlarining faoliyati asosida amalga oshiriladi. Katta – kichikligini idrok qilish u haqidagi so`zni ham o`z ichiga oladi. Ya`ni narsalarning katta-kichikligi va so`z bilan aytilgan katta – kichikligini aytish orqali baholanadi.

Katta - kichikligi turlicha bo`lgan narsalarni bolalar ilk eshligidaek ajratib olishi mumkin. Bu eshidagi bolalar G`kattaG` va G`kichikG` degan tushunchalarni o`zlashtirib oladilar, lekin katta – kichiklikning boshqa belgilarini hali ajrata olmaydilar. G`KattaG` eki G`kichikG` degan umumiy nom ostida narsalarning eni, uzunligi, balandligi, qalinligiga tegishli bo`lgan barcha narsa tushiniladi.

Uch eshli bolalar o`qitish ta`sirida narsalarning katta-kichikligi (bo`yi, eni va boshqalar)ni, agar narsaning shu belgisi aniq ko`rinib turgan bo`lsa, osongina aniqlaydilar. Ular bir xil narsalar ichidan ularning eng katta eki eng kichigini xatosiz topadilar. Ammo bir necha narsani ularning katta-kichikligiga qarab tartib bilan joylashtirishga, bir necha narsa ichidan bir xil kattalikdagilarni topishga ancha qiynaladilar. Uch eshli bolalarning ko`pchiligi turli katta – kichiklikdagi narsalardan birinchi safar eng kattasidan boshlab tartib bilan terib piramida tuza olmaydilar.

To`rt eshli bolalar bir necha narsaning katta-kichikligini taqqoslash asosida G`eng kattaG` (eng uzun) G`kichikroqG` (ingichkaroq), G`juda kichikG` (eng qisqa) kabi yangi nomlarini biladilar. Shu bilan birga narsalarning kattaligini baholashning nisbiyligi tushinila boshlaydiU` birgina narsa boshqa narsalarga nisbatan ba`zan katta, ba`zan esa kichik deb aytilishini bola anglaydi. Bu vaqtda shu eshdagi bolalarda ma`lum bir narsaga uning o`lchamini anglatuvchi so`zini qo`shib aytish kuzatiladi. Masalan, bir sharoitda bola bir necha karobka ichidan bittasini eng uzun deb olsa, boshqa sharoitda ham, karobka bu gal boshqalariga qaraganda baland bo`lsada, uni G`uzunG` deb atayveradi.

Xuddi shu narsa ancha kattaroq bolalarda ham kuzatiladi. o`-u` eshli bolalar katta-kichiklik haqidagi tushuncha (tasavvur) ancha keng. Ular faqat ko`rinib turgan narsalarni emas, balki ko`rinmaydigan narsalarni ham taqqoslay oladilarU` G`bizning uyimiz bog`chamizdan katta, u besh qavatli.

Biroq bu eshdagi bolalarda ham o`ziga xos xususiyat bor. Masalan, bolalar bo`yi baland odam degan gapni tez tushunadilar va nutqlarda ishlatadilar, lekin G`Bo`yi baland qo`g`irchoqG` eki G`bo`yi past ayiqG` degan tushunchalarni ishlatmaydilar, bu erda ular faqat G`kattaG` va G`kichikG` so`zini ishlatadilar. Bolalar G`chuqurG`, G`yuzaG` tushunchalarini ham qiyinchilik bilan o`zlashtiradilar.

Shunday qilib, narsalar turli o`lchamlarni ajratishda bolalar ancha qiynaladilar. Bolalar sonlarni taqqoslash mobaynida katta-kichiklik haqidagi tushunchalarni oson o`zlashtiradilar. Katta maktabgacha eshdagi bolalar aniq narsalarni taqqoslab, ularning o`lchamlarini ajratishlari mumkin, lekin bu har bir narsaning o`lchamini alohida holda ajrata olmaydilar. MU` bolalar narsaning yuqori tekisligini ko`pincha uning balandligi deb biladilar, uzunligi o`rniga esa odatda narsaning balandligini eki uning enini ko`rsatadilar.

Katta maktabgacha eshdagi bolalar xatto aniq doimiy fazoviy holatni egallab turadigan narsalarda, masalan, ezuv stolining uchta o`lchami (uzunligi, eni, balandligi) ni aniq ajrata olmaydilar. Bola ko`pincha bu uchta o`lcham o`rniga narsaning uchta tamonini ko`rsatadi.

Maktabgacha eshdagi bolalarning narsalarning katta-kichikligi haqidagi tushunchani o`zlashtirib olishlari imkoniyatlari va o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy tekshirishlar natijasida ochib berish bolalar bog`chasidagi har bir esh gruppasi uchun dasturda berilgan bo`lim bo`yicha kerak bo`lgan zarur bilim va malakalar hajmini aniqlashga imkon beradi.

Bolalarda shartli o`lchov erdamida turli o`lchamlarni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish Bolalarga shartli o`lchovlarni o`rgatishdan oldin o`lchovning aniq chiqishiga erdam beradigan qo`yidagi qoidalarni

tushuntirish lozim.

20

a`. Har doim o`lchovni eng chekkadan boshlash kerakligi haqida. g`. O`lchovni ohirini belgilab qo`yish kerakligi haqida. q. Predmetning uzunligini o`lchash vaqtida o`lchov chapdan o`nga qarab, eni bilan bo`yini o`lchagan vaqt o`lchov

yuqoridan pastga qarab olinishi haqida. n`. Keyingi o`lchovni oxirgi belgi qo`yilgan joydan boshlash kerakligi haqida. 5. O`lchov olaetgan vaqtda albatta uning sonini sanash kerakligi haqida. Bolalarni uzunlikni o`lchashga o`rgatishga vaqtida o`lchovni soniga qarab, lentachalarning uzunligini o`lchash eki

chiziqchalarda ramka chizishni taklif qilinadi. Bolalar rasmdagi predmetlarning o`lchamlarini olishga qaraganda, tayer predmetlarning o`lchamlarini olish vaqtida

uncha qiynalmaydilar. Shuning uchun bolalarga to`g`ri o`lcham olishni o`rgatish vaqtida tayer predmetlardan foydalanish kerak. Shuningdek ma`lum sondagi o`lchovlar ko`p bo`lmasligi ya`niy 5-u` ta bo`lishi kerak.

Kundalik xaetda olib borgan maxsus mashg`ulotlar davomida bolalarni uzunlik o`lchashni, turli usullarini o`rganib oladilar. Enini o`lchashga o`rgatish vaqtida bolalarga o`lchovni predmetning ko`ndalangiga qarab qo`yganlini tushuntirishning o`zi kifoya. Predmetning uzunligi va enini o`lchash vaqtida olgan ko`nikmalarini balandlikni o`lchash vaqtida qo`llaydilar, shuning uchun bu o`lchovni olishda qiynalmadilar, va birinchi mashg`ulotdaek o`lchovni to`g`ri ola boshlaydilar.

Tajriba va kuzatishlar shuni ko`rsatdiki, u`-w eshli bolalar uzunlikni o`lchashni to`la egallash qobiliyatiga egadirlar. Og`irliq o`lchamini bolalar qanday tushunadilarW Kuzatish va bolalarning javobi shuni ko`rsatadiki, u`-w eshli bolalar og`irlikni tarozi orqali o`lchash kerakligini

biladilar. Xaltacha (qop)larda qancha shakar bor degan savolga bolalar G`Uni tarozida tortish kerakG` deb javob beradilar. Bu savolga maishiy uy tajribasini ifodalovchi javoblar ham beradilar. MU` G`Stakan bilan o`lchash kerakG`.

Bolalar shu narsalarning og`irligi uning toshi ekanligini bilmaydi. Toshlar katta va kichik, og`ir va engil bo`ladi. Agar bolalarning uzunlik va og`irlik haqidagi bilimlari taqqoslansa, ularning og`irligi haqidagi bilimlari ko`p ekaniga ishonch hosil qilamiz. Bolalarning suyuqliklarning sig`imi haqidagi bilimlari juda past ekanligi aniqlangan. Bolalarning ko`pchiligi ko`zadagi sutni qanday o`lchashni bilmaydi. Ularni G`santimetrG` bilan, lineyka bilan gradusnik bilan deb javob beradilar. Bolalarning javoblari ularning suyuqliklarni, sochiluvchi jismlarni o`lchash haqidagi bilimlari yo`qligini ko`rsatadi. Bolalar suyuqliklarni o`lchash qoidalarini, suyuqlikning o`lchami nimaligini bilmaydi. Bolalarning hikoyalarida ularning onalari bilan bir litr sut, olganliklarini aytadilar, lekin ular litr suyuqliklarning o`lchov birligi ekanligini bilmadilar.

Turli narsalarni o`lchay olishga o`rgatish bolaning aqliy taraqqietiga katta ta`sir qiladi. Shuning uchun bog`chaning katta tayerlov gruppalarida olib borgan ta`lim natijasida ularga uzunlikni o`lchash, og`irlikni o`lchash, suyuqlikning sig`imini o`lchash, va ularning o`lchov birliklari bilan tanishtirib borish kerak.

Ta`lim berish natijasida (bola)U` a`. O`lchash, bolaga o`lchanaetgan ob`ekt haqida aniq bilim beradi. g`. O`lchashlarning soni uning katta-kichikligiga bog`liq bo`ladi. q. O`lchashlarning soni va ularning o`lchami o`rtasida funktsional bog`liq borligini ko`rsatadi. Shunday qilib bolalarning shartli o`lchov haqidagi bilimlari ularning umumiy o`lchov haqidagi bilimlarini

kengaytirishga olib keladi. Muhokama uchun savollar.

a`. G`KattalikG` tushunchasini mazmuni. g`. Predmetlarning o`lchovi haqidagi tasavvurlarning xususiyatlari. q. Bolalarni katta-kichiklikni o`lchashga o`rgatish. n`. Bolalarda o`lchash amallarining xususiyatlari. Pedagogik masala Q a` Matematika mashg`ulotida bolalar avval uzunligi xar xil bo`lgan q ta lentani taqqosladilar. Shundan so`ng

(tarbiyachining vazifasi asosida) ular turli uzunlikdagi poloskalarni avval ko`payib, keyin esa kamayib borish tartibida qo`yadilar.

G`Ular uzunligiga ko`ra qandayWG` degan savolga bolalar qo`yidagicha javob berdilarU` Yuqoridagisi uzun, o`rtadagisi o`rtacha, pastdagisi qisqa (kalta).

SavollarU` a`. Mashg`ulot qaysi esh gruppasida o`tkazilganW g`. Siz programma vazifasini qanday formulirovka qilasizW q. Bolalar javoblaridagi xatolarni to`g`rilang Pedagogik masala Q g` Sobir (q,5 esh) keng taxtachani ko`rib, uni katta dedi, ensiz taxtachani esa kichik dedi. SavollarU` a`. Bolaning javobi qonuniyatga to`g`ri keladimiW g`. Kichik maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarni kattalikning qaysi belgilari bilan tanishtiriladiW Mavzu 9-a`0. n`-soat. Tayanch so`zlarU` a`. Shartli o`lchov – uzunlikni o`lchash, og`irlikni o`lchash, suyuqliklarni sig`imini o`lchash. g`. Katta-kichiklik – q ta o`lchami bor (uzunligi, eni, balandligi).

VII. Mavzu a`a`-a`g`. Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. REJA.

a`. Geometrik figura predmetlarning shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida. g`. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari. q. Shakl haqidagi tasavvurlarni idrok qilish va shakllantirishda so`zining roli. n`. Geometrik figuralarni turli belgilari bo`yicha guruxlarga ajratish. AdabietlarU` a`. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`WqituvchiG`, a`995 y.

21

g`. Bikbaeva N.U., G`Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirishG` T., a`99u` y. q. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` T a`9ha` y. 4. Stolyar A.A Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`9hh y. 5. Mixaylova Z.I. G`Igrovie zanimatel`nie zadachi dlya doshkol`nikovG` M., a`9ho` y. Matematika mashg`ulotlarida bolalar eng sodda geometrik figuralar bilan, ularning ba`zi xossalari bilan tanishadilar,

buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarini) shaklini tahlil qilish va baholashni o`rganadilar.

Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o`zlashtirish uchun asos bo`ladi.

a`s. To`g`ilgan bolalar geometrik figuralarni xis eta boshlaydilar. MU` bir nechta turli butulkalarni bolaning oldiga terib qo`ysak, bola ovqat eydigan butulkasini ko`zi bilan, labi bilan

teshib yuboray deydi. Bola biroz ulgaygandan so`ng o`yinchoqlarini geometrik figuralar bilan solishtira boshlaydi. MU` Mana bu taeq

stolbaga o`xshaydi, mana bu tarvuzga o`xshaydi ya`ni hamma narsalarni bir-biriga o`xshatish. Predmetlarni shaklini aniqlashda geometrik figuralar etalon bo`lib xizmat qiladi. Shakl xuddi razmerga o`xshab bir

predmetni ikkinchi predmetdan farqlashga erdam beradi. Bolalarda shakl haqidagi tasavvurlarini shakllantirish sensor tarbiyaning bir muammosi deb hisoblanadi. MU`

Kvadratni shunday ko`rinishda chizilganligini bolalaryaxshi taniydi.

Agar kvadratni mana bunday ko`rinishda chizilsa bolalar yaxshi tanimaydi. Kam tanish bo`lgan predmetlar shaklini xech narsa bilan o`xshata olmaydi, shuning uchun shaklning belgisiga ko`ra

ularni umumlashtira olmaydilar. Predmet shaklini aniqlashda geometrik figuralarning roli katta. g`-q yashar bolalar geometrik figuralarni oddiy o`yinchoq deb xis etadilar. MU` tsilindr – stakan, stolbaN` konus-

stakan, stolbaN` konus-minora. Shuning uchun geometrik figurpalar bilan tanishtirish katta ahamiyatga ega. (doira, kvadrat, uchburchak). Bolalar maishiy xizmat qiluvchi predmetlarni etalon (ko`rgazma) deb hisoblangan geometrik figuralarni xis eta

boshlashadi. Shaklni ko`rish va xis qilish orqali, xarakat tuyg`ulari orqali idrok etishni tashkil etish, uning xossalarini namoen

kiluvchi xilma-xil ishlaridan foydalanish figuralar nomini, ularning xosslarini va xarakat usullari nomini aytish bolalarning figuralar haqidagi tasavvurlarini aniqlash imkonini beradi.

Kichkintoylar predmetlarni faqat ko`z bilan ko`ribgina qolmay balki qo`liga oladi va og`ziga solib ko`radi. Keyinchalik esa so`zlashga harakat qiladi.

5-u` eshli bolalar odatda albatta ko`l bilan ushlab ko`radi. Demak, shunday xulosa qilamizU` bolalarni eshligidan geometrik figuralar shaklini qo`liga ushlab ko`rib, eshitib, ko`zlari bilan ko`rib to`g`ri xulosa chiqarishga o`rgatishimiz kerak.

- qobiliyatlarini rivojlantirishN` - geometrik figuralarni oddiy xossalarini aniqlashgaN` - so`z erdamida turli belgilariga va o`lchamlarga ko`ra xar xil geometrik figuralarni tanlashgaN` - turli belgilarga (shakli, rangi, o`lchamiga ko`ra) geometrik figuralarni gruppalashtirishgaN` - atrofimizdagi predmetlarni ma`lum geometrik figuralarga o`xshatishN` - predmetlarni modelini yasab figuralarning turlarini o`zlashtirishga o`rgatish.

Ikkinchi kichik gurux Uch eshli kichkintoylarni dumaloq predmetlarni va burchaklari bor predmetlarni farq qilishga, ya`ni predmetlar

shakllarini elementar tahlil qilishga o`rgatadilar. Qarash uchun geometrik shaklga ega bo`lgan, detallari yo`q oddiy shakldagi predmetlarni tanlashadi. Boshdagi xar

xil rangdagi, ammo bir xil shakldagi bir xil predmetlarni, masalanU` uchburchak, kvadrat, to`g`ri to`rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga erdam beradi. Shundan keyin xar xil rangli bir xil predmetlarni, koptok, ip koptok, baronka, rul`, g`ildiraklarni berish mumkin.

Tarbiyachi bolalarga predmetlarning shakllarini payqash – xarakat yo`li bilan, G`shaklG` so`ziga urg`u bergan holda tahlil qilishni o`rgatadi. U predmet konturi ustidan ko`rsatkichni yuritib chiqadi, oxirida u predmet ustidan qo`lini yurgazib G`dumaloqG` (g`ildirak) deydi.

Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim. Tarbiyachi qo`llarining harakatini kuzatib, kichkintoylar xuddi shunday harakatini havoda bajarishga G`erdamG` berishadi. Predmet konturi ustidan qo`l eki ko`rsatkich aylantirib chiqiladi. har gal harakat predmet ustidan qo`lni tekkazib chiqish bilan tug`aydi, shunday qilinmasa shakl haqidagi tasavvur kontur chizig`i bilan bog`lanib qolishi mumkin.

Tarbiyachi bolalarda predmetlar konturini o`rab olish, ularni qo`l bilan qamrab olish, qo`lni sirt bo`yicha siypalab chiqish, predmetlarni dumalatish, ularni xar xil holatga qo`yish istagini uyg`otadi. Natijada yumaloqlangan va burchakli predmetlarning xossalarini (turg`un, turg`un emas va x.k.) topadilar.

G`Shakli bo`yicha o`xshashlarini tanlaG` kabi o`yin mashqlardan foydalanish mumkin. Chaqarilgan bola o`z predmetini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi predmetlar turgan stolga o`tkazib qo`yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil bajaradilar, masalanU` o`z stollari enida o`tirgan hollarida xar xil shakldagi predmetlarni ajratib qutilarga solishadiU` bir qutiga dumaloq (doiraviy), ikkinchi qutiga burchakli (burchaklari bo`lgan) predmetlarni solishadi.

Ikkinchi kichik gruppada bolalarni doira va kvadrat bilan tanishtiradilar. O`rta gurux

O`qitishning dastlabki oylarida maktabgacha eshdagi bolalarning o`zlariga geometrik figuralar – doira va kvadratlarni farq qilish hamda to`g`ri aytish malakalarini mustahkamlash kerak. Bu ishni gruppalarni miqdoriy taqqoslash mashqlari va sanoqqa o`rgatish deb aytilishini bola anglaydi. Bu vaqtda shu eshdagi bolalarda ma`lum bir narsaga uning o`lchamini anglatuvchi so`zni qo`shib aytish kuzatiladi. Masalan, bir sharoitda bola bir necha karobka ichidan bittasini eng uzun deb olsa, boshqa sharoitda ham, karobka bu gal boshqalariga qaraganda baland bo`lsada, uni G`uzunG` deb atayveradi.

Xuddi shu narsa ancha kattaroq bolalarda ham kuzatiladi. 5-u` eshli bolalar katta – kichiklik haqidagi tushuncha (tasavvur) ancha keng. Ular faqat ko`rinib turgan narsalarni emas, balki ko`rinmaydigan narsalarni ham taqqoslay oladilarU` G`bizning uyimiz bog`chamizdan katta, u besh qavatli.

Biroq bu eshdagi bolalarda ham o`ziga xos xususiyat bor. MasalanU` bolalar bo`yi baland odam degan gapni tez tushunadilar va nutqlarda ishlatadilar, lekin G`Bo`yi baland qo`g`irchoqG` eki bo`yi past ayiqG` degan tushunchalarni

22

ishlatmaydilar, bu erda ular faqat G`kattaG` va G`kichikG` so`zini ishlatadilar. Bolalar G`chuqurG`, G`yuzaG` tushunchalarini ham qiyinchilik bilan o`zlashtiradilar.

Shunday qilib, narsalar turli o`lchamlarni ajratishda bolalar ancha qiynaladilar. Bolalar sonlarni taqqoslash mobaynida katta-kichiklik haqidagi tushunchalarni oson o`zlashtiradilar. Katta maktabgacha eshdagi bolalar aniq narsalarni taqqoslab, ularning o`lchamlarini ajratishlari mumkin, lekin bu xar bir narsaning o`lchamini alohida holda ajrata olmaydilar. MU` bolalar narsaning yuqori tekisligini ko`pincha uningn balandligi deb biladilar, uzunligi o`rniga esa odatda narsaning balandligini eki uning enini ko`rsatadilar.

Katta maktabgacha eshdagi bolalar xatto aniq doimiy fazoviy egallab turadigan narsalarda, masalan, ezuv stolining uchta o`lchami (uzunligi, eni, balandligi)ni aniq ajrata olmaydilar. Bola ko`pincha bu uchta o`lcham o`rniga narsaning uchta tomonini ko`rsatadi.

Maktabgacha eshdagi bolalarning narsalarining katta-kichikligi haqidagi tushunchani o`zlashtirib olishlari imkoniyatlari va o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy tekshirishlar natijasida ochib berish bolalar bog`chasidagi har bir esh gruppasi uchun dasturda berilgan bo`lim bo`yicha kerak bo`lgan zarur bilim va malakalar hajmini aniqlashga imkon beradi.

Bolalarda shartli o`lchov erdamida turli o`lchamlarni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. Bolalarga shartli o`lchovlarni o`rgatishdan oldin o`lchovning aniq chiqishiga erdam beradigan qo`yidagi qoidalarini

tushuntirishi lozim. a`. Har doim o`lchovni eng chekkadan boshlash kerakligi haqida. g`. O`lchovni oxirini belgilab qo`yish kerakligi haqida. q. Predmetning uzunligini o`lchash vaqtida o`lchov chapdan o`nga qarab, eni bilan bo`yini o`lchagan vaqt o`lchov

yuqoridan pastga qarab olinishi haqida. To`rtburchak haqidagi tasavvurlardan foydalanadi. Chunonchi mashg`ulotda bolalar har xil kattalikdagi va rangdagi

5 ta to`g`ri to`rtburchakni olishadi. Tarbiyachi bular nimasi bilan farq qilishini so`raydi, ularni kattaliklari chapdan o`ngga qarab kamayib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qiladi. Bu figuralar nimasi bilan o`xshashligini so`raydi. Bolalar e`tiborini har qaysi to`g`ri to`rtburchak qancha tomon va qancha burchak borligiga qaratadi.

Maktabga tayerlash guruxi Maktabga tayerlash gruppachida bolalarning shakl haqidagi bilimlari mustahkamlanadi va sistemaga solinadi.

Maktabga chiqishlarigacha bolalar qo`yidagi geometrik shakllarini farq qilish, nomlarini aytish, asosiy xossalari va alomatlarini bilishlari kerakU` doira, oval, to`g`ri to`rtburchak, kvadrat, uchburchak, shar, kub va tsilindr. Bu shakllarni bolalar rangi, kattaligi, proportsiyasi, u eki bu figuralarning fazoviy holatlaridan qat`iy nazar, bilishlari kerak, xaetiy predmetlardan o`zlariga tanish shakllarni topa olishlari kerak. Bu ishga odatda mashg`ulotlarning bir qismi ajratiladi.

Mashg`ulotlarda shu maqsadlarda o`yinlar o`tkaziladi, bu o`yinlar shartiga ko`ra bolalar atrofdagi predmetlardan o`zlariga tanish geometrik shakllarni topishadi. MasalanU` pedagog kvadrat shaklidagi predmetlarni aytishni taklif qiladi. Predmetni to`g`ri qidirib topish va uning shakli haqida gapirib bergan har qaysi bola yutib chiqadi. Tarbiyachi predmetni ko`rsatmasdan, uning tasviri tushirilgan kartochkani ko`rsatishi mumkin.

Bolalar olgan bilimlarini sistemaga solish, bolaga ba`zi predmetlar orasidagi munosabatlarni tushinib olishda erdam berish muhim vazifalardan biridir.

Bolalarni to`g`ri to`rtburchak va kvadrat modellaridan foydalanib, G`to`rtburchakG` tushunchasi bilan tanishtirgan. Endi ularga to`g`ri to`rtburchak n` ta burchagi va n` ta tomoni bo`lgan figura ekanini tushuntirish qoladi. Bolalarga bir nechta topshiriq berish mumkin, ya`ni ular to`rtburchak shaklidagi qanday predmetlarni bilishlarini aytishni, rasmda tasvirlangan predmetlar shaklini aytishlarini so`rash va shu kabi topshiriqlarni berish mumkin.

Bolalarni bu figuralarni farq qilishnigina emas, balki ularni tiklay olishni ham o`rgatish kerak. MasalanU` pedagog bolalarga katakli qog`ozga tomonlari n` tadan katakka teng kvadrat chizishni tavsiya qiladi. Shundan keyin tomonlari oldingisidan g` ta katak ortiq bo`lgan kvadrat chizishni, ustki va pastki asoslari n` tadan katakka, chap va o`ng tomonlari g` tadan katakka teng to`g`ri to`rtburchak chizishni taklif qiladi. Topshiriqni bajarishganidan keyin bolalardan qanday figurani tasvirlaganlarini so`rash kerak.

Tarbiyachi bolalarga bunday topshiriq berishi mumkinU` tomonlari teng (xar biri n` katakdan) to`rtburchak chizing, uni ikkita figuraga ajrating (ajratishni chapdan o`ngga eki yuqoridan pastga qaratib bajarish mumkin) va qanday figuralar hosil bo`lganini ayting. Keyingi mashg`ulotlarda bolalarga rasmi chizilgan kvadratni G`burchagidan burchagigaG` bo`yicha bo`lish va hosil bo`lgan figuralarni aytishni taklif qilish maqsadga muvofiq. U holda ham, bu holda ham bolalar figuralardan birini (to`rtburchak, uchburchakni) rangli qalamlar bilan bo`yashlari mumkin.

Shuningdek maktabgacha eshdagi bolalarni predmetlarni shakli bo`yicha gruppalashga doir mashq qildirish maqsadga muvofiq. MasalanU` oldin bolalar predmetlarni g` ta gruppaga, ya`ni yumaloq shakldagi figuralar va ko`pburchaklar gruppalariga bo`linadi. Shundan keyin ko`pburchaklar ichidan to`rtburchaklar va uchburchaklarni ajratishadi va nihoyat, to`rtburchaklar orasidan kvadratlarni topishadi.

Quyidagidek mashqlar foydaliU` G`Topchi, qatorda qaysi figura ortiqchaG`, G`Xuddi shunday shakldagi figurani topG` va x.k.

Tarbiyachi bolalarni sodda masalalar – bosh qotirgichlar (cho`plardan xar xil geometrik figuralar tuzish) bilan tanishtirishi mumkin. w ta cho`pdan g` ta kvadrat tuzU` u` ta cho`pdan to`g`ri to`rtburchak tuzN` w ta cho`pdan q ta uchburchak tuzN` 5 ta cho`pdan g` ta uchburchak va a` ta kvadrat tuzish mumkinmi. Bu mashqlar bolaning topqirligini, xotirasini, tafakkurini rivojlanish imkonini beradi.

Butun ish ma`lum izchillikda tuzilishi kerakligi tushunarli. O`quv yili boshida tarbiyachi bolalarning shakl haqidagi bilimlari darajasini aniqlaydi. Kattalar gruppasida foydalanilgan metodik usullarning o`zi bilimlardagi kamchiliklarni to`ldirishga erdam beradi. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash va aniqlash, shuningdek bolalarni kataklar bo`yicha

o`lchashga mashq qildirish uchun katakli qog`ozda kvadratlar, to`g`ri to`rtburchaklar, doiralar, ovallar chizish bo`yicha mashqlar o`tkaziladi.

Geometrik figuralar, shuningdek sodda shakldagi predmetlar (bayroqchalar, olxo`rilar, olmalar va h.k) ning rasmini chizishga matematikadan a`0-a`g` ta mashg`ulot ajratiladi.

Figuralarni gruppalashda bolalar bitta belgi bo`yicha orientir olib, boshqa belgilarga e`tibor bermaydilar. Gruppalashga doir mashqlar o`tkazganda bolalarning figura haqidagi bilimlarini sistemalashtirish maqsadga

muvofiq. MasalanU` oldin figuralarni gruppaga ajratish, so`ngra yumaloq figuralar orasidan doira va ovallarni, ko`pburchaklar orasidan to`rtburchaklar va uchburchaklarni ajratish kerak. Nihoyat, to`rtburchaklar orasidan to`g`ri to`rtburchaklar va kvadratlarni topish kerak.

23

Bolalar ayrim shakllar orasidla bog`lanishlar o`rnatadilar. Figuralar juftini tanlashga doir mashqlar shu maqsadga xizmat qiladiU` uchburchaklar, to`rtburchaklar va h.k. lar xar xil rang va o`lchamdagi, ammo bir xil proportsiyadagi figuralar, masalan, teng enli uchburchaklar juft tashkil qiladi. Bolalarda har xil proportsiyadagi bir jinsli figuralarni taqqoslashadi.

Bolalarga mantiqiy mashqlarni taklif qilish foydali, masalan, G`Topingchi, qatorda qaysi figura ortiqchaWG`, G`Figuralarni tanlashda qanday xato qilishganWG` (Qator qilib qo`yilgan u` ta uchburchak orasiga bitta to`rtburchak qo`yilgan va h.k.) Qanday figura etishmaydiWG` (uch to`rt xil o`lchamdagi uchburchaklar, to`rtburchaklar qatorlariga joylashtirilgan, har qaysi qatorga predmetlar kattaliklari kichiklashib boradigan tartibda joylashtirilgan, bir qatorda bitta figura etmaydi).

Bir gruppadagi figuralarning ikkinchi gruppadagi figuralardan farq qilishi alomatlarini topishga doir masalalar uchburchaklar, to`rtburchaklar va boshqa figuralar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash imkonini beradi. Doiralar va ovallar, uchburchaklar va to`rtburchaklar tasvirlangan juftlashgan tablitsalardan foydalanish mumkin. Figuralar ikki – uch xil o`lchamda va rangda berilgan.

Tayerlov gruppasi dasturida geometrik figuralar ko`rinishini o`zgartirish. Bir xil figuralardan boshqa xil figuralar tuzish nazarda tutilgan.

Tarbiyachi bolalarga o`z ixtierlaridagi figuralarni qarashni, ularni shakl bo`yicha taqsimlash, ular qanday atalishini va qanday kattalikda ekanini aytishni taklif qiladi, so`ngra esa qandaydir ikki uchta figura olib, ularni birlashtirish yo`li bilan qanday yangi figura tuzish mumkinligini o`ylab ko`rishni taklif qiladi. Bolalar figuralarni tuzganlaridan keyin, qanday yangi figuralar hosil bo`lganini va ular qanday figuralardan tuzilganligini gapirib berishni taklif qiladi.

Qismlardan butun figuralar tuzib, bolalar ikkita yarimta, n` ta yarimga sakkizdan bir qismdan doiraning to`rtdan biriga teng qismdan va h.k.dan nechta doira tuzish mumkinligini fahmlaydilar.

Maktab eshidagi katta bolalar ishlashda geometrik mazmunli qiziqarli o`yinlar va mashqlar katta foyda keltiradi. O`lar matematik bilimlarga qiziqishini rivojlantiradi, bolalar aqliy qobiliyatlarining o`sishiga erdam beradi.

O`Z-O`ZINI TEKShIRISh UCHUN SAVOLLAR a`. Bolalarning predmetlarining shakli va geometrik figurani (xususiy kuzatishlari materiallaridan foydalanib) idrok

xususiyatlari. g`. Predmetlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning maktabgacha eshdagi bolalarning sensor va

aqliy rivojlanishining ahamiyati. q. Har xil esh gruppalarida bolalarni predmetlarning shakllari va geometrik figuralar bilan tanishtirish masalasining

tahlili. n`. Bolalarni geometrik figuralar shakllari bilan tanishtirish usullari. 5. Geometrik figuralarni har xil belgilar (alomatlar) bo`yicha gruppalash. u`. Geometrik figuralarni qayta tiklashga o`rgatish usullari. w. Har xil esh gruppalarida bolalarni shakl bilan tanishtirish uchun didaktik o`yinlardan foydalanish. h . Geometrik figuralar va predmetlarning shakllari bilan tanishtirish bo`yicha o`yinlar o`tkazish uchun didaktik

materiallar tanlashga qo`yiladigan talablar. Pedagogik masala Tarbiyachi mashg`ulotning borishini shunday ezdiU` a` qism. Chaqirilgan bolalar turli o`lchamdagi karobkalarni (qutilarni) taqqoslaydilar (u`-h dona), G`Kim birinchi bo`lib

kerakli o`lchamdagi qutilarni tanlaydiG` o`yin mashqini bajaradilar. g` qism. Bolalar doira va ovalni teng g` va n` qismga bo`lib qirqadilar, nechta qism hosil bo`lgan haqida gapiradilar,

qismlardan yangi shakl tuzadilar. q qism. Didaktik o`yin Jonli raqamlarU` a` ta bola o`ynaydi. SavollarU` Qatorda qaysi raqameng katta, qaysinisi eng kichikW Nima uchun sen bu o`rinda turibsanW, G`Qaysi

qo`shni raqamG` Katta, qaysiniki kichikWG`. SavollarU` a`. Bu mashg`ulot qaysi esh gruppasi uchun tuzilganW g`. Siz ezish san`atini qanday baholaysizW q. Mashg`ulotda ta`lim berish vazifasining kompleks echilganligini isbotlab beringW Mavzu a`a`-a`g`. n` soat Tayanch so`zlarU` a`. Geometrik shakl – uchburchak, kvadrat, to`g`ri to`rtburchak, shar, kub, tsilindr, oval, ko`pburchak.

VIII. a`q-mavzu Bolalarda fazoviy tasavvurlarni shakllantirish REJA

a`. Fazo va fazoda mo`ljal olish haqida tushuncha. g`. Fazoni idrok qilish va fazoda mo`ljal olishda so`zining roli. q. Bolalarning tevarak atrofdagi fazoda mo`ljal olishini o`zlashtirishi. n`. Qurib idrok qilish va o`lchash asosida masofani aniqlash.

Adabietlar. a`. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`995 y. g`. Stolyar A.A Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`99h y. q. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematikaG` T a`9ha` y. n`. Museynova T. G`Formirovanie nekotorix prostranstvennix orentatsiy. Doshkol`noe vospitanie, a`9ho` y, n` soni. 5. Leushina A.M. G`Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u detey doshkol`nogo vozrastaG`.

M., a`9wn` y. 1. Tevarak atrof haqida tushuncha. Tevarak atrofni kuzatish, orientirovka qilish. Tevarak atrof tushunchasi – keng ma`nodagi, murakkab, serqirra tushunchadir.

24

Biz, tevarak atrof ma`nosida, bizni o`rab turuvchi ob`ektiv olam xarakteristikasini anglaymiz. Biz tevarak atrof haqidagi bilim va malakalarni egallash uchun, shuningdek uning shakli, belgilari haqida, ularning

tuzilishi, balandligi, uzunligi, kengligi haqida, predmetlarning joylashuvi, ularning orasidagi masofani aniqlashdagi va belgilay olishni o`rganish uchun, tevarak atrof haqidagi tushunchalarini yanada mustaxkamlash uchun – turli tevarak atrof kategoriyalariga murojaat etamiz.

Bunda biz avval predmetlarning belgilariga qarab (ya`ni shakli va o`lchoviga, har xil o`lchovliliga) va tevarak atrofdagi belgilarga qarab (ya`ni tevarak atrofni muxitlicha tushuntirish, predmetlarning bir biridan farqi yoki o`xshashligi (tabiatda) va h.k. farqlay olishga o`rganishimiz va o`rgatishimiz kerak.

Tevarak atrofni chamalash, orientirovka qilish tushunchasi, masalasi murakkab masaladir. Tevarak atrofni orientirovka qilishda turgan yoki belgilangan joy taxminga olinadi: MASALAN: a) kishi tevarak – atrofni yaxshilab kuzatib G`o`zi turar joyi G` haqida ma`lumot bera olish: yon atrofidagi ob`ektini

tushuntira bilishi kerak: b) o`zi qo`yib ketkan predmet yoki insonni qayta tevarak atrofni chamalash orqali topib kelishi yoki aniq ma`lumot

bera olishi kerak: v) inson tevarak atrofni ob`ektlicha tushuntirilishin chalkashtirmay, predmetlarning bir xil yoki har xilligini

tushuntira olishi, shuningdek qaysi predmet qaysinisining yonida, oldidja orqali uzoq, yaqinligi, xullas orasidagi masofa haqida to`la ma`lumot bera olishi kerak.

Tevarak atrof chamalash har bir odamning o`ziga qo`layliligini tanlab olishiga bog`liq. G`o`ziningG` yoki boshqa birovni, o`ng qo`l, chap qo`l tushunchalari bilan, yoki predmetlarning shakliga qarab, joylashuviga qarab ham orientirovka qilish mumkin.

Masalan: ba`zilar uy yoki magazinining nomini, nomerini, adresini bilmaydilar-ku lekin qaysi transport bilan, qanday qilib berishni shunday aniq qilib tushundilar-ki, xatto G`ko`z yumibG` borib topish mumkin.

2. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni kuzatishning axamiyati. Ba`zi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan xali tevarak atrofni kuzatishni, uni orientirovka qilishni yaxshi

o`zlashtira olishi, bo`lishlari ham mumkin bo`ladi. Masalan: o`z uylariga borishni bilmaydi. Lekin, aksincha bog`da bolalar bilan o`ynaladigan o`yinlarning ko`pchiligi, mashg`ulotlar va boshqa ko`pgina

bolalar ijodi - tevarak atrof bilan bog`liq. Masalan: Boshlang`ich sinf (a`-sinf) o`quvchisidan talab qilinadigan narsalardan biri – daftar yoki kitob varaqlarini farq qila

bilishi. O`ng varak, chap varak va h.k. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aslida tevarak atrof bilan tanishtirishning bu borasi shu bet yoki varaqadagi

chizilgan, aks etkan rasmlar yordamida tushuntiriladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tevarak atrofni o`rgatishda ega bo`lgan barcha bilimlarini puxtalash, uni

kuzatish, orientirovka qila olish malakalari hamda uni belgilay olishlari kabi ko`nikmalarini mustaxkamlash va tevarak atrof haqida o`z fikrlarini to`la bildira oladigan terminlarning bolada yaxshi o`zlashtirilishini o`z vaqtida ta`minlab borish zarur.

Bu bilim malaka va ko`nikmalarning barchasi a`-sinf o`quvchisining o`quv materialini muvaffaqiyatli o`zlashtirishdagi yutug`i bo`lib hisoblanadi.

Tevarak atrofni anglashda psixofiziologik mexanizmga ham bog`liqdir, u inson onggida ko`rish, eshitish, so`zlash, eslab qolish, xotira kabi qobiliyatlar (analizatorlar) yordamida dinamik sistemadek saqlanib qoladi. Ayniqsa bunda xarakatlanuvchi analizatorlar va ichki xis tuyg`ularining roli axamiyatlidir.

Bolalarning tevarak atrof haqidagi lug`atlarining boyib borishi. Ularning tevarak atrofni tushunishda ikkinchi signal sistemasining tenglashuvini ta`minlaydi.

Chet ellarda bolalarni yoshligidan, maktabgacha tarbiya yoshidan boshlab, sekin-asta tevarak atrofni o`rgatishda, umumiy tushunchalarni, ikkinchi signal sistemasiga bog`lab olib boriladi. Bu esa bolaning tevarak atrofni o`zlashtirishdagi yangi bosqichning boshlanishidur.

g`. Tevarak atrofni idrok qilish biror bir mo`ljal asosida foydalana bilishni talab qiladi. Bola ilk yoshidan boshlab o`zining sezgilari orqali idrok qiladi, ya`ni o`zining tanasining tomonlari bilan mo`ljal qiladi.

Bog`cha yoshida bola tevarak – atrof tushunchalarini so`zlarda ifodalanishini egallaydi: oldinda – orqada, yuqorida – pastda, chapga – o`nga.

Yosh bolada tevarak atrofni idrok qilishda bolaning shaxsiy tanasi asosiy markaz bo`lib hisoblanadi va u o`zining tanasiga nisbatan sezgi organlari orqali mo`ljalga oladi. Keyinroq borib unga yana bir sistema qo`shiladi. – bu nutqda ifodalashdir ya`ni so`zlar bilan. Bu narsa bolalarda tomonlarni o`ziga tegishlilarini sezgi, farqlash – aniqlash xususiyatlarini mustaxkamlash natijasida bo`ladi, qaysiki bu tomonlar: yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o`ngga, chapka.

Shunday qilib bog`cha yoshi tevarak atrofning tomonlarini nomlarini so`z bilan belgilash sistemasi davridir. Bola qanday qilib bundan foydalanadiW Kuzatishlardan shu narsa ayon bo`ldiki: yuqorida degan so`zda bola –

boshi turgan tomonni, pastda esa – oyoqlari turgan joyni, oldinda – yuzi tomonni, orqasida esa – orqasini, o`ngda-o`ng qo`li qaerda bo`lsa o`sha tomonni, chapda-chap qo`li qaerda bo`lsa o`sha erni idrok qilgan. O`z tanasi bo`yicha tevarak – atrofni idrok qilish bu boshlang`ich idrok bo`lib xizmat qiladi.

Asosiy tomonlari q ta gruppasi, qaysiki odam tanasining turli qismlari bo`yicha eng birinchi bo`lib yuqori farqlanadi. Bunda bola tanasi vertikal xolatida aniqlaydi. Qolganlari esa kechroq aniqlanadi va farqlanadi bolatomonidan.

Bola tomonlarining juft, qarama qarshi tomonlarini gruppasini o`zlashtirsa ham, xali u uning aniqligida yanglishadi. Bolalar uchun asosiy qiyinchiliklar o`ng va chapni ajratishdir. Kuzatishlardan bola bu qarama-qarshi tomonlarni asta-sekin egallab boradi, qaysiki ularni tajribalari orqali egallab

boradilar. g`. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni o`rganish. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan o`tkazilgan tajribalardan shuni ko`rish mumkin-ki bolalar tevarak

atrofni orientirovka qilishga o`rganiyotganlaridayoq oddiy terminlardan murakkabroqqa, tevarak atrof atrof terminlariga o`ta boshlaydilar. Ularning nutqlarida G`shu erdaG`, G`u erdaG`, G`manaG` kabi so`zlari (biror predmetni ko`rsatib, aytib) G`yonidaG`, G`yaqindaG`, G`yonma-yonG` kabi yangi terminlar almashinishi buning yaqqol guvoxi bo`la oladi.

25

Ularning bu terminlardan foydalana boshlashi, predmetlar oralig`ini aniqlay bilishi boshlang`ich bilimlarning rivojlanishidir.

Bolaning yanada chuqur o`rganishi natijasida sekin-asta bu terminlar yana ham boyib boradi va u G`oldindaG`, G`oldinG`, G`orqasidaG`, G`orqadaG`, va h.k. larni tushina boshlaydi. Bolaning bulardan foydalanishining hammasi G`yonidaG`, G`yaqinidaG`, G`yonma-yonG` kabi tushunchalarni yaxshi egallanishining natijasidir.

Predmetlarning G`birin-ketinG`, G`ketma-ketG` qo`shilishi bolalarda bir gruppa predmetlarning joylashuvini aniqlashga yordam beradi.

Masalan, hamma o`yinchoqlar ketma-ket turibdi, lekin quyon oldinda, matreshkalar o`rtada, qo`g`irchoq esa orqasida turibdi.

Bola orientirovka qilishga o`rganayotganida G`yonma-yonG` so`zini ma`nosiga keyinroq tushinadi, yoki G`o`rtadaG`, G`orasidaG` kabilarni o`rganib bo`lgach, keyinroq G`atrofidaG`, G`chetidaG`, yoki G`yonidanG`, yana keyinroq borib bola bu so`zlarni atroflicha tushuna boshlaydi, va chap tarafdamiW Yoki o`ng tarafdamiW Farqlay boshlaydi.

Lekin bolalarga tevarak atrofni orientirovka qilishga o`rgatish ishini turli yo`llar va yo`llanmalar bilan tushuntirish kerakligini unutmaslik kerak.

Pedagogik masala Q a` Katta tarbiyachi bitta gruppada faqat g` ta tarbiyachi o`tkazgan matematika mashg`ulotini kuzatdi. Mana bu

ezuvlarni analiz qiling. G`Zaxro VoxidovnadaG` mashg`ulot uchun hamma narsa oldindan tayerlangan. Bolalar mashg`ulotga kirishdilar. Tarbiyachi bolalarga xulqlari haqida eslatishni edidan chiqarmadi. Mashg`ulot davomida bolalar aktiv qatnashdilar, o`rtoqlariga erdam berdilar, aniq bo`lmagan narsalarni to`g`riladilar. Sanash ko`nikmasi mustahkam, ko`z bilan chamalashlari rivojlangan, lekin fizkul`tdaqiqa jaraenida bolalar engashganlarida yo`nalishni adashtiradilar.

Naima Xoshimovna bolalarni mashg`ulotga a`0 minut kechga qolib taklif qildi, ya`ni navbatchilar stolga tarqatma materiallarni tarqatib chiqarishga ulgurmadilar. Mashg`ulot jaraenida bolalarning diqqatlari bo`lindi, o`tirgan joylarida shovqin qildilar. Xarakat vaqtida orientirovka qilishda xatolar ko`p bo`ldi, bolalar o`ng va chap yo`nalishda ko`p adashdilar.

Tarbiyachi bolalarni shoshiltirdi, mashg`ulotga yakun yasamadi, lekin bolalarning xulqiga ob`ektiv baho berdi. SavollarU` a`. Siz har bir tarbiyachining ishini qanday baholaysizW g`. Mashg`ulotda bolalarning turli xulqlarini nima bilan tushintirasizW q. Berilgan gruppada qaysi vazifa bo`yicha ishni ko`chaytirish kerakW n`. Mashg`ulot qaysi esh gruppasida o`tkazilganW Pedagogik masala Q g` G`Kunduzi kim qaerda ishlaydiWG` o`yinini boshlagach, tarbiyachi Kunduz – shunday vaqtki, bunda hamma

kishilar ishlamaydi. Ba`zilar chiroyli buyumlar qiladilar, uy quradilar, meva va sabzavot etishtiradilar, fabrika va zavodlarda ishlaydilar. Yaxshi mehnat kishini bezetadi va xursand qiladi. Mana biz ham shahar ko`chalariga boramiz, kim qanday ishlaetganini ko`ramiz.

Kunduzi ko`chalarda odamlar, mashinalar ko`p, ko`cha harakati qoidalariga rioya qilish kerak. Qani eslab ko`ringlar, ko`chadan o`taetganda qanday qoidalarga rioya qilish kerak. Ko`chada o`zini qanday tutish kerak.

Shahar ko`chalari bo`ylab saexatdan so`ng tarbiyachi illyustratsiyadan foydalanib, bolalar olgan bilimlari va tasavvurlarini kengaytiradi.

SavollarU` a`. O`yinda qanday didaktik vazifalar hal qilinganW (echilgan). g`. Shunga o`xshash o`yinlarga misol keltiring. q. Bunday o`yinlarning tarbiyaviy qimmati nimadaW a`q mavzu. g` soat. Tayanch so`zlar. a`. Tevarak atrof – chamalash, orientirovka qilish, o`zi turgan nuqta, en atrofdagi ob`ektni, o`ng, chap, oldi, orqa,

yuqori, past, enma-en, yaqinida, enida.

Ikkinchi kichik gurux g`. Kichik gruppada bolalarning ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi vaqt oraliqlari haqidagi tasavvuri

aniqlanadi. Sutka qismlarini kichkintoylar o`z faoliyatlari mazmunining o`zgarishiga hamda shu vaqt oralig`ida o`z atroflarida bo`lgan katta eshli kishilar faoliyatiga qarab farq qiladilar.

Aniq kundalik tartib, bolalarning uyqudan turish, ertalab gimnastika, nonushta, mashg`ulot vaqtlari qat`iy belgilab qo`yilganligi va sutkaning bo`laklari haqida tasavvur hosil qilish uchun real sharoitlar yaratadi.

Pedagog vaqt bo`lagining nomini aytadi va bolalarning shu vaqtga mos bo`lgan faoliyat turlarini sanab chiqadi. G`hozir ertalab, biz gimnastika qildik, yuvindik, endi esa nonushtia qilamizG`. Eki G`Biz alloqachon nonushta qilib bo`ldik, shug`ullanib ham bo`ldik. hozir kunduz kun. Tez orada tushki ovqatni eymizG`.

Masalan, boladan qo`yidagilar so`raladiU` G`hozir ertalab. Sen ertalab nima qilasangW Sen o`rningdan qachon turasangWG` va shu kabilar. Kun davomida bolalar bilan birgalikda kunning turli bo`laklarida bolalar va kattalarning faoliyatini tasvirlaydigan rasmlar ko`rib chiqiladi.

Rasmlar shunday bo`lishi kerakki, ularning vaqtni maxkur bo`lagi uchun xarakterli bo`lagi belgilar aniq ko`rinib tursin. Tarbiyachi rasmda tasvirlangan bolalar nima ish qilaetganliklarini va bu xarakat qaysi vaqtda bajarilaetganligini aytadi. U bolalarga savollar beradiU` G`Sen ertalab nima qildingW Kunduzi – chiWG`. Eki G`Sen qachon o`ynaysangW Qay vaqtda sayr qilasangW Sen qachon uqlaysangWG`. Keyin bolalar, masalan, erta bilan, kunduzi eki kechkurun kattalar eki bolalar nima qilaetganliklari tasvirlangan rasmni tanlab oladilar.

Bolalar asta-sekin erta bilan, kunduzi, kechqurun, kechasi so`zlarining aniq mazmuni tushunib oladilar, ularga emotsional rang beradilar. Bolalar o`z nutqlarida ulardan foydalana boshlaydilar.

O`rta gurux g`. Kichik gruppa singari bu gruppada ham vaqtni bilish bolalarni asosan, kundalik haetida ustirib boriladi muhimi

bu o`rgatishning puxta hissiet asosida amalga oshirilishidir. Pedagog sutka qismlarining nomini bolalar va ularga yaqin katta eshli kishilarning ertalab, kunduzi kechqurun,

kechasi nima qilishlari bilan bog`liq, bolalarning sutka qismlari haqidagi tasavvurlarini aniqladi. Bolalarning sutka haqidagi tasavvurini aniqlash maqsadida ular bilan suhbat olib boriladi. Suhbat taxminan mana

bunday o`tkazilishi mumkinU` avval tarbiyachi bolalardan ular bolalar bog`chasiga kelishdan oldin nima ish qilganliklarini, ertalab bolalar bog`chasida nima qilganliklarini, bolalar bog`chasida kunduzi nima qilishlarini gapirib berishlarini so`raydi. U

26

bolalarning sutkaning har bir qismida nima qilaetganliklarini aniqlaydi. Va umumlashtiradi. U suhbat oxirida ertalab, kunduz va tun – bular sutkaning qismlari ekanligini aytadi.

G`BugunG`, G`kechaG` kabi vaqt tushunchalarini nisbiy xarakterga ega. Bolalarning ularning o`zlashtirishlari qiyin. Shuning uchun imkoni boricha bugun, ertaga, kecha so`zlaridan ko`proq foydalanish va bolalarni bu so`zlarni ishlatishga unda turish zarur. Tarbiyachi muntazam ravishda ularga G`biz qachon rasm soldikW Biz bugun nima qurdikW Ertaga qaerga boramizWG` savollari bilan murojaat qilib turilishi lozim.

Tez sekin so`zlarining manosi konkret misollar bilan ochib boriladi. Tarbiyachi bolalar diqqatini o`yin davomida ular bajaraetgan xarakatlarning tezlik darajasiga jalb etadi. Kiyinish vaqtida u tez kiyinaetganlarni maqtaydi. Imillab kiyingan bolalarni aybsitadi, sayir yaev kishi bilan velosipedchining, avtomobil bilan poezdning, qurt bilan qo`ng`izning xarakat tezligini taqqoslaydi.

Katta guruh

q. O`quv yilining boshida katta gruppa bolalarida ertalab, kunduzi, kechqurun va kechasi kabi vaqt qismlari haqida tasavvurlar mustahqamlanib faqat bolalar faoliyatining konkret mazmuni va ular atrofidagi kattalar bilangina emas, balki vaqtning ob`ektivroq ko`rsatkichlari – tabiat hodisalari (quesh chiqishi) bilan bog`laydilar.

Tarbiyachi bolalar bilan ular va ular atrofidagi kattalar kun davomida nima qiladilar, ularni qanday izchillikda qachon bajaradilar, erta tong kunduz kechqurun haqidagi taasurotlari to`g`risida suhbatlashadi. U bolalarga tegishli she`r va hikoyalarni o`qib beradi. Ko`rsatma material sifatida bolalarning kun davomida xilma xil faoliyat turlari aks ettirilgan rasm va fotosuratlardan foydalaniladiU` o`rin ko`rpalarni yig`ish, ertalabki gimnastika, yuvinish, ertalabki nonushta. Sutka qismlari haqida tasavvurlarni aniqlashda didaktik o`yinlar, masalan, Bizning kun o`yini erdam beradi.

G`KechaG`, G`bugunG`, G`ertagaG` kabi vaqt belgilarining o`zgaruvchanligi va nisbiyligi bolalarning ularni o`zlashtirishlarida qiyinchilik to`g`diradi. Besh eshli bolalar bu so`zlarni yanglishtiradilar. Pedagog muayyan so`zlarning mazmun ahamiyatini ochib berish uchun bolalarga qo`yidagi savollarni beradiU` G`Biz siz bilan kecha qaerda bo`ldikWG`, G`Parkka qachon borgan edikWG`.

Bolalarni vaqt terminlari ustida mashq qildirish uchun katta gruppada so`zli didaktik o`yinlar hamda o`yin mashqlaridan, masalan, G`Davom ettirA`G` o`yinidan foydalaniladi. Bu mashqni koptok bilan o`ynaladigan o`yin formasida o`tkazish mumkin. Bolalar doira bo`lib turadilar. Tarbiyachi qisqa jumla aytib, koptokni tashlaydi. Kim koptokni ushlab olsa, o`sha bola tegishli vaqtni aytadi. MasalanU` tarbiyachi koptokni tashlabU` G`biz pochtaga bordikG`, - deydi. Bola esa koptokni ushlab olib G`kechaG` - deb jumlani tugatadi.

Bolalar hafta kunlarining nomini faoliyatning konkret mazmuni bilan bog`laydilar. Endilikda bolalar har kuni ertalab hafta kunlarining nomini shuningdek, kecha haftaning qaysi kuni, ertaga qaysi kuni ekanligini aytadilar.

Matematika mashg`ulotlarida vaqti-vaqti bilan bolalarga hafta kunlarini tartibi bilan aytish taklif etiladi. Aytilgan kundan oldin va keyin qanday kun kelishini aytish. PedagogU` G`qaysi kunlari rasm chizish mashg`ulotiW Muzika mashg`uloti – chiWG` deb savollarni almashtirib turadi.

Bolalar tartib bilan sanashni, hafta kunlarini tartib bilan aytishni o`rganib olganlaridan keyin kunni tartib nomeri bilan bog`laydilar.

Maktabgacha tayerlov gruppa Vaqtni bilish. Kichik gruppadan boshlab bolalarni vaqtni orientatsiya qilishga o`rgatib boriladi. Tayerlov gruppasida ertalab,

kunduz, kechqurun, kechasi, hafta kabi muddatlari haqidagi bilimlar mustahkamlanadi, oylar haqida tushuncha beriladi. Bolalar esa ularning nomlarini eslab qoladilar. Vaqt etalonlarini bilish, vaqt munosabatlarini aniqlay bilish bolalarga sodir bo`lgan voqealarni, ular o`rtasidagi sabab oqibat bog`lanishlarning izchilligini tushunib olishga erdam beradi. Vaqt orientatsiya qila bilish – mustahkam his etish asosida, ya`ni vaqt muddatini xilma xil faoliyatining amalga oshirilishi kerak. Bolalar vaqt va vaqt o`lchovlari nomini nutqlarida qanchalik ko`p ishlatsalar shunchalik katta ahamiyat kasb etadi. Sutka qismlari va ularning davom etish muddati haqidagi bilimlarini mustahkamlash davom ettiriladi. O`quv yilining boshida bolalar va kattalar kun davomida qachon va qanday izchillikda, qanday ishlar bilan shug`ullanishlarini aniqlab olish zarur. Pedagog G`bizning kunG` o`yinini o`ynash taklif etadi. Bolalarni har xil kasbdagi kishilarning mehnati bilan tanishtirib, ularga bu kishilarning sutkaning qaysi davrida ishlashlarini aytish foydalidir. Buning uchun bolalarning bevosita kuzatishidan, kitob o`qishdan, shuningdekU` G`kim kunduz kuni ishlaydiWG`, G`kechqurungi sayirG`, G`tungi sayirG` didaktik o`yinlaridan foydalanish mumkin. Bu o`yinni o`ynaetib bolalar tegishli mazmundagi rasmlarni tanlaydilar eki kim sutkaning ma`lum soatidaU` ertalab, kechqurun, kunduzi, kechasi ishlashini aytib beradilar. Bolalarning odatda odamlar kun deb ataydigan sutka biri ikkinchisi bilan almashinib turishini va har birining o`z nomi borligi, etti sutka bir haftani tashkil etishi haqidagi tasavvurlari ham mustahkamlanib boriladi. har xaftadagi kunlarning ketma-ketligi bir xildirU` dushanba, seshanba va x.k. har kuni ertalab bolalar shu kunning nomini, o`tgan va kelgusi kunning nomini aytadilar.

Bolalarni tez-tez vaqt munosabatlarini aniqlashga ertaga, bugun, kecha, avval, so`ngra – gacha, keyin, oldin, bunga qadar, bundan keyin so`zlaridan foydalanishga qiziqdirib borish muhimdir.

n`. Katta maktab eshidagi bolalarda vaqtni his qilishni rivojlanishi Insonning kundalik ish faoliyatida vaqt juda muhim o`rin tutadi. Kishi vaqtida qarab o`z ish faoliyatini boshlaydi,

xarakatlarini tezlashtiradi eki sekinlashtiradi, vaqtga moslashishini talab qiladi. Vaqtni sezish insonni vaqtini tejashga, undan unumli foydalanishga, aniq xarakat qilishga undaydi.

Kuzatuvlar shuni ko`rsatadiki katta maktab eshidagi bolalar vaqt intervallari, vaqt qismlarini, o`z xarakatlari bilan bog`liq holda olib bora oladilar. Ular o`zlari mustaqil vaqt oraliqlarini baholay oladilar. O`z xarakatlarini ma`lum xarakatta boshlab, ma`lum vaqtda tugata oladilar.

Vaqtni bilishning eng muhim faktorlariU` a`. Bola qaysi vaqt haqida gap baraetganini, mustaqil vaqt oralig`ini bilishi, vaqt haqida, soatdan foydalanishni

bilishi kerak. g`. Bolalarning turldi xarakatlarida ularga ma`lum vaqt bo`laklari haqida, berilgan topshiriqni ma`lum vaqtda

bajarishda ulgurish mumkinligini tushuntirish. Bolalarga soatga qaramasdan o`z sezgilariga qarab vaqtni sezishni rivojlantirish. Kattalar bu malakalarning

o`zlashtirishda uning kontrolligi. Katta va tayerlov gruppa bolalari bilan vaqtni sezishni a`. q. 5. a`0 minut oraliqlari bilan tanishtirishdan boshlaymiz.

27

a`- minut bu birinchi vaqt boshlanish haqidagi birlik hisoblanadi. haetda ko`pincha G`bir minutgaG`, G`bir minutdan so`ngG`, G`bir minut ko`tib turingG` kabi iboralar tez-tez ishlatilib turiladi. Bunda ishni uyushtirish va metodika ishlarini qo`yidagicha bo`ladiU`

a`. Bolalarni a`, q, 5 va a`0 minut o`tishi bilan tanishtirish. Bunda sekundomer, qum soatlaridan foydalaniladi. g`. Bu vaqtlarning o`tishini turli xarakatlari bog`liq holda o`tkazish. q. Bolalarni ko`rsatilgan, belgilangan vaqtgacha berilgan topshiriqlarni bajarishga o`rgatish. Ishlar bir necha bosqichda o`tkaziladiU` Birinchi bosqichda, belgilangan vaqt ichida berilgan topishiriqni bajarish, bunda qum soatlarida bajariladi.

Tarbiyachi doimo bolalarga baho berib boradi, ularning o`zlashtirishlariga qarab baholanadi. Ikkinchi bosqichda, vaqtni o`tish oraliqlarini baholash, tarbiyachi bunda ham baholab boradi. Uchinchi bosqichda, oldindan vaqt oraliqlarini uni o`tishlarini planlashtirish. Bunda ham kum soatlaridan

foydalaniladi. To`rtinchi bosqichda, vaqtni baholash, uning davomiyligini haet bilan bog`liq holda olib borishni o`rgatish. Programma materiallari qo`yidagi mashg`ulotlarni o`z ichiga olib qo`yidagi topshiriqlar qo`yiladi. Birinchi bolalarni bir minut davomi bilan tanishtirish. Ikkinchi, turli ish faoliyatlari davomida qum soati bilan vaqt o`tishi kontrol qilish. Uchinchi, berilgan topshiriqni o`z vaqtida bajarish ko`nikmasini hosil qilish.

Muhoqama uchun savollar a`. Bolalarni sutka qismlarini farqlashga va ularning ketma-ketligini bilishga o`rgatish usullari. g`. Katta maktabgacha eshdagi bolalarni vaqt o`lchami sistemasi sifatida – sutka, xafta, oy, yil, kalendar bilan

tanishtirish metodikasi q. Bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirish. Pedagogik masala Q a` Eksperiment to`rt sinfiga, matematika darsiga o`qituvchi G`BilmasvoyG`ni olib kiradi va unga erdam berishni

bolalarga aytadiU` G`BilmasvoyG` birinchi marta maktabga keldi. O`qituvchi undan so`radiU` G`Xafta kunlarini tartib bilan ayta

olasangmiWG` U kulib yubordi va G`avval yakshanba-dam olish kuni, keyin – chorshanba, keyin – shanba, o`ynash kerak, mana bo`ldiA`.

Sizlar nima deb o`ylaysizlar, savolga to`g`ri javob berdimi. Xuddi shunday asosda bolalar Bilmasvoyning oylarning yil fasllarining nomini aytishda xatolarni tuzatadilar. Dars yakunida bolalar G`BilmasvoyG` ga xafta kunlarining oylar va yil fasllarining ketma-ketligini aks ettirgan xat ezadilar.

SavollarU` a`. G`BilmasvoyG`ga bolalar nima deb maslahat qilishgan, nima deb o`ylaysizlarW g`. Ta`lim berishda o`yin metodining qimmati nimadaW q. Olti eshli bolalarni o`qitishda didaktik o`yinchoqlardan qanday foydalaniladiW Misollar keltiring. a`n` mavzu. g`-soat Tayanch so`zlar Vaqt xususiyatlari – bu vaqtning bir tomonga yo`nalib o`tishi, bu tabiat va jamiatning chiqishi yo`nalishini

ifodalaydi.

X. Mavzu- a`n`. Bolalar bog`chasida, bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish.

Reja: 1. Maktabgacha tarbiya muassasalarida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish va qayd qilishning

axamiyati. 2. Matematika bo`yicha ishni rejalashtirish. 3. Kalendar rejaga qo`yiladigan talablar va xisobot.

Adabietlar: 1. Stolyar A.A Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`99h y. 2. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`995 y. 3. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` T a`9ha` y. 4. Bolalar bog`chasining ta`lim tarbiya dasturi. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishni amalga oshirish

muvoffaqiyati tarbiyachi ixtisosiga, uning kasbiga oid tayergarchiligiga bog`liq. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarini rivojlantirish masalalari ishini rejalashtirish va tashkil qilishsiz hal

bo`lmaydi. Matematika mashg`ulotlarini planlashtirish.

Matematika mashg`ulotlari ham boshqa predmet mashg`ulotlari ham boshqa predmet mashg`ulotlari kabi kalendar pland rejalashtiriladi. Ba`zi paytlarda tarbiyachini kalendar plandan tashqari, plan konspekt ham tuzadi. Qanday paytlardaW Qanday maqsad bilanW

Kalendar plandan konspektning farqi nimaW Mashg`ulot konspekti batafsil eziladi, ba`zi paytlarda tarbiyachi qiladigan ish so`zma-so`z ezilib, ko`chirma gaplar

va bolalarning nomalri ham keltirilib eziladi. Konspekt ezish va konspekt bilan mashg`ulot o`tish tarbiyachi uchun ancha oson bo`ladi. Ammo, tarbiyachilar bolalar bog`chasida ko`pincha o`zlari tuzgan planlar bilan mashg`ulotlarni o`tkazadilar. Shuning uchun ham tarbiyachilar konspektdan ham avval plan ezishni, uni tuzishni o`rganishi kerak.

Tarbiyachilar matematika mashg`ulotlarni faqat o`z gruppasidagina emas, balki boshqa gruppalarda o`tkaziladigan mashg`ulotlarni ham programma mazmunini bilishlari kerak.

Yilning boshida ikkala tarbiyachi ham matematikadan mashg`ulotlarni planlashtirishi juda muxim. Mashg`ulot konspektining taxminiy sxemasi.

28

I. Mashg`ulotning nomi. II. Programma mazmuni. III. Oldindan olib boriladigan ish. Bolalarni bilim darajalarini bilish. IV. Mashg`ulotga tayerlanishi. V. Bolalarni tashkil qilish, mashg`ulotning borishi, metodik usullar bular hammasi birgalikda eziladi. Shuningdek, tarbiyachilarining nutqi buerda juda katta axamiyatga ega. Uning nutq madaniyati va savodi, ravon va

aniq, muloyim va sodda, aniq, qisqa tushuntiriladigan, to`g`ri savol bera oladigan, u ko`p bo`lmasdan aniq savollar berib, qo`yilgan vazifaga to`liq javob oladigan bo`lishi kerak.

Har bir bola bilan mashg`ulotdan tashqari vaqtlarda ham yakkama – yakka ish olib borishi zarur. Matematika mashg`ulotlarida olgan bilimlarni boshqa mashg`ulotlarda mustaxkamlab borishi kerak. Bolalar bog`chasi dasturi malakali tarbiyachilarga moslab tuzilgan. Ammo dastur – bu darslik emas. U bilan ishlashni o`rganish va bilishi kerak. Undan keyin shu planga qarab g` xaftalik mashg`ulotlar plani tuziladi. Lekin shunday narsalarga e`tibor qilish kerak:

a`. Hamma va ayirim bolalarni bilish darajalarini. g`. Programma vazifalarini. q. Ko`rgazma qurollar qancha borligini bilish va qanday materiallarni tayerlash kerakligini e`tiborga olish kerak

bo`ladi. Lekin aniq mashg`ulot planini umumiy sxemaga aylantirish, unda faqat metodik usullarni eslatib o`tib, mashg`ulotning qismlarini ko`rsatishi noto`g`ri. Mashg`ulot plani mashg`ulot konspektiga o`xshatish kerak emas.

Ish tajribasida ayrim tarbiyachilar boshqa odam tayerlagan planlarni, konspektlarni ko`chirish bilan shug`ullanadilar. Bu albatta, ishga katta zarar keltiradi. Bunday tarbiyachi hech qanday ijodiy ish olib bormasligi va bolani tarbiyalashda juda katta, emon xatoga yo`l qo`yadi.

Plan tuzishning taxminiy sxemasi.

1. Mashg`ulotning nomi: Bu punktda uchraydigan xatolar: A) mashg`ulot nomi o`rniga uning nomeri eki didaktik o`yin nomini ezib qo`yadilar, bu noto`g`ri hisoblanadi. 2. Programma mazmuniU` Bu punktda biz nimalarni o`rganish, qanday tushunchalarni qanday hajmlarda berilishini ezamiz. Undan keyin

ishimizga qo`yilgan vazifalarni, maqsadimizni ezamiz. /Bundan xatolar/ a) o`z oldiga qo`ygan vazifalarni ifodalashda aniq so`z topaolmaslik, ko`pincha tarbiyachilar G`o`rganishiG` deb

ezadilar,bu noto`g`ri, chunki faqat bir mashg`ulotda bolani o`rgatib bo`lmaydi. Shuning uchun boshqa so`zlarni ishlatish lozim. Ya`ni, tanishtirish, ko`rsatish, mustahkamlash, mashq qilish kabilar.

III. Ko`rgazmali materiallarU` Bu punktda metodik usullar ezilmaydi. Planda mashg`ulotga kerakli ko`rgazmali qurollar, tarqatma materiallar. IV. Mashg`ulotning borishi. Bu punktda ham metodik usullar ezilmaydi, faqat mashg`ulot haqida batafsil eziladi. Mashg`ulotning borishi qismlarga bo`linadi. Shularni hammasini qisqa, aniq va ko`chirma gaplarsiz ezish kerak. a`. Mashg`ulotning nomiU` el. matematika I. Bolalar nutqida ko`p, bitta, bittadan, birorta ham so`zlarini qo`llanilishini shakllantirish va aktivlashtirish. II. Programma mazmuniU` Bolalarni ayrim predmetlarni gruppadan ajratib olishga va ayrim predmetlardan gruppa tuzishga o`rgatishni davom

ettirish, gruppadagi barcha predmetlar uchun umumiy bo`lgan a`-g` belgini topishga bolalarni o`rgatishN` bolalar nutqidaU` ko`p, bitta, bittadan, birorta ham so`zlarni qo`llanilishini aktivlashtirish, bir soni gapda ot vazifasida kelganda turlash.

III. Ko`rgazmali materialU` O`yinchoqlarU` gruppadagi bolalar soniga teng miqdorda archacha va qo`encha. IV. Mashg`ulotning borishiU` a` qismU` Bolalarni archachalarning ko`pligiga jalb qilaman. Keyin esa bitta archacha

olib bolalardan menda nechta archacha borligini so`rayman, ulardan javob olgan har bir bolani bittadan archacha olishga taklif etaman va ularning har biridan nechta archacha olganligini so`rayman. hammalari archachalari olib bo`lganlaridan so`ng stolda bitta ham archacha qolmaganligini ta`kidlayman va bolalarga archachani ko`zdan kechirishni taklif qilaman. Bolalardan archachalarning rangini, har birida nechtadan archacha borligini savollar berib so`rayman, so`ng umumlashtiraman.

Hamma bolalarda bittadan archacha borligini stol ustida bitta ham archacha qolmaganligini ta`kidlayman va bolalarga hammalari birgalikda birorta ham archacha qolmaganligini aytishni taklif qilaman. Shundan so`ng hamma bolalarga bittadan archachani stol ustiga olib kelib qo`yishlarini aytaman va bolalarning har nechta archacha qo`yganligini so`rayman. Shundan so`ng archalar ko`payib qolganligini ularga tushuntiraman. Oxirida esa archalar ko`pligini aytib yakunlayman.

g`-qism. Bunda xuddi shunday mashqni qo`enchalar bilan o`tkazaman, bolalarni gruppadagi predmetlarning hammasi uchun umumiy bo`lgan bilishlarni ko`ra bilishga o`rgataman. Ulardan archacha va qo`enchalarning rangini so`rayman. Ularni javoblaridan xulosa qilaman.

Pedagogik ishining hisoboti va analizi.

Haet gruppadagi ta`lim tarbiyaviy jaraenni analiz qilishni, uning sifat va samaradorligini aniqlashni talab qiladi. Mashg`ulot analizida bolalar va alohida olingan har bir bola programma materialini qanday egallaganligi (topshiriqlarni hamma uddaladimi, kim uddalay olmadi, egallamadi, sababi nimada, bu bolalarga tatbiqan xarakatlarning qanday individual programmasini mo`ljallash, yo`q bo`lgan va orqada qolgan bolalarga etishib olishlarida qanday erdam berish, mashg`ulotda bolalarning aktivligi qanday bo`lganligi) qayd etiladi, bolalarning intilektlari, xotiralari, idroklarida qanday siljishlar ko`zga tashlanganligi,, ularning yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklari nimalarda ifodalanganligi, ta`lim tarbiya jaraenini o`stiruvchi hamda tarbiyalovchi ahamiyat kasb etgan etmaganligi aks ettiriladi.

Bolalarning yutuqlari maksimal darajada ob`ektiv baholanishi kerak, chunki haqiqiy ahvolni analiz qilishgina maktabgacha eshdagi bolalarga bundan keyin ta`lim va tarbiya berish usullarini aniqlash uchun asos bera oladi. Shuning uchun tarbiyachi faqat o`zininggina taasurotlariga asoslanmasligi, balki bolalar faoliyati (rasm, yasalgan narsa, bolalar hikoyalari va shu kabilar)ning natijalaridan ham foydalanishi lozim. Nimalar egallanmaganligi, kimlar va nima uchun egallanmaganligi albatta hisobga olinishi kerak. Masalan, kichkintoylarning nutqlarini o`stirish va ularga savod o`rgatish mashg`ulotlaridagi o`quv faoliyatlarini analiz qilishda bolalarning predmet va hodisalar haqidagi bilim va tasavvurlarining

29

sifati, ularning nutqiy ko`nikmalari, ifoda vositalaridan foydalanish, so`z yasash, so`zni o`zgartirish malakalari. So`zning tovush strukturasini farqlashning rivojlanganligi va shu kabilarga e`tibor berish zarur.

Bolaning ta`limda orqada qolish sabablari analiz qilinar ekan, tarbiyachilarning ishlarini kuzatish, ularga bu hodisalarning sabablarini aniqlashlarida ko`maklashish, alohida – alohida o`qitishni uyushtirishda va bolalarga individual endashishni amalga oshirishlarida foydali maslahatlar berishi kerak.

Umumiy ta`lim va hunar maktabning islohoti mehnat ta`limiga doir ishlarni yaxshilashni nazarda tutadi. Yangi programmada bolalarning mehnati birinchi marta bolalar faoliyatining mustaqil turi sifatida ikkinchi kichik gruppadan boshlaboq alohida bo`limga ajratilgan. Shuning uchun hisobotda bolalarda mehnat ko`nikma va malakalari, kollektiv mehnat malakalarining rivojlanish darajasini qayd etish lozim. Bundan analiz tarbiyachiga pedagogik jaraenning tafsilotini ko`rish, ijobiylik va kamchiliklarni ob`ektiv baholash, asosli xulosalar chiqarish o`z mehnati mahsulini ko`rish va uning istiqbolini belgilash imkonini beradi.

Pedagogik masala Q a` Bolalar bog`chasining mudirasi ertalab gruppalarning ishga tayergarligini tekshira ko`rib, bitta tarbiyachida

matematika mashg`uloti uchun hamma materialning stol ustida turganini ko`rdi. Navbatchilar geometrik shakllarni konvertlarga solyaptilar, rangli qalam daftarlarni bor yo`qligini tekshirdilar.

g`- tarbiyachi o`z o`rnida yo`q edi, u metodik kabinetda sanash uchun o`yinchoqlar tanlanaetgan edi, keyin esa gruppada sanoq zinachasini qidirdi. q-tarbiyachi esa mashg`ulot uchun materialni tahdaetgan edi, bolalar bu vaqtda o`yin bilan mashg`ul bo`ldilar.

SavollarU` a`. Har bir tarbiyachining ishga tayergarligini qalay baholaysizW g`. Mashg`ulotning o`tkazishga tarbiyachining tayergarligi qanday bo`lishi kerakW U qachon amalga oshiriladiW Muhokama uchun savollar. a`. Bolalar bog`chasida matematika bo`yicha o`yinlar rejalashtirishning ahamiyati va sharoiti. g`. Matematika bo`yicha mashg`ulot konspektini tuzishda qo`yiladigan talablar. q. Matematika bo`yicha mashg`ulot rejasini tuzishga qo`yiladigan talablar. n`. Bolalar bilan individual ishlashni rejalashtirish. 5. Programma vazifalarining bajarilishi va bolalarning matematik bilimini egallashlarini tekshirishni rejalashtirish. Mavzu-a`5. g`-soat. Tayanch so`zlarU` a`. Kalendar plandan konspektning farqi nimaW Mashg`ulot konspekti batafsil eziladi, ba`zi payitlarida tarbiyachi qiladigan ish so`zma-so`z ezilib, ko`chirma gaplar

va bolalarning ismlari ham keltirib eziladi. Bu ochiq mashg`ulot o`tganda eziladi. Kalendar plan g` xaftaga tuziladi va qisqa qilib eziladi. g`. Hisobot – kundalik ish yakunida hisobot eziladi.

XI. a`u`-a`w-mavzu. Olti eshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarining mazmuni va metodikasi REJA

a`. Maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi nuqtai nazardan olti eshli bolalar oilada va bolalar bog`chasida maktab ta`limiga tayerlashga qo`yiladigan zamonaviy talablar.

g`. Arifmetik masalalar. q. Bolalarning arifmetik masalalarni tushinishning o`ziga xos xususiyati n`. Masalalar ustida ishlashda metodik usullar va izchillik. 5. G`+G` G`-G`, G`=G` belgilari bilan tanishtirish. u`. Soat bo`yicha vaqtni aniqlash.

Adabietlar a`. Kurmakaeva R., A`zamova M., Normatova S., Yusupova M., G`Elementar matematika rejalariG`. T. a`99g` y. g`. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`995 y. Maktabgacha eshdagi bolalar ta`lim tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablarini haetga joriy etish keng ko`lamli ish

bo`lib, u bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Talablarda belgilangan ko`rsatkichlarga erishish uchun davlat tomonidan zaruriy shart sharoitlar va imkoniyatlar yaratiladi. Xalq ta`limi vazirligi hamda joylardagi ta`lim-tarbiyaga tegishli bo`lgan tashkilotlar va muassasalar talablarini haetga joriy etish yuzasidan o`z faoliyatini maqsadli yo`nalishda olib boradilar.

Bolalarning bilim, ko`nikma va malakalari har o`quv yili 9 kunida tayanch dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg`ulotlari orqali tekshirib boriladi. u`-w eshdagi bolalarning maktabga tayerlik darajasi ushbu davlat talablari, ko`rsatkichlari asosida o`qo`vchilarni kasb-ho`narga yo`naltirish va pedagogik-psixologik tashxis markazi mutaxassislari tomonidan tekshiriladi.

Davlat talablari ko`rsatkichlariga erishish G`Bolalarni rivojlantirish va maktabga tayerlash tayanch dasturiG` asosida bolalarning ilk va u`-w eshga etgunga qadar amalga oshiriladi. Bolalarning bilim, ko`nikma va malakalari har o`qo`v yili yakunida tayanch dasturda keltirilgan talablar asosida nazorat mashg`ulotlari orqali tekshirib boriladi. u`-w eshli bolalarning maktabga tayergarlik darajasi ushbu Davlat talablari ko`rsatkichlari asosida tekshiriladi.

Olti eshli bolalarga matematikani o`rgatish metodikasi Bolalar bog`chasining tayerlov gruppasida bir haftada ikkita, bir yilda wg`-wn` mashg`ulot o`tkazish rejalashtiriladi.

Mashg`ulotlar sentyabrdan may oyining oxirgacha har biri g`5-q0 minutdan o`tkaziladi. Mashg`ulotlar kompleks rejalashtiriladi, ya`ni g`-q dastur vazifasi olinadi.

Mashg`ulotlarda didaktik o`yinlar, ko`rgazmali materiallardan keng foydalaniladi. Bolalar q0 minut davomida mashg`ulotga qiziqib qatnashishlari uchun tarbiyachi qo`yidagi talablarga rioya

qilishlari lozimU` a`. Dastur materialini yaxshi o`zlashtirib olish. g`. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayerlashi q. Butun mashg`ulot davomida bolalarning qiziqishni G`ushlab turishgaG` e`tibor berish. n`. Bolalar faoliyatini o`zgartirib turishga e`tibor berish.

30

5. Mashg`ulot o`rtasida fizkul`tminutga eki xarakatli o`yinlar o`tkazishni rejalashtirish. u`. Mashg`ulotda bolalarning mustaqil hulosa chiqarishlariga erishish. w. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag`batlantirish. h. To`g`ri javoblarga bolalarning diqqatini qaratib, butun gruppa bolalari kerakli materialni o`zlashtirishlariga erdam

berish. 9. Har bir bolaning mashg`ulotda mustaqil ishlashiga erishish. Dastur materialini mashg`ulotlarga taqsimlashda bolalarning bilim va ko`nikmalariga ularning tayerligiga e`tibor

berish lozim. Tarbiyachi o`z nutqiga alohida e`tibor berishi kerak. Maxsus terminlarni to`g`ri qulay bilish katta ahamiyatga ega.

Masalan, son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik kerak. G`Qaysi son katta, kaysiniki kichikG` deb so`raladi (qaysi raqam katta – deyish mumkin emas).

Shartli o`lchovlardan foydalanishda G`Bu erda necha o`lchovG` emas. Necha O`lchovni qo`yib olishga tengG` - deyish kerak. Metodik ko`rsatmalarda uchraydigan ayrim maxsus terminlarni (G`klassifikatsiyaG`, sonlarning miqdoriy tarkibi...) tarbiyachi bolalarga tushintirishda ishlatmasligi Tarbiyachini nutqi bolalarga tushunarli bo`lishi, tushuntirish qisqa, mazmunli. Ifodali bo`lishi kerak. Mashg`ulotda hamma bolalarning aktiv ishtirok etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bilan bir qatorda signalli kartochkalar bo`lishi tavsiya etiladi. Agar o`rtog`ining javobi to`g`ri bo`lsa, yashil kartochka, noto`g`ri bo`lsa qizil kartochka, o`rtog`ini javobini uni qoniqtirmasa (o`rtog`ining javobini to`ldirmoqchi bo`lsa) ko`k kartochkani ko`rsatishlari lozim. Bunda hamma bolalar o`rtoqlarining javoblarini diqqat bilan eshitishga harakat qiladilar, intizom ham buzilmaydi (G`Men javob berayG`, G`noto`g`riG` degan qichqiriqlar bo`lmaydi).

Tayerlov gruppasida ishni tayerlashdan boshlash lozim. Tarbiyachi bolalarni n`0 gacha sanashga o`rgatishni davom ettiradi, har bir sonni tegishli raqam bilan ifodalashga, har bir sonning qatordagi o`rnini aniqlashga, har bir son qaysi sondan keyin va qaysi sondan olidin aytilishi, miqdoriy va tartib sonlarni farq qilishga, son elementlarining katta kichikligiga, yaqin-uzoq masofasiga, joylashishiga bog`liq emasligini o`rgatadi. Shunday qilib natural son qatori haqidagi muhim vazifa hal qilindi. Sanash, sanab ajratishda bolalar o`yinchoqlarni, predmetlarni, geometrik figuralarni, tovushlarni, xarakatlarni sanaydilar. Sanashni mashq qilishda bolalar predmetlarni sanab tushirib qoldirilishi eki predmetni bir necha marta qayta sanamasligi kerakligini tushunib oladilar. Son sanash yo`nalishiga bog`liq emasligini, sanashda miqdor va tartib sondan foydalashni mumkinligini tushunadilar. To`plamlarni sanash orqali va bir-birining tagiga qo`yib taqqoslash orqali aniqlash mumkinligini ko`radilar (masalan, yuqori qatorda u` ta olma, pastki qatorda w ta nok bor. Ularni son shakli va raqami bilan belgilanadi). Bu tushunchalar o`yinlarda mustahkamlanadiU` G`AdashmaG`, G`Xatoni tuzatG`, G`Nimaning o`rni o`zgaradiWG`, Tovushlarni sanaydilar va uni sonli shakl raqam bilan ko`rsatadilar. Ayniqsa a`0 sonini raqam bilan ezishda alohida e`tibor berish kerak. Buning uchun G`0G` ni tushuntirish kerak.

Flaneregrafta a`0 ta kvadrat qo`yiladi, birma-bir kvadratlarni olib qo`yib nechta qoldi, - deb so`rab turiladi, oxirgi kvadratni olib qo`ygach, bolalar G`a` ta ham kvadrat qolmadiG`- deyiladi. Bitta ham qolmaganligini G`0G` bilan belgilanadi. G`0G` sonini a` sonidan nechta kam, qo`shuv a` soni G`0G` sonidan nechta ko`pW- deb so`raladi. Buni aniqlab G`0G` sonining qatordagi o`rnini tushunadilar.

Bolalarni masalalar echishga o`rgatish. Oldingi olib borilgan ishlar bolalarning yangi faoliyatga hisoblashga o`tishlariga imkon beradi. Qo`shish va ayrishga o`rgatish – birinchi sinfda matematika o`qitishning asoslaridan biridir. Bolalar bog`chasida

asosiy tayerlov ishlari olib boriladi. Bolalar arifmetik amallarning ma`nosini tushinishga hamda unga ongli suratda endashishga, kattaliklar, natija hamda amallar komponenti o`rtasidagi o`zaro bog`lanishlarni aniqlashga imkon beradi.

Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalar bir amalli oddiy masalalarni, ya`ni narsalar ustida ish bajarishdan (qo`shish, ayrish) bevosita kelib chiqadigan (qo`shdik, ko`paydi, ayirdik-kamaydi) arifmetik masalalarni echadilar. Bular yig`indi va qoldiqni topishga qaratilgan masalalardir. Bolalarni katta songa kichik sonlarni qo`shish hollari bilan tanishtiriladiU` ularni avval bir sonini qo`shish va ayirish, keyiniroq g` va q sonlarini qo`shish va ayirishga o`rgatib boriladi.

Masalalarni echishga o`rgatish bosqichlari Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarni hisoblash faoliyatini o`rgatish va masalalar bilan tanishtirish ularga kichik –

kichik hisobni bosqichma-bosqich bilimlar bilan amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalarga masalalar tuzishi o`rgatish hamda ularga masalalar mazmunida tevarak atrofdagi

haetda o`z aksini topishini anglab olishlarida erdam berish zarur. Ular masala strukturasi (tuzilishini) o`rganib, masalaning shartli savollarini aniqlaydilar, berilgan sonlarni muhim

ahamiyatga ega ekanligini anglab oladilar. Bundan tashqari, ular masalalar echishda aytilgan narsalar bilan bajarilgan amallar qanday miqdorni o`zgarishlarga olib kelishini tushunib oladilar.

Bolalar masala savoliga to`liq va to`g`ri javob berishga o`rganib boradilar. Bu davrda sonli material e birinchi beshlik bilan chegaralanadi eki ikkinchi beshlik ichida a` ni qo`shadilar eki ayiradilar. Ikkinchi bosqichda bolalar qo`shish va ayirish amallarini asosan tanlashgagina o`rgatilib qolmay, balki a` talab qo`shish va ayirish usullaridan to`g`ri foydalanishga eki oldin g` sonini keyin a` ni ayirishni o`rgatib boriladi.

Bolalarning masalada berilgan sonlarni ajratib olishni o`rganishlari hamda kelib chiqadigan miqdor o`zgarishlarining ma`nosini tushunib olishlari uchun to`liq predmetli ko`rsatma zarur.

Bolalarni masalalar tuzishga o`rgatish Tarbiyachi birinchi mashg`ulotda bolalarga masala haqida ularnga tushuncha berib, amalda shartlar tuzish va unga

savollar qo`yib o`rgatadi. Dastlab bir ikkita masalani tarbiyachining o`zi tuzadi, bunda u o`zining ko`rsatmasiga binoan bolalar bajargan

xarakatlarni tavsiflaydiU` G`Sereja stolga q ta matreshka qo`ydi. Vera yana a` matreshka olib kelib qo`ydi. Vera va Sereja hammasi bo`lib nechta matreshka olib kelishdiW

Bolalar Vera a` ta matreshka olib kelganini, hammasi bo`lib nechta matreshka bo`lganini n` sonining a` dan ko`pligini tushuntiradilar. TarbiyachiU` G`Men masala tuzdim, sizlar esa uni echinglar. Endi biz masala tuzish va uni echishni o`rganamiz, - deydi. Bolalar hozirgina echgan masalani eslaydilar. Tarbiyachi bolalarga masalani qanday qilib tuzganini tushuntiradi. G`Avval stol ustiga Sereja nechta matreshka qo`yganligini, Vera nechta matreshka olib kelganini so`zlab berdim. Siz Vera bilan Sereja n` ta matreshka olib kelganini aytdingiz. Masalani echib, siz savolga to`g`ri javob berdingiz.

Yana bitta xuddi shunday masala tuzadilar. Masala savoliga to`liq va aniq javob berish kerakligini ta`kidlash muhimdir. Agar bola bir narsani o`tkazib yuborsa, masalan, faqatgina predmetning miqdori haqida gapirsa, (G`n` ta matreshkaG`) u holda tarbiyachi undan qanday matreshkalar haqida so`z boraetganini so`raydi.

31

Masala tuzilishi bilan tanishish. Masala tuza bilish ko`nikmasi uning tuzilishini o`zlashtirib olish uchun zamin yaratadi. Bolalar masala tuzilishi

bilan ikkinchi eki uchinchi mashg`ulotda tanishadilarU` ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar, masala shartida kamida g` ta son bo`lishligi alohida ta`kidlanadi.

Tarbiyachi bolalarga murojaat qilibU` men hozir sizlarga masalada nima haqida gapirilishini so`zlab beraman, siz bo`lsangiz men aytgan narsalarimning hammasini ko`rsatasiz. Bolalar kartochkaning chap tomoniga u` ta bayroqcha, o`ng tomoniga a` ta bayroqcha qo`ydilar. Kartochkaga hammasi bo`lib nechta bayroqcha qo`yishdiW Biz masala tuzdik. Keling, uni takrorlaymiz va bilganlarimizni bilmaganlarimizdan ajratamiz. Biz nimani bilamizW Bolalar chap tomonda u` ta, o`ng tomonda esa a` ta bayroqcha borG`, deb javob beradilar. G`Buni biz bilamiz. Bu masalaning shartiG` - deb tushuntiradi tarbiyachi. Masalada nima so`rayaptiW BolalarU` Kartochkada hammasi bo`lib nechta bayroqcha borligiW –deb javob beradilar. Biz buni bilmaymiz. Biz mana shuni aniqlashimiz kerak. Bu masala savoli. har bir masalaning o`z savoli va o`z sharti bor. Bizning masalamizda qanday sonlar haqida gapirilyaptiW Siz qanday savol qo`ydingizW Masalamizni takrorlaymiz.

Tarbiyachi bolalardan biriga masala shartini takrorlashni, boshqasiga savol qo`yishni taklif etadi. Masala qanday ikki qismdan tuzilganligi aniqlanadi. Ular shu usulda g`-q ta masala tuzadilar.

Bolalar ko`rsatma materialsiz masalalar tuzishni o`rganib olganlaridan keyin, masala tuzilishi haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun uni hikoya va topishmoq bilan ongli ravishda taqqoslash foydalidir.

Masalani topishmoqlar bilan taqqoslash yaxshidir. Sonlar, ko`rsatilgan topishmoqlar tanlab olinadi. G`Bittasi gapiradi, ikkinchisi tomosha qiladi, yana ikkitasi esa eshitiladiG` (og`iz, ko`z, quloqlar). G`Bir tom ostida to`rt og`ayin yashaydiG` (stol) va h.k.

Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bu erda qanday savollar berish mumkinligini muhokama qiladiU` G`Bu nimaW Stolning nechta oeg`i borW Va hakozo. Topishmoqda qanday predmet haqida gap borishini topish kerak. Masalada esa miqdorni, necha soni hosil bo`lishini eki nechta predmet qolishini bilish kerak.

Masalan topishmoq bilan solishtirish masala savolining arifmetik mazmunini ta`kidlash imkonini beradi. Bolalarni masalani hikoya, topishmoqdan farq qilishga erdam beruvchi umumiy usullardan foydalanishga o`rgatish foydalidir. Tekstni (matnni) qo`yidagi plan asosida tahlil qilish mumkin. Bu erda sonlar bormiW Bu erda nechta son borW Bu erda savol bormiW.

Mashg`ulot oxirida bolalarga topishmoq, hikoya va masalani qaytatdan tuzish uchun nima qilish kerakligini o`ylash taklif etiladi.

O`rgatishning bu bosqichida birinchi mashg`ulotda bolalar qo`shishga, keyinroq esa qo`shish va ayirishga oid masalalarni echadilar, qo`shish va ayirishga oid masalalar navbatlashtirib turiladi. Javobni qo`shni sonlar o`rtasidagi bog`lanish va munosabatlar haqidagi tushunchaga asoslanib topadilar.

Drammalashtirilgan masalalar. Drammalashtirilgan masalalarga ko`pincha e`tibor beriladi. Bu masalalarda bolalarning kuzatgan, ko`pincha o`zlari bevosita bajargan xarakatlari aks ettiriladi. Bu erda savolga javob berish emas, balki bu berilgan sonlar ko`rgazmali asosda ko`rinib turishi muhimdir.

Birinchi sinf o`quvchilari ko`pincha masalani echishni bilmaydilar, chunki ular u eki bu xarakatni ifodalovchi (sarf qildi, bo`lishib oldi, sovg`a qildi va hakozo) so`zlarining ma`nosini tushunmaydilar. Shuning uchun maktabda, tayerlov gruppada u eki bu harakatni ifoda etuvchi so`zlarning mazmunini ochib berishga alohida e`tibor berish kerak.

Shu maqsadda masala asosiga qanday amaliy xarakatlarni kiritish zarurligini hisobga olish kerak. Bundan qarama – qarshi harakatniU` keldi-ketdi, yaqin kelishdi-uzoqlashdilar, oldi-berdi, ko`tarishdi-tushishirishdi, olib kelishdi-olib ketishdi, uchib kelishdi-uchib ketishdi nazarda tutuvchi yig`indi va qoldiqni topishga oid masalalarni taqqoslash maqsadga muvofiqdir.

Mazmunini tushunib olishda bolalar qiynaladigan qarama-qarshi ahamiyatga ega bo`lgan bir xil o`zakli so`zlarniU` berdi (u) berdilar (unga), sovg`a qildi (u) – sovg`a qilishdi (unga), oldi (u) – olishdi (unga) taqqoslash ayniqsa muhimdir.

Illyustratsion masalalar. Dastlab bolalarga tema, mazmun to`g`risida gapiriladi hamda berilgan sonlar tasvirlangan rasmlar ko`rsatiladi. Rasm bo`yicha birinchi masalani tarbiyachining o`zi tuzadi. U bolalarni rasmlarni ko`rib chiqishga, berilgan sonlarni hamda miqdoriy munosabatlarning o`zgarishiga olib kelgan haetiy harakatlarni ajratib olishga o`rgatadi. Masalan, rasmda 5 ta shar ushlagan bola tasvirlangan, u bitta sharni qizchaga bermoqda. Rasmni ko`rsataetib, tarbiyachiU` G`Bu erda nima tasvirlanganW Bola nima ushlab turibdiW Unda nechta shar borW U nima qilmoqdaW Biz nimani bilamizW Masalaning shartini tuzing. Nima haqida so`rash mumkinW Deb so`raydi.

Dastlab tarbiyachi bolalarga yo`llanma savollar berib erdamlashadi., keyin esa faqat masalaning planini beradiU` G`Nima chizilganW NechtaW Nima o`zgardiW Ko`payadimi eki kamayadimiWG` Keyinchalik bolalar o`zlari mustaqil ravishda rasmlarni kuzatib, masala tuzadilar.

Masala tuzishda umumiy fon (o`rmon, dare) kabi vaza savatcha, archa, olmalar kabi predmetlar tasvirlangan rasmlardan ham foydalanish mumkin. Rasmlarda qirqib olingan joylar bo`lib, bu erlarga predmetlarning yassi tasvirlariU` olma, shar, nok, bodring, qayiq, uy, daraxt va hokazolar qo`yiladi. Tarbiyachi bu teshikchalarga predmetlarning berilgan sonlari aniq ko`rinib turadigan qilib joylashtiriladi.

Shunday qilib, bu holda masalaning temasi va berilgan sonlari oldindan belgilangan, uning mazmunini esa bolalar o`zlari o`zgartira oladilar.

Tarbiyachi berilgan sonlarni o`zgartirib, bolalarni ayni bir temada har xil mazmundagi yig`indi va qoldiqni topishga oid masalalarni o`ylab topishga, hikoya qilishga o`rgatishda foydalaniladigan hoxlagan mazmundagi rasm asosida masala tuzishga undaydi.

Og`zaki masalalar. Oldingi qilingan ishlar ko`rsatma materialsiz masala (og`zaki masala) tuzishga o`tish uchun imkoniyat yaratadi.

Og`zaki masala tuzishga shoshilmaslik kerak. Bolalar, odatda masala sxemasini oson o`zlashtirib oladilar, unga ergashib, darhol haetdagi haqiqatni noto`g`ri ifodalaydilar, bunda masalaning asosi hisoblangan miqdoriy munosabatlar mantiqini tushunmaydilar.

Bajarilishi lozim bo`lgan harakatlarning mazmuni yaxshi o`zlashtirib olingandan keyin, bolalar o`z tajribalari asosida tuzilgan masalalarni ham echa oladilar. hilma-xil mazmundagi masalalar tevarak atrof haqidagi bilimlarni aniqlash va mustahkamlashga erdam beradi, ularni bog`lanishi va munosabatlarini aniqlashga, ya`ni hodisalarni o`zaro bog`lanish va o`zaro bog`liqlari bilan idrok etishga o`rgatadi.

Dastlabki og`zaki masalalarni bolalarga tarbiyachi beradiU` G`Grafikda 5 ta stakan suv bor edi. Sobir a` stakan suv ichdi. Grafikda nechta stakan suv qoldiWG`, Quruvchilar ko`chaning bir tomonidagi 5 ta o`yin, ikkinchi tomonidagi a` ta

32

o`yin topshirdilar. Quruvchilar nechta uy topshirishdiW G`Wquvchilar maktab oldiga u` ta olma va a` ta nok ko`chati o`tqazishdi. Ular hammasi bo`lib nechta meva daraxti o`tqazishdiG`.

Tarbiyachi bolalarni masalalar tuzishga o`rgata borib, songa oid material hajmini belgilaydi. Bolalar masalalarning haetiy munosabatlarini to`g`ri aks ettirishlarini kuzatib borishlari kerak. har safar biror bola

o`ylab topgan narsa haqiqatda ham shunday bo`lish bo`lmasligi muhokama qilinadi. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o`rgatish.

Bolalar masala tuzilishini, masalarni mustaqil tuzishni, savollarga to`g`ri javob berishni o`rganib olganlaridan keyin ularni arifmetik amallarni (qo`shish va ayirishni) ifoda etishga o`rgatish mumkin. BolalarU` G`Masalani echish uchun nima qilish kerakW, Siz masalani qanday echdingizWG` - kabi savollarga javob beradilar. Bunga maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda muhokama qilish, harakatlarni asosli tanlab olish hamda olingan natijani tushintira olish ko`nikmasini o`stirish muhimdir.

Ishni shunday tashkil etish kerakki, bunda bolalar birinchi sinf o`quvchilari masala echishda foydalanadigan metodlarni egallab olsinlar.

Masala muayyan sxema asosida tahlil qilinadi. Namunaviy savollarU` G`masalada nima haqida gapiriladiW Nima deyilganW NechtaW.... (Masalada berilgan

sonlar ajratib olinadi, ular o`rtasidagi munosabatlar aniqlanadi). Biz nimani bilamizW (nima ma`lumW) Biz nimani bilmaymizW (Nima noma`lumW) masalani echish uchun nima qilish kerakW Predmetlar soni ko`paydimi eki kamaydimiW Shunday qilib masalani echish uchun nima qilish kerakWG`.

Bolalar arifmetik amallarni ifoda etib, masala savoliga to`liq javob beradilar hamda echimning to`g`riligini tekshiradilar.

Mashg`ulot oxirida muayyan harakat qanday miqdoriy o`zgarishlarga olib kelganini – natijada miqdor ko`payganini ta`kidlash zarur. har bir bola masalani takrorlash, uning elementini ajratib olish tanlangan harakatni tushuntirish ko`nikmasi egallab olishi kerak.

Yig`indini topishga a` ta mashg`ulot bag`ishlanadi, so`ngra bolalar qoldiqni topishga, ya`ni hisoblash harakatlarni ifoda qilishni o`rganadilar.

Masalani tahlil qilish ham qo`shish amalini ifoda etishdek o`tiladi. Tarbiyachi oxirida G`u` dan a` ni ayirsak, 5 qoladiG`, deydi. Bolalar hisoblash ifodasini taqqoslaydilar. O`qituvchi (tarbiyachi) ularga endi hamma vaqt qaysi sondan qaysi sonni ayirish kerakligini so`zlab berishlarini aytadi. Bolalarning nima uchun ayirish kerakligini va ayni harakat qanday miqdoriy o`zgarishlarga (soni kamaydi) olib kelganini tushunib olishlari muhimdir.

Bolalar maktabda qo`llaniladigan arifmetikaga doir atamalarni o`rganib olishlari kerak. Bolalarga dastlabki qadamdanoq G`qo`shishG`, G`ayirishG`, G`hosil bo`ladiG`, G`teng bo`ladiG` so`zlarini o`rgatib

borish kerak. G`OluvG` G`qoladiG` kabi turmushda ishlatiladigan so`zlardan qochish lozim. Bolalarning har bir harakatning mazmunini, shuningdek harakatlar o`rtasidagi bog`liqligini anglab olishlari uchun

qo`shish va ayirishga oid masalalarni muntazam ravishda taqqoslash zarur. Bu ularning farqini yaxshiroq tushunish va tegishli harakatlarni farq qiladigan, keyinroq esa biri ikkinchisiga o`xshash masalalarni taqqoslash uchun kerak bo`ladi. Masalan, bolalar bir konvertdagi kvadratlar sonini aniqlaydilar. So`ngra konvertlardan a` ta kvadrat oladilar, ayrim hollarda esa konvertda a` ta kvadrat qo`shadilar, shunday qilib ular qo`shish va ayirishga oid masala tuzadilar. Masalalar nimasi bilan bir-biriga o`xshash va bir-biridan nimasi bilan farq qilishini aniqlaydilar. Tarbiyachi savollar beradiU` G`Birinchi va ikkinchi masalalarda nimalar to`g`risida gapirilyaptiW Nima ma`lumW Nimani bilish kerakW Birinchi masalani echish uchun nima qilish kerakW Qaysi masalada natija (yig`indi) ko`proq chiqadiW Qaysi birida kamayadiW Nima uchunWG` Birinchi masalada biz a` ta kvadrat qo`shdik, kvadratlar ko`paydi –biz qo`shdik. Ikkinchi masalada biz a` ta kvadratni oldik, konvertdagi kvadratlar kamaydi, deb javoblarni umumlashtiradi.

Keyinchalik bolalar mustaqil suratda bir sonni ikkinchi songa qo`shish eki bir sondan ikkinchi sonni ayirishga doir masalalarni tuza oladilar.

Bolalar e`tibori masala savolining u eki bu amaliy harakat bilan aloqasini aniqlashga qaratiladi. Qoldiqni topishga oid masalalar hamma vaqt bir xil savolga (Qancha qoldiW) ega bo`lishi bilan farq qiladi. Chunki ayirishga oid oddiy masalalarni echish bolalarda qiyinchilik to`g`dirmaydi.

Qo`shishga oid masala savolida masala shartida baen etilgan eki undan kelib chiqadigan harakat aniq aks ettirilishi shart. Odatda, bolalar sxemani tezda o`zlashtirib olib, savolni bir soniyada, ifoda etadilarU` G`Qancha bo`ldiWG` Ularni tasvirlangan harakatlarni aks ettirib yanada aniqroq ifodalar qidirishga undash kerakU` G`Nechta sovg`a qilishdaWG` G`Necha qo`yishdiWG` G`Nechta o`tirishibdiWG` G`Nechtasi sayir qilyaptiWG` G`Nechta bola hovlida o`ynamoqdaWG` va hakozo.

Masalalarni tasvirlash usuliU` masaladagi berilgan sonlarning nechtaligini ta`kidlashga va ular o`rtasidagi munosabatlarni aniqlay bilish ko`nikmasini rivojlantirishga imkon beruvchi eng qimmatli usul – masalani tasvirlashdir.

Rasmda g` ta qo`shiluvchi predmetni ko`rsatib tasvirlash kerak. Bolalarni predmetlarni sxematik tasvirlash usullari bilan tanishish ham foydalidir.

Dastlabki a`-g` ta masalani tarbiyachining o`zi tasvirlab chizadi. U doskaga bo`r bilan ichiga 5 ta qo`ziqorin solingan savatchaning rasmini chizadi. Bolalar tarbiyachi qanday masalani chizgishni topganlaridan keyin, o`zlari hoxlagan predmetlari haqida masala tuzadilar.

Bolalarni masalaning javobi emas, balki masala shartini chizish kerakligi haqida ogohlantirish kerak. Tarbiyachi tez chiziladigan predmetlarni tanlash haqida maslahat beradi. U bir nechta yaxshi chiqqan va a`-g` ta yaxshi chiqmagan rasmlarni tanlab oladi. Bolalar kim qanday masala tuzganligini topadilar. Ular qaysi rasm bo`yicha masala tuzish mumkin, qaysi masala bo`yicha masala tuzib bo`lmasligini, nima uchun, xatosi nimada ekanligini aniqlaydilar. Rasmda masalada berilgan sonlar ko`rsatilishi kerakligi haqida ishonch hosil qilinadi. o`zaro tekshirish uyushtirilsa yaxshi bo`ladiU` stol atrofida o`tirganlar o`zaro rasmlarini almashtirib o`rtog`ining rasmi bo`yicha masala tuzadilar.

Ayirishga oid masala tuzishda ko`pincha g` ta rasm chizishga to`g`ri keladiU` birida kamayuvchi, ikkinchisida – qoldiq va ayriluvchi chiziladi. Masalan, u` ta archa, ikkinchisida 5 ta archa va a` ta to`nka chiziladi.

Bolalarga hisoblash usulini o`rgatish. Bolalar arifmetik amallarni ifoda etishga va uni asoslab berishga o`rganib olganlaridan keyin ularni hisoblash usullari bilan tanishtirish mumkin. Ular qo`shish va ayirishni a` ni qo`shib va ayirib o`rganib olishlari kerak. Ushbu usullarni egallab borishda bolalar qo`shni sonlar o`rtasidagi bog`lanish va munosabatlarni tushunishga hamda sonlarning birliklaridan iborat tartibini bilishga tayanchlari lozim.

Arifmetik amallarni ifoda etishga o`rgatish jaraenidagi mashg`ulotlarning bir qismi qo`shni sonlarni solishtirish va sonlarning birliklaridan iborat tarkibi haqidagi bilishlari mustahkamlashga ajratiladi. Bolalarga hisoblash usullarini qanday

33

o`rgatish mumkinW Rasm – illyustratsiya bo`yicha qo`yidagi masalani tuzishni taklif etish mumkinU` G`Yuqoridagi simga 5 ta chumchuq, pastdagisiga g` ta chumchuq qo`nib turibdi. Simlarda nechta chumchuq qo`nib turibdiWG` Masalani muhokama qilaetib bolalar masalani echish uchun 5 ga g` ni qo`shish kerakligini aniqlaydilar. Ularning barcha chumchuqlarni bir yo`la sanab chiqishlarining oldini olib tarbiyachiU` G`Biz qanday qilib qo`shamizWG`-deb so`raydi. Bolalar odatda G`Sanash kerakG` - deb javob beradilar. TarbiyachiU` G`Yuqoridagi simda nechta chumchuq turibdiWG`-deb so`raydi. 5 ta chumchuq. – Agar biz yuqoridagi simda 5 ta chumchuq qo`nib turganin bilsak, sanashning nima keragi borW 5 ga g` ni qo`shish kerakU` 5 ga a` ni qo`shsak, u`N` u` ga a` ni qo`shsak wN` 5 ga g` ni qo`shsak wN` bo`ladi. Simlarda nechta chumchuq qo`nib turibdiWG`. Bolalar javob beradilar. Tarbiyachi bittalab qo`shishni o`rganishlarini aytadi va 5 ga g` ni qanday qo`shish kerakligini esta olishni taklif qiladi. Bolalar bittalab qo`shishni o`rganib olganlaridan keyin ayirishga oid masalarni echishda u bittalab ayirishni ko`rsatadi.

Ayirish usulini qo`yidagicha ifodalash lozimU` a` tasi kam 5 – bu n`, a` tasi kam n` – bu q. Keyinchalik bolalar q ni qo`shadilar va ayiradilar. Bolalarni arifmetik amallari ifoda etishni hisoblash usullaridan farq qila bilishga o`rgatish uchun qo`shishda –

G`gaG`, ayirishda – G`danG` qo`shimchalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bolalar hisoblash vaqtida olingan javob bilan birga (5 qo`shuv q barobar h) arifmetik amallarni takrorlaydilar,

shundan keyingina ular masala savoliga javob beradilar. Dastlab bolalar ko`rsatma material asosida, keyinroq-miyada sonlarning to`g`ri va teskari ketma-ketligi haqidagi

bilimlari hamda ular o`rtasidagi bog`lanishi va munosabatlarni tushunishga asoslanib hisoblaydilar. Yil oxirida bolalar masala tuzishni, undagi shart va savolni farq qila bilishi, berilgan sonlarni ajratib olishni, ular

o`rtasidagi miqdoriy munosabatlarni aniqlashni, arifmetik amallarni to`g`ri to`plashni va ifoda etishni, hisoblash usullaridan foydalanib, harakat natijasini topishni va masala savoliga to`liq javob berishni bilishlari kerak.

Arifmetik narsalar echish. Masala echishda G`qo`shishG`, G`ayirishG`, G`barobarG` matematik terminlaridan foydalanish zarur. Keyin

masalani G`eziladiG`. -Lolada q ta shar bor edi, u yana a` ta shar oldi. Sharlar ko`paydimi, kamaydimiW Ko`paysa qaysi belgidan

foydalanamizW Qo`shuv belgisidan q qo`shuv bir barobar n` (shar). Doskada q raqami. Lola nechta shar oldiW a` ta. q qo`shuv a` barobarW Masalada bizga nima noma`lumW Sharlarning nechta bo`lgani va q qo`shuv a` barobarW Keyin masala bir necha marta qaytariladi va echiladi. Doskaga q qo`shuv a` barobar n` deb G`eziladiG`.

Bolalar ezishni mashq qiladilar. a`-g` bola mustaqil ezganlarini o`qib beradilar. G`q sharga a` ta shar qo`shilsa, n` ta shar bo`ladiG`. Kim masalani echadiW q ga a` ni qo`shish kerak. Lolada nechta shar bo`ldiW n` ta. Doskada q qo`shuv a` barobar n`. Bolalar ko`pincha masalani hikoya topishmoq bilan aralashtirib yuboradilar. Masalan, Akvariumda u` ta baliq bor ediU` Yana bir nechta baliq solib qo`yishdi. Bu masalani echish mumkinmiW Eki to`rtta og`ayni bitta tom tagida yashaydilar. Bular masala emas, balki hikoya va topishmoqdir. Masalada doim eng kamida g` ta ishtirok etishi uqdiriladi.

Tevarak atrofni (joyni) bilish Bolalarning maktabdagi ko`pgina faoliyatlari tevarak atrofdagi o`rnini aniqlash (orientatsiya qila bilish) bilan

bog`liqdir. Shuning uchun bolalar maktabga chiqqunga qadar harakat yo`nalishlari (o`ngda, chapda, to`g`ri, burchakdan burchakka va hakozo)ni bilishlari, tevarak atrofdagi narsalarning o`zlariga nisbatan (o`ng tomonda, chap tomonda, yuqorida, pastda, orqada, oldinda) joylashishini bilishlariN` bir biriga nisbatan joylashishini (stolning oldida stul) xonada uchastkada, mikrofonda orientatsiya qila bilishni, bog`chadan uyga qaytishni, ko`chadan o`tish qoidasini bilishlari lozim. Bolalarni qog`oz satxini aniqlay bilishga o`rgatish muhimdir. CHunki bu bilimlar kitobning kerakli betini topishda, a` varaq qog`ozning yuqorgi chap burchagi, daftarning yuqori past tomonlari, burchaklarini topishi, kerakli yo`nalishda daftarda chiziqlar chizishga o`rgatadi. Bolalarga qo`yidagi topshiriqni berish mumkinU` pastki chap burchagiga n` ta kvadrat, yuqorgi o`ng burchagiga a` ta ortiq uchburchak chiz. Bolalarni bajargan ishlarini to`laroq so`zlab berishga o`rgatish zarur. Tevarak atrofni bilish vazifasi matematika mashg`ulotida kam vaqtni oladi, uni ko`proq boshqa bo`limlar bilan birgalikda olib borish kerak (kundalik turmush faoliyatida, o`yinda, mehnatda, jismoniy tarbiya, musiqa mashg`ulotlarida, gimnastika vaqtida).

Didaktik o`yinlar bolalarning tevarak – atrofni aniqlash ko`nikmalarini takomillashtiradi. (MasalanU` G`Predmetni topG`, G`Xona bo`ylab saexatG` va hakozo o`yinlar) Barcha asosiy harakat yo`nalishga ko`rsatma berib turiladiU` G`To`g`richa borasan, keyin chapga burilib, shkaf oldidan o`tasan va hakozo. Bunda bolalar tevarak atrofda o`z o`rinlarini aniqlay boshlaydilar.

Topqirlikka masalalar. G`Top kim qaerda turibdiWG` Agar Salimaning oldida Alisher, Nodiraning orqasida Akmal turgan bo`lsa, Nodira qaerda turgan bo`ladiW G`Xonaning har burchagida bittadan mushuk o`tirgan bo`lsa har bir mushukning qarshisida nechtadan mushuk o`tiribdiW Asta sekin vazifa murakkablashtirilib, ular o`rtasidagi munosabatlar, predmetlar soni ko`paytirib boriladi.

Avval tevarak atrofni aniqlash ko`rgazmali materiallar asosida olib borilsa, keyinroq haeliy dastur asosida olib boriladi.

Birinchi o`nlik sonlarning har biriga nisbatan uning qatorida o`zidan oldin keladigan a` ni qo`shish bilan eki undan keyin keladigan sondan a` ni ayirish bilan hosil qilishni bilish. Birinchi beshlik sonlarning ikki sonni qo`shishdan hosil bo`lishining barcha hollarini, q-5 sonlarining ikki qo`shiluvchidan iborat tarkibining hamma hollarini bilish, u`-a`0 sonlariga nisbatan esa ularning har biri a` ni qo`shish (ayirish) bilangina emas, balki boshqa usullar bilan hosil bo`lishini bilish. u`-a`0 sonlarining ikki sonni qo`shish natijasida hosil bo`lishi va bu sonlarni ikki qo`shiluvchiga ajratishning ba`zi hollari bilan tanishish.

Sonlar hosil bo`lishini (+, - , = belgilaridan foydalanib) misol ko`rinishida eza olish, bunday misollarni o`qishni ularni echa olishni o`rganish.

MU` g` ta doirachani qo`ying. Doirachalar q ta bo`lishi uchun nima qilish kerakW Yana a` ta doiracha qo`ying. Doirachalar nechta bo`ldiW q ta doirachani qanday hosil qildingizW g` ta uchburchak qo`ying. a` ta uchburchak qolishi uchun nima qilish kerakW a` ta uchburchakni qanday hosil qildikW So`ngra shunday mashqlarni kiritish kerakki, bolalarda bajarilaetgan amallarni ezish uchun yangi belgilariga ehtiej paydo bo`lsin.

MU` Bir bola g` ta baliq tutdi va ularni chelakgacha qo`yib yubordi. So`ngra u yana a` ta baliq tutdi. Va uni ham chelakgacha qo`yib yubordi. Chelakgachadagi baliqlar nechta bo`ldiW (q).

(Bolalar oldingi mashg`ulotlarda q raqamigacha ezishni o`rganishgan bo`lishi kerak). Endi buni qanday ezish mumkin ekanini ko`ramiz. Diqqat tinglang va biz nima qilaetganimizni o`ylab toping,

belgilanmagan so`zlarni bir oz baland ovoz bilan aytamizU` G`Ikki qo`shuv bir barobar uchG` g`+a`=q. Bu qo`shish belgisi, bu esa hosil bo`ldi eki barobar belgisi.

34

Tarbiyachi bolalarga yana bir marta qo`shishni taklif etadi. Ayirishga doir ushbu masala ham yuqoridagiga o`xshash qaraladi. G`Suvda g` ta o`rdak suzib yurgan edi. a` ta o`rdak chetga chiqib ketdi. Nechta o`rdak qoldiW Shundan keyin

tarbiyachi bolalarga g` ta cho`pni ko`rsatishni taklif qiladi, va undan a` ta cho`pni olsa, nechta qolishini so`raydi. Demak g`-a`=a` bu ayirish belgisi. Bolalarga bir necha marta o`qitiladi, va shunga o`xshash misollarni echishini o`rganadilar.

Soat bilan tanishtirish metodikasi. Bolalarga turli soatlar ko`rsatilib, soatning kishi haetidagi ahamiyati tushuntiriladi. Bolalar diqqati hamma

soatlarning umumiy, bir xil belgilari borligiga qaratiladi. (Tsiferblat, ko`rsatkich). Strelkaning harakat qilish printsipi bilan tanishtiriladi. Soat maketida strelkaning ikkalasi ham a`g` ga qo`yiladi. Strelkalarning uzunligi bir xilmiW Bolalar a` ta strelka uzun, ikkinchisi qisqa deydilar. Qisqa strelka soat nechaligini ko`rsatadi, uzun ikkinchisi qisqa deydilar. Qisqa strelka soat nechaligini ko`rsatadi, uzun strelka minutni ko`rsatadi. Ikkala strelka a`g` da turibdi, soat a`g` ligini ko`rsatayapti, deydi. hozir qisqa strelkani aylantiramiz. Uzuniga tegmaymiz. Qisqa strelka a` raqamiga o`tkazildi, hozir soat bir. Keyin g` ga o`tkazadi, soat ikki, deydi va hokazo.

Bolalar o`z soatlarida tarbiyachining topshirig`ini mustaqil bajaradilar. Bolalar aniqlik bilan soatni bir, ikki, uch va haqozo a`g` bo`lganini aniqlay olganlaridan keyin, yuqorida aytilgan metodika asosida yarim bilan tanishtiriladi. Bolalar o`z nutqlarida vaqtni ifodalovchi so`zlardan to`g`ri foydalana bilishlari lozim. G`Nechta soat emasG`, G`Soat necha bo`ldiWG`, G`Qaysi paytWG`, G`Kimniki 5 ni ko`rsatayaptiWG`

Pedagogik masala. Ba`zida maktabga tayerlov gruppasida mustaqil arifmetik masala bu bo`ylab topa olmaydigan, uning sharti va uni

echishini takrorlay olmaydigan bolalar uchrab turadi. Bu bolalar o`ychan, buni qo`yidagi fakt asosida bilish mumkinU` masala echishda ular javobning turli variantlarini o`zlari topadilar, hikoya tuzishda hael qiladilar.

SavollarU` a`. Matematika mashg`ulotida bolalarning passivligi nima uchun namoen bo`ladiW g`. Tarbiyachi bunday xususiyatlari qanday hisobga olishi kerakW Muhokama uchun savollar. a`. Olti eshli bolalarning esh xususiyatlariga xarakteristika. g`. Ikki o`lchamli fazoda mo`ljal olishga o`rgatish. q. Soat bo`yicha vaqtni aniqlash a`u`-a`w mavzu. n`-soat. Tayanch so`zlarU` a`. Drammalashtirilgan masalalar-bu bolalarning kuzatgan, ko`pincha o`zlari bevosita bajargan harakatlari aks

ettiriladi. Illyustratsion masalalar- bunda rangli rasmlar va o`yinchoqlardan foydalaniladi.

XII. Mavzu – a`h . Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi. REJA

a`. O`zbekiston Respublikasi ta`lim to`g`risidagi Qonun (a`99w y.) nuqtai nazaridan bolalar bog`chasida bolalarni matematikaga tayerlashda zamonaviy maktab (a`-sinf) qo`yadigan talablar.

g`. Bolalar bog`chasi va maktab ishidagi hamkorlikni tashkil qilish shakllari. q. Shu uslublaridagi hamkorlik

Adabietlar 1. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I. G`Maktabgacha eshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni

shakllantirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`995 y. 2. a`-n` sinflar uchun dastur O`zbekiston Respublikasining G`Ta`lim to`g`risidaG`gi Qonun va Kadrlar tayerlash milliy dasturi talablari asosida

maktabgacha eshdagi bolalarga ta`lim-tarbiya berishning asosiy maqsadi esh avlod istiqlol mafkurasi asosida sog`lom, har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida tarbiyalash va maktab ta`limiga tayerlashdan iboratdir.

Maktabgacha eshdagi bolalarga ta`lim tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma`naviy jihatdan rivojlantirishda, ularning tug`ma laeqati, qiziqishi, ehtieji va imkoniyatlari hisobga olgan holda, milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida muntazam ta`lim olishga /maktab bog`chaga/ tayerlashdan iborat.

Maktabgacha eshdagi bolalarni rivojlantirish va maktabga tayerlash jaraeni, oldiga qo`yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishi ushbu maktabgacha eshdagi bolalar ta`lim tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablari, maktabgacha eshdagi bolalarga beriladigan ta`lim-tarbiya mazmunining asosiy yo`nalishlari hamda ularning maktabga tayerlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar belgilab berilgan bo`lib, u davlat hujjati sifatida e`tirof etiladi.

Davlat talablari ko`rsatkichlarini belgilashda davlat va jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi, maktabgacha eshdagi bolalarning jismonan sog`lomligi, qobiliyati, ehtieji va imkoniyatlari ya`ni bola shaxsining ustivorligidan kelib chiqildi.

Maktabgacha eshdagi bolalar ta`lim-tarbiyasiga qo`yiladigan davlat talablarini bajarish O`zbekiston Respublikasi xududida faoliyat ko`rsataetgan mulkchilik shakli va idoraviy bo`ysinishidan qat`iy nazar barcha ta`lim muassasalari uchun majburiydir.

Bolalarni maktabga tayerlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar. - Geometrik shakllardan ma`lum mazmuniga ega bo`lgan tasvirlar tuzishN` - birinchi o`nlikning son tarkibi (a`loxida birliklaridan) va g`,q,n`,5,u`,w,h,9,a`0 sonlarining o`zidan kichik ikki

kichik sondan tarkib topganligini bilishN` - birinchi o`nlikdagi har bir sonning qanday hosil bo`lishini bilish, buning uchun son qatordagi avvalgi songa a` ni

qo`shish va keyingi sonlardan a` ni ayira olishN` - 0, a`, g`, q, n`, 5, u`, w, h, 9, raqamlarning hamda G`+G`, G`-G`, G`=G` ishoralarini bilishN` - a`, q, 5, a`0 tiyinlik va a`, q, 5, a`0 so`mlik pullarni bilishN` - o`taetgan hafta kunlarini ketma-ketligi, ko`p qismlarini bilish, yil fasllarini, oylarini bilishN` - a`0 gacha bo`lgan buyumlarini sanash, sanab ajratib olish, narsalar sanash raqam bilan muvofiqlashtira bilishN` - a`0 ichida enma-en sonlarni taqqoslay olish, qaysi son boshqasidan katta (kichik) ligini aniqlay olishN` - narsalarni kattaligi, uzunligiga, kengligi, balandligi, yo`g`onligiga ko`ra taqqoslay olishN` - to`g`ri va egri chiziqlarni, uchburchaklar, to`rtburchaklarni bir-biridan farqlash hamda tasvirlash.

35

Maktabgacha eshdagi bolalarni ota-onalari va qarindoshlari bilan ishlashni tarbiyachi maktabgacha tarbiya muassasalarida uchrashganda ham, uylariga borganida ham o`tkazadi.

Bunday ish o`tkazish uchun tarbiyachi nima qilishi kerakligini ko`rsatamiz. Maktabgacha eshdagi bolalarning ota-onalari va qarindoshlari bilan ishlashni tarbiyachi maktabgacha tarbiya

muassasalarida uchrashganda ham, uylarigaborganda o`tkazadi. Bunday ishni o`tkazish uchun tarbiyachi nimani bilishi kerakligini ko`rsatamiz. Maktabgacha eshdagi bolalarga matematika asoslarini o`rgatish zarur, albatta. Ayniqsa hozirgi maktabgacha tarbiya

kontseptsiyasini amalga oshirish sharoitida bu masala nihoyatda kerak bo`lib qoladi. Maktabgacha tarbiya kontseptsiyasi maktabgacha tarbiya muassasalarida ta`lim-tarbiya jaraenini bolaning ijodiy shaxsini rivojlantirishga yo`naltirishni tavsiya qiladi.

G`Bolalar bog`chasida tarbiya va ta`lim dasturiG`da bolalarga matematika asoslarini o`rgatishning mazmuni aniqlab berilgan. Bu mazmunga muvofiq tarbiyachi bolalarni uyda o`rgataetgan ota-onalarga ba`zi tavsiyalarni berish kerak. Agar bolaning matematik G`ta`limiG`ni yo`naltirilmasa, tasodifan o`zlashtirilgan ma`lumotlarga qaramay, uning aqliy rivojlanishi saviyaning bu eshdagi darajasiga etisha olmaydi.

Maktabgacha eshdagi bola ta`limini bola o`rganaetganini tushuna oladigan qilib qurish kerak. Bu fikrni tushuntirish uchun sodda misol keltiramiz. Bola oldiga guruch solingan tog`orachani qo`yamiz. Bu

tog`orachadan 5 qoshiq guruch olishni taklif qilamiz. 5-u` eshdagi bola uchun bu vazifa qiyinlik qilmaydi. U 5 qoshiq guruchni hato qilmay oladi. Shundan keyin unga G`Endi olgan guruchingni tog`orachaga qaytarib sol va sanaG` deymiz.

Maktabgacha eshdagi bola guruchni harakatlarini sanab qaytarib soladi, u qoshiqlarning qay darajada to`laligiga mutlaqo e`tibor bermaydi. Bola to`rtgacha sanadigan keyin G`Necha qoshiq guruch qoldiWG` - deb so`raymiz. G`Bir qoshiqG` - deb javob beradi, u tekshirib ko`rishni taklif qilamiz. Bola bilan birga guruchni qoshiqqa (to`ldirib) solamiz. Guruch q qoshiq chiqadi. Nega bunday bo`ldi, degan savol bolani boshini berk ko`chaga tiqib qo`yadi, chunki u mazkur faoliyatini bajarishida majburiy bo`lgan ma`lum qonuniyatlarga amal qilamiz-da.

Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarni shunday o`qitish kerakki, uni o`rab olgan tabiat (borlik) tushunarli bo`lsin. Ota-onalar bunda unga erdam berib muhim o`zaro aloqalarni va o`zaro bog`lanishlarni ko`rsatish, mulohaza yuritishga, solishtirishga o`rgatishi kerak.

Ko`pchilik ota-onalar bolalarini eng oldin o`ngacha, yigirmagacha va hatto yuzgacha sanashga o`rgatadilar. Ularni ranjitishga to`g`ri keladi.

Juda ko`p holda bolalarning ota-onalari g`ururlanadigan bunday G`bilimG` lari foydasiz bo`ladi, chunki bola bunda sonning nomini va qatordagi tartibini mexanik ravishda edlab oladi, mutloq sanoq deb ataluvchi sanash bo`yicha mashq qilib oladi. Odatda unda bolalarda sonlar haqida tasavvurlar mavjud bo`lmaydi.

Bolani sanashga qanday o`rgatish kerakW Sanoq bola uchun ma`lum tartibda edlab olingan so`zlar majmuasi bo`lmay,balki sanash sonning mazmunini bilganlikka asoslanadigan bo`lishiga qanday erishish mumkinW

Eng sodda va samarali metod-predmetlarni qayta sanashdir. Buning uchun maxsus mashg`ulotlarni tashkil qilishning hojati yo`q. Bolaning kattalar bilan muloqoti vaqtida, bolalar o`yinlari vaqtida sanoq bo`yicha mashqlar uchun imkoniyatlar ko`p. G`Uy oldida nechta daraxt o`smoqdaW Gulpushtada nechta gul ochilganW Mashinalar turadigan joydagi qizil mashinalar nechtaW Qutidagi qalamlar nechtaW Beshta tarelka, beshta qoshiq keltir. Nechta odam choy ichsa, shuncha chashka keltir (qo`y)G`.

Istalganda katta bolalarga shunga o`xshagan ko`plab savollar berish mumkin eki shunday topshiriqlar berish mumkinki, ularni bajarganda bolalar sanoq bo`yicha mashq qilishsin.

Ammo bolalarni predmetlarni qayta sanashga o`rgatishda ma`lum qoidalarga amal qilishga to`g`ri keladiU` qayta sanash vaqtida bola sonni tartibi bilan aytishi, har qaysi sonni bir predmetga mos keltirishi, qayta sanashda birorta ham predmetni qoldirmasligi va bir predmetni ikki marta sanamasligi kerak. Qayta sanashda sonni predmet surib qo`yilganda eki unga qo`l tekkandan keyingina aytish kerak. Aks holda bola predmetlarni emas, balki o`z harakatlarini sanashi mumkin. Shu qoidalarni yaxshi o`zlashtirib olganidan keyingina predmetlarni ularga qo`l tekkizmay sanashi mumkin.

Sanash malakasini bola uchun qiziqarli bo`lgan o`yin bilan mustahkamlash mumkin. Boladan ko`zlarini yumishini so`rang, o`zingiz esa bir necha marta chapak chaling eki bolg`acha bilan stolni bir necha marta uring. Bola ko`zini ochib, siz necha marta chapak chalganingizni aytishi eki qancha tovush eshitgan bo`lsa, shuncha soldatcha qo`yish kerak. Topshiriqlar turli-tuman bo`lishi mumkinU` siz aytgan predmetlar miqdorini sanash, stoldan qancha predmet turgan bo`lsa, shuncha marta o`tirib – turish eki sakrash va so`ngra shu sonni aytish, ular oldiga qo`ygan predmetlaringizni sanash. Xonadagi bir xil predmetlarni (stullar, pardalar, piedalar. gullar va b.) sanash.

Bola sanash ko`nikmalarini o`zlashtirganligini, sanash operatsiyalarini u qanchali asosli bajarilishini qanday bilish mumkinW Buni amalga oshirish juda oson. Masalan, tugmalarni, engoqlarni, no`hotlarni eki boshqa predmetlarni qatorga eyish, eki biror aniq rasm eki geometrik figura shaklida eyish va ular nechta ekanligini sanashni so`rash. Sanashni yaxshi o`zlashtirilgan bola uchun mazkur topshiriq hech bir qiyinlik qilmaydi, chunki u bu sonni tashkil qiluvchi predmetlarning qanday joylashganligiga bog`liq emasligini biladi.

Yana bir topshiriq. Bir xil miqdordagi katta va kichik kubchalarni ikki qator qilib qo`yish kerak. Boladan qanday kubchalar ko`p va qandaylari kam ekanini so`rang. Katta kubchalar ko`p bo`lib ko`rinadi, chunki ko`p joy oladi-da. Savolga javob berganda bola tashqi ta`siriga qarab orientir olmasligi kerak. Kubchalarni bevosita sanab chiqib, katta kubchalar ham, kichik kubchalar ham bir xil miqdorda ekaniga ishonch hosil qilish zarur.

Bola topshiriqni bajarib aniq javob berishi bilan cheklanmay, balki uni (javobini) asoslay olishi, bunday natijaga qanday kelganini gapirib bera oladigan bo`lishi kerak. Tafakkur nutqdan ajralmasdir. Nutq va tafakkur o`zaro zich bog`liqlikda rivojlanadi. Shu sababli bolaga o`z harakatlarining ketma-ketligi va ularning natijalari haqida mufassal va boshqalar tushunadigan qilib gapirib berish imkonini berish kerak. Bola katta bola tekshiruvchi ostida o`zini xuddi tashqaridan tinglagandek tinglaydi va o`z da`volarining ishonchli ekanini baholaydi.

Son haqidagi tasavvur bolaning predmetlarni sanay olishi bilan chegaralana olmaydi. Bolalarning ketma-ket sonlar orasidagi munosabatlarni tushunib etmog`iga erishmoq kerak. Qo`l ostida mavjud bo`lgan har qanday materialdan – toshchalar, soldatchalar, qurilish nabori eki mozoyka elementidan foydalanib, sonlar orasidagi munosabatlarni ortiq, kam teng so`zlari bilan aniqlab, har xil predmetlar gruppalarni taqqoslash mumkin. Buni qanday qilish kerakW Qog`oz varag`iga ikkita poloska rasmini solamiz. Yuqoridagi poloskaga bitta oq tugma, pastdagi paloskaga oltita qora tugmani joylashtiramiz. Bolaga qaysi tugmalar ko`p, qaysilari kam eki ular teng ekanligini aniqlashni taklif qilamiz. Bola savolga e qayta sanash usulidan foydalanib, e oq va qora tugmalarni juftlab chiqib javob berishi kerak.

36

Maktabgacha eshdagi bolalarga xos bo`lgan fikrlashdagi konkretlikdan qutilish bola predmetlarning katta gruppasi har doim yuqorida bo`ladi degan xulosa chiqarishga o`rganib qolmasligi uchun predmetlarning kichik gruppasini goh,yuqoriga, goh pastga qo`yib turish zarur. Aks holda bolalarning noto`g`ri shakllangan tasavvurlariga yo`liqib turishga to`g`ri keladi. Karimaning (n` yasharu n` oylik) tarbiyachi qanday kvadratlar ko`p, qanday kvadratlar kam, deb bergan savoliga bergan javobini keltiramizU` G`Qizil kvadratlar ko`p, chunki ular yuqori poloskada turibdi, yuqori poloskada esa har doim ko`p bo`ladiG`.

Predmetlarning ikki gruppasini taqqoslashda katta teng sonli bo`lmagan predmetlarni bitta predmetni qo`shish eki ayirish bilan teng sonli to`plamlarga qanday almashtirish kerakligini ko`rsatish kerak. Masalan, u` ta kubchani bir qator qilib qo`yamiz, ularning tagiga ettita toshni terib qo`yamiz. Bolaga nima ko`p, nima kamligini, toshlar ko`pmi eki kubchalar ko`pmi, eki ular baravardanmi ekanini aniqlashni taklif qilamiz. Kubchalar toshchalardan kam ekanin aniqlab olgach, bolaga shunday ish qilsinki, toshchalar bilan kubchalarni tengdan bo`lsin. Aytib berishga shoshilmay, bizning o`zi to`g`ri echimini topishga imkon berish muhimdir. Odatda bolalar bunday ishning uddasidan chiqadilar va boshdaeq bitta kubcha qo`shish kerakligini aytadilar. Katta bola bilan birgalikda kubchani qo`yadi, kubchalarning butun gruppasini sanab chiqadi, endi toshchalar bilan kubchalar baravardan-ettidan ekanini aniqlaydi. Bola bunday deydiU` G`Etti va etti – teppa-tengdanG`. Teng sonli bo`lmagan predmetlar gruppasiga aylantirishning ikkinchi usulini – pastki qatordan bitta toshchani olish kerakligini ko`rsatish zarur.

Pedagogik masala Bolalar bog`chasining turli esh gruppalarida matematika mashg`uloti uchun ko`rgazmali materiallar tayerlanadi. har

bir ota-ona o`zining farzandi uchun sanoq materiali nabori, sonli kartochkalar tayerlab beradi. Katta gruppalarda qiziqarli matematika burchagi tashkil qilinadi, ota-ona bilan birgalikda topqirlik va o`ylashni rivojlantirish uchun didaktik o`yinlar tayerlandi. Ota-ona bog`chaga matematik mazmunga ega bo`lgan ko`ngilochar kechasiga taklif qilindiU`

SavollarU` a`. Bunday tajribani qimmati nimadaW g`. Ota-onalar bilan ishlashning yana qanday formalarini bilasizW q. Ota-onalar bilan shu yo`nalish bo`yicha ish olib borish nima uchun kerakW Mavzu a`9. g`-soat. Tayanch so`zlar. a`. Minimal talablar. Geometrik shakllardan ma`lum mazmunga ega bo`lgan tasvirlar tuzishN` - birinchi o`nlikning son tarkibi va g`,q,n`,5,u`,w,h,9,a`0 sonlarining o`zidan kichik ikki kichik sondan tarkib

topganligini bilishN` - 0,a`,g`,q,n`,5,u`,w,h,9 raqamlarining hamda G`+G`, G`-G`, G`=G` ishoralarini bilish. - a`,q,5,a`0 tiyinlik va a`,q,5,a`0 so`mlik pullarni bilishN` - o`taetgan hafta kunlarini ketma-ketligi, ko`p ismlarini bilish yil fasllari, oylarini bilish.

XIII. Mavzu a`9-g`0 Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodi k rahbarlik qilish.

REJA: 1. Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishini tashkil qilishda bolalar muassasasi mudirasi va katta tarbiyachining

roli. 2. Tarbiyachilar bidim darajasini va maxoratini oshirish shakllari. 3. Ish tajribalarini umumlashtirish va uni bolalar bog`chasida pedagoglar orasida eyish.

Adabietlar:

1. A.I. Vasil`eva, L.A. Baxturina, I.I. Kobitina bolalar bog`chasining katta tarbiyachisi. T. a`99a`. 2. Stolyar A.A Formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkol`nikov. M., a`99h y. Prezident Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Milliy axborot agentligi muhbirining savollarga bergan

javoblarida O`zbekiston fuqarosining siesiy faolligi ortib boraetgani, ertangi kunga ishonchi va O`zbekiston har soxada yanada yangi muvoffaqiyatlarni qo`lga kiritganligidan faxrlansa, bir tomondan yaqinda bo`lib o`tgan noxush xodisalar to`g`risida esa afsus bilan so`zladilar.

Javoblardan eshlar tarbiyasi bilan shug`ullanuvchi barcha xodimlar, murabbiylar va tarbiyachilarga ko`proq taaluqli bo`lgan vazifalar kelib chiqadi. Vatanga sadoqat ruhida tarbiya topaetgan, jahon taraqqieti va madaniyati darajasiga etish uchun intilaetgan eshlarimiz bilan birga noxush xodisalar keltirib chiqarishda qatnashgan va shunga o`xshash doiralarga tushib qolaetgan eshlarimiz bor ekan, hali bizning oldimizda katta muammolar turganini his etish mumkin.

Shunday muammolarni hal etishda har bir ta`lim xodimining chuqur bilim egasi va zamon bilan hamqadam bo`lib yurishga intilishga hozirgi eshlarga berilaetgan bilim va tarbiya zamon talablariga javob berishda ko`p mehnat qilish kerakligini anglatadi.

G`Xusherlikka da`vatG` maqolasini o`qib Prezidentimiz I.Karimovning G`Ko`p narsa albatta, insonning o`ziga va uning tarbyachisiga bog`liqG`, G`Bu borada qancha ish qilmaylik shu soxada ishlarimiz etarli emasligini tan olishimiz... to`g`ri yo`lni adashmay topa olishga qodir bo`lgan barkamol avlodni tarbiyalap etishtirishda bag`ri keng, zahmatkash murabbiylarimizga tayanishimiz lozimG` degan fikrlarni barcha e`tiborini eshlar tarbiyasi jiddiy masala ekaniga qaratadi. Shunday ekan Wzbekiston bolalar bog`chasining mudira va katta tarbiyachilarining tarbiyachilar hamda bolalar bilan ishlashdagi roli juda katta axamiyatga egadir.

Katta tarbiyachining lavozimi vazifalari G`Bolalarning maktabgacha va maktabdan tashqari mussasalari, rahbar va pedagogik xodimlar lavozimlarining malaka xarakteristikalariG` va G`Maktabgacha bolalar muassasalari haqidagi NizomG`da belgilab berilgan.

Katta tarbiyachi: Maktabgacha bolalar mussasasidagi ta`lim-tarbiyaviy ishga metodik rahbarlikni amlga oshiradiN` G`Bolalar bog`chasida ta`lim-tarbiya programmasiG`ning bajarilishini ta`minlaydi va kontrol qiladi, ta`lim-

tarbiyaviy ishning to`g`ri uyushtirilishi uchun javobgarN` Ilg`or pedagogik tajribani o`rganadi, umumlashtiradi va tarqatadi, pedagogik sovetda ko`rib chiqish uchun zarur

materiallarni tayerlaydiN` maktabgacha bolalar muassasasidagi metodik kabinetning ishini tashkil qiladiN` bolalarning eshlariga muvofiq pedagogik qo`llanmalar va o`yinchoqlarni tanlaydi.

37

Ota-onalar o`rtasida pedagogik bilimlarni propaganda qilish, turli esh gruppalari tarbiyachilari, shuningdek maktabgacha bolalar muassasasi va maktab ishida ketma-ketlilikni ta`minlash bo`yicha ishni uyushtiradi.

Katta tarbiyachi oliy pedagogik ma`lumotga (maktabgacha pedagogika fakul`teti) ega bo`lgan eki o`rta pedagogik (maktabgacha bo`limi) ma`lumotga va kamida q yil pedagoglik stajiga ega bo`lgan eng, yaxshi tarbiyachilardan tayinlanadi. O`z kasbining xurmatini qozonishi va ularga o`z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlarida erdam berish uchun katta tarbiyachi qanday rahbarlik sifatlariga ega bo`lishi kerakW

Katta tarbiyachi faqat yaxshi nazariy tayergarlikkagina emas, balki bilimlarni amalda qo`llash ko`nikmasiga ham ega bo`lishi kerak. Bunday ko`nikmasiz butun ish qat`iy ilmiy asosda qurilgan, bola psixologiyasini chuqur bilishni nazarda tutadigan zamonaviy maktabgacha muassasada ishlab bo`lmaydi. U fanning turli sohalari, madaniyat, san`at, etikadan keng xabardor bo`lishi kerak.

Tajribali, katta tarbiyachining tashabbuskorligi va ishga ijodiy endoshishi: g`oyalarini umumlashtira bilish, maqsadga muvofiq ishlash, har bir tarbiyachining imkoniyat va qobiliyatlarini hisobga olishga qarab farqlanadi. U pedagoglar bilan maslahatlashadi, jamoatchilik fikri, hamkasblarining tanqidiy muloxazalari va takliflariga xusherlik bilan quloq soladi, ularning tajriba va bilimlaridan foydalanadi, tarbiyachi ishidagi muvoffaqiyatini o`z vaqtida qo`llab quvvatlaydi. Uning yutuqlarini ommalashtiradi. Maqtov va maqullash pedagoglarning o`z tajribalari, fikr va xissietlarini hamkasblari bilan o`rtoqlashish ishtieqini tug`diradi.

Katta tarbiyachi talablarni qo`yishda talabchan va qat`iy bo`lishi kerak. Rahbarning o`ziga bo`ysinuvchilar bilan muloqatning emotsional-irodaviy tomonini ifodalovchi bu sifatlar rahbarlikuslubining muxim xislati-talabchanlikni xostil qiladi. Yuksak talabchanlikni sezgirlik, xayrixoxlik, odamlarga hurmat bilan birga qo`shib olib borish zarur. Talabchanlik- bu qattiqo`llik degan gap emas. Buyruqlar, qattiq tanbexlar, xayfsanlarning foydasidan ko`ra zarari ko`proq va bu odatda rahbarning kuchliligidan emas, balki zaifligidan dalolat beradi. Katta tarbiyachining muxim sifatlaridan biri tadbirkorlikni har xil tipdagi kishilarga ularning bilimlari, madaniyati, tarbiyalanganlik darajalarini, temperament va xarakterlarini hisobga olib endosha bilishidir. Maktabgacha muassasaning qandayligini uning tarbiyachilari kollektivi ko`rsatib turadi. Kollektivni yaratadigan, uni jinslashtiradigan, ishga laeqatli kuchga aylantiradiganlar mudira va katta tarbiyachidir. Yaxshi kollektivda nizoli vaziyatlar ishbilarmonlik bilan, tahqirlovich so`zlar takabburona tanbexlarsiz hal qilinadi. Ma`lumki, odoblilik shaxsning o`zini tuta bilishi, emotsional vazminliligi bilan bog`liqdir. Rahbarning obro`sini hech bir narsa manmanlik, bag`ritoshlik, ma`naviy etik madaniyatining tanqisligi, o`ziga va qo`l ostidagilarga talabchanlik, so`z bilan ish o`rtasidagi uzilish to`kkandek to`kolmaydi.

Har qanday talab – ko`rsatma eki maslaxat, muloxaza eki qattiq gap-tajridali rahbarda doimo amaliy xarakter kasb etadi. U xatto jaxli chiqqan vaqtda ham ovozini ko`tarishdan o`zini tiyadi. Talabchanlik har bir kishiga hurmat byuilan olib borilgan, va o`ziga talabchan bo`lish namunasi bilan mustahkamlangan hollardagina samarali bo`ladi.

Xushmuomala, nazokatli raxbar boshchilik qilgan pedagoglar kollektivida uning baholari, ko`rsatmalari, muomala oxangiga alohida sezgirlik tarkib topishi qayd etilgan.

Maktabgacha muassasa ta`lim tarbiyaviy faoliyatining samaradorligi, uning obro`si ko`p jixatdan pedagoglar kollektivining jinslashganligiga, eng avvalo butun maktabgacha muassasa rahbar yadrosida birlik va o`zaro tushinishning mavjudligiga bog`liq bo`ladi.

Mudir va katta tarbiyachining boshqaruvchilik vazifasi umumiy va o`ziga xos vazifalarga bo`linadi. Masalan, rahbarning asosiy umumiy vazifasi maktabgacha muassasada ta`lim tarbiya jaraenini tashkil etishdir. Umumiy vazifalarga tarbiyachilarkollektivini uyushtirish, jinslashtirish, uning faoliyatini aktivlashtirish, maqsadga yo`llash, o`z-o`zini boshqarish, kontrol qilishni rivojlantirish kiradi. O`ziga xos vazifalarga esa tarbiyachilarning kasb – xunar malakalarini oshirish, metodik ishni tashkil qilish, pedagogik hujjatlarni yuritish kiradi.

Bu vazifalarni bajarish katta tarbiyachi va bolalar bog`chasining mudiri o`rtasida aniq taqsimlangan va kelishib olingan bo`lishi kerak. Kelishilgan harakatlar ma`lum masalalarni hal qilishda duch kelinadigan qiyinchiliklarni bartaraf etishda rahbarlarga erdam beradi. Amaliet ko`rsatishicha, operativ masalalar: ishni planlashtirish, kontrolni amalga oshirish, pedsovet, konsul`tatsiyalarni o`tkazish, buyruq ko`rsatmalar berish va h.k. osonroq hal qilinadilar, takabburlik, engillik va ta`sirchanlik, insoniy xattit xarakatlar sabablarini tushuna bilmaslik, kishilardagi afzalliklardan ko`ra ularning nuqsonlarini sezishga moyillik – bularning barchasi rahbarlikning qoralanadigan uslsbining asosiy belgilaridir. Mana shuning uchun ham pedagogik eruditsiya, yuksak ma`suliyat xissi, g`oyaviy ma`naviy e`tiqod haqiqiy rahbarning qimmatli xislatlari hisoblanadi.

Esh tarbiyachilarga metodik erdam. Esh tarbiyachining dastlabki ish kunlari eng og`ir ish kunlar hisoblanadi. Bolalarda ularning yangi tarbiyachilari

qanday ilk taasurot uyg`otishi ham axamiyatga egadir. Agarda u ikkilansa, qat`iyatsizlik ko`rsatsa, kichkintoylar oldida muvoffaqiyatsizlikka duch kelishdan cho`chisa, bolalar buni tezda anglab oladilar va ularni boshqarish oson bo`lmaydi. G`gruppani eplayolmaydiG` deyishadi, bunday tarbiyachi haqida. Esh mutaxassis o`z muvoffaqiyatsizliklaridan chuqur tashvishga tushadi, xatto o`zining kasbiga yaroqligiga gumonsiraydi. Esh tarbiyachilarga erdamni qanday uyushtirish kerakW Eng avvalo uni tajribali, bilimdon, bolalarni va o`z ishini sevadigan pedagog ishlaydigan gruppaga yo`llash kerak. Eng yaxshi erdam pedagogga bolalar bilan qanday ishlash kerakligini ko`rsatishdir. Xech qanday maslaxat, gapiirib berish, tushuntirishlar ko`rsatishdek erdam bermaydi.

Mana esh tarbiyachi bolalarning mustaqil faoliyatlarini uyushtira bilmayapti. Bolalar nima bilan shug`ullanishini bilmaydilar, pedagog esa gruppada intizomni, tartibni o`rnata olmaydi. Katta tarbiyachi eki bolalar bog`chasining mudiri bolalarning bunday xatti xarakatlari sababini aniqlaydi: agarda bolalar bekorchilikdan to`polon qilaetgan bo`lsalar, unda darxol ularga ma`qul keladigan mashg`ulotlarin topish kerak bo`ladi. Bunday vaziyatlarda katta tarbiyachi tarbiyachiga bolalarning xilma xil faoliyatiga mos keluvchi sharoitlarni qanday tashkil qilishni, ularni o`yinlar, mashg`ulotlarga jalb qilishni ko`rsatadi. Ustalik bilan, ularning fikrlarini buzmay, bolalarga individual endoshuvni amalga oshirishga erdam beradi, qiynalaetgan va ishni yarim yo`lda tashlab ketmoqchi bo`lganlarga maslaxatlar beradi, tushuntiradi, ko`maklashadi, bolalarga o`z faoliyatlarini hamma narsani oldindan tayerlab qo`yib uyushtirishni o`rgatadiN` o`yin uchun sherik topishda erdamlashadi... bunday ko`rgazmali misol tarbiyachiga bolalarning faoliyatlarini to`g`ri uyushtirishda erdam beradi.

Xar bir esh mutaxassis – ishni endi boshlaetgan esh tarbiyachi konsul`tatsiyalar olib turishi uchun unga murabbiy – tajribaliroq va obro`liroq tarbiyachini biriktirish lozim.

Esh mutaxassisning kasb maxoratini egallab olishi osonlik bilan bo`lmaydi. Mana shuning uchun ham esh pedagogni ishning ilg`or metodlari va usullarini egallashga, o`z bilimlarini doimo to`ldirib borishga, singdirishga yo`llash katta tarbiyachining vazifasi xisoblanadi.

Dastlabki kundan boshlab katta tarbiyachi esh pedagogga bolalarni diqqat bilan kuzatishini, ularning fikrlariga quloq solishni, xatti xarakatlarini o`rganishni o`rgatadi. har bir bolaning kimligini (qandayligini), uni nimalar qiziqtirishini, nimalar

38

bilan yashashi, nimalar quvontirishi, tengqurlarining unga qanday munosabatda bo`lishini bilgan taqdirdagina har bir bolaning qalbiga yo`l topishi mumkinligi hammaga ma`lum. Pedagogning, unda kasb maxoratining xarakatlarining sabablarini tushuna bilganda, har bir bolaga e`tiborli va sezgir bo`lganda, xayrixoxlik bildirib, ko`nglini ko`tarib, erkalata olganda, gruppada bolalar o`zlarini uylaridagidek his qiladigan vaziyatni yarata olishidan boshlanadi.

Esh mutaxassisni iliqlik bilan kutib olish va o`z kollektiviga qabul qilish, unga kasbga G`kirishishidaG` va unga mehr qo`yishida erdamlashish muximdir. Ayrim esh tarbiyachilarning ishdan xafsalasi pir bo`lishi va qoniqmasliklari haqidagi mavjud faktlarga ba`zan to`liq darajada ma`muriyat va birinchi navbatda katta tarbiyachi sababchi bo`ladi.

Tarbiyachi, ayniqsa esh tarbiyachi mehnatining o`z vaqtida, adolatli baxolanishiga ehtiej sezadi. Biz ko`pincha tarbiyachining ishini faqat tashqi belgilarga ko`ra baxolaymiz. Gruppada asoyishtalikmi – demak hammasi joyida. Buning ortida nima borW Asosiy maqsad tashqi intuizm emas, balki pedagog bolalarni xushmuomala qilib tarbiyalay olgan – olmaganligi, atrofdagilarga xurmat bilan munosabatda bo`lishi o`rgatgan – o`rgatmaganligi, bolalarning erdamga muxtoj o`rtoqlariga o`z vaqtida erdam ko`rsatishni bilish – bilmasliklarida emasmiW

Maqtov kayfiyatni kutaradi, faoliyatni rag`batlantiradi, ishga qiziqishni oshiradi. Tarbiyachi shaxsidagi ijobiylikka tayanish unga qo`yiladigan yuksak talabchanlik bilan birgalikda amalga

oshiriladigan kollektivlarda yaxshi an`analar, yuksak ma`suliyat ruxi, do`stona o`zaro erdam, ijodiy tashabbuskorlik yashaydi. Bunday sharoitlarda ishni endi boshlaetgan tarbiyachi pedagoglar kollektiviga tez va osonlik bilan singib ketadi.

Kasbga oid sifatlar ko`p jihatdan tarbiyachining o`ziga xosligi, xarakteri va temperamentining xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Pedagoglik faoliyatiga ma`lum irsiy moyilliklari bo`lgan talantli kishigina chinakam va omilkor tarbiyachi bo`lishi mumkin degan fikrlar mavjud.

Maktabgacha tarbiya mussasalarida metodik shakllari.

Metodik ishga rahbarlik vazifalarini amalga oshirish kadrlar bilan kollektiv va individual ish shakllari orqali amalga oshiriladi. Kollektiv ish shakliga pedagogik yig`ilishlar qiradi. Maktabgacha bolalar mussasalarida pedagogik sovet haqida Nizomga asosan quyidagi masalalarni ko`rib chiqish mumkin: G`Bolalar bog`chasi ta`lim – tarbiya almashish, tematik tekshirish natijalarining bahosi, ilg`or pedagogik tajribani va fandagi yangi yutuqlarni amalietda qo`llash va boshqalar. Pedagogik kengashlarning aniq mavzusi maktabgacha tarbiya mussasalari ishining xolati va yillik planda ko`zda tutilgan vazifalarga bog`liq xolda quyidagicha temalarni keltirish mumkin.

1. Matematika mashg`ulotlarida bolalarning fikrlash faoliyatlarini aktivlashtirish/ish tajribasi bilan almashish/. 2. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishda o`yin usullari va qiziqarli mashqlardan foydalanish / ish

tajribasi bilan almashish/. 3. Bolalar tomonidan o`zlashtiriladigan matematik bilimlarning individual xususiyatlari. 4. Matematika mashg`ulotlarida bolalarga individual endashish. 5. Bolalarni maktabda matematikani o`rgatishga tayergarligining xolati.

S E M I N A R L A R Bu eki u masalani chuqur va har tomonlama o`rganish maqsadida pedagoglarning gurux bilan o`tkaziladigan

mashg`ulotlarni yaxshi o`tkazishidir. Seminarlarning tematikasi u eki bu masala bo`yicha nazariy darajasini oshirishga bo`lgan extiejini belgilaydi. Seminarlarda umumnazariy masalalar bilan bir qatorda amaliy masalalar ham ko`rib chiqilishi mumkin: 1. Maktabgacha tarbiya pedagogikasida individual endashish muammosi. 2. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarning esh va individual xususiyatlariN` 3. Bolalar tomonidan o`zlashtiriladigan matematik bilimlarning individual xususiyatlariN` 4. Matematika mashg`ulotlarida bolalar bilan olib boriladigan individual ishlarning vazifalariN` 5. Matematikaga o`rgatishda bolalarga individual endoshishning usullariN` 6. Matematika mashg`ulotlarida individual ishlarni planlashtirishN` 7. Amaliy mashg`ulotlarN` a/ Mashg`ulot planini analiz qilishN` b/ g`-q ta mashg`ulotni kuzatish va analiz qilishN` Seminar – praktikumlar. Ularning maqsadi – tarbiyachilarni ma`lum amaliy malakalarga o`rgatish. Pedagoglarning amaliy malaka va

ko`nikmalarini takomillashtirishda seminar – praktikumlar samarali xisoblanadi, chunki bu erda bolalar bilan olib boriladigan konkret ishlarning muxim masalalari ko`rib chiqiladi: didaktik o`yinlarni tanlash sistemasi ularni tayerlashN` ko`rgazmali qurollar tayerlash.

Seminarlar kabi seminar – praktikumlar ma`lum davr mobaynida eki o`quv yili davomida o`tkaziladi. Oxirgi mashg`ulotda yakun yasab, har bir seminar a`zosi ishining natijalarini aytishi kerak.

Mashg`ulotlarni kollektiv qurish Ishning bunday turi yaxshi pedagoglarning samarali ishi usullari va metodlarini o`rganish maqsadida tashkil etiladi.

Ochiq mashg`ulotlarni tajribali tarbiyachilar o`tkazishi kerak. Ochiq mashg`ulotlar kvartalda bir marta o`tkaziladi. Kollektiv ko`rikda hamma tarbiyachilar ishtirok etishi shart emas.

Ko`rikning maqsadiga bog`liq xolda rahbariyat uning qatnashchilarini belgilaydi. Ochiq mashg`ulotlarni kuzatishdan oldin uning programma mazmuni bilan tanishish, avvalgi mashg`ulotlar bilan bog`liqligini kuzatish kerak.

O`tilgan mashg`ulotni muxokama qilishda mudira unga yakun yasab, umumiy baho beradi. Ochiq mashg`ulot muxokamasini kollektiv tavsiyalar bilan tugatish kerak.

Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish bo`yicha mashg`ulot analizining taxminiy plani .

Mashg`ulotning programma mazmunini analiz qilish. a/ mashg`ulotning programmasiga mosligiN` b/ programma vazifalari murakkabligi darajasi bilan material mazmuni o`rtasidagi o`zaro bog`liqlikN` v/ mashg`ulot programma vazifasining oldingi mashg`ulotdagi o`tilgan material bilan bog`liqligiN` 1. programma materiali ifoda qilinishining aniqligi. 2. Didaktik materialni tanlash. 3. Bolalar ishini uyushtirish.

39

4. Mashg`ulotda tarbiyachi faoliyatiga analiz. a/ tushuntirish, ko`rsatishning aniqligiN` b/ bolalar fikrlash faoliyatlarini aktivlashtira olishN` g/ bolalarning nutqlarin aktivlashtira olishN` d/ bolalarni umumlashtira olish, tarbiyachi umumlashtirishiningqisqaligiN` e/ mashg`ulotda individual ishlashN` j/ bolalarga tarbiyaviy ta`sir ko`rsatishN` z/ mashg`ulotga yakun yasash. 5. Mashg`ulotda bolalar faoliyatiga analizN` intizomlilik, diqqat, tarbiyachining savollariga javob berish,

javoblarning mustaqilligi, bolalarning aktivligi, bolalarning mashg`ulotga nisbatan qiziqishi. 6. Keyingi ish uchun vazifalarni postnovka qilish. Tarbiyachilar uchun kollektiv konsul`tatsiyalar, ularni nazariy bilim va malakalar bilan boyitish maqsadida

o`tkaziladi. Konsul`tatsiyalarning tematikasi yillik planda ko`zda tutiladi. Konsul`tatsiyalarning temasi pedagoglar tomonidan tavsiya etilishi mumkin.

Konsul`tatsiyaga tayergarlik ko`rishda rahbarN` 1. Tarbiyachilarni konsul`tatsiya temasi bilan oldindan xabardor qilishN` 2. Xar bir masala bo`yicha ilmiy asosslangan tavsiyalarni tayerlash va bolalar bog`chasi praktikasidan namuna

ko`rsatishN` 3. Illyustrativ materiallarni tanlash / taxminiy planlar, qurollar, didaktik materiallar/ 4. Adabietlar ro`yxatini tuzish. Pedagoglarning malakasini oshirishda metodik kabinet muxim rol` o`ynaydi. G`Elementar matematik tasavvurlarni

rivojlantirishG` bo`limi bo`yicha metodik materiallar, adabietlar, didaktik qo`llanmalar ham aloxida o`rin egallashi kerak. Metodik materiallar qatoriga mashg`ulotni o`tkazish metodikasi bo`yicha mashg`ulotning taxminiy konspektlarini,

perspektiv planlarini kuzatish mumkin. Pedagogik masala. Matematika mashg`uloti bo`yicha tarbiyachilarning ezgan xisobotlarin o`qing (mashg`ulot birin – ketin o`tkazilgan). 1. Bolalar ustiga qo`yish usulidan foydalanib g` ta gruppa predmetlarini taqqoslashni o`rgandilar, ko`pchilik

bolalarda xato bo`lmadi. Doira va kvadratni bir-biridan yaxshi farq qildilar. 2. Ustiga qo`yish usulini ko`pchilik bolalar o`zlashtira olmadilar. Doiralarga kvadratlarni to`g`ri qo`ydilar,

lekin ularni pastki poloskaga surib, ortiqcha kvadratlarni bo`sh joyga qo`ya boshladilar. Uchburchakni ba`zi bolalar uycha deb ataladilar, lekin uni doira va kvaratdan xatosiz farqladilar.

Savollar: 1. Qaysi esh gruppasida bu mashg`ulot o`tilganW Qanday qilib aniqladingizW 2. Mashg`ulotda qanday programma vazifalari hal qilinganW 3. Tarbiyachining ishida sistemalilik printsipini kuzatildimiW 4. Vazifalarni ochishda bolalarning qiyinchiliklari o`rinlimiW Mavzu a`9-g`0. n`-soat. Tayanch so`zlar: 1. Katta tarbiyachi – Maktabgacha bolalar muassasasalaridagi ta`lim tarbiyaviy ishga metodik rahbarlik. 2. Seminar – bu u eki bu masalani chuqur va har tomonlama o`rgatish maqsadida pedagoglarning gurux bilan

o`tkaziladigan mashg`ulotlarniyaxshi o`tkazishidir.

XIV. g`a`-g`g`. Maktabgacha kollejida “Maktabgacha eshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi” kursini o`qitish.

REJA a`. Maktabgacha tarbiya kollejida maktabgacha eshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish

metodikasini o`qitish vazifalari va uning o`quv rejasidagi o`rni. g`. Dasturni tahlil qilish asosida kursining mazmuni. q. Pedagogika kollejida “Maktabgacha eshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish

metodikasi” kursining ko`rgazma qurollar bilan jihozlash. n`. O`quvchilarning bolalar bog`chasidagi amalieti. o`. O`quvchilarning ba`zi ko`rgazmali qurollarni tayerlashi. Adabietlar. a`. Zaxarova V.M. Metodicheskie ukazaniya k izucheniyu kursa G`Metodika prepodavaniya medagogicheskix

distsiplin v doshkol`nom peduchilisheG` - q izd. – M, a`9ho`. g`. Krasnitskaya G. Organizatsiya samostoyatel`nix rabotU` (metodika formirovanie elementarnix matematicheskix

predstavleniy) Doshkol`noe vospitanie-a`9ho` Q a`a`. q. Krasnitskaya G. Aktivnie metodi obucheniyaU` (metodika formirovaniya elementarnix matematicheskix

predstavleniy) Doshkol`noe vospitanie a`9ho` Q a`g`. n`. Petelina T. Rabota s knigoy na uroke metodiki formirovaniya elementarnix matematicheskix predstavleniy u

doshkol`nikov. Doshk. Vospitanie – a`9ho` Q u`. a` s. Kurs vazifalari. Bolalarda G`elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishG` metodika kursi maktabgacha tarbiya kollejida

o`quvchilarga bog`cha bolalarida elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodik bilimlar berishga yo`naltirilgan. Kursning asosiy vazifalari bu o`quvchilarning maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish xususiyatlari bilan tanishtirishdir. O`quvchilarni bog`cha bolalarini matematik bilim darajasini ko`ra bilishga hamda shunga tegishli ravishda o`zining ishlarini rejalashtirishga o`rgatishimiz kerak. Yana bir sharti bu metodikani o`rganish maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda matematika kursi pedagogika, psixologiya, fiziologiya kurslari bilan bog`langan holda bo`lishi kerak. Dastur materialni o`rgatishimiz avvalo bog`cha bolalarining bilimlariga, o`zlashtirish xususiyatlariga, xotirasiga, tafakkuriga tayangan holda bo`lishi kerak. O`quvchilar kursni o`zlarining natijasida bolalar bilan ishlashning rejalashtirishni mashg`ulot konspektini tuzishni, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning turli metodik usullarini qo`llashni ko`rgazmali materialni tayerlashni va undan foydalanishni, didaktik o`yinlarni o`z o`rnida

40

ishlata bilishni, hamda bog`cha, makta, oila uzviyligini amalga oshirish, turli adabietlar bilan ishlashni o`rganib olishlari kerak.

g` s. Kursning mazmuni. O`quv reja bo`yicha hh soat. Shu metodika kursiga ajratilgan. Shu jumladan qn` soat ma`ruza, o`n` soat amaliy

mashg`ulotlarga. Quyidagi temalar o`rganiladiU` KirishU` II. Bog`chada ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini tashkil qilish. III. Ilk eshdagi guruh bolalariga buyumlarning shakli, o`lchami, miqdori, munosabatlari va fazoviy vaqt haqidagi

tushuncha berish. IV. Kichik eshdagi guruh bolalarining matematik tasavvurlarini shakllantirish. V. O`rta eshdagi guruh bolalarining matematik tasavvurlarini shakllantirish. VI. Bolalar bog`chasida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish. VII. Katta eshdagi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish. VIII. Maktabga tayerlov guruhi bolalarining matematik tasavvurlarini shakllantirish. IX. Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini o`stirish bo`yicha maktab va bog`cha ishlarining o`zaro izchilligi. X. Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini shakllantirish bo`yicha bog`cha va oilaning aloqasi. Dasturni tahlil qilish asosida kursning mazmuni. Dastur mazmuni a`. KIRISh. /jami 9 soat shundan u` soati amaliy/ Bog`cha eshidagi bolalarni ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish uslubietining nazariy asoslari. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarning ilk matematik tasavvurlarini shakllantirish bolalarni maktabning birinchi

sinfida yaxshi o`qishlarining zaruriy shartlaridan biridir. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarining aqliy rivojlanishida matematik bilimlarining ahamiyati. Asosiy

matematik tushunchalar. Son, kattalik, o`lcham, geometrik figuralar. Son sistemasi. Pedagogik va psixologik adabietlarda maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarning ilk matematik tasavvurlarini

rivojlantirish masalalari E.I. Tixeeva, F.N. Blexer, A.M. Levushinalarning maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarga matematika o`qitish haqidagi fikrlari. o`0-90 yillarda bolalar bog`chasida ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish uslublari asoslarining taraqqieti.

R.L. Berezina, L.A. Venger, V.B. Danilova, G.A. Korneev, M.S. Klyueva, T.A. Meseybaeva, L.S. Metlina, L.A. Levinova, N.I. Nepomnyashaya, T.A. Taraunteva, T.D. Rixterman kabilarning ishlarida matematikani o`rgatish masalalari.

AMALIY MAShG`ULOT Bolalar bog`chasida tarbiyachi G`dasturiG`ning har bir esh guruhi uchun G`ilk matematik tasavvurlarni

rivojlantirishG` bo`limining tahliliU` a) Dastur vazifalarining tuzilishi, mazmuni va bir guruhdan ikkinchi guruhga o`tganda murakkablashib borishiU` b) sanoqqa o`rgatish va son haqidagi tasavvurlarni rivojlantirishN` v) buyumlarning shakli, kattaligi haqida tasavvurlar hosil qilishN` g) fazoviy tasavvur va vaqt haqida tushuncha berish. II. Bog`chada ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini tashkil qilish /Jami n` soat g` soat amaliy/. Matematika mashg`ulotlarini o`tkazishga qo`yilgan talablarU` Mashg`ulotlarning davom etish vaqti, Mashg`ulot

davomiyligi, dastur vazifalarini qismlarga ajratib o`tish. Mashg`ulot davomida didaktik qurollarni, metodik usullarni almashtirib turish.

Tushuntirish, na`muna ko`rsatish uslubining ahamiyati. Dastur vazifalarini o`rgatishda o`yin usullaridan o`rinli foydalanish, matematik buyumlarni o`zlashtirishda bolalarning amaliy xarakterlari va mashqlarining ahamiyati. G`Matematika mashg`ulotlarida tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarga nutqiga qo`yilgan talablar. Bolalarning matematik bilimlarini ular haetining turli faoliyatlarida mustahkamlash.

AMALIY MAShG`ULOT Bolalar bog`chasida matematika o`rgatishda qo`llaniladigan ko`rgazmali qurollarning turi va ularga qo`yilgan

talablar. har bir guruh uchun ko`rgazma tayerlash. q. Ilk eshdagi bolalarning buyumlar o`lchamini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari o`yinchoqlarni to`g`ri

tanlash va o`yin tashkil qilish, sensor tuyg`ular bilan buyumlarning kattaligini fikrlash va idrok qilish. Ilk eshdagi bolalarni buyumlarning shaklini farqlay olishi. Buyumlarni shaklini farqlash bo`yicha tajriba orttirish (G`sharG`, G`kubG`, G`g`ishtG`). Uch eshli bolalarni, ilk miqdoriy munosabatlar G`ko`pG`, G`ozG`, G`bittaG` tushunchalarni bilishga o`rgatish. Buyumlar guruhi bilan amaliy ish olib borishni tashkil qilish. Bolalarni o`z gavdasiga nisbatan yuqorida-pastda, oldinda-orqada, o`ng-chap kabi so`zlarining ma`nosini to`g`ri tushunishga va o`z nutqlarida to`g`ri ifodalashga o`rgatish.

Ilk eshdagi bolalarda vaqt haqidagi dastlabki tushunchalarni shakllantirish. Guruhlarda ishni tashkil qilish. Dastur vazifalarini o`yin, ko`rgazmali ko`rinishda berilishi. Bolalar bilan ishlashni davom ettirish.

AMALIY MAShG`ULOT Buyumlarning G`ko`pG`, G`ozG`, G`bittaG` ekanligini farqlashga doir mashg`ulotlarni o`yin usulida o`tkazishni

mashq qildirish. Didaktik qurollarni tashkil qilish. O`quvchilarni ayirim mavzu uchun mustaqil konspekt tuzishga va tahlil qilishga o`rgatish.

Kichik eshdagi guruh bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish (jami a`g` soat shundan h soat amaliy). Sanoq. Buyumlar guruhini ularning soniga ko`ra taqqoslash xususiyatlari. Taqqoslash usullari. Sanoq son va tartib

sonlardan to`g`ri foydalanishni o`rgatish. G`hammasi nechtaG`, G`Qaysi bir nechanchiG` kabi savollarga to`g`ri javob berishlariga e`tibor berish. Tengli va tengsizlik tushunchalarini shakllantirish. Buyumlar sonini idrok qilishda turli analizatorlarning ahamiyati. Kichik guruh bolalarida son haqida tushunchalarni shakllantirish bo`yicha maktabgacha tarbiya dasturining vazifalari. Wrgatish uslublari.

KATTALIK Kichik bog`cha eshidagi bolalarni buyumlarni o`lchamini idrok qilish xususiyatlari. Buyumlarning o`lchami bilan

tanishtirish dasturining vazifalari va metodik uslublari. Buyumlarning atrofida barmoq yurgizish usuli orqali uzunligi, eni, balandligini ustma-ust, enma-en qo`yish usulidan foydalanib taqqoslab o`rgatish, sensor tuyg`ulardan foydalanish.

41

ShAKL Buyumlarning shaklini tekshirib ko`rish, idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari. Dastur vazifasi. Buyumlarning

atrofida barmoq yurgizib ularning shaklini aniqlashga o`rgatish. Doira, kvadrat va uchburchak kabi geometrik shakllarning nomlarni to`g`ri aytishga, ularning shakliga ko`ra farqlash va guruhlarga ajratishga o`rgatish.

FAZOVIY TASAVVURLAR. Bolalarda fazoviy yo`nalishlar haqida tasavvurlar paydo bo`lishi. Juft yo`nalishlarini ayta bilishga, Bolalarning o`z

gavdasiga nisbatan yo`nalishini aniqlashga o`rgatish, chap va o`ng tomonlarini farqlay bilishga odatlantirish. VAQTNI BILISh

Kichik maktab eshidagi bolalarni kunning qismlarini bir-biridan farqlashni idrok qila bilishning o`ziga xos xususiyatlari. Ko`p qismlarni farqlashda bolalar faoliyatining ahamiyati.

MAKTABGACHA TARBIYa VAZIFASI Ko`p qismlarni farqlashga o`rgatishda metodik usullardan (Suhbat, rasm bilan ishlash, didaktik o`yin). Foydalanish,

matematik tasavvurlarni shakllantirish ishlarini tashkil qilish. Ko`rgazmalilik va o`yin usullarining ahamiyati. Dasturning turli vazifalarini jamlangan holda hal qilish.

AMALIY MAShG`ULOT Mashg`ulot konspektining namunasi bilan tanishtirish. O`quvchilar tahlili. Berilgan mazmunga qarab mashg`ulot

konspektini tuzishga o`rgatish. O`quvchilarni mustaqil tuzgan konspektlarini tahlil qilish. Konspektda ko`rsatilgan ish usullarini namoyish qilish. Magnitofon lentasiga ezilgan mashg`ulotni tinglash va tahlil O`quvchilarning bolalar bilan ishlashi uchun tayerlangan ko`rgazmali qurollari va didaktik o`yinlari, ularning tahlili. Bolalarga matematika o`qitish uchun (tayerlangan ko`rgazmali) turli ko`rinishda o`quvchilar tomonidan tayerlangan mashg`ulotlarning G`o`yinlarning namoyishiG`.

o`. O`rta eshdagi guruh bolalarining matematik tasavvurlarini shakllantirish. (Jami a`g` soat h soat amaliy). Son va sanoq. Bolalarga sanoq faoliyatining rivojlanish bosqichlari. Dastur vazifasi. Sanoqqa o`rgatish usullari. Turli analizatorlar

erdamida sanashga o`rgatish. Sanash natijasi, buyumlarning sifat belgilari, shakli, o`lchami, rangi, fazoviy joylashuviga bog`liq emasligini

tushuntirish. KATTALIK

Buyumlarni ustma-ust, enma-en qo`yib taqqoslash, o`lchamiga ko`ra tartib bilan terib chiqishga o`rgatish. ShAKL

Bolalarni geometrik shakllari haqida bilimlarining o`ziga xos xususiyatlari. Buyumlarning shaklini aniqlashda geometrik figuralarning etalon vazifasini o`tash.

O`rta guruhda buyumlarning shakli, bilan tanishtirishda dastur vazifalari. Matematika mashg`ulotlari va turli xil ijodiy faoliyatlarda namunaga ko`ra, geometrik figuralarni tanlash va

guruhlarga birlashtirishni mashq qildirish. Fazoviy mo`ljalga olish. Geometrik figuralar bilan sensor tuyg`ulardan foydalanib tanishtirish usullari.

Harakatni o`zgartirish jaraenida asosiy fazoviy yo`nalishlarni aniqlashni o`rgatish dasturning G`Fazoda mo`ljalga olishG` bo`limining vazifalari.

Bolaning o`ziga nisbatan yo`nalishni aniqlash mashqlarini murakkablashtirish. Harakat davomida fazoda yo`nalishni (aniqlash) belgilashga doir o`yin va mashqlar.

VAQTNI BILISh Bolalarni vaqt va vaqtli munosabatlar haqidagi bilimlarining xos xususiyatlari. Bolalarni vaqtni bilishga o`rgatishda dastur vazifalari. Kun va uning qismlarini bilish, ularning ketma-ketligi,

nomini bilishga o`rgatish. G`Kun qismlariG`, G`bugunG`, G`ertagaG`, G`kechaG` kabi tushunchalar bilan tanishtirish. Kun qismlari haqidagi

bilimlarini mustahkamlashga doir didaktik o`yinlar. AMALIY MAShG`ULOT

Dasturning har bo`limiga doir mashg`ulot konspekti namunasi bilan tanishtirish, mustaqil konspekt tuzishga o`rgatish. Mustaqil tuzgan konspektlarni tahlil qilish.

Dastur vazifasini jamlangan o`yinlar, didaktik mashg`ulotlarni mustaqil tayerlashga o`rgatish, o`rta guruhda matematika mashg`ulotlarida bilimlarni mustahkamlash uchun didaktik o`yinlar va qiziqarli mashqlar tanlash.

u`. Bolalar bog`chasida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish (jami o` soat shundan q soati amaliy). Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini shakllantirish bo`yicha olib boriladigan ishlarni rejalashtirish va hisobga

olish. Oylik reja tuzishga qo`yilgan asosiy printsip va talablar. AMALIY MAShG`ULOT

Yaxshi tuzilgan ish rejasining namunasi bilan tanishtirish. O`quvchilarni reja tuzishga o`rgatish. Tarbiyachilar tuzgan va o`quvchilar tuzgan rejalarni tahlil qilish.

o`. Katta eshdagi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish (jami a`u` soat shundan a`a` soati amaliy). Son va sanoq. Butun sonlar qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish. Sanoqqa o`rgatish bo`yicha dastur vazifalari.

Sonlarni hosil qilish usullari. h0 ichida sanash va hisoblashga o`rgatish. Butun son qatoridagi sonlarning o`zaro munosabati bir-biriga bog`liqligi, tartib va sanoq sonlar bilan tanishtirish. o` ichidagi sonlarning tartibi (birliklardan) bilan tanishtirish.

KATTALIK Katta guruh bolalari o`lchash faoliyatiga o`rgatishning o`ziga xos xususiyatlari. Bolalarni o`lcham bilan tanishtirish.

Uzunligi va enini farqlashga o`rgatish. Buyumlar o`lchamini shartli o`lchov birligi erdamida o`lchashga, uzunligi, eni, balandligiga ko`ra taqqoslash (a`0 ta buyum) va tartib bilan terib chiqishga o`rgatish. Ko`z bilan chamalab o`lchashni mashq qildirish.

ShAKL Katta guruh bolalari buyumlarning shaklini farqlashga va buyumlarning ayrim qismlarida geometrik shakllarni ko`ra

bilishga o`rgatish. Geometrik figuralar haqidagi bilimlarni mustahkamlash Namunaga ko`ra buyumlarni guruhlarga ajratish, turli geometrik figuralarni taqqoslash va bir-biridan farqini bilish.

Buyumlarning shaklini aniqlashga doir o`yin va mashqlar. Koptokchalardan mustaqil ravishda geometrik figuralar yasashga o`rgatish. Fazoviy tasavvurlarni o`stirish. Katta guruh bolalarining fazoviy tasavvurlarini o`stirishning o`ziga xos

42

xususiyatlari. Buyumlar joylashuvida fazoviy munosabatlarni o`rgatish. Katta guruh dasturining fazoviy tasavvurlarini o`stirish bo`limi tahlili. harakat davomida harakat yo`nalishini, harakat tengligini o`zgartirmagan holda, ko`z yumuq holda harakat qilish, fazoviy yo`nalishni aniqlashga o`rgatish. Buyumlar o`rtasidagi fazoviy munosabatlarni to`g`ri aniqlashga, so`z bilan to`g`ri aytishga, tekislikda to`g`ri belgilashga o`rgatish. O`yin va mashqlar. Vaqtni bilishga o`rgatish. Katta guruh bolalarining asosiy vaqt o`lchovlarini bilishning o`ziga xos xususiyatlari.

Kunlik vaqt bilan tanishtirishda dastur vazifalari. Kun va uning qismlari haqidagi bilimlarni mustahkamlash,kun haqidagi tushuncha bu kalendar` vaqtning dastlabki birligidir, Kalendar` bilan tanishtirish mashg`ulotini o`tkazish uslubi. Bolalarning vaqt haqidagi bilimlarini mustahkamlashda didaktik o`yinlar, badiiy adabietlardan foydalanish. Katta guruhda ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg`ulotlarini uyushtirish. Ko`rgazmalilik va o`yinlarning ahamiyati. Bolalar bilan ishlashni tashkil qilish. Bolalarning olgan bilimlari, masala va ko`nikmalarini turli mashg`ulotlar va boshqa faoliyatlarda tadbiqini ko`zatish.

AMALIY MAShG`ULOT Ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish bo`yicha metodik adabietlar tahlili. Katta guruh mashg`uloti ezilgan magnitafon lentasini eshitib tahlil qilish. O`quvchilarni mustaqil reja va konspektlar

tuzishga o`rgatish. O`quvchilarni mustaqil rejalarni tahlil qilish. Didaktik o`yinlar mashqlarni tahlil qilish. h. Maktabga tayerlov guruhi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirish (jami g`0 soat, shundan a`g` soati

amaliy). Son va sanoq. Bolalarni sanoqdan arifmetik amallarga o`tishning o`ziga xos xususiyatlari. Arifmetik masalalarni

tushunishning o`ziga xos xususiyatlari. Maktabga tayerlov guruhi dasturining G`Son va sanoqG` bo`limini asoslash. Sanash malakalarini hosil qilish, buyumlarni sanash, buyumlar shakli, o`lchami, fazoviy joylashuvi, sanash yo`nalishidan qat`iy nazar sanashga o`rgatish. Tovushlarni, harakatlarni, papaslab sanashni mashq qildirish. O`lchov natijalarini sanab chiqishga o`rgatish, ko`rsatilgan butun son qator bo`lagidagi sonlarni to`g`ri va teskari tartibda og`zaki sanashga o`rgatish. Tartib va sanoq sonlarning ma`nosini tushuntirish. Sonlarning tarkibi (ikkita kichik son) bilan tanishtirish usullari, bolalarning arifmetik masalalar mazmunini tezroq tushunishlarini takomillashtirish. Arifmetik masalalar bilan tanishtirish bosqichlari.

KATTALIK Maktabga tayerlov guruhi bolalarni predmetlarni o`lchash va ularni o`lchashga o`rgatish haqidagi bilimlarini

mustahkamlash. Tevarak atrofidagi buyumining uch o`lchamini aniqlashga doir bilim, malakalarini mustahkamlash. Uzluksiz miqdorlarni o`lchash usullari bilan tanishtirish.

ShAKL Maktabgacha tayerlov guruhi, bolalarning geometrik shakllar haqidagi tasavvurlarini rivojlantirish bo`yicha dastur

vazifalari. Butunni teng bo`laklarga bo`lishga o`rgatish. Butun va uning bo`laklari orasidagi munosabatni bilishga o`rgatish. Buyumlarning shakli haqidagi bilimlarni mustahkamlashning ish uslublari, buyumlarning shaklini atash, figuralarni guruhlarga ajratish. Figuralarning bir-biriga o`xshashligi, farqni bilish, taqqoslash, o`lchash, sanash amaliy ravishda hosil qilishga figuralarni o`rgatish (katak daftar varag`ida chizish, qiqish, yangi bir figuradan boshqa bir figurani hosil qilish), uchburchak, to`rtburchak, uchburchaklar haqidagi tushunchalarni shakllantirish. Geometrik mazmundagi qiziqarli o`yin va mashqlar, fazoviy tasavvurlarni o`stirish bo`yicha dastur vazifalari. Tevarak – atrofda (mustaqil) mo`ljal qila olishni mashq qildirish. Aytilgan yo`nalishni tez va to`g`ri belgilashga o`rgatish. Xonada, bog`cha maydonida, o`zi yashaetgan joy mo`ljalni to`g`ri tanlashga o`rgatish. Tekislikda mo`ljal qilish malakasini mustahkamlash. Vaqtni bilishga o`rgatish. Maktabga tayerlov guruhi bolalarining eng qisqa vaqt oraliklarini baholay olishga o`rgatish. Bolalarda kun qismi, xafta oy va vaqt o`lchovining ketma-ketligi va ularning sonli tavsifnomasi bilan tanishtirish. Bolalarni yil kalendari bilan tanishtirish. Bolalarni daqiqalaroraliklari bilan tanishtirish, vaqtni o`lchash va baholashga o`rgatish. Kun tartibida doimiy faoliyat bilan tanishtirish. Vaqtni soat bilan belgilashga o`rgatish. Ajratilgan vaqtda berilgan topshiriqni bajarib ulgurish malkasini hosil qilishga o`rgatish. Maktabgacha tayerlov guruhida ilk matematik tasavvurlarni shakllantirish mashg`ulotlarini tashkil qilish va mashg`ulotlarini o`tkazish uslublari. Mashg`ulotlar soni va davomiyligi. Bolalarning faolligi, mustaqilligi va bilim faoliyatini o`stirish.

AMALIY MAShG`ULOT Bolalar bog`chasida tarbiya dasturining har bir bo`limiga doir mashg`ulot konspektini tuzishga, bolalarni sanoqqa

o`rgatish, geometrik shakllar bilan tanishtirish, butunni bo`laklarga bo`lish, predmetlarning o`lchami bilan tanishtirish va ularni o`lchashga o`rgatish kabilar bo`yicha olib boriladigan ish usullarini namoyish qilish.

Arifmetik masalalar tuzish va echishga o`rgatish. Arifmetik masalalar bilan ishlashda qo`llaniladigan metodik usullar. Mustaqil ravishda arifmetik masalalar tuzishga o`rgatish. Reja va konspekt tuzishga o`rgatish, Mustaqil ravishda didaktik o`yinlar, didaktik materiallar, mashqlar tuzish va tayerlashga o`rgatish.

Dastur vazifalarini, jamlangan holda hal qilishga doir mashg`ulotlarni o`tkazish. Bog`chada matematika bayrami rejasini tuzish.

9. Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini o`stirish bo`yicha maktab va bog`cha ishining o`zaro izchilligi (n` soat shundan g` soat amaliy).

Maktab a` sinf dasturining tahlili, a` sinfga boraetgan bolaning aqliy rivojlanishi va matematik tayergarligiga qo`yiladigan talablar. Maktab bilan bog`chaning izchil ish usullari.

AMALIY MAShG`ULOT Maktab a` sinf dasturi va darsligi bilan tanishtirish. Maktab a` sinf dasturi bilan tayerlov guruhi dasturini taqqoslab tahlil qilish. a`0. Bolalarning ilk matematik tasavvurlarini shakllantirish bo`yicha bog`cha va oilaning aloqasi (g` soat). Bolalarning matematik bilimlarini rivojlantirish bo`yicha bolalar bog`chasi, oilada olib boriladigan ish turlarini

tashkil qilish yuzasidan ota-onalar yig`ilishida metodik ma`ruza qilish, ko`rgazmali qurollar ko`rgazmasini tashkil qilish, ota-onalar uchun ochiq mashg`ulotlar o`tkazish.

Maktabgacha tarbiya kollejida elmentar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi bo`yicha ishni metodi va usullari.

Oliy o`quv yurtida ta`lim olish jaraeni bevosita praktika bilan chambarchas bog`langan holda olib boriladi. Bu esa kasbiy ko`nikma va malakalarni tarbiyalashda katta rol` o`ynaydi. Maktabgacha tarbiya kollejida dars berish qobiliyatiga ega bo`lish oliy o`quv yurtida olgan maxsus o`quv predmetlarini kollejlarda ta`lim berish qobiliyatiga ega bo`lmog`i kerak. Bundan tashqari talaba o`quvchilar bilan tarbiyaviy – ideologik ishlarni tashkil eta olishi kerak.

Pedagogik praktika – maktabgacha tarbiya kollejida musiqali pedagogik bilim yurtlarida bog`cha xodimlari uchun malaka oshirish kurslarida xalq maorifi bo`limlarida 9 seminar – n` hafta mobaynida olib boriladi.

43

Pedagogik praktika ikki bosqichdan iborat. a`. Bilim yurti ta`lim – tarbiyaviy protsesslarini kuzatish va ish jaraenini o`rganish. g`. Maktabgacha tarbiya kollejida o`quvchilarning bolalar bog`chasida olib borgan rejasi bilan tanishish hamda

darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni olib borish. Kuzatish mobaynida etoqxona, o`quv korpusi bilan, kabinetlar, laboratoriya, kolxoz uchastkasi bilan tashinadi.

Bundan tashqari o`qituvchilar kollektivi bilan, ularning ish rejasi bilan hamda dars jadvali bilan ham yaqindan tanishadilar. Agar talaba kuzatish mobaynida, metod kabinet, pedsovet, pedagogik hujjatlar, sinf jurnallari, pedagogik amaliet hisobot kitobi plan va kundaliklar bilan bevosita muloqotda bo`lsa maqsadga muvofiq bo`ladi.

a`. Birinchi bosqichning asosiy mazmuni – darsni kuzatish jaraenidir. Talaba – pedagogika va psixologiya va elementar matematika, qator metodik fanlardan eng kamida a`g` soat mashg`ulotlarni kuzatish va analiz qilishi kerak.

Darsning tiplari hohlagancha emas – turli bo`lishi kerak (aralash yangi bilim beruvchi, bilimlarni mustahkamlovchi, seminar mashg`ulotlari). Bu darsda o`tirib darsning mazmuni metodik maqsadi, uning strukturasi amaliet jaraenida o`quvchilarning aqliy faoliyatini aktivlashtirish usullarini o`rganish maqsadga muvofiqdir.

Amalietning birinchi kunidan boshlab talaba kundalik tutmog`i kerak, qaysiki bu kundalikdan o`quvchilar va o`qituvchilar bilan bo`lgan suhbatlar shaxsiy kuzatishlar o`z o`rnini topishi kerak.

g`. Pedagogik amalietning II-chi bosqichida talaba mustaqil ravishda u`-h darsni ishlab chiqib, dars berishi kerak. Bolalar psixologiyasidan, Bolalar pedagogikasidan, hohlagan pedagogikadan, Tarbiyaviy ishni tashkil etish,

Darsni o`tish. Darsning yuqori saviyali bo`lishi uchun talaba bilim yurti o`qituvchilaridan konsul`tatsiya olishi kerak. har bir

darsga talaba konspekt tuzishi bu konspektlar o`qituvchi tomonidan tasdiqlangan bo`lishi kerak. Darsga tayerlash jaraenida – darslarni analiz qilish ezmalari juda qo`l keladi.

Darsni tashkil etish va o`tkazishda darsga ijodiy endoshish kerak. Ko`rgazmali material darsning salmoqli o`tishida yaqindan erdam beradi. Dars jaraenida sinf bilan yaqindan muloqotda bo`lib, butun sinf o`quchilarini aktivlashtirish ishlarni olib borish kerak.

DARSNI BEZASh Titul`niy listda faktik ko`rsatmalar beriladi. a`. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalar bilan G`Elementar matematikadanG` dars o`tish. Xalqlar Do`stligi Ordenli Nizomiy nomli Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti Pedagogika va psixologiya fakul`tetining IV-G`AG` kurs talabasi __________________ _____________________________________ Elementar matematikadan ezgan g` soatlik dars konspekti. Birinchi varog`ida darsning rejasi, maqsadi, ishning asosiy metodlari, ko`rgazmali va texnik vosita materiallari

ko`rsatiladi. a`. Tashkiliy qismi navbatchi raporti, o`quvchilarning darsga tayerligi tekshiriladi. g`. Bilimlarini mustahkamlash oldingi o`tilgan material yuzasidan o`quvchilarga savollar beriladi. Savollar

konspektda albatta ko`rsatilishi kerak. q. Yangi materialni tushuntirish. Asosiy o`quvchilarga kerak bo`lgan joylarning tagiga chiziladi va o`quvchilarga

ezdiriladi. n`. Uyga vazifa berish. Uyga vazifa tushuntirilgan holda beriladi. o`. Berilgan materialni mustahkamlash, yangi materialni tushuntirish jaraenida hamda dars oxirida ham

mustahkamlanadi. u`. Darsni tugatish. Dars qo`ng`iroq chalinmasdan g`-q minut oldin tugatilib, o`qituvchi ish jaraenini qisqa qilib tugatadi va aktiv

o`quvchilarga baho qo`yadi. Yuqoridagi dars strukturasi maktab dars tipiga o`xshashib ketadi. Talaba faqat strukturaga asoslanib qolmasligi

kerak. Dars maqsad va mazmuniga qarab turli ketma-ketlik va mazmunda (MU` individual so`rash o`rniga frontal so`rash) o`tkazish mumkin.

Dars konspekti katta listga bir tomoniga polya tashlab eziladi. Polyasi ko`rgazmali materialni ko`rsatish vaqti, o`quvchilarga savollar ....... ......... eziladi.

q. O`quvchilar bilan darsdan tashqari olib boriladigan ishlar. Pedagogik praktikada talaba darsdan tashqari vaqtda olib boriladigan ishlarni tashkil etish, mazmuni va formasi

bilan tanishadilar. Mana shu maqsadda suhbatlashadi. Sinf darsdan tashqari ish plani bilan tanishadilar, o`ziga biriktirilgan sinfda tarbiyaviy soat, dam olish soatlari, ekskursiyalarda qatnashish va h.k.

Talaba – amliet davomida tarbiyaviy ishlarni olib boradi. Bundan tashqari talaba sinf rahbari bilan tarbiyaviy soatni ishlab chiqadi va tashkil etadi. Bunda (G`sen bola

psixologiyasini bilasanmiWG`), Yana tarbiyachi kasbi, etik – ahloqiy temada disput o`tkazish mumkin. Dars berish va sinfdan tashqari ishlardan talaba o`quvchilarning bolalar bog`chasidagi praktika ishlari bilan bevosita

tanish bo`ladi. Praktikada olib borilgan ish yakuni yuzasidan talaba hisobot topshiradi. a`. Tekstli hisobot g`. Kundalik q. Dars konspektlari, konspektlar o`qituvchilar tomonidan tasdiqlangan, analiz qilingan qarori bo`lishi kerak. n`. Darsdan tashqari olib borilgan ish bo`yicha spravka o`. Tasdiqlangan xarakteristika Agar yashaydigan joyda maktabgacha tarbiya kolleji yo`q bo`lsa, talaba xalq maorifi bo`limida praktika o`tkazish

mumkin, ya`ni tarbiyachilar tayerlash va malaka oshirish kurslarida. Juda bo`lmagan taqdirda talaba lektor – metodist sifatida – metodik birlashmada ishlasa ham bo`ladi. U g`-q lektsiyani o`quv holida markaziy metodistlar ishi plani asosida o`qiydi. Doklad va lektsiyalardan tashqari bolalar bog`chasida kuzatish va analiz ishlarini tashkil etish mumkin.

44

Zachet olish yuzasidan xalq maorifi bo`limiga qo`yidagi hujjatlar topshiriladi. a`. Tekstli hisobot g`. Xarakteristika – spravka q. Doklad eki lektsiya tekstlari n`. Bolalar bog`chasi ishini analiz qilingan qaror, bu qaror tasdiqlangan bo`lishi shart o`. O`quvchilar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar.

TemaU` O`quvchilar bilan darsdan tashqari olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning formasi va mazmuni Asosiy savollar

a`. Darsdan tashqari ishlarning asosiy bo`limlari va ularning mazmuni g`. O`quvchilarning eshini hisobga olgan holda tarbiyaviy ishlarning mazmuni va vazifalarini hisobga olib metod va

shakllarini tanlash q. Turli sinf o`quvchilari disputlarini tashkil etish va o`tkazish metodikasi Studentlarga chuqur bilimlarni berishda tarbiyaviy ishlarning mazmuni o`quvchilarning maxsus adabietlardan

olingan bilimlarini, shaxsiy kuzatishlarni talabalar, o`quvchilar bilan birgalikda analiz qiladilar. Mana shu maqsadda disput tematikasi va plani, tarbiyaviy ish plani, o`quvchilarga sinf rahbari tomonidan berilgan harakteristika va boshqalarni ko`rib chiqadilar. Praktik mashg`ulotda talabalar disputlarni qayta ishlab chiqadilar.

AMALIY DARS TemaU` G`Konspekt ezishga o`rgatishG`. PlanU` Taxminiy mashg`ulot namunasini o`rgatish a`. Berilgan programma mazmuni asosida plan – konspekt ezishga o`rgatish g`. Berilgan ko`rgazmali material asosida plan – konspekt tuzishga va analiz qilishga o`rgatish Darsning maqsadi O`quvchilarni mustaqil, ijodiy ravishda har bir programma vazifasini turli variantlarda tuza bilish va plan – konspekt

ezishga o`rgatish. Darsning turi – amaliy. Ko`rgazmali qurollarU` Fotosuratlar namoyish qilish, tarqatma materiallar, tarbiya programmasi, plan – konspekt

namunasi (taxminiy). Darsning borishi va mazmuni

a`. O`tilgan tema yuzasidan bilimlarni aniqlash g`. O`tilgan temani yakunlash va yangi temaga bog`lanish. Amaliy mashq. Mustaqil mashg`ulot namunalarini o`tkazib ko`rsatish. a`. Berilgan ko`rgazmali material asosida programma mazmunini chiqarish. Programma bilan ishlashni o`rgatish. g`. Berilgan programma asosida kerakli material va mashg`ulotning borishini ezish va analiz qilish. a`. Mashg`ulotning nomiU` G`Elementar matematikaG`. g`. Programma mazmuniU` bolalarni kvadrat va uchburchakni bir-biridan farqlashga va ularning nomini to`g`ri

aytishga o`rgatish. Figuralar modelning konturi atrofidan barmoq yurgizib chiqish va qo`l harakatini kuzatib borishda davom etish, ko`rsatilgan miqdordagi (ko`p va bitta) predmetlarni bir-biridan chapda eki o`ngda joylashgan figuralar modeli ustiga taxlashni mashq qilish. Figuralar nomini aytishga o`rgatish, o`ng va chap qo`lni farq qilishga o`rgatish, xonaning ma`lum bir qismida joylashgan predmetlar gruppasini (ko`p) va bitta predmetlarni topishga o`rgatish.

Mashg`ulotga tayergarlikU` Xonani shamollatib, mashg`ulotga tayerlangan. Mashg`ulot uchun kerakli materiallar ajoyib xaltacha uchburchak, kvadratlarni bolalar stoliga har bir bolaga etarli qilib qo`yib chiqish.

Mashg`ulotning borishiU` a`-qism. Bolalar stol atrofida o`tirib ishlayaptilar. Namoyish uchun turli rangdagi kvadrat va uchburchak

modellaridan foydalaniladi. har bir bolada pedagogda qanday bo`lsa, xuddi shunday modellar va kichkina o`yinchoqlar solingan quticha bor.

G`QiziqG`, G`sirli qopchaG`da nima bor ekanW – so`raydi pedagog. (U G`sirli qopchaG` ichidan kvadratni oladi va ko`rsatadi) – Bu figuraning nomi nimaW O`ning rangi qanaqaW O`zlaringizning kvadratlaringizni ko`rsatingA` G`Sirli qopchaG`da yana biror narsa borA`.

Tarbiyachi bolalarga uchburchakni ko`rsatibU` G`Bu uchburchak. Uchburchak qanaqa rangdaW (bolalarning javoblari). O`zlaringizning uchburchaklaringizni ko`rsating. Loladagi uchburchak qanaqa rangdaW Bahtierniki-chiW – deb bolalarga murojaat qiladiG`.

Tarbiyachi bolalarni havoda birgalikda harakat qilishga jalb etib, uchburchak konturi atrofidan barmoq yurgizib chiqadi.

G`Biz qanaqa figura atrofidan barmoq yurgizib chiqdikW Endi sizlar ham uchburchaklaringizni olib, uning konturi bo`ylab o`ng qo`lingizning ko`rsatkich barmog`ini yurgizib chiqing. Endi hamma bolalar kvadratlarini olishsin, kvadrat konturi atrofidan barmoq bilan yurgizib chiqamizG`.

Pedagog bir necha bolalar eniga kelib, ular qaysi figuraning konturi atrofidan barmoq yurgizib chiqaetganliklarini so`raydi.

Kelinglar bolalar, uchburchakni yumalatib ko`rmaymiz. Ko`ringlarchi, uchburchak yumalaydimi, yo`qmiW Nima uchun uchburchak yumalamaydiW To`g`ri bunga uning burchaklari halaqit beradi.

Kvadrat yumalaydimiW Kvadrat yumalamaydi, unga ham burchaklari halaqit beradi. Uchburchakni chap qo`lingizga, kvadratni esa o`ng qo`lingizga oling. Uchburchakni chap tomoningizga, kvadratni

esa o`ng tomoningizga qo`ying. Endi bolalar, sizlarga shunday topshiriq. Chapdagi uchburchak ustiga bitta qo`ziqorin, o`ngdagi kvadrat ustiga esa –

ko`p qo`ziqorin qo`ying. Pedagog so`roq o`tkazaetib, bolalarning figura nomini va uning ustiga qo`yilgan o`yinchoqlar sonini aytishlarni

kuzatib turadi. (Uchburchak ustiga men bitta qo`ziqorin qo`ydim, kvadrat ustiga esa – ko`p qo`ziqorinlar qo`ydim). Qolgan vaqt ichida yana bitta shunga o`xshash topshiriq berish mumkin.

g`-qism. Tarbiyachi bolalarga murojaat qilib, shunday deydiU` G`Qaranglar, deraza tokchasida, mana bu devorda polning ustida qaysi predmetlar ko`p va qaysiniki faqat bitta...G`.

Yakunlash. Mana, bolalar bugun biz sizlar matematika mashg`ulotimizda uchburchak va kvadratni farq qilishni, ko`p va bittani o`rgandik. Endi hamma bolalar uchburchak va kvadratlarni farqlab, oladimi. Juda ham yaxshi. Bugungi

45

mashg`ulotimizda hamma bolalar yaxshi qatnashishdi, keyingi mashg`ulotlarimizda ham xuddi shunday aktiv (faol) qatnashinglar.

Programma mazmuni. Bolalarni ikki predmetni bir-biri ustiga qo`yib, ularning uzunligini taqqoslash usuli bilan tanishtirish, uzunroq,

qisqaroq so`zlaridan foydalanishga o`rgatishN` bolalarni predmetlarning fazoviy holatiU` yuqorida, pastda tushunchasi haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash, o`ng va chap qo`llarni farqlashni mashq qildirishni davom ettirish (mashg`ulotning borishi, analiz).

Ko`rgazmali materialU` (programma mazmuni, mashg`ulotning borishi va analiz). Darsning maqsadiU` O`quvchilarda matematika mashg`ulotlarini o`tkazishda ko`rgazmali materiallardan

foydalanishda, tegishli adabietlardan foydalanishda ijodiy munosabatda bo`lishlikni tarbiyalash. Darsning mazmuni. Uyga berilgan vazifani (ko`rgazmali qurol tayerlagan) tekshirib, baholash. q- n` o`quvchini

mustaqil o`tkazgan mashg`ulotini kuzatib (baholash) analiz qilish berilgan savollar asosida. III. Darsning borishi. a) tashkiliy qism b) o`tgan darsni takrorlash IV. Darsning turi – amaliy. Ko`rgazmali qurolU` Namoyish qiluvchi va tarqatma material, flaneregraf, paxmoq doska. Metlinaning

G`Bog`chada matematikaG` kitobi. a`. O`quvchilar tomonidan tayerlangan mashg`ulot namunalarini kuzatish va analiz qilish. g`. Mashg`ulotlarni o`tkazish metodikasiga ezilgan plan – konspektlarni mustaqil tayerlangan, namoyish qiluvchi va

tarqatma materiallarni analiz qilish q. Metlinaning G`bog`chada matematikaG` kitobidan mashg`ulot namunalarini o`qib, analiz qilish. V. Darsni yakunlash. VI. Uyga vazifa. a`. Kelasi darsga n` ta qiziq mashg`ulot o`tkazishga tayerlanib keling. Metlinaning G`Bog`chada matematikaG`

kitobidan n`a`-u`o` betlardagi mashg`ulotlarG`. g`. G`Doshkol`noe vospitanieG` jurnali. a`9o`g`, Q o` Taruntaeva a`9o`u`, Q g` avt. Berezina. Pedagogik masala. Tarbiyachi masala. Tarbiyachi o`tkazilgan mashg`ulotni analiz qila turib, studentlar qo`yidagilarni aniqladilarU` bolalar vazifani

bajarish paytlarida, tarbiyachi geometrik shakllarni chizishda xatoga yo`l qo`ygan bolalarga erdam berdi, bolalarning o`tirishiga,. qalamni to`g`ri ushlashlariga e`tibor berdi, javob berish uchun qo`lni ko`tarish kerak ekanligini eslatdi. G`Kim ko`p aytadiG` o`yinida passiv bolalardan so`rashga xarakat qildi. SavollarU`

a`. Tarbiyachining xatti-xarakatini qanday baholaysizW g`. Mashg`ulotni o`tkazishda qanday didaktik talablar hisobga olinganW Muhokama uchun savollar. a`. Ped. kollejlar programmaning asosiy mazmuni va tuzulishining analizi. g`. Ped. kollejda o`quv faoliyatining asosiy tashkiliy formalariga xarakteristika. n`. Dars planlarining analizi. Mavzu g`a`-g`g`. n`-soat. Kurs vazifalari – bu o`quvchilarning maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarini

shakllantirish xususiyatlari bilan tanishtirishdir, hamda uning mazmuni bilan ya`ni turli esh gruppa bolalarini dastur mazmuniga tayangan holda ta`lim tarbiya berish metodikasi bilan tanishtirishdir.

ADABIETLARU`

a`. I.A. Karimov O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka barqarorlik shartlari va taraqqiet kafolatlari T., G`O`zbekistonG`, a`99o`

g`. Barkamol avlod O`zbekiston taraqqietining poydevoriG` T. G`SharqG`, a`99o` q. O`zbekiston Respublikasining G`Ta`lim to`g`risidaG`gi Qonuni T. a`99o` n`. O`zbekiston Respublikasi. Kadrlar tayerlash milliy dasturi. T. a`99o` o`. Al`txauz D., Dum E. G`Rang, forma, miqdorG`, - M. a`9hn` u`. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.I., Qosimova X.I- G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar

matematik tasavvurlarni shakllantirishG` - T., G`O`qituvchiG` a`995. w. Bikbaeva N.U. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirishG`

T., a`99u` y. h. Bikbaeva N.U., G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlarini rejalashtirishG` T. G`O`qituvchiG`, a`99h y. 9. Bikbaeva N.U., Alieva U.S. Matematika. Maktabgacha tayerlov guruh tarbiyachilari uchun metodik qo`llanma. T

G`O`qituvchiG` a`999 y. a`0. Grin R. Lakson V. G`Dunega sonning kiritilishiG` - M. a`9hg`. a`a`. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` T a`9ha` y. a`g`. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` T a`9hn` y. a`q. Nepomnyashaya N.I. G`q-w yosh bolalar ta`limning psixologik analiziG` M., a`9hq. a`n`. G`Bolalar bog`chasida ta`lim tarbiya dasturiG` (amaldagisi). a`5. a`-n` sinflar uchun dastur. T. a`99h.

SAVOLLAR 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirishda va ularni maktabgacha tayyorlashda matematik

bilimlarning roli.

5. Matematik bilim berish vositalari nimalardan iborat.

46

6. G`To`plamG`, G`sonG`, G`raqamG` tushunchalarining mazmuni.

7. Natural son qatori, miqdor, tartib son xususiyatlarining xarakteristikasi.

8. Sanoq va o`lchov mazmunining yoritilishi.

9. Maktabgacha yoshdagi bolalarda to`plam haqidagi tasavvurlarni shakllantirish.

10. Xisoblash faoliyati elementlariga o`rgatish.

11. Son. Sonlarning natural qatori va ularning rivojlanishi tarixi.

12. Mashg`ulot konspektini axamiyati.

13. Konspektning tuzilishi.

14. Mashg`ulotlarning davomiyligi.

a`g`. q-n` yoshli bolalarda miqdor haqida bilimlarni shakllantirishning xususiyatlari.

13. O`yin vaziyatni analiz qilish / bir student G`katta tarbiyachiG` rolida, qolganlar esa G`tarbiyachiG` rolida

qatnashadilar.

14. q-n` yoshli bolalar bilan ishlashda matematik mazmunga ega bo`lgan didaktik o`yinlar va o`yin mashqlar.

15. Alohida predmetlarni to`plamni hosil qilishga, G`ko`pG` va G`bittaG` tushunchalarni ajratishga, turli

to`plamlarni solishtirishga o`rgatish usullari.

16. Bolalarda son va natural son qatori haqidagi tasavvurlarning rivojlanish xususiyatlari.

17. Sanash faoliyatining bosqichlari.

18. O`rta, katta tayerlov gruppalarida sanashga o`rgatishni shakllantirish vazifalari.

19. Bolalarni miqdor va tartib bilan sanashga o`rgatish. Raqamlar bilan tanishtirish.

20. Bolalarda sanash natijasining predmetlarning hajmi, shakli, joylashishiga taaluqli emasligini tushunishni

shakllantirish.

21. Bolalarni sonlarni solishtirishga o`rgatish metodikasi.

22. Gruppa, o`lchovlarini sanash.

23. Son tuzilishini o`rganish.

24. G`KattalikG` tushunchasini mazmuni.

25. Predmetlarning o`lchovi haqidagi tasavvurlarning xususiyatlari.

26. Bolalarni katta-kichiklikni o`lchashga o`rgatish.

27. Bolalarda o`lchash amallarining xususiyatlari.

28. Siz programma vazifasini qanday formulirovka qilasizW

29. Bolalar javoblaridagi xatolarni to`g`rilang

30. Bolaning javobi qonuniyatga to`g`ri keladimi

31. Kichik maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarni kattalikning qaysi belgilari bilan tanishtiriladi

32. Bolalarning predmetlarining shakli va geometrik figurani (xususiy kuzatishlari materiallaridan foydalanib)

idrok xususiyatlari.

33. Predmetlarning shakli va geometrik figuralar haqidagi bilimlarning maktabgacha eshdagi bolalarning sensor

va aqliy rivojlanishining ahamiyati.

34. Har xil esh gruppalarida bolalarni predmetlarning shakllari va geometrik figuralar bilan tanishtirish

masalasining tahlili.

35. Bolalarni geometrik figuralar shakllari bilan tanishtirish usullari.

36. Geometrik figuralarni har xil belgilar (alomatlar) bo`yicha gruppalash.

37. Geometrik figuralarni qayta tiklashga o`rgatish usullari.

38. Har xil esh gruppalarida bolalarni shakl bilan tanishtirish uchun didaktik o`yinlardan foydalanish.

39. Geometrik figuralar va predmetlarning shakllari bilan tanishtirish bo`yicha o`yinlar o`tkazish uchun

didaktik materiallar tanlashga qo`yiladigan talablar.

40. Bu mashg`ulot qaysi esh gruppasi uchun tuzilganW

41. Siz ezish san`atini qanday baholaysiz

42. Mashg`ulotda ta`lim berish vazifasining kompleks echilganligini isbotlab bering

43. Siz har bir tarbiyachining ishini qanday baholaysiz

44. Siz har bir tarbiyachining ishini qanday baholaysiz

45. Mashg`ulotda bolalarning turli xulqlarini nima bilan tushintirasiz

46. Berilgan gruppada qaysi vazifa bo`yicha ishni ko`chaytirish kerak

47

47. Mashg`ulot qaysi esh gruppasida o`tkazilgan

48. Bolalarni sutka qismlarini farqlashga va ularning ketma-ketligini bilishga o`rgatish usullari.

49. Katta maktabgacha eshdagi bolalarni vaqt o`lchami sistemasi sifatida – sutka, xafta, oy, yil, kalendar

bilan tanishtirish metodikasi.

50. Bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirish.

51. Bolalar bog`chasida matematika bo`yicha o`yinlar rejalashtirishning ahamiyati va sharoiti.

52. Matematika bo`yicha mashg`ulot konspektini tuzishda qo`yiladigan talablar.

53. Matematika bo`yicha mashg`ulot rejasini tuzishga qo`yiladigan talablar.

54. Bolalar bilan individual ishlashni rejalashtirish.

55. Programma vazifalarining bajarilishi va bolalarning matematik bilimini egallashlarini tekshirishni

rejalashtirish.

56. Matematika mashg`ulotida bolalarning passivligi nima uchun namoen bo`ladi

57. Tarbiyachi bunday xususiyatlari qanday hisobga olishi kerak

58. Ped. kollejlar programmaning asosiy mazmuni va tuzulishining analizi.

59. Ped. kollejda o`quv faoliyatining asosiy tashkiliy formalariga xarakteristika.

60. Ped. kollejda o`quv faoliyatining asosiy tashkiliy formalariga xarakteristika.

G`ELEMENTAR MATEMATIK TUShUNChALARNI ShAKLLANTIRISh M ETODIKASIG` fanidan yakuniy yozma ish variantlari

a`-VARIANT

a . Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi predmeti haqida tushuncha. g`. To`plam G`sonG` raqam tushunchalarining mazmuni. q. Sanoq va o`lchov mazmuning yoritilishi. T.t. matematik tasavvurlarni shakllantirish, predmeti, son, raqam, sanoq, o`lchov.

g`-VARIANT a`. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi fanining asosiy vazifalari. g`. Sharq matematik olimlarining elementar matematikaga qo`shgan hissalari. q. Muxammad Tarag`ay Ulug`bekning asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida. T.t. Vazifalari, sharq matematik olimlari, Ulug`bek asarlari.

q-VARIANT a`. Buyuk olim Jamshid G`iesiddin al-Koshiyning matematikaga qo`shgan hissasi haqida. g`. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalari haqida. q. q-n` yoshli bolalarda miqdor haqida bilimlarni shakllantirishning hususiyatlari.

T.t. Koshiyning matematikaga qo`shgan hissasi, matematik tasavvurlarni rivojlantirish, miqdor va bilimlar.

n`-VARIANT 1. Sonning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida. 2. Sanoq faoliyatining rivojlanishi bosqichlari. 3. O`lchash haqida tushuncha. T.t. Sonning rivojlanishi, sanoq faoliyati, o`lchash haqida tushuncha berish.

o`-VARIANT a`. Predmetlar o`lchashini idrok qilish. g`. Bolalarda shartli o`lchov yordamida turli o`lchashlarni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. q. G`KattalikG` tushunchasining mazmuni. T.t. idrok qilish, shartli o`lchov, kattalik tushunchasi haqida tushuncha.

u`-VARIANT

a`. Bolalarni katta-kichiklikni o`lchashga o`rgatish. g`. Geometrik figura predmetlarining shaklini idrok qilish. q. Bolalarni geometrik figuralar shakllari bilan tanishtirish usullari. T.t. katta-kichiklik, geometrik figura shakllari, tanishtirish usullari.

48

w-VARIANT

a`. Shakl haqida tushuncha. g`. Fazo va fazodan mo`ljal olish haqida. q. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni kuzatishning ahamiati. T.t. fazo, fazodan mo`ljal olish, shakl, tevarak-atrofni kuzatish.

h-VARIANT 1. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni o`rganish. 2. Katta maktab yoshidagi bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirishi. 3. Olti yoshli bolalarga matematikani o`rgatish metodikasi. T.t. tevarak atrofni o`rganish, katta maktab yoshi, vaqtni his qilish, olti yoshli bolalar, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar.

9-VARIANT

a`. Bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirish. g`. Bolalarni masalalar echishga o`rgatish. q. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o`rgatish. T.t. vaqtni his qilish, masalalar echish arifmetik amallarni ifodalash.

a`0-VARIANT a`. Bolalar bog`chasi va maktab ichidagi hamkorlikni tashkil qilish shakllari. g`. Bolalarni maktabga tayyorlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar. q. Tarbiyachilar bilim darajasini va mahoratini oshirish shakllari. T.t. maktab ichidagi hamkorlik, bolalarni maktabga tayyorlash, minimal talablar, tarbiyachilar bilim darajasi, mahorati oshirish shakllari haqida tushuncha.

a`a -VARIANT 1. Yosh tarbiyachilarga metodik yordam berish. 2. Predmetlar o`lchashini idrok qilish. 3. O`rta, katta, tayyorlov guruhlarida sanashga o`rgatishni shakllantirish vazifalari. T.t. predmetlar, idrok qilish, katta tayyorlov, o`rta guruhlar, sanashni o`rgatish.

a`g -VARIANT a`. Sanoq faoliyatining rivojlanishi bosqichlari. g`. Bolalar ongida natural sonlar qatori sistemasining tarkib topishi. q. Bolalarni butun predmetni teng bo`laklarga bo`lishga o`rgatish. T.t. butun predmet, teng bo`laklar, sanoq faoliyati, natural sonlar.

a`q-VARIANT a`. Ilk maktabgacha yoshdagi bolalarning predmet miqdorlarini idrok qilish esda olib qolish va taqqoslashining o`ziga xos hususiyatlari. g`. Bolalarni predmetlarni turli belgilar buyicha guruhlashga o`rgatish. q. A M Metlinaning matematikaga qo`shgan hissasi. T.t. Bolalar, predmetlar, predmet miqdorlari, ilm maktabgacha yoshidagi bolalar.

a`n`-VARIANT

a`. F.N.Blixer haqida ma`lumat bering. g`. Son, sonlarning naturol qatori va ularning rivojlanishi tarixi. q. To`plomni to`ldirivchi va ifodani inkor qiluvchi. T.t. natural qatori, rivojlanish tarixi, to`plamni to`ldiruvchi, inkor qiluvchi.

a`o -VARIANT a . Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi predmeti haqida tushuncha. g`. To`plam G`sonG` raqam tushunchalarining mazmuni. q. Sanoq va o`lchov mazmuning yoritilishi. T.t. matematik tasavvurlarni shakllantirish, predmeti, son, raqam, sanoq, o`lchov.

49

a`u`-VARIANT

a`. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi fanining asosiy vazifalari. g`. Sharq matematik olimlarining elementar matematikaga qo`shgan hissalari. q. Muxammad Tarag`ay Ulug`bekning asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida. T.t. Vazifalari, sharq matematik olimlari, Ulug`bek asarlari.

a`w-VARIANT a`. Buyuk olim Jamshid G`iyosiddin al-Koshiyning matematikaga qo`shgan hissasi haqida. g`. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish masalalari haqida. q. q-n` yoshli bolalarda miqdor haqida bilimlarni shakllantirishning hususiyatlari. T.t. Koshiyning matematikaga qo`shgan hissasi, matematik tasavvurlarni rivojlantirish, miqdor va bilimlar.

a`h-VARIANT a` Sonning kelib chiqishi va rivojlanishi haqida. g`. Sanoq faoliyatining rivojlanishi bosqichlari. q. O`lchash haqida tushuncha. T.t. Sonning rivojlanishi, sanoq faoliyati, o`lchash haqida tushuncha berish.

a`9-VARIANT a`. Predmetlar o`lchashini idrok qilish. g`. Bolalarda shartli o`lchov yordamida turli o`lchashlarni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish. q. G`KattalikG` tushunchasining mazmuni. T.t. idrok qilish, shartli o`lchov, kattalik tushunchasi haqida tushuncha.

g`0-VARIANT a`. Bolalarni katta-kichiklikni o`lchashga o`rgatish. g`. Geometrik figura predmetlarining shaklini idrok qilish. q. Bolalarni geometrik figuralar shakllari bilan tanishtirish usullari. T.t. katta-kichiklik, geometrik figura shakllari, tanishtirish usullari.

g`a -VARIANT a`. Shakl haqida tushuncha. g`. Fazo va fazodan mo`ljal olish haqida. q. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni kuzatishning ahamiati. T.t. fazo, fazodan mo`ljal olish, shakl, tevarak-atrofni kuzatish.

g`g`-VARIANT a`. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan tevarak atrofni o`rganish. g`. Katta maktab yoshidagi bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirishi. q. Olti yoshli bolalarga matematikani o`rgatish metodikasi. T.t. tevarak atrofni o`rganish, katta maktab yoshi, vaqtni his qilish, olti yoshli bolalar, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar.

g`q-VARIANT a`. Bolalarda vaqtni his qilishni rivojlantirish. g`. Bolalarni masalalar echishga o`rgatish. q. Bolalarni arifmetik amallarni ifodalashga o`rgatish. T.t. vaqtni his qilish, masalalar echish arifmetik amallarni ifodalash.

g`n`-VARIANT a`. Bolalar bog`chasi va maktab ichidagi hamkorlikni tashkil qilish shakllari. g`. Bolalarni maktabga tayyorlik darajasiga qo`yiladigan minimal talablar. q. Tarbiyachilar bilim darajasini va mahoratini oshirish shakllari. T.t. maktab ichidagi hamkorlik, bolalarni maktabga tayyorlash, minimal talablar, tarbiyachilar bilim darajasi, mahorati oshirish shakllari haqida tushuncha.

g`o`-VARIANT

a`. Yosh tarbiyachilarga metodik yordam berish. g`. Predmetlar o`lchashini idrok qilish. q. O`rta, katta, tayyorlov guruhlarida sanashga o`rgatishni shakllantirish vazifalari. T.t. predmetlar, idrok qilish, katta, tayyorlov, o`rta guruhlar, sanashni o`rgatish.

g`u`-VARIANT

50

a`. Sanoq faoliyatning rivojlanishi bosqichlari. g`. Bolalar ongida natural sonlar qatori sistemasining tarkib topishi. q. Bolalarni butun predmetni teng bo`laklarga bo`lishga o`rgatish. T.t. butun predmet, teng bo`laklar, sanoq faoliyati, natural sonlar.

g`w-VARIANT a`. Ilk maktabgacha yoshdagi bolalarning predmet miqdorlarini idrok qilish esda olib qolish va taqqoslashining o`ziga xos hususiyatlari. g`. Bolalarni predmetlarni turli belgilar bo`yicha guruhlashga o`rgatish. q. A M Metlinaning matematikaga qo`shgan hissasi. T.t. Bolalar, predmetlar, predmet miqdorlari, ilm maktabgacha yoshidagi bolalar.

g`h-VARIANT a`. F.N.Blixer haqida ma`lumat bering. g`. Son, sonlarning naturol qatori va ularning rivojlanish tarixi. q. To`plomni to`ldiruvchi va ifodani inkor qiluvchi. T.t. natural qatori, rivojlanish tarixi, to`plamni to`ldiruvchi, inkor qiluvchi.

g`9-VARIANT a`. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi predmeti haqida tushuncha. g`. To`plam G`sonG` raqam tushunchalarining mazmuni. q. Sanoq va o`lchov mazmuning yoritilishi. T.t. matematik tasavvurlarni shakllantirish, predmeti, son, raqam, sanoq, o`lchov.

q0-VARIANT a`. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi fanining asosiy vazifalari. g`. Sharq matematik olimlarining elementar matematikaga qo`shgan hissalari. q. Muxammad Tarag`ay Ulug`bekning asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida. T.t. Vazifalari, sharq matematik olimlari, Ulug`bek asarlari.

TuzuvchiU` G. Turebekova

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi Vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

G`TasdiqlaymanG`

M. Saribaev

oquv ishlari bo`yicha prorektor

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG`

fani bo`yicha

o`a`n`a`w00 G`Mak`tabgacha ta`limG` yonalishi uchun

IShChI DASTURI

Fakultet G`Mak`tabgacha tarbiyaG` Jami__a`wa` soat

51

Kafedra G`Maktabgacha ta`limG` Ma`ruza __qh soat

Kurs q Amaliy __q0 soat

Semestr V_VI Seminar __ soat

Laboratoriya__a`n` soat

Mustaqil ish __h9 soat

Dastur p.f.n. prof. Xasanbaeva O.U. va uqituvshi Xodjimuratova B.N. tarafidan tuzilgan

G`Elementar matematika tasavvurlarni shakllantirishG` fani bo`yicha namunaviy

dasturga asoslanip ishlangan. Bu dastur oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi o`quv

metodik birlashmalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengashning g`00u` yil a`q

avgustdagi a`9 sonli qaydnomasi bilan tasdiqqa tavsiya etilgan. g`00o` yil g`u` iyun

tasdiqlangan namunaviy dasturga asoslanip ishlab chiqildi.

Dastur Maktabgacha va boshlang`ich ta`lim metodikasi kafedrasining majlisida

dodalangan va tavsiya etilgan Q a` Ish qog`ozi g`u` avgust g`00h y.

Kafedra mudiriU` prof. M. Ayimbetov

Ishchi dastur Pedagogika fakultetining Ilmiy Kengashida maqullangan Q g` Ish qog`ozi

g`w avgust` g`00h yil.

Fakultet dekaniU` J. Jalg`asbaev

Ish reja Nukus Davlat pedagogika institutining ilmiy metodik Kengashida tasdiqlangan

g`00h yil g`9 avgust`. Q g` Ish qog`ozi

ANNOTATsIYa

Mazkur lektsiya matnlari G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish asoslari va metodikasiG` kursi dasturining teoriya va metodik masalalarini o`z ichiga olgan bo`lib, bolalar boqchalari tarbiyalanuvchilariga

52

mug`dor va sona, kattalik, geometrik figuralar, kengislik va vaqt kab tasavvurlardi o`rgatishga xos ishlarni rejalashtirish, tashkillashtirish va xos tavsiyalar berilgan.

TuzuvchiU` Turebekova Guljaxan

G`Maktabgacha va boshlang`ich ta`lim metodikasiG` kafedrasining o`qituvchisi

Fikr bildiruvchiU` p.i.k. R. Alewova G`Maktabgacha va boshlang`ich ta`lim metodikasiG` kafedrasining mudiri

a`. G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishG` fanining maqsadi, vazifalari, talabalrga qo`yiladigan tavsiflar.

a`.a` Fandi o`qitishning maqsadiU` Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish, metodikasi predmeti rivojlanishi

qonuniyatlari va bolalar boqchasidagi maqsadga qaratilgan ta`lim bolani talabga to`liq javob beradigan darajada matematik rivojlantirishni ta`minlovchi pedagogik sharoitni o`rganish.

Bolalarga real olamdagi yuz beradigan eng sodda hodisalardagi miqdoriy nisbatlarni tushunishga va olamdagi fazoviy formalarni (joylashishlarini) natural son, geometrik figura, miqdor va boshqa tushunchalar abstrakt, ammo ular real borliqdagi predmetlarga xos bo`lgan bo`g`lanish va munosabatlari aks ettiradigan hajmda bilimlar berish. Bu bilimlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga mantiqiy fikrlay bilishga yordam berishi kerak.

a`.g` Fanni o`rganish vazifalariU`

• Talabalarda maktabgacha tarbiya muassasalarida matematika elementlariga o`rgatishning nazariy asoslari, bolalarning matematik rivojlantirishning psixologik xususiyatlari, bolalar bog`chasi ishining mazmuni va metodlari haqidagi bilimlarni shakllantirish.

• Talabalarda bolalar bog`chasida matematika elementlariga o`rgatish jarayonini tashkil qilish, mashg`ulotlarni rejalashtirish, konspektlar tuzish va tahlil qilish, metodik usullar va ta`limiy o`yinlarni tanlash, ular bilan ishlashish mazmuni va metodlarini tahlil qilishning kasbiy ko`nikmalarini rivojlantirishni ta`minlash.

• Talabalarni maktab va oila bilan hamkorlik aloqalarini o`rnatishga o`rgatish. Talabalarni ushbu kurs bo`yicha maktabgacha tarbiya kollejda ishlar mazmuni va shakllari bilan tanishtirish.

a`.q Talabalarga qo`yiladigan talablarU`

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` fanini o`rganish

jarayonida bolalarga beriladigan dastlabki matematik tasavvurlarning mazmunini o`rganish, tahlil qilish, matematik tasavvurlarni boshlang`ich maktabda rivojnish va uzviyligini o`rganish, oila va maktabgacha ta`lim muassasalarida olib boriladigan ishlarini rejalashtirish.

53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. I.A. Karimov G`O`zbekstan XXI a`sir bosag`asidaG`. T. O`zbekston. a`99w y. 2. G`O`zbekston Respublikasi Kadrlar tayorlash milliy dasturiG`. T. a`99w y. 3. Bikbaeva N.U., Ibroximova Z.U., Qosimova X.I. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi

bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishG` T. O`qituvchi a`99o` y.

4. Bikbaeva N.U. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematika tasavvurlarni rivojlantirishG` T. a`99u` y.

5. Otajonova Z. G`Matematika o`qitishda o`rta osiyolik olimlar ijodidan foydalanishG`.

6. Stolyar A.A. G`Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishG` M. a`99h y.

7. Stolyar A.A. G`Formirovanie elementarnix matematicheskix prestavleniy u doshkolnikovG` M. a`99h g.

8. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematikaG` T. a`9ha` y. 9. Zaxarova V.M. Metodicheskie ukazanie k izuchenie kursa G`Metodika

prepodavaniya pedagogicheskix distsiplin v doshkolnom peduchilisheG` M. a`9ho` g.

10. Krasnitskaya G. G`Organizatsiya samostoyatelnix rabot (metodika formirovanie elementarnix matematicheskix predstovleniy). Doshkolnoe vospitanie. a`9ho` g. Q a`a`.

11. Peteshka T. G`Rabota s knigoy na uroke metodiki formirovanie elementarnix matematicheskix predstavleniy u doshkolnikovG` Doshkolnoe vospitanie. a`9ho` g. Q u`.

12. Metlina L.S. G`Bolalar bog`chasida matematika mashg`ulotlariG` M. a`9hn` y. 13. a`-n` sinflar uchun dastur T. a`99h y.

54

14. A.N. Vasilievna, L.A. Baxturina, I.I. Kobitina. G`Bolalar bog`chasining katta tarbiyashisiG`. T. a`99a` y.

15. Bikbaeva N.U. G`Bolalar bog`chasida matematik mashg`ulotlarni rejalashtirishG`. T. a`99h y.

g`. Ma`ruza darslar

Q Mavzu Soat soni

Mazmuni O`tiladigan vaqti

a`

Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

n Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi talablarini amalga oshirishda matematik ta`limning ahamiyati

g`

Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

n Muhammad ibn Muso-al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddiy tu`siy, Jamshid G`iyosiddin, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqidagi dastlabki tushunchalar

q Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish

g Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda ta`limning asosiy didaktik printsiplarini amalga oshirish

n`

Hayotning uchinchi va to`rtinchi yilida bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish

g Ilk maktabgasha yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning o`ziga xos xususiyatlari

o`

Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqqa o`rgatish

n Sonning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Bolalarda natural son qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish xususiyatlari. Sanoq faoliyatining rivojlanish boshqichlari

u`

Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

g` O`lshash haqida tushuncha. O`lshashning asosiy xususiyatlari. Predmetlar o`lshamini idrok qilish. Predmetlarning fazoviy joylashuvidan qatiy nazar, unda q ta o`lshovni ko`rish

55

qobiliyatini rivojlantirish. w Bolalarda predmetlarning

shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

n Geometrik figura predmetlarining shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari

h Bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish

g Fazo va fazoda mo`ljal olish haqida tushuncha. Fazoni idrok qilish va fazoda mo`ljal olishda so`zning roli. Ko`rib idrok qilish va o`lshash asosida masofani aniqlash.

9 Bolalar bog`chasida matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

n Maktabgasha tarbiya muassasalarida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish va qayd qilishning ahamiyati. Matematika bo`yicha ishni rejalashtirish.

a 0 Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

g` Maktabgasha tarbiya va bo`shlang`ich ta`lim kontseptsiyasi nuqtai nazaridan olish yoshli bolalar oilada va bolalar bog`chasida maktab ta`limga tayyorlashga zamonaviy talablar. Arifmetik masalalar.

a`a Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi

g` O`zbekiston Respublikasi ta`lim to`g`risidagi Qonun (a`99w) nuqtai nazaridan bolalar bog`chasida bolalarni matematikaga tayyorlashda zamonaviy maktab (a` sinf) talablar.

a`g` Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

g Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishini tashkil qilishda bolalar muassasi mudirasi va katta tarbiyachining roli. Tarbiyachilarning bilim darajasini va mahoratini shakllantirish shakllari.

a`q Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

n Maktabgasha tarbiya kollejda maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasini o`qitish vazifalari va uning o`quv rejasidagi o`rni. Dasturni

56

tahlil qilish asosida kursning mazmuni.

JAMIU` qh

q. Amaliy darslar

Q Mavzu Soat soni

Mazmuni O`tiladigan vaqti

a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

n Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi talablarini amalga oshirishda matematik ta`limning ahamiyati

g Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

n Muhammad ibn Muso-al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddiy tu`siy, Jamshid G`iyosiddin, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqidagi dastlabki tushunchalar

q Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish

g Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda ta`limning asosiy didaktik printsiplarini amalga oshirish

n` Hayotning uchinchi va to`rtinchi yilida bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish

g Ilk maktabgasha yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning o`ziga xos xususiyatlari

o Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqga o`rgatish

g Sonning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Bolalarda natural son qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish xususiyatlari. Sanoq faoliyatining rivojlanish boshqichlari

57

u Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

g` O`lshash haqida tushuncha. O`lshashning asosiy xususiyatlari. Predmetlar o`lshamini idrok qilish. Predmetlarning fazoviy joylashuvidan qatiy nazar, unda q ta o`lshovni ko`rish qobiliyatini rivojlantirish.

w Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

g Geometrik figura predmetlarining shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari.

h Bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish

g Fazo va fazoda mo`ljal olish haqida tushuncha. Fazoni idrok qilish va fazoda mo`ljal olishda so`zning roli. Ko`rib idrok qilish va o`lshash asosida masofani aniqlash.

9 Bolalar bog`chasida matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

g Maktabgasha tarbiya muassasalarida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish va qayd qilishning ahamiyati. Matematika bo`yicha ishni rejalashtirish.

a`0 Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

g` Maktabgasha tarbiya va bo`shlang`ich ta`lim kontseptsiyasi nuqtai nazaridan olish yoshli bolalar oilada va bolalar bog`chasida maktab ta`limga tayyorlashga zamonaviy talablar. Arifmetik masalalar.

a`a Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi

g` O`zbekiston Respublikasi ta`lim to`g`risidagi Qonun (a`99w) nuqtai nazaridan bolalar bog`chasida bolalarni matematikaga tayyorlashda zamonaviy maktab (a` sinf) talablar.

a`g Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

g Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishini tashkil qilishda bolalar muassasi mudirasi va katta tarbiyachining roli. Tarbiyachilarning bilim darajasini va mahoratini shakllantirish shakllari.

58

a`q Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

g Maktabgasha tarbiya kollejda maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasini o`qitish vazifalari va uning o`quv rejasidagi o`rni. Dasturni tahlil qilish asosida kursning mazmuni.

JAMIU` q0

o`. Laboratoriya darslar

Q Tema Saat sani

Mazmuni O`tiladigan vaqti

a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

g Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi talablarini amalga oshirishda matematik ta`limning ahamiyati

g Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

g Muhammad ibn Muso-al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddiy tu`siy, Jamshid G`iyosiddin, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqidagi dastlabki tushunchalar

q Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqga o`rgatish

g Sonning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi. Bolalarda natural son qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish xususiyatlari. Sanoq faoliyatining rivojlanish boshqichlari

n Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

g` O`lshash haqida tushuncha. O`lshashning asosiy xususiyatlari. Predmetlar o`lshamini idrok qilish. Predmetlarning fazoviy joylashuvidan qatiy nazar, unda q ta o`lshovni ko`rish qobiliyatini rivojlantirish.

o Bolalarda g Geometrik figura

59

predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

predmetlarining shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari.

u Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

g` Maktabgasha tarbiya va bo`shlang`ich ta`lim kontseptsiyasi nuqtai nazaridan olish yoshli bolalar oilada va bolalar bog`chasida maktab ta`limga tayyorlashga zamonaviy talablar. Arifmetik masalalar.

w Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

g Matematik tasavvurlarni shakllantirish ishini tashkil qilishda bolalar muassasi mudirasi va katta tarbiyachining roli. Tarbiyachilarning bilim darajasini va mahoratini shakllantirish shakllari.

h Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

g Maktabgasha tarbiya kollejda maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasini o`qitish vazifalari va uning o`quv rejasidagi o`rni. Dasturni tahlil qilish asosida kursning mazmuni.

JAMIU` a`n`

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi Vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

G`TasdiqlaymanG`

Maktabgacha ta`lim kafedrasi mudiri __________ R.Alewova

G`____G`____________2008yil.

60

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG`

fani bo`yicha

KALENDAR-TEMATIK REJA

G`Mak`tabgacha ta`lim va bolalar sportiG` yonalishi uchun

Ma`ruza - qh Amaliy - q0 Seminar – Laboratoriya – a`n` Jami –

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` fani bo`yicha kalendar-tematik reja

Mavzu Ma`ruza Amaliy seminar labor vaqt

a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

g Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

q Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish

n` Hayotning uchinchi va to`rtinchi yilida bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish

o Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqqa o`rgatish

61

u Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

w Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

h Bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish

9 Bolalar bog`chasida matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

a`0 Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

a`a Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi

a`g Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

a`q Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

Jami qh

a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

g Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

q Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish

n` Hayotning uchinchi va to`rtinchi yilida bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish

o Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqga o`rgatish

u Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

w Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

h Bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish

9 Bolalar bog`chasida matematik tasavvurlarni rivojlantirish

62

bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

a`0 Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

a`a Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi

a`g Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

a`q Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

Jami q0

a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

g Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

q Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqga o`rgatish

n Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

o Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

u Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

w Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

Jami a`n

Tuzgan G. Turebekova

63

O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw wazirligi. A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti.

G`TastiyiqlaymanG` Mektepke shekemgi ta`lim kafedrasi

baslig`i ___________ R.Alewova G`____G`____________2008jil.

G`Elementar matematikaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriw metodikasiG

pa`ni boyinsha

O`z betinshe jumis temalari

G`Mektepke shekemgi ta`lim ha`m balalar sportiG` qa`nigeligi ushin

64

O`z betinshe talim –

No`kis – 2008-09j

G`Elementar matematikaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriw metodikasiG` paninen o`z betinshe jumis rejesi.

Q Temalar saati

a Kirisiw. Balalar baqshasinda balalarda elementar matematikaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriwdin` a`hmiyeti, predmeti ha`m waziypalari

g Kadrlar tayarlaw milliy bag`darlamalasi mektepke shekemgi ta`rbiya ha`m baslawish ta`lim kontseptsiyasi talaplarin a`melge asiriwda matematikaliq bilimnin` a`hmiyeti.

q Shig`is matematik alimlarinin` shig`armalarinda arifmetikanin` rawajlaniwi haqqinda

n Muxammad ibn Muso-al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddiy tu`siy, Jamshid G`iyosiddin, Ulug`bek shig`armalarinda arifmetikanin` rawajlaniwi haqqindag`i da`slepki printsiplerin a`melge asiriw.

o Mektepke shekemgi jastag`i balalardi matematik tu`siniklerine u`yretiwdi sho`lkemlestiriw

u Mektepke shekemgi jastag`i balalarda matematikaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriwde ta`limnin` tiykarg`i didaktikaliq printsiplerin a`melge asiriw.

w Turmistin` u`shinshi ha`m to`rtinshi jilinda balalarda mug`dariy tu`siniklerdi rawajlandiriw.

h Erte mektepke shekemgi jastag`i balalardin` predmetler mug`darin qabil qiliw, este alip qaliw ha`m salistiriwdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

9 Balalarda san, sanaq haqqinda bilimlerin qa`liplestiriw, sanawg`a u`yretiw.

a`0 Sannin` kelip shig`iwi ha`m rawajlaniwi tariyxi.

a`a Balalarda natural san qatari haqqinda tu`siniklerdi rawajlandiriw o`zgeshelikleri. Sanaq xizmetinin` rawajlaniw basqishlari.

a`g Balalarda predmetlerdin` o`lshem ha`m olardi o`lshew haqqindag`i tu`siniklerin qa`liplestiriw

a`q O`lshew haqqinda tu`sinik. O`lshewdin` tiykarg`i o`zgeshelikleri.

a`n Predmetler o`lshemin qabil qiliw. Predmetlerdin` ken`islik jaylasiwinda qatiy na`zer onda q o`lshemdi ko`riw qa`biletin rawajlandiriw.

a`o Balalarda predmetlerdin` forma haqqindag`i tu`siniklerin qa`liplestiriw

a`u Geometriyaliq figura predmetlerinin` formasin qabil qiliw (etaloni) sipatinda. Balalardin` predmetler formasi ha`m geometrik figuralar qabil qiliwdin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri.

65

a`w Balalarda ken`islik tu`siniklerdi qa`liplestiriw

a`h Ken`islik ha`m ken`islikte mo`ljel aliw haqqinda tu`sinik. Ken`islikti qabil qiliw ha`m ken`islikte mo`ljel aliwda so`zdin` roli. Ko`rip qabil qiliw ha`m o`lshew tiykarinda araliqti aniqlaw.

a`9 Balalar baqshasinda balalarda matematikaliq tu`siniklerdi rawajlandiriw boyinsha jumisti rejelestiriw ha`m esapqa aliw

g`0 Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde matematika boyinsha jumislardi rejelestiriw ha`m esapqa aliwdin` a`hmiyeti. Matematika boyinsha jumisti rejelestiriw.

g`a Alti jasli balalar menen matematikag`a ta`n jumislardin` mazmuni ha`m metodikasi

g`g Balalardi matematikag`a u`yretiwde balalar baqshasi, mektep ha`m shan`araq birgeligi

g`q Balalar baqshasinda balalarda matematika tu`siniklerdi rawajlandiriw metodikaliq basshiliq qiliw

g`n Mektepke shekemgi kollejde G`Mektepke shekemgi jastag`i balalarda elementar matematikaliq tu`siniklerdi qa`liplestiriw metodikasiG` kursin oqitiw.

Ja`mi h9

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi Vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

G`TasdiqlaymanG` Maktabgacha ta`lim kafedrasi

mudiri __________ R.Alewova G`____G`____________2008yil.

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG`

66

fani bo`yicha

Mustaqil ish mavzulari

G`Maktabgacha ta`lim va bolalar sportiG` yo`nalishi uchun

Mustaqil ta`lim –

Nukus – 2008-09y. G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG`

fani bo`yicha

Q Mavzular Soati a Kirish. Bolalar bo`g`chasida bolalarda elementar matematik

tasavvurlarni shakllantirishning ahamiyaati, predmeti va vazifalari

g Kadrlar tayyorlash milliy dasturi maktabgacha tarbiya va boshlang`ich ta`lim kontseptsiyasi talablarini amalga oshirishda matematik ta`limning ahamiyati

q Sharq matematik olimlarining asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqida

n Muhammad ibn Muso-al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddiy tu`siy, Jamshid G`iyosiddin, Ulug`bek asarlarida arifmetikaning rivojlanishi haqidagi dastlabki tushunchalar

o Maktabgacha yoshdagi bolalarni matematika elementlariga o`rgatishni tashkil qilish

u Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirishda ta`limning asosiy didaktik printsiplarini amalga oshirish

w Hayotning uchinchi va to`rtinchi yilida bolalarda miqdoriy tasavvurlarni rivojlantirish

h Ilk maktabgasha yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilish, esda olib qolish va taqqoslashning o`ziga xos xususiyatlari

9 Bolalarda son, sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish, sanoqqa o`rgatish

a`0 Sonning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi.

a`a Bolalarda natural son qatori haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish xususiyatlari. Sanoq faoliyatining rivojlanish boshqichlari

a`g Bolalarda predmetlarning o`lcham va ularni o`lchash haqidagi

67

tasavvurlarni shakllantirish a`q O`lshash haqida tushuncha. O`lshashning asosiy xususiyatlari.

a`n Predmetlar o`lshamini idrok qilish. Predmetlarning fazoviy joylashuvidan qatiy nazar, unda q ta o`lshovni ko`rish qobiliyatini rivojlantirish.

a`o Bolalarda predmetlarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish

a`u Geometrik figura predmetlarining shaklini idrok qilish (etaloni) sifatida. Bolalarning predmetlar shakli va geometrik figuralarini idrok qilishning o`ziga xos xususiyatlari

a`w Bolalarda fazoviy tushunchalarni shakllantirish

a`h Fazo va fazoda mo`ljal olish haqida tushuncha. Fazoni idrok qilish va fazoda mo`ljal olishda so`zning roli. Ko`rib idrok qilish va o`lshash asosida masofani aniqlash.

a`9 Bolalar bog`chasida matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

g`0 Maktabgasha tarbiya muassasalarida matematika bo`yicha ishlarni rejalashtirish va qayd qilishning ahamiyati. Matematika bo`yicha ishni rejalashtirish.

g`a Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi

g`g Bolalarni matematikaga o`rgatishda bolalar bog`chasi, maktab va oila hamkorligi

g`q Bolalar bog`chasida bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish ishiga metodik rahbarlik qilish.

g`n Maktabgasha kollejda G`Maktabgasha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG` kursini o`qitish.

Ja`mi h9

68

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi Vazirligi

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti

Maktabgacha tarbiya fakul`teti

Maktabgacha ta`lim kafedrasi

G`Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasiG`

fanidan G`Maktabgacha ta``lim va bolalar sportiG` yonalishining

q kursi uchun

Oquv uslubiy kompleks

Tayorlagan : Turebekova G.

Nukus – 2008-09 y.